૮. પાટલિગામિયવગ્ગો
૧. પઠમનિબ્બાનપટિસંયુત્તસુત્તં
૭૧. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તેન ખો પન સમયેન ભગવા ભિક્ખૂ નિબ્બાનપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેતિ સમાદપેતિ સમુત્તેજેતિ સમ્પહંસેતિ. તેધ ભિક્ખૂ તે ચ ભિક્ખૂ (સી॰ સ્યા॰ પી॰ તદટ્ઠકથાપિ ઓલોકેતબ્બા અટ્ઠિં કત્વા અટ્ઠીકત્વા (સી॰ સ્યા॰), અટ્ઠિકત્વા (પી॰) મનસિ કત્વા સબ્બં ચેતસો સબ્બં ચેતસા (ઇતિપિ અઞ્ઞસુત્તેસુ) સમન્નાહરિત્વા ઓહિતસોતા ધમ્મં સુણન્તિ.
અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –
‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, તદાયતનં, યત્થ નેવ પથવી, ન આપો, ન તેજો, ન વાયો, ન આકાસાનઞ્ચાયતનં, ન વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં, ન આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં, ન નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં, નાયં લોકો, ન પરલોકો, ન ઉભો ચન્દિમસૂરિયા. તત્રાપાહં, ભિક્ખવે, નેવ આગતિં વદામિ , ન ગતિં, ન ઠિતિં, ન ચુતિં, ન ઉપપત્તિં; અપ્પતિટ્ઠં, અપ્પવત્તં, અનારમ્મણમેવેતં. એસેવન્તો દુક્ખસ્સા’’તિ. પઠમં.
૨. દુતિયનિબ્બાનપટિસંયુત્તસુત્તં
૭૨. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તેન ખો પન સમયેન ભગવા ભિક્ખૂ નિબ્બાનપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેતિ સમાદપેતિ સમુત્તેજેતિ સમ્પહંસેતિ. તેધ ભિક્ખૂ અટ્ઠિં કત્વા મનસિ કત્વા સબ્બં ચેતસો સમન્નાહરિત્વા ઓહિતસોતા ધમ્મં સુણન્તિ.
અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –
‘‘દુદ્દસં અનતં નામ, ન હિ સચ્ચં સુદસ્સનં;
પટિવિદ્ધા તણ્હા જાનતો, પસ્સતો નત્થિ કિઞ્ચન’’ન્તિ. દુતિયં;
૩. તતિયનિબ્બાનપટિસંયુત્તસુત્તં
૭૩. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તેન ખો પન સમયેન ભગવા ભિક્ખૂ નિબ્બાનપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેતિ સમાદપેતિ સમુત્તેજેતિ સમ્પહંસેતિ. તેધ ભિક્ખૂ અટ્ઠિં કત્વા, મનસિ કત્વા, સબ્બં ચેતસો સમન્નાહરિત્વા, ઓહિતસોતા ધમ્મં સુણન્તિ.
અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –
‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અજાતં અભૂતં અકતં અસઙ્ખતં. નો ચેતં, ભિક્ખવે, અભવિસ્સ અજાતં અભૂતં અકતં અસઙ્ખતં, નયિધ જાતસ્સ ભૂતસ્સ કતસ્સ સઙ્ખતસ્સ નિસ્સરણં પઞ્ઞાયેથ. યસ્મા ચ ખો, ભિક્ખવે, અત્થિ અજાતં અભૂતં અકતં અસઙ્ખતં, તસ્મા જાતસ્સ ભૂતસ્સ કતસ્સ સઙ્ખતસ્સ નિસ્સરણં પઞ્ઞાયતી’’તિ. તતિયં.
૪. ચતુત્થનિબ્બાનપટિસંયુત્તસુત્તં
૭૪. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તેન ખો પન સમયેન ભગવા ભિક્ખૂ નિબ્બાનપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેતિ સમાદપેતિ સમુત્તેજેતિ સમ્પહંસેતિ. તેધ ભિક્ખૂ અટ્ઠિં કત્વા મનસિ કત્વા સબ્બં ચેતસો સમન્નાહરિત્વા ઓહિતસોતા ધમ્મં સુણન્તિ.
અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –
‘‘નિસ્સિતસ્સ ચલિતં, અનિસ્સિતસ્સ ચલિતં નત્થિ. ચલિતે અસતિ પસ્સદ્ધિ, પસ્સદ્ધિયા સતિ નતિ ન હોતિ. નતિયા અસતિ આગતિગતિ ન હોતિ. આગતિગતિયા અસતિ ચુતૂપપાતો ન હોતિ. ચુતૂપપાતે અસતિ નેવિધ ન હુરં ન ઉભયમન્તરેન ન ઉભયમન્તરે (સબ્બત્થ) મ॰ નિ॰ ૩.૩૯૩; સં॰ નિ॰ ૪.૮૭ પસ્સિતબ્બં. એસેવન્તો દુક્ખસ્સા’’તિ. ચતુત્થં.
૫. ચુન્દસુત્તં
૭૫. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા મલ્લેસુ ચારિકં ચરમાનો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં યેન પાવા તદવસરિ. તત્ર સુદં ભગવા પાવાયં વિહરતિ ચુન્દસ્સ કમ્મારપુત્તસ્સ અમ્બવને.
અસ્સોસિ ખો ચુન્દો કમ્મારપુત્તો – ‘‘ભગવા કિર મલ્લેસુ ચારિકં ચરમાનો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પાવં અનુપ્પત્તો પાવાયં વિહરતિ મય્હં અમ્બવને’’તિ. અથ ખો ચુન્દો કમ્મારપુત્તો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો ચુન્દં કમ્મારપુત્તં ભગવા ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેસિ સમાદપેસિ સમુત્તેજેસિ સમ્પહંસેસિ. અથ ખો ચુન્દો કમ્મારપુત્તો ભગવતા ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સિતો સમાદપિતો સમુત્તેજિતો સમ્પહંસિતો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અધિવાસેતુ મે, ભન્તે, ભગવા સ્વાતનાય ભત્તં સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેના’’તિ. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેન.
અથ ખો ચુન્દો કમ્મારપુત્તો ભગવતો અધિવાસનં વિદિત્વા ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. અથ ખો ચુન્દો કમ્મારપુત્તો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન સકે નિવેસને પણીતં ખાદનીયં ભોજનીયં પટિયાદાપેત્વા પહૂતઞ્ચ સૂકરમદ્દવં ભગવતો કાલં આરોચાપેસિ – ‘‘કાલો, ભન્તે, નિટ્ઠિતં ભત્ત’’ન્તિ.
અથ ખો ભગવા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન યેન ચુન્દસ્સ કમ્મારપુત્તસ્સ નિવેસનં તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. નિસજ્જ ખો ભગવા ચુન્દં કમ્મારપુત્તં આમન્તેસિ – ‘‘યં તે, ચુન્દ, સૂકરમદ્દવં પટિયત્તં તેન મં પરિવિસ, યં પનઞ્ઞં ખાદનીયં ભોજનીયં પટિયત્તં તેન ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસા’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો ચુન્દો કમ્મારપુત્તો ભગવતો પટિસ્સુત્વા યં અહોસિ સૂકરમદ્દવં પટિયત્તં તેન ભગવન્તં પરિવિસિ; યં પનઞ્ઞં ખાદનીયં ભોજનીયં પટિયત્તં તેન ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિ.
અથ ખો ભગવા ચુન્દં કમ્મારપુત્તં આમન્તેસિ – ‘‘યં તે, ચુન્દ, સૂકરમદ્દવં અવસિટ્ઠં તં સોબ્ભે નિખણાહિ. નાહં તં, ચુન્દ, પસ્સામિ સદેવકે લોકે સમારકે સબ્રહ્મકે સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાય યસ્સ તં પરિભુત્તં સમ્મા પરિણામં ગચ્છેય્ય અઞ્ઞત્ર તથાગતસ્સા’’તિ અઞ્ઞત્ર તથાગતેનાતિ (ક॰ સી॰). ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો ચુન્દો કમ્મારપુત્તો ભગવતો પટિસ્સુત્વા યં અહોસિ સૂકરમદ્દવં અવસિટ્ઠં તં સોબ્ભે નિખણિત્વા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો ચુન્દં કમ્મારપુત્તં ભગવા ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેત્વા સમાદપેત્વા સમુત્તેજેત્વા સમ્પહંસેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ.
અથ ખો ભગવતો ચુન્દસ્સ કમ્મારપુત્તસ્સ ભત્તં ભુત્તાવિસ્સ ખરો આબાધો ઉપ્પજ્જિ. લોહિતપક્ખન્દિકા પબાળ્હા બાળ્હા (સી॰ સ્યા॰ પી॰) વેદના વત્તન્તિ મારણન્તિકા. તત્ર સુદં ભગવા સતો સમ્પજાનો અધિવાસેસિ અવિહઞ્ઞમાનો. અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ – ‘‘આયામાનન્દ, યેન કુસિનારા તેનુપસઙ્કમિસ્સામા’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો આયસ્મા આનન્દો ભગવતો પચ્ચસ્સોસિ.
‘‘ચુન્દસ્સ ભત્તં ભુઞ્જિત્વા, કમ્મારસ્સાતિ મે સુતં;
આબાધં સમ્ફુસી ધીરો, પબાળ્હં મારણન્તિકં.
‘‘ભુત્તસ્સ ચ સૂકરમદ્દવેન, બ્યાધિપ્પબાળ્હો ઉદપાદિ સત્થુનો;
વિરિચ્ચમાનો વિરિઞ્ચમાનો (?) વિરેચમાનો (દી॰ નિ॰ ૨.૧૯૦) ભગવા અવોચ, ‘ગચ્છામહં કુસિનારં નગર’’’ન્તિ.
અથ ખો ભગવા મગ્ગા ઓક્કમ્મ યેન અઞ્ઞતરં રુક્ખમૂલં તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ – ‘‘ઇઙ્ઘ મે ત્વં, આનન્દ, ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞાપેહિ; કિલન્તોસ્મિ, આનન્દ, નિસીદિસ્સામી’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો આયસ્મા આનન્દો ભગવતો પટિસ્સુત્વા ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞાપેસિ. નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને. નિસજ્જ ખો ભગવા આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ – ‘‘ઇઙ્ઘ મે ત્વં, આનન્દ, પાનીયં આહર; પિપાસિતોસ્મિ, આનન્દ, પિવિસ્સામી’’તિ.
એવં વુત્તે, આયસ્મા આનન્દો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘ઇદાનિ, ભન્તે, પઞ્ચમત્તાનિ સકટસતાનિ અતિક્કન્તાનિ. તં ચક્કચ્છિન્નં ઉદકં પરિત્તં લુળિતં આવિલં સન્દતિ. અયં, ભન્તે, કુકુટ્ઠા કકુત્થા (સી॰), કુકુટા (સ્યા॰), કકુધા (દી॰ નિ॰ ૨.૧૯૧) નદી અવિદૂરે અચ્છોદકા સાતોદકા સીતોદકા સેતોદકા સુપતિત્થા રમણીયા. એત્થ ભગવા પાનીયઞ્ચ પિવિસ્સતિ ગત્તાનિ ચ સીતીકરિસ્સતી’’તિ સીતિં કરિસ્સતીતિ (સી॰), સીતં કરિસ્સતીતિ (સ્યા॰ પી॰ ક॰).
દુતિયમ્પિ ખો…પે॰… તતિયમ્પિ ખો ભગવા આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ – ‘‘ઇઙ્ઘ મે ત્વં, આનન્દ, પાનીયં આહર; પિપાસિતોસ્મિ, આનન્દ, પિવિસ્સામી’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો આયસ્મા આનન્દો ભગવતો પટિસ્સુત્વા પત્તં ગહેત્વા યેન સા નદી તેનુપસઙ્કમિ. અથ ખો સા નદી ચક્કચ્છિન્ના પરિત્તા લુળિતા આવિલા સન્દમાના આયસ્મન્તે આનન્દે ઉપસઙ્કમન્તે અચ્છા વિપ્પસન્ના અનાવિલા સન્દતિ.
અથ ખો આયસ્મતો આનન્દસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અચ્છરિયં વત, ભો, અબ્ભુતં વત, ભો, તથાગતસ્સ મહિદ્ધિકતા મહાનુભાવતા! અયઞ્હિ સા નદી ચક્કચ્છિન્ના પરિત્તા લુળિતા આવિલા સન્દમાના મયિ ઉપસઙ્કમન્તે અચ્છા વિપ્પસન્ના અનાવિલા સન્દતી’’તિ!! પત્તેન પાનીયં આદાય યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અચ્છરિયં, ભન્તે, અબ્ભુતં, ભન્તે, તથાગતસ્સ મહિદ્ધિકતા મહાનુભાવતા! અયઞ્હિ સા, ભન્તે, નદી ચક્કચ્છિન્ના પરિત્તા લુળિતા આવિલા સન્દમાના મયિ ઉપસઙ્કમન્તે અચ્છા વિપ્પસન્ના અનાવિલા સન્દતિ!! પિવતુ ભગવા પાનીયં , પિવતુ સુગતો પાનીય’’ન્તિ.
અથ ખો ભગવા પાનીયં અપાયિ અપાસિ (સી॰). અથ ખો ભગવા મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં યેન કુકુટ્ઠા નદી તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા કુકુટ્ઠં નદિં અજ્ઝોગાહેત્વા ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચ પચ્ચુત્તરિત્વા યેન અમ્બવનં તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં ચુન્દકં આમન્તેસિ – ‘‘ઇઙ્ઘ મે ત્વં, ચુન્દક, ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞાપેહિ; કિલન્તોસ્મિ, ચુન્દક, નિપજ્જિસ્સામી’’તિ . ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો આયસ્મા ચુન્દકો ભગવતો પટિસ્સુત્વા ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞાપેસિ. અથ ખો ભગવા દક્ખિણેન પસ્સેન સીહસેય્યં કપ્પેસિ પાદે પાદં અચ્ચાધાય સતો સમ્પજાનો ઉટ્ઠાનસઞ્ઞં મનસિ કરિત્વા. આયસ્મા પન ચુન્દકો તત્થેવ ભગવતો પુરતો નિસીદિ.
‘‘ગન્ત્વાન બુદ્ધો નદિકં કુકુટ્ઠં,
અચ્છોદકં સાતુદકં સાતોદકં (સબ્બત્થ) વિપ્પસન્નં;
ઓગાહિ સત્થા સુકિલન્તરૂપો,
તથાગતો અપ્પટિમોધ લોકે.
‘‘ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચુદતારિ ન્હત્વા ચ ઉત્તરિ (ક॰) સત્થા,
પુરક્ખતો ભિક્ખુગણસ્સ મજ્ઝે;
સત્થા પવત્તા ભગવા ઇધ ધમ્મે,
ઉપાગમિ અમ્બવનં મહેસિ;
આમન્તયિ ચુન્દકં નામ ભિક્ખું,
ચતુગ્ગુણં સન્થર પત્થર (સી॰ પી॰) મે નિપજ્જં.
‘‘સો ચોદિતો ભાવિતત્તેન ચુન્દો,
ચતુગ્ગુણં સન્થરિ પત્થરિ (સી॰ પી॰) ખિપ્પમેવ;
નિપજ્જિ સત્થા સુકિલન્તરૂપો,
ચુન્દોપિ તત્થ પમુખે નિસીદી’’તિ.
અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ – ‘‘સિયા ખો , પનાનન્દ, ચુન્દસ્સ કમ્મારપુત્તસ્સ કોચિ વિપ્પટિસારં ઉપદહેય્ય – ‘તસ્સ તે, આવુસો ચુન્દ, અલાભા, તસ્સ તે દુલ્લદ્ધં યસ્સ તે તથાગતો પચ્છિમં પિણ્ડપાતં ભુઞ્જિત્વા પરિનિબ્બુતો’તિ. ચુન્દસ્સાનન્દ, કમ્મારપુત્તસ્સ એવં વિપ્પટિસારો પટિવિનોદેતબ્બો –
‘‘‘તસ્સ તે, આવુસો ચુન્દ, લાભા, તસ્સ તે સુલદ્ધં યસ્સ તે તથાગતો પચ્છિમં પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા પરિનિબ્બુતો. સમ્મુખા મેતં, આવુસો ચુન્દ, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – દ્વેમે પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમસમવિપાકા અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ મહાનિસંસતરા ચ. કતમે દ્વે? યઞ્ચ પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા તથાગતો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝતિ, યઞ્ચ પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ. ઇમે દ્વે પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમસમવિપાકા અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ મહાનિસંસતરા ચ.
‘‘‘આયુસંવત્તનિકં આયસ્મતા ચુન્દેન કમ્મારપુત્તેન કમ્મં ઉપચિતં, વણ્ણસંવત્તનિકં આયસ્મતા ચુન્દેન કમ્મારપુત્તેન કમ્મં ઉપચિતં, સુખસંવત્તનિકં આયસ્મતા ચુન્દેન કમ્મારપુત્તેન કમ્મં ઉપચિતં, સગ્ગસંવત્તનિકં આયસ્મતા ચુન્દેન કમ્મારપુત્તેન કમ્મં ઉપચિતં, યસસંવત્તનિકં આયસ્મતા ચુન્દેન કમ્મારપુત્તેન કમ્મં ઉપચિતં, આધિપતેય્યસંવત્તનિકં આયસ્મતા ચુન્દેન કમ્મારપુત્તેન કમ્મં ઉપચિત’ન્તિ. ચુન્દસ્સાનન્દ, કમ્મારપુત્તસ્સ એવં વિપ્પટિસારો પટિવિનોદેતબ્બો’’તિ.
અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –
‘‘દદતો પુઞ્ઞં પવડ્ઢતિ,
સંયમતો વેરં ન ચીયતિ;
કુસલો ચ જહાતિ પાપકં,
રાગદોસમોહક્ખયા સનિબ્બુતો’’તિ પરિનિબ્બુતોતિ (સી॰ સ્યા॰ પી॰). પઞ્ચમં;
૬. પાટલિગામિયસુત્તં
૭૬. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા મગધેસુ ચારિકં ચરમાનો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં યેન પાટલિગામો તદવસરિ. અસ્સોસું ખો પાટલિગામિયા પાટલિગામિકા (દી॰ નિ॰ ૨.૧૪૮) ઉપાસકા – ‘‘ભગવા કિર મગધેસુ ચારિકં ચરમાનો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પાટલિગામં અનુપ્પત્તો’’તિ. અથ ખો પાટલિગામિયા ઉપાસકા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્ના ખો પાટલિગામિયા ઉપાસકા ભગવન્તં એતદવોચું – ‘‘અધિવાસેતુ નો, ભન્તે, ભગવા આવસથાગાર’’ન્તિ. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેન.
અથ ખો પાટલિગામિયા ઉપાસકા ભગવતો અધિવાસનં વિદિત્વા ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા યેનાવસથાગારં તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા સબ્બસન્થરિં આવસથાગારં સન્થરિત્વા આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા ઉદકમણિકં પતિટ્ઠાપેત્વા તેલપ્પદીપં આરોપેત્વા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ. એકમન્તં ઠિતા ખો પાટલિગામિયા ઉપાસકા ભગવન્તં એતદવોચું – ‘‘સબ્બસન્થરિસન્થતં સબ્બસન્થરિં સન્થતં (સી॰ સ્યા॰ પી॰), ભન્તે, આવસથાગારં; આસનાનિ પઞ્ઞત્તાનિ; ઉદકમણિકો પતિટ્ઠાપિતો ઉદકમણિકં પતિટ્ઠાપિતં (સ્યા॰) તેલપ્પદીપો આરોપિતો. યસ્સદાનિ, ભન્તે, ભગવા કાલં મઞ્ઞતી’’તિ.
અથ ખો ભગવા નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન યેન આવસથાગારં તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા પાદે પક્ખાલેત્વા આવસથાગારં પવિસિત્વા મજ્ઝિમં થમ્ભં નિસ્સાય પુરત્થાભિમુખો નિસીદિ. ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ ખો પાદે પક્ખાલેત્વા આવસથાગારં પવિસિત્વા પચ્છિમં ભિત્તિં નિસ્સાય પુરત્થાભિમુખો નિસીદિ ભગવન્તંયેવ પુરક્ખત્વા. પાટલિગામિયાપિ ખો ઉપાસકા પાદે પક્ખાલેત્વા આવસથાગારં પવિસિત્વા પુરત્થિમં ભિત્તિં નિસ્સાય પચ્છિમાભિમુખા નિસીદિંસુ ભગવન્તંયેવ પુરક્ખત્વા. અથ ખો ભગવા પાટલિગામિયે ઉપાસકે આમન્તેસિ –
‘‘પઞ્ચિમે, ગહપતયો, આદીનવા દુસ્સીલસ્સ સીલવિપત્તિયા. કતમે પઞ્ચ? ઇધ, ગહપતયો, દુસ્સીલો સીલવિપન્નો પમાદાધિકરણં મહતિં ભોગજાનિં નિગચ્છતિ. અયં પઠમો આદીનવો દુસ્સીલસ્સ સીલવિપત્તિયા.
‘‘પુન ચપરં, ગહપતયો, દુસ્સીલસ્સ સીલવિપન્નસ્સ પાપકો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છતિ. અયં દુતિયો આદીનવો દુસ્સીલસ્સ સીલવિપત્તિયા.
‘‘પુન ચપરં, ગહપતયો, દુસ્સીલો સીલવિપન્નો યઞ્ઞદેવ પરિસં ઉપસઙ્કમતિ – યદિ ખત્તિયપરિસં, યદિ બ્રાહ્મણપરિસં, યદિ ગહપતિપરિસં, યદિ સમણપરિસં – અવિસારદો ઉપસઙ્કમતિ મઙ્કુભૂતો. અયં તતિયો આદીનવો દુસ્સીલસ્સ સીલવિપત્તિયા.
‘‘પુન ચપરં, ગહપતયો, દુસ્સીલો સીલવિપન્નો સમ્મૂળ્હો કાલં કરોતિ. અયં ચતુત્થો આદીનવો દુસ્સીલસ્સ સીલવિપત્તિયા.
‘‘પુન ચપરં, ગહપતયો, દુસ્સીલો સીલવિપન્નો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જતિ. અયં પઞ્ચમો આદીનવો દુસ્સીલસ્સ સીલવિપત્તિયા. ઇમે ખો, ગહપતયો, પઞ્ચ આદીનવા દુસ્સીલસ્સ સીલવિપત્તિયા.
‘‘પઞ્ચિમે, ગહપતયો, આનિસંસા સીલવતો સીલસમ્પદાય. કતમે પઞ્ચ? ઇધ, ગહપતયો, સીલવા સીલસમ્પન્નો અપ્પમાદાધિકરણં મહન્તં ભોગક્ખન્ધં અધિગચ્છતિ. અયં પઠમો આનિસંસો સીલવતો સીલસમ્પદાય.
‘‘પુન ચપરં, ગહપતયો, સીલવતો સીલસમ્પન્નસ્સ કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છતિ. અયં દુતિયો આનિસંસો સીલવતો સીલસમ્પદાય.
‘‘પુન ચપરં, ગહપતયો, સીલવા સીલસમ્પન્નો યઞ્ઞદેવ પરિસં ઉપસઙ્કમતિ – યદિ ખત્તિયપરિસં , યદિ બ્રાહ્મણપરિસં, યદિ ગહપતિપરિસં, યદિ સમણપરિસં – વિસારદો ઉપસઙ્કમતિ અમઙ્કુભૂતો. અયં તતિયો આનિસંસો સીલવતો સીલસમ્પદાય.
‘‘પુન ચપરં, ગહપતયો, સીલવા સીલસમ્પન્નો અસમ્મૂળ્હો કાલઙ્કરોતિ. અયં ચતુત્થો આનિસંસો સીલવતો સીલસમ્પદાય.
‘‘પુન ચપરં, ગહપતયો, સીલવા સીલસમ્પન્નો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જતિ. અયં પઞ્ચમો આનિસંસો સીલવતો સીલસમ્પદાય. ઇમે ખો, ગહપતયો, પઞ્ચ આનિસંસા સીલવતો સીલસમ્પદાયા’’તિ.
અથ ખો ભગવા પાટલિગામિયે ઉપાસકે બહુદેવ રત્તિં ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેત્વા સમાદપેત્વા સમુતેજેત્વા સમ્પહંસેત્વા ઉય્યોજેસિ – ‘‘અભિક્કન્તા ખો, ગહપતયો, રત્તિ; યસ્સદાનિ તુમ્હે કાલં મઞ્ઞથા’’તિ. ‘‘એવં ભન્તે‘‘તિ ખોપાટલિગામિયા ઉપાસકા ભગવતો પટિસ્સુત્વા (મહાવ॰ ૨૮૫; દી॰ નિ॰ ૨.૧૫૧) અથ ખો પાટલિગામિયા ઉપાસકા ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા ‘‘એવં ભન્તે‘‘તિ ખોપાટલિગામિયા ઉપાસકા ભગવતો પટિસ્સુત્વા (મહાવ॰ ૨૮૫; દી॰ નિ॰ ૨.૧૫૧) ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કમિંસુ. અથ ખો ભગવા અચિરપક્કન્તેસુ પાટલિગામિયેસુ ઉપાસકેસુ સુઞ્ઞાગારં પાવિસિ.
તેન ખો પન સમયેન સુનિધવસ્સકારા સુનીધવસ્સકારા (સી॰ સ્યા॰ પી॰) મગધમહામત્તા પાટલિગામે નગરં માપેન્તિ વજ્જીનં પટિબાહાય. તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા દેવતાયો સહસ્સસહસ્સેવ સહસ્સેવ (સ્યા॰ ક॰), સહસ્સસ્સેવ (પી॰) પાટલિગામે વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિ. યસ્મિં પદેસે મહેસક્ખા દેવતા વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિ મહેસક્ખાનં તત્થ રઞ્ઞં રાજમહામત્તાનં ચિત્તાનિ નમન્તિ નિવેસનાનિ માપેતું. યસ્મિં પદેસે મજ્ઝિમા દેવતા વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિ મજ્ઝિમાનં તત્થ રઞ્ઞં રાજમહામત્તાનં ચિત્તાનિ નમન્તિ નિવેસનાનિ માપેતું. યસ્મિં પદેસે નીચા દેવતા વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિ નીચાનં તત્થ રઞ્ઞં રાજમહામત્તાનં ચિત્તાનિ નમન્તિ નિવેસનાનિ માપેતું.
અદ્દસા ખો ભગવા દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન તા દેવતાયો સહસ્સસહસ્સેવ પાટલિગામે વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિયો. યસ્મિં પદેસે મહેસક્ખા દેવતા વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિ, મહેસક્ખાનં તત્થ રઞ્ઞં રાજમહામત્તાનં ચિત્તાનિ નમન્તિ નિવેસનાનિ માપેતું. યસ્મિં પદેસે મજ્ઝિમા દેવતા વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિ, મજ્ઝિમાનં તત્થ રઞ્ઞં રાજમહામત્તાનં ચિત્તાનિ નમન્તિ નિવેસનાનિ માપેતું. યસ્મિં પદેસે નીચા દેવતા વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિ, નીચાનં તત્થ રઞ્ઞં રાજમહામત્તાનં ચિત્તાનિ નમન્તિ નિવેસનાનિ માપેતું. અથ ખો ભગવા તસ્સા રત્તિયા પચ્ચૂસસમયે પચ્ચુટ્ઠાય આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ –
‘‘કે નુ ખો કો નુ ખો (સબ્બત્થ) આનન્દ પાટલિગામે નગરં માપેન્તી’’તિ માપેતીતિ (સબ્બત્થ). ‘‘સુનિધવસ્સકારા, ભન્તે, મગધમહામત્તા પાટલિગામે નગરં માપેન્તિ વજ્જીનં પટિબાહાયા’’તિ. ‘‘સેય્યથાપિ, આનન્દ, દેવેહિ તાવતિંસેહિ સદ્ધિં મન્તેત્વા; એવમેવ ખો, આનન્દ, સુનિધવસ્સકારા મગધમહામત્તા પાટલિગામે નગરં માપેન્તિ વજ્જીનં પટિબાહાય. ઇધાહં, આનન્દ, અદ્દસં દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સમ્બહુલા દેવતાયો સહસ્સસહસ્સેવ પાટલિગામે વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિયો. યસ્મિં પદેસે મહેસક્ખા દેવતા વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિ મહેસક્ખાનં તત્થ રઞ્ઞં રાજમહામત્તાનં ચિત્તાનિ નમન્તિ નિવેસનાનિ માપેતું. યસ્મિં પદેસે મજ્ઝિમા દેવતા વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિ મજ્ઝિમાનં તત્થ રઞ્ઞં રાજમહામત્તાનં ચિત્તાનિ નમન્તિ નિવેસનાનિ માપેતું. યસ્મિં પદેસે નીચા દેવતા વત્થૂનિ પરિગ્ગણ્હન્તિ નીચાનં તત્થ રઞ્ઞં રાજમહામત્તાનં ચિત્તાનિ નમન્તિ નિવેસનાનિ માપેતું. યાવતા, આનન્દ, અરિયં આયતનં યાવતા વણિપ્પથો ઇદં અગ્ગનગરં ભવિસ્સતિ પાટલિપુત્તં પુટભેદનં. પાટલિપુત્તસ્સ ખો, આનન્દ, તયો અન્તરાયા ભવિસ્સન્તિ – અગ્ગિતો વા ઉદકતો વા મિથુભેદતો વા’’તિ.
અથ ખો સુનિધવસ્સકારા મગધમહામત્તા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિંસુ. સમ્મોદનીયં કથં સારાણિયં સારાણીયં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) વીતિસારેત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ. એકમન્તં ઠિતા ખો સુનિધવસ્સકારા મગધમહામત્તા ભગવન્તં એતદવોચું – ‘‘અધિવાસેતુ નો ભવં ગોતમો અજ્જતનાય ભત્તં સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેના’’તિ. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેન.
અથ ખો સુનિધવસ્સકારા મગધમહામત્તા ભગવતો અધિવાસનં વિદિત્વા યેન સકો આવસથો તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા સકે આવસથે પણીતં ખાદનીયં ભોજનીયં પટિયાદાપેત્વા ભગવતો કાલં આરોચેસું – ‘‘કાલો, ભો ગોતમ, નિટ્ઠિતં ભત્ત’’ન્તિ.
અથ ખો ભગવા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન યેન સુનિધવસ્સકારાનં મગધમહામત્તાનં આવસથો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. અથ ખો સુનિધવસ્સકારા મગધમહામત્તા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન સહત્થા સન્તપ્પેસું સમ્પવારેસું.
અથ ખો સુનિધવસ્સકારા મગધમહામત્તા ભગવન્તં ભુત્તાવિં ઓનીતપત્તપાણિં અઞ્ઞતરં નીચં આસનં ગહેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્ને ખો સુનિધવસ્સકારે મગધમહામત્તે ભગવા ઇમાહિ ગાથાહિ અનુમોદિ –
‘‘યસ્મિં પદેસે કપ્પેતિ, વાસં પણ્ડિતજાતિયો;
સીલવન્તેત્થ ભોજેત્વા, સઞ્ઞતે બ્રહ્મચારયો બ્રહ્મચારિનો (સ્યા॰), બ્રહ્મચરિયે (પી॰ ક॰).
‘‘યા તત્થ દેવતા આસું, તાસં દક્ખિણમાદિસે;
તા પૂજિતા પૂજયન્તિ, માનિતા માનયન્તિ નં.
‘‘તતો નં અનુકમ્પન્તિ, માતા પુત્તંવ ઓરસં;
દેવતાનુકમ્પિતો પોસો, સદા ભદ્રાનિ પસ્સતી’’તિ.
અથ ખો ભગવા સુનિધવસ્સકારાનં મગધમહામત્તાનં ઇમાહિ ગાથાહિ અનુમોદિત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ.
તેન ખો પન સમયેન સુનિધવસ્સકારા મગધમહામત્તા ભગવન્તં પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધા હોન્તિ – ‘‘યેનજ્જ સમણો ગોતમો દ્વારેન નિક્ખમિસ્સતિ તં ‘ગોતમદ્વારં’ નામ ભવિસ્સતિ. યેન તિત્થેન ગઙ્ગં નદિં તરિસ્સતિ તં ‘ગોતમતિત્થં’ નામ ભવિસ્સતી’’તિ.
અથ ખો ભગવા યેન દ્વારેન નિક્ખમિ તં ‘ગોતમદ્વારં’ નામ અહોસિ. અથ ખો ભગવા યેન ગઙ્ગા નદી તેનુપસઙ્કમિ. તેન ખો પન સમયેન ગઙ્ગા નદી પૂરા હોતિ સમતિત્તિકા કાકપેય્યા. અપ્પેકચ્ચે મનુસ્સા નાવં પરિયેસન્તિ, અપ્પેકચ્ચે ઉળુમ્પં પરિયેસન્તિ, અપ્પેકચ્ચે કુલ્લં બન્ધન્તિ અપારા પારં ગન્તુકામા. અથ ખો ભગવા – સેય્યથાપિ નામ બલવા પુરિસો સમિઞ્જિતં વા બાહં પસારેય્ય, પસારિતં વા બાહં સમિઞ્જેય્ય, એવમેવ – ગઙ્ગાય નદિયા ઓરિમતીરે ઓરિમતીરા (બહૂસુ) મહાવ॰ ૨૮૬; દી॰ નિ॰ ૨.૧૫૪ પસ્સિતબ્બં) અન્તરહિતો પારિમતીરે પચ્ચુટ્ઠાસિ સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન .
અદ્દસા ખો ભગવા તે મનુસ્સે અપ્પેકચ્ચે નાવં પરિયેસન્તે, અપ્પેકચ્ચે ઉળુમ્પં પરિયેસન્તે, અપ્પેકચ્ચે કુલ્લં બન્ધન્તે અપારા પારં ગન્તુકામે.
અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –
‘‘યે તરન્તિ અણ્ણવં સરં,
સેતું કત્વાન વિસજ્જ પલ્લલાનિ;
કુલ્લઞ્હિ જનો પબન્ધતિ બન્ધતિ (સ્યા॰ પી॰),
તિણ્ણા નિતિણ્ણા (ક॰) મેધાવિનો જના’’તિ. છટ્ઠં;
૭. દ્વિધાપથસુત્તં
૭૭. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા કોસલેસુ અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નો હોતિ આયસ્મતા નાગસમાલેન પચ્છાસમણેન. અદ્દસા ખો આયસ્મા નાગસમાલો અન્તરામગ્ગે દ્વિધાપથં દ્વેધાપથં (સી॰). દિસ્વાન ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અયં, ભન્તે, ભગવા પન્થો; ઇમિના ગચ્છામા’’તિ. એવં વુત્તે, ભગવા આયસ્મન્તં નાગસમાલં એતદવોચ – ‘‘અયં, નાગસમાલ, પન્થો; ઇમિના ગચ્છામા’’તિ.
દુતિયમ્પિ…પે॰… તતિયમ્પિ ખો આયસ્મા નાગસમાલો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અયં, ભન્તે, ભગવા પન્થો; ઇમિના ગચ્છામા’’તિ . તતિયમ્પિ ખો ભગવા આયસ્મન્તં નાગસમાલં એતદવોચ – ‘‘અયં, નાગસમાલ, પન્થો; ઇમિના ગચ્છામા’’તિ. અથ ખો આયસ્મા નાગસમાલો ભગવતો પત્તચીવરં તત્થેવ છમાયં નિક્ખિપિત્વા પક્કામિ – ‘‘ઇદં, ભન્તે, ભગવતો પત્તચીવર’’ન્તિ.
અથ ખો આયસ્મતો નાગસમાલસ્સ તેન પન્થેન ગચ્છન્તસ્સ અન્તરામગ્ગે ચોરા નિક્ખમિત્વા હત્થેહિ ચ પાદેહિ ચ આકોટેસું પત્તઞ્ચ ભિન્દિંસુ સઙ્ઘાટિઞ્ચ વિપ્ફાલેસું. અથ ખો આયસ્મા નાગસમાલો ભિન્નેન પત્તેન વિપ્ફાલિતાય સઙ્ઘાટિયા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો આયસ્મા નાગસમાલો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘ઇધ મય્હં, ભન્તે, તેન પન્થેન ગચ્છન્તસ્સ અન્તરામગ્ગે ચોરા નિક્ખમિત્વા હત્થેહિ ચ પાદેહિ ચ આકોટેસું, પત્તઞ્ચ ભિન્દિંસુ, સઙ્ઘાટિઞ્ચ વિપ્ફાલેસુ’’ન્તિ.
અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –
‘‘સદ્ધિં ચરમેકતો વસં,
મિસ્સો અઞ્ઞજનેન વેદગૂ;
વિદ્વા પજહાતિ પાપકં,
કોઞ્ચો ખીરપકોવ નિન્નગ’’ન્તિ. સત્તમં;
૮. વિસાખાસુત્તં
૭૮. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે. તેન ખો પન સમયેન વિસાખાય મિગારમાતુયા નત્તા કાલઙ્કતા હોતિ પિયા મનાપા. અથ ખો વિસાખા મિગારમાતા અલ્લવત્થા અલ્લકેસા દિવા દિવસ્સ યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો વિસાખં મિગારમાતરં ભગવા એતદવોચ –
‘‘હન્દ કુતો નુ ત્વં, વિસાખે, આગચ્છસિ અલ્લવત્થા અલ્લકેસા ઇધૂપસઙ્કન્તા દિવા દિવસ્સા’’તિ? ‘‘નત્તા મે, ભન્તે, પિયા મનાપા કાલઙ્કતા. તેનાહં અલ્લવત્થા અલ્લકેસા ઇધૂપસઙ્કન્તા દિવા દિવસ્સા’’તિ. ‘‘ઇચ્છેય્યાસિ ત્વં, વિસાખે, યાવતિકા યાવતકા (?) સાવત્થિયા મનુસ્સા તાવતિકે તાવતકે (?) પુત્તે ચ નત્તારો ચા’’તિ? ‘‘ઇચ્છેય્યાહં, ભગવા ઇચ્છેય્યાહં ભન્તે ભગવા (સ્યા॰) યાવતિકા સાવત્થિયા મનુસ્સા તાવતિકે પુત્તે ચ નત્તારો ચા’’તિ.
‘‘કીવબહુકા પન, વિસાખે, સાવત્થિયા મનુસ્સા દેવસિકં કાલં કરોન્તી’’તિ? ‘‘દસપિ, ભન્તે, સાવત્થિયા મનુસ્સા દેવસિકં કાલં કરોન્તિ; નવપિ, ભન્તે… અટ્ઠપિ, ભન્તે… સત્તપિ, ભન્તે… છપિ, ભન્તે… પઞ્ચપિ, ભન્તે… ચત્તારોપિ, ભન્તે… તીણિપિ, ભન્તે… દ્વેપિ, ભન્તે, સાવત્થિયા મનુસ્સા દેવસિકં કાલં કરોન્તિ. એકોપિ, ભન્તે, સાવત્થિયા મનુસ્સો દેવસિકં કાલં કરોતિ. અવિવિત્તા, ભન્તે, સાવત્થિ મનુસ્સેહિ કાલં કરોન્તેહી’’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, વિસાખે, અપિ નુ ત્વં કદાચિ કરહચિ અનલ્લવત્થા વા ભવેય્યાસિ અનલ્લકેસા વા’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે . અલં મે, ભન્તે, તાવ બહુકેહિ પુત્તેહિ ચ નત્તારેહિ ચા’’તિ.
‘‘યેસં ખો, વિસાખે, સતં પિયાનિ, સતં તેસં દુક્ખાનિ; યેસં નવુતિ પિયાનિ, નવુતિ તેસં દુક્ખાનિ; યેસં અસીતિ પિયાનિ, અસીતિ તેસં દુક્ખાનિ; યેસં સત્તતિ પિયાનિ, સત્તતિ તેસં દુક્ખાનિ; યેસં સટ્ઠિ પિયાનિ, સટ્ઠિ તેસં દુક્ખાનિ; યેસં પઞ્ઞાસં પિયાનિ, પઞ્ઞાસં તેસં દુક્ખાનિ; યેસં ચત્તારીસં પિયાનિ, ચત્તારીસં તેસં દુક્ખાનિ, યેસં તિંસં પિયાનિ, તિંસં તેસં દુક્ખાનિ; યેસં વીસતિ પિયાનિ, વીસતિ તેસં દુક્ખાનિ, યેસં દસ પિયાનિ, દસ તેસં દુક્ખાનિ; યેસં નવ પિયાનિ, નવ તેસં દુક્ખાનિ; યેસં અટ્ઠ પિયાનિ, અટ્ઠ તેસં દુક્ખાનિ; યેસં સત્ત પિયાનિ, સત્ત તેસં દુક્ખાનિ; યેસં છ પિયાનિ, છ તેસં દુક્ખાનિ; યેસં પઞ્ચ પિયાનિ, પઞ્ચ તેસં દુક્ખાનિ; યેસં ચત્તારિ પિયાનિ, ચત્તારિ તેસં દુક્ખાનિ; યેસં તીણિ પિયાનિ, તીણિ તેસં દુક્ખાનિ; યેસં દ્વે પિયાનિ, દ્વે તેસં દુક્ખાનિ; યેસં એકં પિયં, એકં તેસં દુક્ખં; યેસં નત્થિ પિયં, નત્થિ તેસં દુક્ખં, અસોકા તે વિરજા અનુપાયાસાતિ વદામી’’તિ.
અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –
‘‘યે કેચિ સોકા પરિદેવિતા વા,
દુક્ખા ચ દુક્ખા વ (અટ્ઠ॰) લોકસ્મિમનેકરૂપા;
પિયં પટિચ્ચપ્પભવન્તિ એતે,
પિયે અસન્તે ન ભવન્તિ એતે.
‘‘તસ્મા હિ તે સુખિનો વીતસોકા,
યેસં પિયં નત્થિ કુહિઞ્ચિ લોકે;
તસ્મા અસોકં વિરજં પત્થયાનો,
પિયં ન કયિરાથ કુહિઞ્ચિ લોકે’’તિ. અટ્ઠમં;
૯. પઠમદબ્બસુત્તં
૭૯. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા રાજગહે વિહરતિ વેળુવને કલન્દકનિવાપે. અથ ખો આયસ્મા દબ્બો મલ્લપુત્તો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો આયસ્મા દબ્બો મલ્લપુત્તો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘પરિનિબ્બાનકાલો મે દાનિ, સુગતા’’તિ. ‘‘યસ્સદાનિ ત્વં, દબ્બ, કાલં મઞ્ઞસી’’તિ.
અથ ખો આયસ્મા દબ્બો મલ્લપુત્તો ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આકાસે અન્તલિક્ખે પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠહિત્વા પરિનિબ્બાયિ.
અથ ખો આયસ્મતો દબ્બસ્સ મલ્લપુત્તસ્સ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આકાસે અન્તલિક્ખે પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠહિત્વા પરિનિબ્બુતસ્સ સરીરસ્સ ઝાયમાનસ્સ ડય્હમાનસ્સ નેવ છારિકા પઞ્ઞાયિત્થ ન મસિ. સેય્યથાપિ નામ સપ્પિસ્સ વા તેલસ્સ વા ઝાયમાનસ્સ ડય્હમાનસ્સ નેવ છારિકા પઞ્ઞાયતિ ન મસિ; એવમેવ આયસ્મતો દબ્બસ્સ મલ્લપુત્તસ્સ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આકાસે અન્તલિક્ખે પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠહિત્વા પરિનિબ્બુતસ્સ સરીરસ્સ ઝાયમાનસ્સ ડય્હમાનસ્સ નેવ છારિકા પઞ્ઞાયિત્થ ન મસીતિ.
અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –
‘‘અભેદિ કાયો નિરોધિ સઞ્ઞા,
વેદના સીતિભવિંસુ પીતિદહંસુ (સી॰ પી॰), સીતિદહિંસુ (ક॰) સબ્બા;
વૂપસમિંસુ સઙ્ખારા,
વિઞ્ઞાણં અત્થમાગમા’’તિ. નવમં;
૧૦. દુતિયદબ્બસુત્તં
૮૦. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તત્ર ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ભિક્ખવો’’તિ. ‘‘ભદન્તે’’તિ તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસું. ભગવા એતદવોચ –
‘‘દબ્બસ્સ, ભિક્ખવે, મલ્લપુત્તસ્સ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આકાસે અન્તલિક્ખે પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠહિત્વા પરિનિબ્બુતસ્સ સરીરસ્સ ઝાયમાનસ્સ ડય્હમાનસ્સ નેવ છારિકા પઞ્ઞાયિત્થ ન મસિ. સેય્યથાપિ નામ સપ્પિસ્સ વા તેલસ્સ વા ઝાયમાનસ્સ ડય્હમાનસ્સ નેવ છારિકા પઞ્ઞાયતિ ન મસિ; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, દબ્બસ્સ મલ્લપુત્તસ્સ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આકાસે અન્તલિક્ખે પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠહિત્વા પરિનિબ્બુતસ્સ સરીરસ્સ ઝાયમાનસ્સ ડય્હમાનસ્સ નેવ છારિકા પઞ્ઞાયિત્થ ન મસી’’તિ.
અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –
‘‘અયોઘનહતસ્સેવ, જલતો જાતવેદસો જાતવેદસ્સ (સ્યા॰);
અનુપુબ્બૂપસન્તસ્સ, યથા ન ઞાયતે ગતિ.
એવં સમ્માવિમુત્તાનં, કામબન્ધોઘતારિનં;
પઞ્ઞાપેતું ગતિ નત્થિ, પત્તાનં અચલં સુખ’’ન્તિ. દસમં;
પાટલિગામિયવગ્ગો પાટલિગામવગ્ગો (ક॰) અટ્ઠમો.
તસ્સુદ્દાનં –
નિબ્બાના ચતુરો વુત્તા, ચુન્દો પાટલિગામિયા;
દ્વિધાપથો વિસાખા ચ, દબ્બેન સહ તે દસાતિ.
ઉદાને વગ્ગાનમુદ્દાનં –
વગ્ગમિદં પઠમં વરબોધિ, વગ્ગમિદં દુતિયં મુચલિન્દો;
નન્દકવગ્ગવરો તતિયો તુ, મેઘિયવગ્ગવરો ચ ચતુત્થો.
પઞ્ચમવગ્ગવરન્તિધ સોણો, છટ્ઠમવગ્ગવરન્તિ જચ્ચન્ધો છટ્ઠમવગ્ગવરં તુ તમન્ધો (સી॰ ક॰);
સત્તમવગ્ગવરન્તિ ચ ચૂળો, પાટલિગામિયમટ્ઠમવગ્ગો પાટલિગામિયવરટ્ઠમવગ્ગો (સ્યા॰ કં॰ પી॰), પાટલિગામવરટ્ઠમવગ્ગો (સી॰ ક॰).
અસીતિમનૂનકસુત્તવરં, વગ્ગમિદટ્ઠકં સુવિભત્તં;
દસ્સિતં ચક્ખુમતા વિમલેન, અદ્ધા હિ તં ઉદાનમિતીદમાહુ અત્થાયેતં ઉદાનમિતિમાહુ (ક॰), સદ્ધા હિ તં ઉદાનન્તિદમાહુ (સ્યા॰ કં પી॰).
ઉદાનપાળિ નિટ્ઠિતા.