૧૨. ચૂળવિયૂહસુત્તનિદ્દેસો
અથ
૧૧૩.
સકં સકં દિટ્ઠિપરિબ્બસાના, વિગ્ગય્હ નાના કુસલા વદન્તિ;
યો એવં જાનાતિ સ વેદિ ધમ્મં, ઇદં પટિક્કોસમકેવલી સો.
સકં સકં દિટ્ઠિપરિબ્બસાનાતિ. સન્તેકે સમણબ્રાહ્મણા દિટ્ઠિગતિકા; તે દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતાનં અઞ્ઞતરઞ્ઞતરં દિટ્ઠિગતં ગહેત્વા ઉગ્ગહેત્વા ગણ્હિત્વા પરામસિત્વા અભિનિવિસિત્વા સકાય સકાય દિટ્ઠિયા વસન્તિ સંવસન્તિ આવસન્તિ પરિવસન્તિ. યથા અગારિકા ઘરેસુ વસન્તિ, સાપત્તિકા વા આપત્તીસુ વસન્તિ, સકિલેસા વા કિલેસેસુ વસન્તિ; એવમેવ સન્તેકે સમણબ્રાહ્મણા દિટ્ઠિગતિકા, તે દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતાનં અઞ્ઞતરઞ્ઞતરં દિટ્ઠિગતં ગહેત્વા ઉગ્ગહેત્વા ગણ્હિત્વા પરામસિત્વા અભિનિવિસિત્વા સકાય સકાય દિટ્ઠિયા વસન્તિ સંવસન્તિ આવસન્તિ પરિવસન્તીતિ – સકં સકં દિટ્ઠિપરિબ્બસાના.
વિગ્ગય્હ નાના કુસલા વદન્તીતિ. વિગ્ગય્હાતિ ગહેત્વા ઉગ્ગહેત્વા ગણ્હિત્વા પરામસિત્વા અભિનિવિસિત્વા નાના વદન્તિ વિવિધં વદન્તિ અઞ્ઞોઞ્ઞં વદન્તિ પુથુ કુસલાતિ કુસલવાદા
યો એવં જાનાતિ સ વેદિ ધમ્મન્તિ. યો ઇમં
ઇદં પટિક્કોસમકેવલી સોતિ. યો ઇમં ધમ્મં દિટ્ઠિં પટિપદં મગ્ગં પટિક્કોસતિ, અકેવલી
તેનાહ સો નિમ્મિતો –
‘‘સકં સકં દિટ્ઠિપરિબ્બસાના, વિગ્ગય્હ નાના કુસલા વદન્તિ;
યો એવં જાનાતિ સ વેદિ ધમ્મં, ઇદં પટિક્કોસમકેવલી સો’’તિ.
૧૧૪.
એવમ્પિ વિગ્ગય્હ વિવાદયન્તિ, બાલો પરો અક્કુસલોતિ ચાહુ;
સચ્ચો નુ વાદો કતમો ઇમેસં, સબ્બેવ હીમે કુસલાવદાના.
એવમ્પિ વિગ્ગય્હ વિવાદયન્તીતિ. એવં ગહેત્વા ઉગ્ગહેત્વા ગણ્હિત્વા પરામસિત્વા અભિનિવિસિત્વા વિવાદયન્તિ, કલહં કરોન્તિ, ભણ્ડનં
બાલો પરો અક્કુસલોતિ ચાહૂતિ. પરો બાલો હીનો નિહીનો ઓમકો લામકો છતુક્કો પરિત્તો અકુસલો અવિદ્વા અવિજ્જાગતો અઞ્ઞાણી અવિભાવી દુપ્પઞ્ઞોતિ, એવમાહંસુ એવં કથેન્તિ
સચ્ચો નુ વાદો કતમો ઇમેસન્તિ. ઇમેસં સમણબ્રાહ્મણાનં વાદો કતમો સચ્ચો તચ્છો તથો ભૂતો યાથાવો અવિપરીતોતિ – સચ્ચો નુ વાદો કતમો ઇમેસં.
સબ્બેવ હીમે કુસલાવદાનાતિ. સબ્બેવિમે સમણબ્રાહ્મણા કુસલવાદા પણ્ડિતવાદા થિરવાદા ઞાયવાદા હેતુવાદા લક્ખણવાદા કારણવાદા ઠાનવાદા સકાય લદ્ધિયાતિ – સબ્બેવ હીમે કુસલાવદાના.
તેનાહ સો નિમ્મિતો –
‘‘એવમ્પિ વિગ્ગય્હ વિવાદયન્તિ, બાલો પરો અક્કુસલોતિ ચાહુ;
સચ્ચો નુ વાદો કતમો ઇમેસં, સબ્બેવ હીમે કુસલાવદાના’’તિ.
૧૧૫.
પરસ્સ ચે ધમ્મમનાનુજાનં, બાલોમકો હોતિ નિહીનપઞ્ઞો;
સબ્બેવ બાલા સુનિહીનપઞ્ઞા, સબ્બેવિમે દિટ્ઠિપરિબ્બસાના.
પરસ્સ ચે ધમ્મમનાનુજાનન્તિ. પરસ્સ ધમ્મં દિટ્ઠિં પટિપદં મગ્ગં અનાનુજાનન્તો અનાનુપસ્સન્તો અનાનુમનન્તો અનાનુમઞ્ઞન્તો અનાનુમોદન્તોતિ – પરસ્સ ચે ધમ્મમનાનુજાનં.
બાલોમકો હોતિ નિહીનપઞ્ઞોતિ. પરો બાલો હોતિ હીનો નિહીનો ઓમકો લામકો છતુક્કો પરિત્તો, હીનપઞ્ઞો નિહીનપઞ્ઞો ઓમકપઞ્ઞો લામકપઞ્ઞો છતુક્કપઞ્ઞો પરિત્તપઞ્ઞોતિ – બાલોમકો હોતિ નિહીનપઞ્ઞો.
સબ્બેવ બાલા સુનિહીનપઞ્ઞાતિ. સબ્બેવિમે સમણબ્રાહ્મણા બાલા હીના નિહીના ઓમકા લામકા છતુક્કા પરિત્તા, સબ્બેવ હીનપઞ્ઞા નિહીનપઞ્ઞા ઓમકપઞ્ઞા
સબ્બેવિમે દિટ્ઠિપરિબ્બસાનાતિ. સબ્બેવિમે સમણબ્રાહ્મણા દિટ્ઠિગતિકા; તે દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતાનં અઞ્ઞતરઞ્ઞતરં દિટ્ઠિગતં ગહેત્વા
તેનાહ ભગવા –
‘‘પરસ્સ ચે ધમ્મમનાનુજાનં, બાલોમકો હોતિ નિહીનપઞ્ઞો;
સબ્બેવ બાલા સુનિહીનપઞ્ઞા, સબ્બેવિમે દિટ્ઠિપરિબ્બસાના’’તિ.
૧૧૬.
સન્દિટ્ઠિયા ચેવ નવીવદાતા, સંસુદ્ધપઞ્ઞા કુસલા મુતીમા;
ન તેસં કોચિ પરિહીનપઞ્ઞો, દિટ્ઠી હિ તેસમ્પિ તથા સમત્તા.
સન્દિટ્ઠિયા ચેવ નવીવદાતાતિ. સકાય દિટ્ઠિયા સકાય ખન્તિયા સકાય રુચિયા સકાય
સંસુદ્ધપઞ્ઞા કુસલા મુતીમાતિ. સુદ્ધપઞ્ઞા વિસુદ્ધપઞ્ઞા પરિસુદ્ધપઞ્ઞા વોદાતપઞ્ઞા પરિયોદાતપઞ્ઞા. અથ વા સુદ્ધદસ્સના વિસુદ્ધદસ્સના પરિસુદ્ધદસ્સના કુસલાતિ કુસલા પણ્ડિતા પઞ્ઞવન્તો ઇદ્ધિમન્તો ઞાણિનો વિભાવિનો મેધાવિનોતિ – સંસુદ્ધપઞ્ઞા કુસલા. મુતીમાતિ મુતિમા પણ્ડિતા પઞ્ઞવન્તો ઇદ્ધિમન્તો ઞાણિનો
તેસં ન કોચિ પરિહીનપઞ્ઞોતિ. તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં ન કોચિ હીનપઞ્ઞો નિહીનપઞ્ઞો ઓમકપઞ્ઞો લામકપઞ્ઞો છતુક્કપઞ્ઞો પરિત્તપઞ્ઞો અત્થિ. સબ્બેવ સેટ્ઠપઞ્ઞા વિસિટ્ઠપઞ્ઞા પામોક્ખપઞ્ઞા ઉત્તમપઞ્ઞા પવરપઞ્ઞાતિ – તેસં ન કોચિ પરિહીનપઞ્ઞો.
દિટ્ઠી હિ તેસમ્પિ તથા સમત્તાતિ. તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં દિટ્ઠિ તથા સમત્તા સમાદિન્ના ગહિતા પરામટ્ઠા અભિનિવિટ્ઠા અજ્ઝોસિતા અધિમુત્તાતિ – દિટ્ઠી હિ તેસમ્પિ તથા સમત્તા.
તેનાહ ભગવા –
‘‘સન્દિટ્ઠિયા ચેવ નવીવદાતા, સંસુદ્ધપઞ્ઞા કુસલા મુતીમા;
તેસં ન કોચિ પરિહીનપઞ્ઞો, દિટ્ઠી હિ તેસમ્પિ તથા સમત્તા’’તિ.
૧૧૭.
ન વાહમેતં તથિયન્તિ બ્રૂમિ, યમાહુ બાલા મિથુ અઞ્ઞમઞ્ઞં;
સકં સકં દિટ્ઠિમકંસુ સચ્ચં, તસ્મા હિ બાલોતિ પરં દહન્તિ.
ન વાહમેતં તથિયન્તિ બ્રૂમીતિ. નાતિ પટિક્ખેપો. એતન્તિ ‘‘દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતાનિ નાહં એતં તચ્છં તથં ભૂતં યાથાવં અવિપરીત’’ન્તિ
યમાહુ બાલા મિથુ અઞ્ઞમઞ્ઞન્તિ. મિથૂતિ દ્વે જના, દ્વે કલહકારકા, દ્વે ભણ્ડનકારકા, દ્વે ભસ્સકારકા, દ્વે વિવાદકારકા, દ્વે અધિકરણકારકા, દ્વે વાદિનો, દ્વે સલ્લપકા; તે અઞ્ઞમઞ્ઞં બાલો
સકં સકં દિટ્ઠિમકંસુ સચ્ચન્તિ. ‘‘સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ – સકં સકં દિટ્ઠિમકંસુ સચ્ચં. ‘‘અસસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ…પે॰… ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ – સકં સકં દિટ્ઠિમકંસુ સચ્ચં.
તસ્મા હિ બાલોતિ પરં દહન્તીતિ. તસ્માતિ તસ્મા તંકારણા તંહેતુ તપ્પચ્ચયા તંનિદાના પરં બાલો હીનો નિહીનો ઓમકો લામકો છતુક્કો પરિત્તોતિ દહન્તિ પસ્સન્તિ દક્ખન્તિ ઓલોકેન્તિ નિજ્ઝાયન્તિ ઉપપરિક્ખન્તીતિ – તસ્મા હિ બાલોતિ પરં દહન્તિ.
તેનાહ ભગવા –
‘‘ન વાહમેતં તથિયન્તિ બ્રૂમિ, યમાહુ બાલા મિથુ અઞ્ઞમઞ્ઞં;
સકં
૧૧૮.
યમાહુ સચ્ચં તથિયન્તિ એકે, તમાહુ અઞ્ઞેપિ તુચ્છં મુસાતિ;
એવમ્પિ વિગ્ગય્હ વિવાદયન્તિ, કસ્મા ન એકં સમણા વદન્તિ.
યમાહુ સચ્ચં તથિયન્તિ એકેતિ. યં ધમ્મં દિટ્ઠિં પટિપદં મગ્ગં એકે સમણબ્રાહ્મણા ‘‘ઇદં સચ્ચં તચ્છં તથં ભૂતં યાથાવં અવિપરીત’’ન્તિ, એવમાહંસુ એવં કથેન્તિ એવં ભણન્તિ એવં દીપયન્તિ એવં વોહરન્તીતિ – યમાહુ સચ્ચં તથિયન્તિ એકે.
તમાહુ અઞ્ઞેપિ તુચ્છં મુસાતીતિ. તમેવ ધમ્મં દિટ્ઠિં પટિપદં મગ્ગં એકે સમણબ્રાહ્મણા ‘‘તુચ્છં એતં, મુસા એતં, અભૂતં એતં, અલિકં એતં, અયાથાવં એત’’ન્તિ, એવમાહંસુ એવં કથેન્તિ એવં ભણન્તિ એવં દીપયન્તિ એવં વોહરન્તીતિ – તમાહુ અઞ્ઞેપિ તુચ્છં મુસાતિ.
એવમ્પિ વિગ્ગય્હ વિવાદયન્તીતિ. એવં ગહેત્વા ઉગ્ગહેત્વા ગણ્હિત્વા પરામસિત્વા અભિનિવિસિત્વા વિવાદયન્તિ, કલહં કરોન્તિ, ભણ્ડનં કરોન્તિ, વિગ્ગહં કરોન્તિ, વિવાદં કરોન્તિ
કસ્મા ન એકં સમણા વદન્તીતિ. કસ્માતિ કસ્મા કિંકારણા કિંહેતુ કિંપચ્ચયા કિંનિદાના કિંસમુદયા કિંજાતિકા કિંપભવા ન એકં વદન્તિ નાના વદન્તિ વિવિધં વદન્તિ અઞ્ઞોઞ્ઞં
તેનાહ સો નિમ્મિતો –
‘‘યમાહુ
એવમ્પિ વિગ્ગય્હ વિવાદયન્તિ, કસ્મા ન એકં સમણા વદન્તી’’તિ.
૧૧૯.
એકઞ્હિ સચ્ચં ન દુતીયમત્થિ, યસ્મિં પજા નો વિવદે પજાનં;
નાના તે સચ્ચાનિ સયં થુનન્તિ, તસ્મા ન એકં સમણા વદન્તિ.
એકઞ્હિ સચ્ચં ન દુતીયમત્થીતિ. એકં સચ્ચં વુચ્ચતિ દુક્ખનિરોધો નિબ્બાનં. યો સો સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાનં. અથ વા એકં સચ્ચં વુચ્ચતિ – મગ્ગસચ્ચં, નિય્યાનસચ્ચં, દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ, સમ્માસઙ્કપ્પો, સમ્માવાચા, સમ્માકમ્મન્તો, સમ્માઆજીવો, સમ્માવાયામો, સમ્માસતિ, સમ્માસમાધીતિ – એકઞ્હિ સચ્ચં ન દુતીયમત્થિ.
યસ્મિં પજા નો વિવદે પજાનન્તિ. યસ્મિન્તિ યસ્મિં સચ્ચે. પજાતિ સત્તાધિવચનં. પજાનન્તિ
નાના તે સચ્ચાનિ સયં થુનન્તીતિ. નાના તે સચ્ચાનિ સયં થુનન્તિ વદન્તિ કથેન્તિ ભણન્તિ દીપયન્તિ વોહરન્તિ. ‘‘સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ
તસ્મા ન એકં સમણા વદન્તીતિ. તસ્માતિ તસ્મા તંકારણા તંહેતુ તપ્પચ્ચયા તંનિદાના ન એકં વદન્તિ નાના વદન્તિ વિવિધં વદન્તિ અઞ્ઞોઞ્ઞં વદન્તિ પુથુ વદન્તિ કથેન્તિ ભણન્તિ દીપયન્તિ વોહરન્તીતિ – તસ્મા ન એકં સમણા વદન્તિ.
તેનાહ ભગવા –
‘‘એકઞ્હિ સચ્ચં ન દુતીયમત્થિ, યસ્મિં પજા નો વિવદે પજાનં;
નાના
૧૨૦.
કસ્મા નુ સચ્ચાનિ વદન્તિ નાના, પવાદિયાસે કુસલાવદાના;
સચ્ચાનિ સુતાનિ બહૂનિ નાના, ઉદાહુ તે તક્કમનુસ્સરન્તિ.
કસ્મા નુ સચ્ચાનિ વદન્તિ નાનાતિ. કસ્માતિ કસ્મા કિંકારણા કિંહેતુ કિંપચ્ચયા કિંનિદાના સચ્ચાનિ નાના
પવાદિયાસે કુસલાવદાનાતિ. પવાદિયાસેતિ વિપ્પવદન્તીતિપિ પવાદિયાસે. અથ વા સકં સકં દિટ્ઠિગતં પવદન્તિ કથેન્તિ ભણન્તિ દીપયન્તિ વોહરન્તિ. ‘‘સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ પવદન્તિ કથેન્તિ ભણન્તિ દીપયન્તિ વોહરન્તિ. ‘‘અસસ્સતો લોકો…પે॰… નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ પવદન્તિ કથેન્તિ ભણન્તિ દીપયન્તિ વોહરન્તિ. કુસલાવદાનાતિ
સચ્ચાનિ સુતાનિ બહૂનિ નાનાતિ સચ્ચાનિ સુતાનિ બહુકાનિ નાનાનિ
ઉદાહુ તે તક્કમનુસ્સરન્તીતિ ઉદાહુ તક્કેન સઙ્કપ્પેન યાયન્તિ નીયન્તિ વુય્હન્તિ સંહરીયન્તીતિ
તેનાહ સો નિમ્મિતો –
‘‘કસ્મા નુ સચ્ચાનિ વદન્તિ નાના, પવાદિયાસે કુસલાવદાના;
સચ્ચાનિ સુતાનિ બહૂનિ નાના, ઉદાહુ તે તક્કમનુસ્સરન્તી’’તિ.
૧૨૧.
ન હેવ સચ્ચાનિ બહૂનિ નાના, અઞ્ઞત્ર સઞ્ઞાય નિચ્ચાનિ લોકે;
તક્કઞ્ચ દિટ્ઠીસુ પકપ્પયિત્વા, સચ્ચં મુસાતિ દ્વયધમ્મમાહુ.
ન હેવ સચ્ચાનિ બહૂનિ નાનાતિ ન હેવ સચ્ચાનિ બહુકાનિ નાનાનિ વિવિધાનિ અઞ્ઞોઞ્ઞાનિ પુથૂનીતિ – ન હેવ સચ્ચાનિ બહૂનિ નાના.
અઞ્ઞત્ર સઞ્ઞાય નિચ્ચાનિ લોકેતિ અઞ્ઞત્ર સઞ્ઞાય નિચ્ચગ્ગાહા એકઞ્ઞેવ સચ્ચં લોકે કથીયતિ ભણીયતિ દીપીયતિ વોહરીયતિ – દુક્ખનિરોધો નિબ્બાનં. યો સો સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો
તક્કઞ્ચ દિટ્ઠીસુ પકપ્પયિત્વા, સચ્ચં મુસાતિ દ્વયધમ્મમાહૂતિ. તક્કં વિતક્કં સઙ્કપ્પં તક્કયિત્વા વિતક્કયિત્વા સઙ્કપ્પયિત્વા દિટ્ઠિગતાનિ જનેન્તિ સઞ્જનેન્તિ
તેનાહ ભગવા –
‘‘ન હેવ સચ્ચાનિ બહૂનિ નાના, અઞ્ઞત્ર સઞ્ઞાય નિચ્ચાનિ લોકે;
તક્કઞ્ચ દિટ્ઠીસુ પકપ્પયિત્વા, સચ્ચં મુસાતિ દ્વયધમ્મમાહૂ’’તિ.
૧૨૨.
દિટ્ઠે સુતે સીલવતે મુતે વા, એતે ચ નિસ્સાય વિમાનદસ્સી;
વિનિચ્છયે ઠત્વા પહસ્સમાનો, બાલો પરો અક્કુસલોતિ ચાહ.
દિટ્ઠે સુતે સીલવતે મુતે વા, એતે ચ નિસ્સાય વિમાનદસ્સીતિ. દિટ્ઠં વા દિટ્ઠસુદ્ધિં વા, સુતં વા સુતસુદ્ધિં વા, સીલં વા સીલસુદ્ધિં વા, વતં વા વતસુદ્ધિં વા, મુતં વા મુતસુદ્ધિં વા નિસ્સાય ઉપનિસ્સાય ગણ્હિત્વા પરામસિત્વા અભિનિવિસિત્વાતિ – દિટ્ઠે સુતે સીલવતે મુતે વા. એતે ચ નિસ્સાય વિમાનદસ્સીતિ. ન સમ્માનેતીતિપિ વિમાનદસ્સી. અથ વા દોમનસ્સં જનેતીતિપિ વિમાનદસ્સીતિ – દિટ્ઠે સુતે સીલવતે મુતે વા એતે ચ નિસ્સાય વિમાનદસ્સી.
વિનિચ્છયે ઠત્વા પહસ્સમાનોતિ. વિનિચ્છયા વુચ્ચન્તિ પહસ્સમાનોતિ તુટ્ઠો હોતિ હટ્ઠો પહટ્ઠો અત્તમનો પરિપુણ્ણસઙ્કપ્પો. અથ વા દન્તવિદંસકં પહસ્સમાનોતિ – વિનિચ્છયે ઠત્વા પહસ્સમાનો.
બાલો પરો અક્કુસલોતિ ચાહાતિ. પરો બાલો હીનો નિહીનો ઓમકો લામકો છતુક્કો પરિત્તો અકુસલો અવિદ્વા અવિજ્જાગતો અઞ્ઞાણી અવિભાવી અમેધાવી દુપ્પઞ્ઞોતિ, એવમાહ એવં કથેતિ એવં ભણતિ એવં દીપયતિ એવં વોહરતીતિ – બાલો પરો અક્કુસલોતિ ચાહ.
તેનાહ ભગવા –
‘‘દિટ્ઠે
વિનિચ્છયે ઠત્વા પહસ્સમાનો, બાલો પરો અક્કુસલોતિ ચાહા’’તિ.
૧૨૩.
યેનેવ બાલોતિ પરં દહાતિ, તેનાતુમાનં કુસલોતિ ચાહ;
સયમત્તના સો કુસલાવદાનો, અઞ્ઞં વિમાનેતિ તદેવ પાવ.
યેનેવ બાલોતિ પરં દહાતીતિ. યેનેવ હેતુના યેન પચ્ચયેન યેન કારણેન યેન પભવેન પરં બાલતો હીનતો નિહીનતો ઓમકતો લામકતો છતુક્કતો પરિત્તતો દહતિ પસ્સતિ દક્ખતિ ઓલોકેતિ નિજ્ઝાયતિ ઉપપરિક્ખતીતિ – યેનેવ બાલોતિ પરં દહાતિ.
તેનાતુમાનં કુસલોતિ ચાહાતિ. આતુમાનો વુચ્ચતિ અત્તા. સોપિ તેનેવ હેતુના તેન પચ્ચયેન તેન કારણેન તેન પભવેન અત્તાનં અહમસ્મિ કુસલો પણ્ડિતો
સયમત્તના સો કુસલાવદાનોતિ. સયમેવ અત્તાનં કુસલવાદો પણ્ડિતવાદો થિરવાદો ઞાયવાદો હેતુવાદો લક્ખણવાદો કારણવાદો ઠાનવાદો સકાય લદ્ધિયાતિ – સયમત્તના સો કુસલાવદાનો.
અઞ્ઞં વિમાનેતિ તદેવ પાવાતિ. ન સમ્માનેતીતિપિ અઞ્ઞં વિમાનેતિ. અથ વા દોમનસ્સં જનેતીતિપિ અઞ્ઞં વિમાનેતિ. તદેવ પાવાતિ તદેવ તં દિટ્ઠિગતં પાવદતિ ‘‘ઇતિપાયં પુગ્ગલો મિચ્છાદિટ્ઠિકો વિપરીતદસ્સનો’’તિ – અઞ્ઞં વિમાનેતિ તદેવ પાવદ.
તેનાહ ભગવા –
‘‘યેનેવ બાલોતિ પરં દહાતિ, તેનાતુમાનં કુસલોતિ ચાહ;
સયમત્તના સો કુસલાવદાનો, અઞ્ઞં વિમાનેતિ તદેવ પાવા’’તિ.
૧૨૪.
અતિસારદિટ્ઠિયા સો સમત્તો, માનેન મત્તો પરિપુણ્ણમાની;
સયમેવ સામં મનસાભિસિત્તો, દિટ્ઠી હિ સા તસ્સ તથા સમત્તા.
અતિસારદિટ્ઠિયા સો સમત્તોતિ. અતિસારદિટ્ઠિયો વુચ્ચન્તિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ. કિંકારણા અતિસારદિટ્ઠિયો વુચ્ચન્તિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ? સબ્બા તા દિટ્ઠિયો કારણાતિક્કન્તા લક્ખણાતિક્કન્તા ઠાનાતિક્કન્તા, તંકારણા અતિસારદિટ્ઠિયો વુચ્ચન્તિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ. સબ્બાપિ અતિસારદિટ્ઠિયા સો સમત્તોતિ. અતિસારદિટ્ઠિયા સમત્તો પરિપુણ્ણો અનોમોતિ – અતિસારદિટ્ઠિયા સો સમત્તો.
માનેન મત્તો પરિપુણ્ણમાનીતિ. સકાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિમાનેન મત્તો પમત્તો ઉમ્મત્તો અતિમત્તોતિ પરિપુણ્ણમાનીતિ પરિપુણ્ણમાની સમત્તમાની અનોમમાનીતિ – માનેન મત્તો પરિપુણ્ણમાની.
સયમેવ સામં મનસાભિસિત્તોતિ. સયમેવ અત્તાનં ચિત્તેન અભિસિઞ્ચતિ ‘‘અહમસ્મિ કુસલો પણ્ડિતો પઞ્ઞવા બુદ્ધિમા ઞાણી વિભાવી મેધાવી’’તિ – સયમેવ સામં મનસાભિસિત્તો.
દિટ્ઠી હિ સા તસ્સ તથા સમત્તાતિ. તસ્સ સા દિટ્ઠિ તથા સમત્તા સમાદિન્ના ગહિતા પરામટ્ઠા અભિનિવિટ્ઠા અજ્ઝોસિતા અધિમુત્તાતિ – દિટ્ઠી હિ સા તસ્સ તથા સમત્તા.
તેનાહ ભગવા –
‘‘અતિસારદિટ્ઠિયા સો સમત્તો, માનેન મત્તો પરિપુણ્ણમાની;
સયમેવ સામં મનસાભિસિત્તો, દિટ્ઠી હિ સા તસ્સ તથા સમત્તા’’તિ.
૧૨૫.
પરસ્સ ચે હિ વચસા નિહીનો, તુમો સહા હોતિ નિહીનપઞ્ઞો;
અથ ચે સયં વેદગૂ હોતિ ધીરો, ન કોચિ બાલો સમણેસુ અત્થિ.
પરસ્સ ચે હિ વચસા નિહીનોતિ પરસ્સ ચે વાચાય વચનેન નિન્દિતકારણા ગરહિતકારણા ઉપવદિતકારણા પરો બાલો હોતિ હીનો નિહીનો ઓમકો લામકો છતુક્કો પરિત્તોતિ – પરસ્સ ચે હિ વચસા નિહીનો. તુમો સહા હોતિ નિહીનપઞ્ઞોતિ. સોપિ તેનેવ સહા હોતિ હીનપઞ્ઞો નિહીનપઞ્ઞો ઓમકપઞ્ઞો લામકપઞ્ઞો છતુક્કપઞ્ઞો પરિત્તપઞ્ઞોતિ – તુમો સહા હોતિ નિહીનપઞ્ઞો.
અથ ચે સયં વેદગૂ હોતિ ધીરોતિ અથ ચે સયં વેદગૂ હોતિ ધીરો પણ્ડિતો પઞ્ઞવા બુદ્ધિમા ઞાણી વિભાવી મેધાવીતિ – અથ ચે સયં વેદગૂ હોતિ ધીરો.
ન કોચિ બાલો સમણેસુ અત્થીતિ. સમણેસુ ન કોચિ બાલો હીનો નિહીનો ઓમકો લામકો છતુક્કો પરિત્તો અત્થિ, સબ્બેવ સેટ્ઠપઞ્ઞા
તેનાહ
‘‘પરસ્સ ચે હિ વચસા નિહીનો, તુમો સહા હોતિ નિહીનપઞ્ઞો;
અથ ચે સયં વેદગૂ હોતિ ધીરો, ન કોચિ બાલો સમણેસુ અત્થી’’તિ.
૧૨૬.
અઞ્ઞં ઇતો યાભિવદન્તિ ધમ્મં, અપરદ્ધા સુદ્ધિમકેવલી તે;
એવમ્પિ તિત્થ્યા પુથુસો વદન્તિ, સન્દિટ્ઠિરાગેન હિ તેભિરત્તા.
અઞ્ઞં ઇતો યાભિવદન્તિ ધમ્મં, અપરદ્ધા સુદ્ધિમકેવલી તેતિ. ઇતો અઞ્ઞં ધમ્મં દિટ્ઠિં પટિપદં મગ્ગં
એવમ્પિ તિત્થ્યા પુથુસો વદન્તીતિ. તિત્થં વુચ્ચતિ દિટ્ઠિગતં. તિત્થિયા વુચ્ચન્તિ દિટ્ઠિગતિકા. પુથુદિટ્ઠિયા પુથુદિટ્ઠિગતાનિ વદન્તિ કથેન્તિ ભણન્તિ દીપયન્તિ વોહરન્તીતિ – એવમ્પિ તિત્થ્યા પુથુસો વદન્તિ.
સન્દિટ્ઠિરાગેન હિ તેભિરત્તાતિ. સકાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિરાગેન રત્તા અભિરત્તાતિ – સન્દિટ્ઠિરાગેન હિ તેભિરત્તા.
તેનાહ ભગવા –
‘‘અઞ્ઞં ઇતો યાભિવદન્તિ ધમ્મં, અપરદ્ધા સુદ્ધિમકેવલી તે;
એવમ્પિ
૧૨૭.
ઇધેવ સુદ્ધિં ઇતિ વાદયન્તિ, નાઞ્ઞેસુ ધમ્મેસુ વિસુદ્ધિમાહુ;
એવમ્પિ તિત્થ્યા પુથુસો નિવિટ્ઠા, સકાયને તત્થ દળ્હં વદાના.
ઇધેવ સુદ્ધિં ઇતિ વાદયન્તીતિ. ઇધ સુદ્ધિં વિસુદ્ધિં પરિસુદ્ધિં, મુત્તિં વિમુત્તિં પરિમુત્તિં વદન્તિ કથેન્તિ ભણન્તિ દીપયન્તિ વોહરન્તિ. ‘‘સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ ઇધ સુદ્ધિં વિસુદ્ધિં પરિસુદ્ધિં, મુત્તિં વિમુત્તિં પરિમુત્તિં વદન્તિ કથેન્તિ ભણન્તિ
નાઞ્ઞેસુ ધમ્મેસુ વિસુદ્ધિમાહૂતિ. અત્તનો સત્થારં ધમ્મક્ખાનં ગણં દિટ્ઠિં પટિપદં મગ્ગં ઠપેત્વા સબ્બે પરવાદે ખિપન્તિ ઉક્ખિપન્તિ પરિક્ખિપન્તિ. ‘‘સો સત્થા ન સબ્બઞ્ઞૂ, ધમ્મો ન સ્વાક્ખાતો, ગણો ન સુપ્પટિપન્નો, દિટ્ઠિ ન ભદ્દિકા, પટિપદા ન સુપઞ્ઞત્તા, મગ્ગો ન નિય્યાનિકો, નત્થેત્થ સુદ્ધિ વા વિસુદ્ધિ વા પરિસુદ્ધિ વા, મુત્તિ વા વિમુત્તિ વા પરિમુત્તિ વા, નત્થેત્થ
એવમ્પિ તિત્થ્યા પુથુસો નિવિટ્ઠાતિ. તિત્થં વુચ્ચતિ દિટ્ઠિગતં. તિત્થિયા વુચ્ચન્તિ દિટ્ઠિગતિકા. પુથુદિટ્ઠિયા
સકાયને તત્થ દળ્હં વદાનાતિ. ધમ્મો સકાયનં, દિટ્ઠિ સકાયનં, પટિપદા સકાયનં, મગ્ગો સકાયનં, સકાયને દળ્હવાદા થિરવાદા બલિકવાદા અવટ્ઠિતવાદાતિ – સકાયને તત્થ દળ્હં વદાના.
તેનાહ ભગવા –
‘‘ઇધેવ સુદ્ધિં ઇતિ વાદયન્તિ, નાઞ્ઞેસુ ધમ્મેસુ વિસુદ્ધિમાહુ;
એવમ્પિ તિત્થ્યા પુથુસો નિવિટ્ઠા, સકાયને તત્થ દળ્હં વદાના’’તિ.
૧૨૮.
સકાયને વાપિ દળ્હં વદાનો, કમેત્થ બાલોતિ પરં દહેય્ય;
સયંવ સો મેધગમાવહેય્ય, પરં વદં બાલમસુદ્ધિધમ્મં.
સકાયને વાપિ દળ્હં વદાનોતિ. ધમ્મો સકાયનં, દિટ્ઠિ સકાયનં, પટિપદા સકાયનં, મગ્ગો સકાયનં, સકાયને દળ્હવાદો થિરવાદો બલિકવાદો અવટ્ઠિતવાદોતિ – સકાયને વાપિ દળ્હં વદાનો.
કમેત્થ બાલોતિ પરં દહેય્યાતિ. એત્થાતિ સકાય દિટ્ઠિયા સકાય ખન્તિયા સકાય રુચિયા સકાય લદ્ધિયા પરં બાલતો હીનતો નિહીનતો ઓમકતો લામકતો છતુક્કતો પરિત્તતો કં દહેય્ય કં પસ્સેય્ય કં દક્ખેય્ય કં ઓલોકેય્ય કં નિજ્ઝાયેય્ય કં ઉપપરિક્ખેય્યાતિ – કમેત્થ બાલોતિ પરં દહેય્ય.
સયંવ સો મેધગમાવહેય્ય, પરં વદં બાલમસુદ્ધિધમ્મન્તિ. પરો બાલો હીનો નિહીનો ઓમકો લામકો છતુક્કો પરિત્તો અસુદ્ધિધમ્મો અવિસુદ્ધિધમ્મો અપરિસુદ્ધિધમ્મો અવોદાતધમ્મોતિ – એવં વદન્તો એવં કથેન્તો એવં ભણન્તો એવં દીપયન્તો એવં વોહરન્તો સયમેવ કલહં ભણ્ડનં વિગ્ગહં વિવાદં મેધગં આવહેય્ય સમાવહેય્ય આહરેય્ય સમાહરેય્ય આકડ્ઢેય્ય સમાકડ્ઢેય્ય ગણ્હેય્ય પરામસેય્ય અભિનિવિસેય્યાતિ – સયંવ સો મેધગમાવહેય્ય પરં વદં બાલમસુદ્ધિધમ્મં.
તેનાહ ભગવા –
‘‘સકાયને વાપિ દળ્હં વદાનો, કમેત્થ બાલોતિ પરં દહેય્ય;
સયંવ
૧૨૯.
વિનિચ્છયે ઠત્વા સયં પમાય, ઉદ્ધંસ લોકસ્મિં વિવાદમેતિ;
હિત્વાન સબ્બાનિ વિનિચ્છયાનિ, ન મેધગં કુબ્બતિ જન્તુ લોકે.
વિનિચ્છયે ઠત્વા સયં પમાયાતિ. વિનિચ્છયા વુચ્ચન્તિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ. વિનિચ્છયદિટ્ઠિયા ઠત્વા પતિટ્ઠહિત્વા ગણ્હિત્વા પરામસિત્વા અભિનિવિસિત્વા વિનિચ્છયે ઠત્વા. સયં પમાયાતિ સયં પમાય પમિનિત્વા. ‘‘અયં સત્થા સબ્બઞ્ઞૂ’’તિ સયં પમાય પમિનિત્વા, ‘‘અયં ધમ્મો સ્વાક્ખાતો… અયં ગણો સુપ્પટિપન્નો… અયં દિટ્ઠિ ભદ્દિકા… અયં પટિપદા સુપઞ્ઞત્તા… અયં મગ્ગો નિય્યાનિકો’’તિ સયં પમાય પમિનિત્વાતિ – વિનિચ્છયે ઠત્વા સયં પમાય.
ઉદ્ધંસ લોકસ્મિં વિવાદમેતીતિ. ઉદ્ધંસો વુચ્ચતિ અનાગતં. અત્તનો વાદં ઉદ્ધં ઠપેત્વા સયમેવ કલહં ભણ્ડનં વિગ્ગહં વિવાદં મેધગં એતિ ઉપેતિ ઉપગચ્છતિ ગણ્હાતિ પરામસતિ અભિનિવિસતીતિ. એવમ્પિ ઉદ્ધંસ લોકસ્મિં વિવાદમેતિ. અથ વા અઞ્ઞેન ઉદ્ધં વાદેન સદ્ધિં કલહં કરોતિ ભણ્ડનં કરોતિ વિગ્ગહં કરોતિ વિવાદં કરોતિ મેધગં કરોતિ – ‘‘ન ત્વં
હિત્વાન સબ્બાનિ વિનિચ્છયાનીતિ. વિનિચ્છયા વુચ્ચન્તિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ. દિટ્ઠિવિનિચ્છયા સબ્બે વિનિચ્છયે
ન મેધગં કુબ્બતિ જન્તુ લોકેતિ. ન કલહં કરોતિ, ન ભણ્ડનં કરોતિ, ન વિગ્ગહં કરોતિ, ન વિવાદં કરોતિ, ન મેધગં કરોતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘એવં વિમુત્તચિત્તો ખો, અગ્ગિવેસ્સન, ભિક્ખુ ન કેનચિ સંવદતિ, ન કેનચિ વિવદતિ, યઞ્ચ લોકે વુત્તં તેન ચ વોહરતિ અપરામસ’’ન્તિ. જન્તૂતિ સત્તો નરો માનવો પોસો લોકેતિ અપાયલોકે…પે॰… આયતનલોકેતિ – ન મેધગં કુબ્બતિ જન્તુ લોકેતિ.
તેનાહ ભગવા –
‘‘વિનિચ્છયે ઠત્વા સયં પમાય, ઉદ્ધંસ લોકસ્મિં વિવાદમેતિ;
હિત્વાન સબ્બાનિ વિનિચ્છયાનિ, ન મેધગં કુબ્બતિ જન્તુ લોકે’’તિ.
ચૂળવિયૂહસુત્તનિદ્દેસો દ્વાદસમો.