૧૩. મહાવિયૂહસુત્તનિદ્દેસો
અથ
૧૩૦.
યે કેચિમે દિટ્ઠિપરિબ્બસાના, ઇદમેવ સચ્ચન્તિ ચ વાદયન્તિ ;
સબ્બેવ તે નિન્દમન્વાનયન્તિ, અથો પસંસમ્પિ લભન્તિ તત્થ.
યે કેચિમે દિટ્ઠિપરિબ્બસાનાતિ. યે કેચીતિ સબ્બેન સબ્બં સબ્બથા સબ્બં અસેસં નિસ્સેસં પરિયાદિયનવચનમેતં – યે કેચીતિ. દિટ્ઠિપરિબ્બસાનાતિ. સન્તેકે સમણબ્રાહ્મણા દિટ્ઠિગતિકા; તે દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતાનં અઞ્ઞતરઞ્ઞતરં દિટ્ઠિગતં ગહેત્વા ઉગ્ગહેત્વા ગણ્હિત્વા પરામસિત્વા
ઇદમેવ સચ્ચન્તિ ચ વાદયન્તીતિ. ‘‘સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ વદન્તિ કથેન્તિ ભણન્તિ દીપયન્તિ વોહરન્તિ. ‘‘અસસ્સતો લોકો…પે॰… નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા, ઇદમેવ સચ્ચં
સબ્બેવ તે નિન્દમન્વાનયન્તીતિ. સબ્બેવ તે સમણબ્રાહ્મણા નિન્દમેવ અન્વેન્તિ, ગરહમેવ અન્વેન્તિ, અકિત્તિમેવ અન્વેન્તિ; સબ્બે નિન્દિતાયેવ હોન્તિ, ગરહિતાયેવ હોન્તિ, અકિત્તિતાયેવ હોન્તીતિ – સબ્બેવ તે નિન્દમન્વાનયન્તિ.
અથો પસંસમ્પિ લભન્તિ તત્થાતિ. તત્થ સકાય દિટ્ઠિયા સકાય ખન્તિયા સકાય રુચિયા સકાય લદ્ધિયા પસંસં થોમનં કિત્તિં વણ્ણહારિકં લભન્તિ પટિલભન્તિ ઉપગચ્છન્તિ વિન્દન્તીતિ – અથો પસંસમ્પિ લભન્તિ તત્થ.
તેનાહ
‘‘યે કેચિમે દિટ્ઠિપરિબ્બસાના, ઇદમેવ સચ્ચન્તિ ચ વાદયન્તિ;
સબ્બેવ તે નિન્દમન્વાનયન્તિ, અથો પસંસમ્પિ લભન્તિ તત્થા’’તિ.
૧૩૧.
અપ્પઞ્હિ એતં ન અલં સમાય, દુવે વિવાદસ્સ ફલાનિ બ્રૂમિ;
એતમ્પિ દિસ્વા ન વિવાદયેથ, ખેમાભિપસ્સં અવિવાદભૂમિં.
અપ્પઞ્હિ એતં ન અલં સમાયાતિ. અપ્પઞ્હિ એતન્તિ અપ્પકં એતં, ઓમકં એતં, થોકકં એતં, લામકં એતં, છતુક્કં એતં, પરિત્તકં એતન્તિ – અપ્પઞ્હિ એતં. ન અલં સમાયાતિ નાલં રાગસ્સ
દુવે વિવાદસ્સ ફલાનિ બ્રૂમીતિ. દિટ્ઠિકલહસ્સ દિટ્ઠિભણ્ડનસ્સ દિટ્ઠિવિગ્ગહસ્સ દિટ્ઠિવિવાદસ્સ દિટ્ઠિમેધગસ્સ દ્વે ફલાનિ હોન્તિ – જયપરાજયો હોતિ, લાભાલાભો હોતિ, યસાયસો હોતિ, નિન્દાપસંસો હોતિ, સુખદુક્ખં હોતિ, સોમનસ્સદોમનસ્સં હોતિ, ઇટ્ઠાનિટ્ઠં હોતિ, અનુનયપટિઘં હોતિ, ઉગ્ઘાતિનિગ્ઘાતિ હોતિ, અનુરોધવિરોધો હોતિ. અથ વા તં કમ્મં નિરયસંવત્તનિકં, તિરચ્છાનયોનિસંવત્તનિકં, પેત્તિવિસયસંવત્તનિકન્તિ બ્રૂમિ આચિક્ખામિ દેસેમિ પઞ્ઞપેમિ પટ્ઠપેમિ વિવરામિ વિભજામિ ઉત્તાનીકરોમિ પકાસેમીતિ – દુવે વિવાદસ્સ ફલાનિ બ્રૂમિ.
એતમ્પિ દિસ્વા ન વિવાદયેથાતિ. એતમ્પિ દિસ્વાતિ એતં આદીનવં દિસ્વા પસ્સિત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા દિટ્ઠિકલહેસુ દિટ્ઠિભણ્ડનેસુ દિટ્ઠિવિગ્ગહેસુ દિટ્ઠિવિવાદેસુ દિટ્ઠિમેધગેસૂતિ – એતમ્પિ દિસ્વા. ન વિવાદયેથાતિ ન કલહં
ખેમાભિપસ્સં અવિવાદભૂમિન્તિ. અવિવાદભૂમિં વુચ્ચતિ અમતં નિબ્બાનં. યો સો સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાનં. એતં અવિવાદભૂમિં ખેમતો તાણતો લેણતો સરણતો અભયતો અચ્ચુતતો અમતતો નિબ્બાનતો પસ્સન્તો દક્ખન્તો ઓલોકેન્તો નિજ્ઝાયન્તો ઉપપરિક્ખન્તોતિ – ખેમાભિપસ્સં અવિવાદભૂમિં.
તેનાહ ભગવા –
‘‘અપ્પઞ્હિ
એતમ્પિ દિસ્વા ન વિવાદયેથ, ખેમાભિપસ્સં અવિવાદભૂમિ’’ન્તિ.
૧૩૨.
યા કાચિમા સમ્મુતિયો પુથુજ્જા, સબ્બાવ એતા ન ઉપેતિ વિદ્વા;
અનૂપયો સો ઉપયં કિમેય્ય, દિટ્ઠે સુતે ખન્તિમકુબ્બમાનો.
યા કાચિમા સમ્મુતિયો પુથુજ્જાતિ. યા કાચીતિ સબ્બેન સબ્બં સબ્બથા સબ્બં અસેસં નિસ્સેસં પરિયાદિયનવચનમેતં – યા કાચીતિ. સમ્મુતિયોતિ. સમ્મુતિયો વુચ્ચન્તિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ દિટ્ઠિસમ્મુતિયો. પુથુજ્જાતિ પુથુજ્જનેહિ જનિતા સમ્મુતિયોતિ પુથુજ્જા, પુથુ નાનાજનેહિ જનિતા વા સમ્મુતિયોતિ પુથુજ્જાતિ – યા કાચિમા સમ્મુતિયો પુથુજ્જા.
સબ્બાવ એતા ન ઉપેતિ વિદ્વાતિ. વિદ્વા વિજ્જાગતો ઞાણી વિભાવી મેધાવી. સબ્બાવ એતા દિટ્ઠિસમ્મુતિયો નેતિ ન ઉપેતિ ન ઉપગચ્છતિ ન ગણ્હાતિ ન પરામસતિ નાભિનિવિસતીતિ – સબ્બાવ એતા ન ઉપેતિ વિદ્વા.
અનૂપયો સો ઉપયં કિમેય્યાતિ. ઉપયોતિ દ્વે ઉપયા – તણ્હૂપયો ચ દિટ્ઠૂપયો ચ…પે॰… અયં તણ્હૂપયો…પે॰… અયં દિટ્ઠૂપયો. તસ્સ તણ્હૂપયો પહીનો, દિટ્ઠૂપયો પટિનિસ્સટ્ઠો; તણ્હૂપયસ્સ પહીનત્તા, દિટ્ઠૂપયસ્સ પટિનિસ્સટ્ઠત્તા અનૂપયો પુગ્ગલો કિં રૂપં ઉપેય્ય ઉપગચ્છેય્ય ગણ્હેય્ય પરામસેય્ય અભિનિવિસેય્ય
દિટ્ઠે સુતે ખન્તિમકુબ્બમાનોતિ. દિટ્ઠે વા દિટ્ઠસુદ્ધિયા વા સુતે વા સુતસુદ્ધિયા વા મુતે વા મુતસુદ્ધિયા વા ખન્તિં
તેનાહ ભગવા –
‘‘યા
અનૂપયો સો ઉપયં કિમેય્ય, દિટ્ઠે સુતે ખન્તિમકુબ્બમાનો’’તિ.
૧૩૩.
સીલુત્તમા સઞ્ઞમેનાહુ સુદ્ધિં, વતં સમાદાય ઉપટ્ઠિતાસે;
ઇધેવ સિક્ખેમ અથસ્સ સુદ્ધિં, ભવૂપનીતા કુસલાવદાના.
સીલુત્તમા સઞ્ઞમેનાહુ સુદ્ધિન્તિ. સન્તેકે સમણબ્રાહ્મણા સીલુત્તમવાદા; તે સીલમત્તેન સઞ્ઞમમત્તેન સંવરમત્તેન અવીતિક્કમમત્તેન સુદ્ધિં વિસુદ્ધિં પરિવિસુદ્ધિં, મુત્તિં વિમુત્તિં પરિવિમુત્તિં આહુ
સમણમુણ્ડિકાપુત્તો એવમાહ – ‘‘ચતૂહિ ખો અહં, ગહપતિ, ધમ્મેહિ સમન્નાગતં પુરિસપુગ્ગલં પઞ્ઞપેમિ સમ્પન્નકુસલં પરમકુસલં ઉત્તમપત્તિપત્તં
વતં સમાદાય ઉપટ્ઠિતાસેતિ. વતન્તિ હત્થિવતં વા અસ્સવતં વા ગોવતં વા કુક્કુરવતં વા કાકવતં વા વાસુદેવવતં વા બલદેવવતં વા પુણ્ણભદ્દવતં વા મણિભદ્દવતં વા અગ્ગિવતં
ઇધેવ સિક્ખેમ અથસ્સ સુદ્ધિન્તિ. ઇધાતિ સકાય દિટ્ઠિયા સકાય ખન્તિયા સકાય રુચિયા સકાય લદ્ધિયા. સિક્ખેમાતિ સિક્ખેમ આચરેમ સમાચરેમ સમાદાય વત્તેમાતિ – ઇધેવ સિક્ખેમ. અથસ્સ સુદ્ધિન્તિ અથસ્સ સુદ્ધિં વિસુદ્ધિં પરિસુદ્ધિં, મુત્તિં વિમુત્તિં પરિમુત્તિન્તિ – ઇધેવ સિક્ખેમ અથસ્સ સુદ્ધિં.
ભવૂપનીતા કુસલાવદાનાતિ. ભવૂપનીતાતિ ભવૂપનીતા ભવૂપગતા ભવજ્ઝોસિતા ભવાધિમુત્તાતિ – ભવૂપનીતા કુસલાવદાનાતિ કુસલવાદા પણ્ડિતવાદા થિરવાદા ઞાયવાદા હેતુવાદા લક્ખણવાદા કારણવાદા ઠાનવાદા સકાય લદ્ધિયાતિ – ભવૂપનીતા કુસલાવદાના.
તેનાહ ભગવા –
‘‘સીલુત્તમા સઞ્ઞમેનાહુ સુદ્ધિં, વતં સમાદાય ઉપટ્ઠિતાસે;
ઇધેવ સિક્ખેમ અથસ્સ સુદ્ધિં, ભવૂપનીતા કુસલાવદાના’’તિ.
૧૩૪.
સચે ચુતો સીલવતતો હોતિ, પવેધતી કમ્મવિરાધયિત્વા;
પજપ્પતી પત્થયતી ચ સુદ્ધિં, સત્થાવ હીનો પવસં ઘરમ્હા.
સચે ચુતો સીલવતતો હોતીતિ. દ્વીહિ કારણેહિ સીલવતતો ચવતિ – પરવિચ્છિન્દનાય વા ચવતિ, અનભિસમ્ભુણન્તો વા ચવતિ. કથં પરવિચ્છિન્દનાય ચવતિ? પરો વિચ્છિન્દતિ સો સત્થા ન સબ્બઞ્ઞૂ, ધમ્મો ન સ્વાક્ખાતો, ગણો ન સુપ્પટિપન્નો, દિટ્ઠિ ન ભદ્દિકા, પટિપદા ન સુપઞ્ઞત્તા, મગ્ગો ન નિય્યાનિકો, નત્થેત્થ સુદ્ધિ વા વિસુદ્ધિ વા પરિસુદ્ધિ વા, મુત્તિ વા વિમુત્તિ વા પરિમુત્તિ
પવેધતિ કમ્મવિરાધયિત્વાતિ. પવેધતીતિ સીલં વા વતં વા સીલબ્બતં વા ‘‘વિરદ્ધં મયા, અપરદ્ધં મયા, ખલિતં મયા, ગલિતં મયા, અઞ્ઞાય અપરદ્ધો અહ’’ન્તિ વેધતિ પવેધતિ સમ્પવેધતીતિ – પવેધતિ. કમ્મવિરાધયિત્વાતિ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં વા અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં વા આનેઞ્જાભિસઙ્ખારં વા ‘‘વિરદ્ધં મયા, અપરદ્ધં મયા, ખલિતં મયા, ગલિતં મયા, અઞ્ઞાય અપરદ્ધો અહ’’ન્તિ વેધતિ પવેધતિ સમ્પવેધતીતિ – પવેધતિ કમ્મવિરાધયિત્વા.
પજપ્પતી પત્થયતી ચ સુદ્ધિન્તિ. પજપ્પતીતિ સીલં વા જપ્પતિ, વતં વા જપ્પતિ, સીલબ્બતં વા જપ્પતિ પજપ્પતિ અભિજપ્પતીતિ – પજપ્પતિ. પત્થયતી ચ સુદ્ધિન્તિ સીલસુદ્ધિં વા પત્થેતિ, વતસુદ્ધિં વા પત્થેતિ, સીલબ્બતસુદ્ધિં વા પત્થેતિ પિહેતિ અભિજપ્પતીતિ
સત્થાવ હીનો પવસં ઘરમ્હાતિ. યથા પુરિસો ઘરતો નિક્ખન્તો સત્થેન પવસં વસન્તો સત્થા ઓહીનો, તં વા સત્થં અનુબન્ધતિ સકં વા ઘરં પચ્ચાગચ્છતિ; એવમેવ સો દિટ્ઠિગતિકો તં વા સત્થારં ગણ્હાતિ અઞ્ઞં વા સત્થારં ગણ્હાતિ, તં વા ધમ્મક્ખાનં ગણ્હાતિ અઞ્ઞં વા ધમ્મક્ખાનં ગણ્હાતિ, તં વા ગણં ગણ્હાતિ અઞ્ઞં વા ગણં ગણ્હાતિ, તં વા દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ અઞ્ઞં વા દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ, તં વા પટિપદં ગણ્હાતિ અઞ્ઞં વા પટિપદં ગણ્હાતિ, તં વા મગ્ગં ગણ્હાતિ અઞ્ઞં વા મગ્ગં ગણ્હાતિ પરામસતિ અભિનિવિસતીતિ
તેનાહ ભગવા –
‘‘સચે ચુતો સીલવતતો હોતિ, પવેધતી કમ્મવિરાધયિત્વા;
પજપ્પતી પત્થયતી ચ સુદ્ધિં, સત્થાવ હીનો પવસં ઘરમ્હા’’તિ.
૧૩૫.
સીલબ્બતં વાપિ પહાય સબ્બં, કમ્મઞ્ચ સાવજ્જનવજ્જમેતં;
સુદ્ધિં અસુદ્ધિન્તિ અપત્થયાનો, વિરતો ચરે સન્તિમનુગ્ગહાય.
સીલબ્બતં વાપિ પહાય સબ્બન્તિ. સબ્બા સીલસુદ્ધિયો પહાય
કમ્મઞ્ચ સાવજ્જનવજ્જમેતન્તિ. સાવજ્જકમ્મં વુચ્ચતિ – કણ્હં કણ્હવિપાકં. અનવજ્જકમ્મં વુચ્ચતિ – સુક્કં સુક્કવિપાકં. સાવજ્જઞ્ચ કમ્મં અનવજ્જઞ્ચ કમ્મં પહાય પજહિત્વા વિનોદેત્વા બ્યન્તિં કરિત્વા અનભાવં ગમેત્વાતિ – કમ્મઞ્ચ સાવજ્જનવજ્જમેતં.
સુદ્ધિં અસુદ્ધિન્તિ અપત્થયાનોતિ. અસુદ્ધિન્તિ અસુદ્ધિં પત્થેન્તિ, અકુસલે ધમ્મે પત્થેન્તિ. સુદ્ધિન્તિ સુદ્ધિં પત્થેન્તિ, પઞ્ચ કામગુણે પત્થેન્તિ; અસુદ્ધિં પત્થેન્તિ, અકુસલે ધમ્મે પત્થેન્તિ, પઞ્ચ કામગુણે પત્થેન્તિ; સુદ્ધિં પત્થેન્તિ, દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ પત્થેન્તિ, અસુદ્ધિં પત્થેન્તિ, અકુસલે ધમ્મે પત્થેન્તિ, પઞ્ચ કામગુણે પત્થેન્તિ, દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ પત્થેન્તિ; સુદ્ધિં પત્થેન્તિ, તેધાતુકે કુસલે ધમ્મે પત્થેન્તિ, અસુદ્ધિં પત્થેન્તિ, અકુસલે ધમ્મે પત્થેન્તિ, પઞ્ચ કામગુણે પત્થેન્તિ, દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ પત્થેન્તિ, તેધાતુકે કુસલે
વિરતો ચરે સન્તિમનુગ્ગહાયાતિ. વિરતોતિ સુદ્ધિઅસુદ્ધિયા આરતો અસ્સ વિરતો પટિવિરતો નિક્ખન્તો નિસ્સટો વિપ્પમુત્તો વિસઞ્ઞુત્તો, વિમરિયાદિકતેન ચેતસા વિહરતીતિ – વિરતો. ચરેતિ ચરેય્ય વિચરેય્ય વિહરેય્ય ઇરિયેય્ય વત્તેય્ય પાલેય્ય યપેય્ય યાપેય્યાતિ – વિરતો ચરે. સન્તિમનુગ્ગહાયાતિ સન્તિયો વુચ્ચન્તિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ દિટ્ઠિસન્તિયો અગણ્હન્તો અપરામસન્તો અનભિનિવિસન્તોતિ – વિરતો ચરે સન્તિમનુગ્ગહાય.
તેનાહ
‘‘સીલબ્બતં વાપિ પહાય સબ્બં, કમ્મઞ્ચ સાવજ્જનવજ્જમેતં;
સુદ્ધિં અસુદ્ધિન્તિ અપત્થયાનો, વિરતો ચરે સન્તિમનુગ્ગહાયા’’તિ.
૧૩૬.
તમૂપનિસ્સાય જિગુચ્છિતં વા, અથ વાપિ દિટ્ઠં વ સુતં મુતં વા;
ઉદ્ધંસરા સુદ્ધિમનુત્થુનન્તિ, અવીતતણ્હાસે ભવાભવેસુ.
તમૂપનિસ્સાય જિગુચ્છિતં વાતિ. સન્તેકે સમણબ્રાહ્મણા તપોજિગુચ્છવાદા તપોજિગુચ્છસારા તપોજિગુચ્છનિસ્સિતા આનિસ્સિતા અલ્લીના ઉપગતા અજ્ઝોસિતા અધિમુત્તાતિ – તમૂપનિસ્સાય જિગુચ્છિતં વા.
અથ વાપિ દિટ્ઠં વ સુતં મુતં વાતિ. દિટ્ઠં વા દિટ્ઠસુદ્ધિં વા સુતં વા સુતસુદ્ધિં વા મુતં વા મુતસુદ્ધિં વા નિસ્સાય ઉપનિસ્સાય ગણ્હિત્વા પરામસિત્વા અભિનિવિસિત્વાતિ – અથ વાપિ દિટ્ઠં વ સુતં મુતં વા.
ઉદ્ધંસરા સુદ્ધિમનુત્થુનન્તીતિ. સન્તેકે સમણબ્રાહ્મણા ઉદ્ધંસરાવાદા. કતમે તે સમણબ્રાહ્મણા ઉદ્ધંસરાવાદા? યે તે સમણબ્રાહ્મણા અચ્ચન્તસુદ્ધિકા, સંસારસુદ્ધિકા, અકિરિયદિટ્ઠિકા, સસ્સતવાદા – ઇમે તે સમણબ્રાહ્મણા ઉદ્ધંસરાવાદા. તે સંસારે સુદ્ધિં વિસુદ્ધિં પરિસુદ્ધિં, મુત્તિં વિમુત્તિં પરિમુત્તિં થુનન્તિ વદન્તિ કથેન્તિ ભણન્તિ દીપયન્તિ વોહરન્તીતિ – ઉદ્ધંસરા સુદ્ધિમનુત્થુનન્તિ.
અવીતતણ્હાસે ભવાભવેસૂતિ. તણ્હાતિ રૂપતણ્હા સદ્દતણ્હા ગન્ધતણ્હા રસતણ્હા ફોટ્ઠબ્બતણ્હા ધમ્મતણ્હા. ભવાભવેસૂતિ ભવાભવે કમ્મભવે પુનબ્ભવે કામભવે, કમ્મભવે કામભવે પુનબ્ભવે રૂપભવે
તેનાહ
‘‘તમૂપનિસ્સાય
ઉદ્ધંસરા સુદ્ધિમનુત્થુનન્તિ, અવીતતણ્હાસે ભવાભવેસૂ’’તિ.
૧૩૭.
પત્થયમાનસ્સ હિ જપ્પિતાનિ, પવેધિતં વાપિ પકપ્પિતેસુ;
ચુતૂપપાતો ઇધ યસ્સ નત્થિ, સ કેન વેધેય્ય કુહિં વ જપ્પે.
પત્થયમાનસ્સ હિ જપ્પિતાનીતિ. પત્થના વુચ્ચતિ તણ્હા. યો રાગો સારાગો…પે॰… અભિજ્ઝા લોભો અકુસલમૂલં. પત્થયમાનસ્સાતિ પત્થયમાનસ્સ ઇચ્છમાનસ્સ સાદિયમાનસ્સ પિહયમાનસ્સ અભિજપ્પયમાનસ્સાતિ – પત્થયમાનસ્સ હિ. જપ્પિતાનીતિ. જપ્પના વુચ્ચતિ તણ્હા. યો રાગો સારાગો…પે॰… અભિજ્ઝા લોભો અકુસલમૂલન્તિ – પત્થયમાનસ્સ હિ જપ્પિતાનિ.
પવેધિતં વાપિ પકપ્પિતેસૂતિ. પકપ્પનાતિ દ્વે પકપ્પના – તણ્હાપકપ્પના ચ દિટ્ઠિપકપ્પના ચ…પે॰… અયં તણ્હાપકપ્પના…પે॰… અયં દિટ્ઠિપકપ્પના. પવેધિતં વાપિ પકપ્પિતેસૂતિ. પકપ્પિતં વત્થું અચ્છેદસઙ્કિનોપિ વેધેન્તિ, અચ્છિજ્જન્તેપિ
ચુતૂપપાતો ઇધ યસ્સ નત્થીતિ. યસ્સાતિ અરહતો ખીણાસવસ્સ. યસ્સ ગમનં આગમનં ગમનાગમનં કાલંગતિ ભવાભવો ચુતિ ચ ઉપપત્તિ ચ નિબ્બત્તિ ચ ભેદો ચ જાતિ ચ જરામરણઞ્ચ નત્થિ ન સન્તિ ન સંવિજ્જન્તિ નુપલબ્ભન્તિ, પહીના સમુચ્છિન્ના વૂપસન્તા પટિપસ્સદ્ધા અભબ્બુપ્પત્તિકા
સ કેન વેધેય્ય કુહિં વ જપ્પેતિ. સો કેન રાગેન વેધેય્ય, કેન દોસેન વેધેય્ય, કેન મોહેન વેધેય્ય, કેન માનેન વેધેય્ય, કાય દિટ્ઠિયા વેધેય્ય, કેન ઉદ્ધચ્ચેન વેધેય્ય, કાય વિચિકિચ્છાય વેધેય્ય, કેહિ અનુસયેહિ વેધેય્ય – રત્તોતિ વા દુટ્ઠોતિ વા મૂળ્હોતિ વા વિનિબદ્ધોતિ વા પરામટ્ઠોતિ વા વિક્ખેપગતોતિ વા અનિટ્ઠઙ્ગતોતિ વા થામગતોતિ વા. તે અભિસઙ્ખારા પહીના; અભિસઙ્ખારાનં પહીનત્તા ગતિયા કેન વેધેય્ય – નેરયિકોતિ વા તિરચ્છાનયોનિકોતિ વા પેત્તિવિસયિકોતિ વા મનુસ્સોતિ વા દેવોતિ વા રૂપીતિ વા અરૂપીતિ કુહિંવ જપ્પેતિ કુહિં વા જપ્પેય્ય કિમ્હિ જપ્પેય્ય, કત્થ જપ્પેય્ય પજપ્પેય્ય અભિજપ્પેય્યાતિ – સ કેન વેધેય્ય કુહિં વ જપ્પે.
તેનાહ ભગવા –
‘‘પત્થયમાનસ્સ હિ જપ્પિતાનિ, પવેધિતં વાપિ પકપ્પિતેસુ;
ચુતૂપપાતો ઇધ યસ્સ નત્થિ, સ કેન વેધેય્ય કુહિં વ જપ્પે’’તિ.
૧૩૮.
યમાહુ ધમ્મં પરમન્તિ એકે, તમેવ હીનન્તિ પનાહુ અઞ્ઞે;
સચ્ચો નુ વાદો કતમો ઇમેસં, સબ્બેવ હીમે કુસલાવદાના.
યમાહુ ધમ્મં પરમન્તિ એકેતિ. યં ધમ્મં દિટ્ઠિં પટિપદં મગ્ગં એકે સમણબ્રાહ્મણા ‘‘ઇદં પરમં અગ્ગં સેટ્ઠં વિસિટ્ઠં પામોક્ખં ઉત્તમં પવર’’ન્તિ
તમેવ હીનન્તિ પનાહુ અઞ્ઞેતિ તમેવ ધમ્મં દિટ્ઠિં પટિપદં મગ્ગં એકે સમણબ્રાહ્મણા ‘‘હીનં એતં, નિહીનં એતં, ઓમકં એતં, લામકં એતં, છતુક્કં એતં, પરિત્તકં એત’’ન્તિ, એવમાહંસુ એવં કથેન્તિ એવં ભણન્તિ એવં દીપયન્તિ એવં વોહરન્તીતિ – તમેવ હીનન્તિ પનાહુ અઞ્ઞે.
સચ્ચો નુ વાદો કતમો ઇમેસન્તિ. ઇમેસં સમણબ્રાહ્મણાનં વાદો કતમો સચ્ચો તચ્છો તથો ભૂતો યાથાવો અવિપરીતોતિ – સચ્ચો નુ વાદો કતમો ઇમેસં.
સબ્બેવ હીમે કુસલાવદાનાતિ. સબ્બેવિમે સમણબ્રાહ્મણા કુસલવાદા પણ્ડિતવાદા થિરવાદા ઞાયવાદા હેતુવાદા લક્ખણવાદા કારણવાદા ઠાનવાદા સકાય લદ્ધિયાતિ – સબ્બેવ હીમે કુસલાવદાના.
તેનાહ
‘‘યમાહુ ધમ્મં પરમન્તિ એકે, તમેવ હીનન્તિ પનાહુ અઞ્ઞે;
સચ્ચો નુ વાદો કતમો ઇમેસં, સબ્બેવ હીમે કુસલાવદાના’’તિ.
૧૩૯.
સકઞ્હિ ધમ્મં પરિપુણ્ણમાહુ, અઞ્ઞસ્સ ધમ્મં પન હીનમાહુ;
એવમ્પિ વિગ્ગય્હ વિવાદયન્તિ, સકં સકં સમ્મુતિમાહુ સચ્ચં.
સકઞ્હિ ધમ્મં પરિપુણ્ણમાહૂતિ સકં ધમ્મં દિટ્ઠિં પટિપદં મગ્ગં એકે સમણબ્રાહ્મણા ‘‘ઇદં સમત્તં પરિપુણ્ણં અનોમ’’ન્તિ, એવમાહંસુ…પે॰… એવં વોહરન્તીતિ – સકઞ્હિ ધમ્મં પરિપુણ્ણમાહુ.
અઞ્ઞસ્સ ધમ્મં પન હીનમાહૂતિ. અઞ્ઞસ્સ ધમ્મં દિટ્ઠિં પટિપદં
એવમ્પિ વિગ્ગય્હ વિવાદયન્તીતિ એવં ગહેત્વા ઉગ્ગહેત્વા ગણ્હિત્વા પરામસિત્વા અભિનિવિસિત્વા વિવાદયન્તિ, કલહં કરોન્તિ, ભણ્ડનં કરોન્તિ, વિગ્ગહં કરોન્તિ, વિવાદં કરોન્તિ, મેધગં કરોન્તિ – ‘‘ન ત્વં ઇમં ધમ્મવિનયં આજાનાસિ…પે॰… નિબ્બેઠેહિ વા સચે પહોસી’’તિ – એવમ્પિ વિગ્ગય્હ વિવાદયન્તિ.
સકં સકં સમ્મુતિમાહુ સચ્ચન્તિ. ‘‘સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ – સકં સકં સમ્મુતિમાહુ સચ્ચં. ‘‘અસસ્સતો લોકો
તેનાહ ભગવા –
‘‘સકઞ્હિ ધમ્મં પરિપુણ્ણમાહુ, અઞ્ઞસ્સ ધમ્મં પન હીનમાહુ;
એવમ્પિ વિગ્ગય્હ વિવાદયન્તિ, સકં સકં સમ્મુતિમાહુ સચ્ચ’’ન્તિ.
૧૪૦.
પરસ્સ ચે વમ્ભયિતેન હીનો, ન કોચિ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ;
પુથૂ હિ અઞ્ઞસ્સ વદન્તિ ધમ્મં, નિહીનતો સમ્હિ દળ્હં વદાના.
પરસ્સ ચે વમ્ભયિતેન હીનોતિ પરસ્સ ચે વમ્ભયિતકારણા નિન્દિતકારણા ગરહિતકારણા ઉપવદિતકારણા પરો બાલો હોતિ હીનો નિહીનો ઓમકો લામકો છતુક્કો પરિત્તોતિ – પરસ્સ ચે વમ્ભયિતેન હીનો.
ન કોચિ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સાતિ. ધમ્મેસુ ન કોચિ અગ્ગો સેટ્ઠો વિસિટ્ઠો પામોક્ખો ઉત્તમો પવરો અસ્સાતિ – ન કોચિ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ.
પુથૂ હિ અઞ્ઞસ્સ વદન્તિ ધમ્મં, નિહીનતોતિ. બહુકાપિ બહૂનં ધમ્મં વદન્તિ ઉપવદન્તિ નિન્દન્તિ ગરહન્તિ હીનતો નિહીનતો ઓમકતો લામકતો છતુક્કતો પરિત્તતો, બહુકાપિ એકસ્સ ધમ્મં વદન્તિ ઉપવદન્તિ નિન્દન્તિ ગરહન્તિ હીનતો નિહીનતો ઓમકતો લામકતો છતુક્કતો પરિત્તતો, એકોપિ બહૂનં ધમ્મં વદતિ ઉપવદતિ નિન્દતિ ગરહતિ હીનતો નિહીનતો ઓમકતો લામકતો છતુક્કતો પરિત્તતો, એકોપિ એકસ્સ ધમ્મં વદતિ ઉપવદતિ નિન્દતિ ગરહતિ હીનતો નિહીનતો ઓમકતો લામકતો છતુક્કતો પરિત્તતોતિ – પુથૂ હિ અઞ્ઞસ્સ વદન્તિ ધમ્મં.
નિહીનતો સમ્હિ દળ્હં વદાનાતિ. ધમ્મો સકાયનં, દિટ્ઠિ સકાયનં, પટિપદા સકાયનં, મગ્ગો સકાયનં, સકાયને દળ્હવાદા થિરવાદા બલિકવાદા
તેનાહ ભગવા –
‘‘પરસ્સ
પુથૂ હિ અઞ્ઞસ્સ વદન્તિ ધમ્મં, નિહીનતો સમ્હિ દળ્હં વદાના’’તિ.
૧૪૧.
સદ્ધમ્મપૂજાપિ પના તથેવ, યથા પસંસન્તિ સકાયનાનિ;
સબ્બેવ વાદા તથિયા ભવેય્યું, સુદ્ધી હિ નેસં પચ્ચત્તમેવ.
સદ્ધમ્મપૂજાપિ પના તથેવાતિ. કતમા સદ્ધમ્મપૂજા? સકં સત્થારં સક્કરોતિ ગરું કરોતિ સદ્ધમ્મપૂજાપિ પના તથેવાતિ સદ્ધમ્મપૂજા તથા તચ્છા ભૂતા યાથાવા અવિપરીતાતિ – સદ્ધમ્મપૂજાપિ પના તથેવ.
યથા પસંસન્તિ સકાયનાનીતિ. ધમ્મો સકાયનં દિટ્ઠિ સકાયનં પટિપદા સકાયનં મગ્ગો સકાયનં, સકાયનાનિ પસંસન્તિ થોમેન્તિ કિત્તેન્તિ વણ્ણેન્તીતિ – યથા પસંસન્તિ સકાયનાનિ.
સબ્બેવ વાદા તથિયા ભવેય્યુન્તિ સબ્બેવ વાદા તથા તચ્છા ભૂતા યાથાવા અવિપરીતા ભવેય્યુન્તિ – સબ્બેવ વાદા તથિયા ભવેય્યું.
સુદ્ધી હિ નેસં પચ્ચત્તમેવાતિ. પચ્ચત્તમેવ તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં સુદ્ધિ વિસુદ્ધિ પરિસુદ્ધિ, મુત્તિ વિમુત્તિ પરિમુત્તીતિ – સુદ્ધી હિ નેસં પચ્ચત્તમેવ.
તેનાહ ભગવા –
‘‘સદ્ધમ્મપૂજાપિ પના તથેવ, યથા પસંસન્તિ સકાયનાનિ;
સબ્બેવ વાદા તથિયા ભવેય્યું, સુદ્ધી હિ નેસં પચ્ચત્તમેવા’’તિ.
૧૪૨.
ન બ્રાહ્મણસ્સ પરનેય્યમત્થિ, ધમ્મેસુ નિચ્છેય્ય સમુગ્ગહીતં;
તસ્મા વિવાદાનિ ઉપાતિવત્તો, ન હિ સેટ્ઠતો પસ્સતિ ધમ્મમઞ્ઞં.
ન બ્રાહ્મણસ્સ પરનેય્યમત્થીતિ. નાતિ પટિક્ખેપો. બ્રાહ્મણોતિ સત્તન્નં ધમ્માનં બાહિતત્તા બ્રાહ્મણો…પે॰… અસિતો તાદિ પવુચ્ચતે સ બ્રહ્મા. ન બ્રાહ્મણસ્સ પરનેય્યમત્થીતિ બ્રાહ્મણસ્સ પરનેય્યતા નત્થિ, બ્રાહ્મણો ન પરનેય્યો, ન પરપત્તિયો, ન પરપચ્ચયો, ન પરપટિબદ્ધગૂ
ધમ્મેસુ નિચ્છેય્ય સમુગ્ગહીતન્તિ. ધમ્મેસૂતિ દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતેસુ. નિચ્છેય્યાતિ નિચ્છિનિત્વા વિનિચ્છિનિત્વા વિચિનિત્વા પવિચિનિત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા. ઓધિગ્ગાહો બિલગ્ગાહો વરગ્ગાહો કોટ્ઠાસગ્ગાહો ઉચ્ચયગ્ગાહો સમુચ્ચયગ્ગાહો ‘‘ઇદં સચ્ચં તથં ભૂતં યાથાવં અવિપરીત’’ન્તિ ગહિતં પરામટ્ઠં અભિનિવિટ્ઠં અજ્ઝોસિતં અધિમુત્તં નત્થિ ન સન્તિ ન સંવિજ્જતિ નુપલબ્ભતિ, પહીનં સમુચ્છિન્નં વૂપસન્તં પટિપસ્સદ્ધં અભબ્બુપ્પત્તિકં ઞાણગ્ગિના દડ્ઢન્તિ – ધમ્મેસુ નિચ્છેય્ય સમુગ્ગહીતં.
તસ્મા વિવાદાનિ ઉપાતિવત્તોતિ. તસ્માતિ તસ્મા તંકારણા તંહેતુ તપ્પચ્ચયા તંનિદાના દિટ્ઠિકલહાનિ દિટ્ઠિભણ્ડનાનિ દિટ્ઠિવિગ્ગહાનિ દિટ્ઠિવિવાદાનિ દિટ્ઠિમેધગાનિ ઉપાતિવત્તો અતિક્કન્તો સમતિક્કન્તો વીતિવત્તોતિ – તસ્મા વિવાદાનિ ઉપાતિવત્તો.
ન હિ સેટ્ઠતો પસ્સતિ ધમ્મમઞ્ઞન્તિ. અઞ્ઞં સત્થારં ધમ્મક્ખાનં ગણં દિટ્ઠિં પટિપદં મગ્ગં અઞ્ઞત્ર સતિપટ્ઠાનેહિ, અઞ્ઞત્ર સમ્મપ્પધાનેહિ, અઞ્ઞત્ર ઇદ્ધિપાદેહિ
તેનાહ ભગવા –
‘‘ન બ્રાહ્મણસ્સ પરનેય્યમત્થિ, ધમ્મેસુ નિચ્છેય્ય સમુગ્ગહીતં;
તસ્મા વિવાદાનિ ઉપાતિવત્તો, ન હિ સેટ્ઠતો પસ્સતિ ધમ્મમઞ્ઞ’’ન્તિ.
૧૪૩.
જાનામિ પસ્સામિ તથેવ એતં, દિટ્ઠિયા એકે પચ્ચેન્તિ સુદ્ધિં;
અદક્ખિ ચે કિઞ્હિ તુમસ્સ તેન, અતિસિત્વા અઞ્ઞેન વદન્તિ સુદ્ધિં.
જાનામિ પસ્સામિ તથેવ એતન્તિ. જાનામીતિ પરચિત્તઞાણેન પસ્સામીતિ મંસચક્ખુના વા પસ્સામિ, દિબ્બેન ચક્ખુના તથેવ એતન્તિ એતં તથં તચ્છં ભૂતં યાથાવં અવિપરીતન્તિ – જાનામિ પસ્સામિ તથેવ એતં.
દિટ્ઠિયા એકે પચ્ચેન્તિ સુદ્ધિન્તિ. દિટ્ઠિયા એકે સમણબ્રાહ્મણા સુદ્ધિં વિસુદ્ધિં પરિસુદ્ધિં, મુત્તિં વિમુત્તિં પરિમુત્તિં પચ્ચેન્તિ. ‘‘સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ દિટ્ઠિયા એકે સમણબ્રાહ્મણા સુદ્ધિં વિસુદ્ધિં પરિસુદ્ધિં, મુત્તિં વિમુત્તિં પરિમુત્તિં
અદક્ખિ ચે કિઞ્હિ તુમસ્સ તેનાતિ. અદક્ખીતિ પરચિત્તઞાણેન વા અદક્ખિ, પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન વા અદક્ખિ, મંસચક્ખુના વા અદક્ખિ, દિબ્બેન ચક્ખુના વા અદક્ખીતિ – અદક્ખિ ચે. કિઞ્હિ તુમસ્સ તેનાતિ. તસ્સ તેન દસ્સનેન કિં કતં? ન દુક્ખપરિઞ્ઞા અત્થિ, ન સમુદયસ્સ પહાનં અત્થિ, ન મગ્ગભાવના અત્થિ, ન
અતિસિત્વા અઞ્ઞેન વદન્તિ સુદ્ધિન્તિ તે તિત્થિયા સુદ્ધિમગ્ગં વિસુદ્ધિમગ્ગં પરિસુદ્ધિમગ્ગં વોદાતમગ્ગં પરિવોદાતમગ્ગં અતિક્કમિત્વા સમતિક્કમિત્વા વીતિવત્તિત્વા અઞ્ઞત્ર સતિપટ્ઠાનેહિ, અઞ્ઞત્ર સમ્મપ્પધાનેહિ, અઞ્ઞત્ર ઇદ્ધિપાદેહિ, અઞ્ઞત્ર ઇન્દ્રિયેહિ, અઞ્ઞત્ર બલેહિ અઞ્ઞત્ર બોજ્ઝઙ્ગેહિ, અઞ્ઞત્ર અરિયા અટ્ઠઙ્ગિકા મગ્ગા સુદ્ધિં વિસુદ્ધિં પરિસુદ્ધિં, મુત્તિં વિમુત્તિં પરિમુત્તિં વદન્તિ કથેન્તિ ભણન્તિ દીપયન્તિ વોહરન્તીતિ. એવમ્પિ અતિસિત્વા અઞ્ઞેન
અથ વા બુદ્ધા ચ બુદ્ધસાવકા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ તેસં તિત્થિયાનં અસુદ્ધિમગ્ગં અવિસુદ્ધિમગ્ગં અપરિસુદ્ધિમગ્ગં અવોદાતમગ્ગં અપરિવોદાતમગ્ગં અતિક્કમિત્વા સમતિક્કમિત્વા વીતિવત્તિત્વા ચતૂહિ સતિપટ્ઠાનેહિ ચતૂહિ સમ્મપ્પધાનેહિ ચતૂહિ ઇદ્ધિપાદેહિ પઞ્ચહિ ઇન્દ્રિયેહિ પઞ્ચહિ બલેહિ સત્તહિ બોજ્ઝઙ્ગેહિ અરિયેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન સુદ્ધિં વિસુદ્ધિં
તેનાહ ભગવા –
‘‘જાનામિ પસ્સામિ તથેવ એતં, દિટ્ઠિયા એકે પચ્ચેન્તિ સુદ્ધિં;
અદક્ખિ ચે કિઞ્હિ તુમસ્સ તેન, અતિસિત્વા અઞ્ઞેન વદન્તિ સુદ્ધિ’’ન્તિ.
૧૪૪.
પસ્સં નરો દક્ખતિ નામરૂપં, દિસ્વાન વા ઞાયતિ તાનિમેવ;
કામં બહું પસ્સતુ અપ્પકં વા, ન હિ તેન સુદ્ધિં કુસલા વદન્તિ.
પસ્સં નરો દક્ખતિ નામરૂપન્તિ પસ્સં નરો દક્ખતિ પરચિત્તઞાણેન વા પસ્સન્તો, પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન વા પસ્સન્તો, મંસચક્ખુના વા પસ્સન્તો, દિબ્બેન ચક્ખુના વા પસ્સન્તો નામરૂપંયેવ દક્ખતિ નિચ્ચતો સુખતો અત્તતો, ન તેસં ધમ્માનં સમુદયં વા
દિસ્વાન વા ઞાયતિ તાનિમેવાતિ. દિસ્વાતિ પરચિત્તઞાણેન વા દિસ્વા, પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન વા દિસ્વા, મંસચક્ખુના વા દિસ્વા, દિબ્બેન ચક્ખુના વા દિસ્વા, નામરૂપંયેવ દિસ્વા ઞાયતિ નિચ્ચતો સુખતો અત્તતો, ન તેસં ધમ્માનં સમુદયં વા અત્થઙ્ગમં વા અસ્સાદં વા આદીનવં વા નિસ્સરણં વા ઞાયતીતિ – દિસ્વાન વા ઞાયતિ તાનિમેવ.
કામં બહું પસ્સતુ અપ્પકં વાતિ. કામં બહુકં વા પસ્સન્તો નામરૂપં અપ્પકં વા નિચ્ચતો સુખતો અત્તતોતિ – કામં બહું પસ્સતુ અપ્પકં વા.
ન હિ તેન સુદ્ધિં કુસલા વદન્તીતિ. કુસલાતિ યે તે ખન્ધકુસલા ધાતુકુસલા આયતનકુસલા પટિચ્ચસમુપ્પાદકુસલા સતિપટ્ઠાનકુસલા સમ્મપ્પધાનકુસલા ઇદ્ધિપાદકુસલા ઇન્દ્રિયકુસલા બલકુસલા બોજ્ઝઙ્ગકુસલા મગ્ગકુસલા ફલકુસલા નિબ્બાનકુસલા, તે કુસલા પરચિત્તઞાણેન વા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન વા મંસચક્ખુના વા દિબ્બેન ચક્ખુના વા નામરૂપદસ્સનેન
તેનાહ ભગવા –
‘‘પસ્સં
કામં બહું પસ્સતુ અપ્પકં વા, ન હિ તેન સુદ્ધિં કુસલા વદન્તી’’તિ.
૧૪૫.
નિવિસ્સવાદી ન હિ સુબ્બિનાયો, પકપ્પિતા દિટ્ઠિપુરેક્ખરાનો;
યં નિસ્સિતો તત્થ સુભં વદાનો, સુદ્ધિં વદો તત્થ તથદ્દસા સો.
નિવિસ્સવાદી ન હિ સુબ્બિનાયોતિ. ‘‘સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ નિવિસ્સવાદી, ‘‘અસસ્સતો લોકો…પે॰… નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ – નિવિસ્સવાદી. ન હિ સુબ્બિનાયોતિ. નિવિસ્સવાદી દુબ્બિનયો દુપ્પઞ્ઞાપયો
પકપ્પિતા દિટ્ઠિપુરેક્ખરાનોતિ. કપ્પિતા પકપ્પિતા અભિસઙ્ખતા સણ્ઠપિતા દિટ્ઠિં પુરેક્ખતો કત્વા ચરતિ. દિટ્ઠિધજો દિટ્ઠિકેતુ દિટ્ઠાધિપતેય્યો દિટ્ઠિયા પરિવારિતો ચરતીતિ – પકપ્પિતા દિટ્ઠિપુરેક્ખરાનો.
યં નિસ્સિતો તત્થ સુભં વદાનોતિ. યં નિસ્સિતોતિ યં સત્થારં ધમ્મક્ખાનં ગણં દિટ્ઠિં પટિપદં મગ્ગં નિસ્સિતો આનિસ્સિતો અલ્લીનો તત્થાતિ સકાય દિટ્ઠિયા સકાય ખન્તિયા સકાય રુચિયા સકાય લદ્ધિયા. સુભં વદાનોતિ સુભવાદો સોભનવાદો પણ્ડિતવાદો થિરવાદો ઞાયવાદો હેતુવાદો લક્ખણવાદો કારણવાદો ઠાનવાદો સકાય લદ્ધિયાતિ – યં નિસ્સિતો તત્થ સુભં વદાનો.
સુદ્ધિં વદો તત્થ તથદ્દસા સોતિ. સુદ્ધિવાદો તત્થાતિ સકાય દિટ્ઠિયા સકાય ખન્તિયા સકાય રુચિયા
તેનાહ ભગવા –
‘‘નિવિસ્સવાદી ન હિ સુબ્બિનાયો, પકપ્પિતા દિટ્ઠિપુરેક્ખરાનો;
યં નિસ્સિતો તત્થ સુભં વદાનો, સુદ્ધિં વદો તત્થ તથદ્દસા સો’’તિ.
૧૪૬.
ન બ્રાહ્મણો કપ્પમુપેતિ સઙ્ખા, ન દિટ્ઠિસારી નપિ ઞાણબન્ધુ;
ઞત્વા ચ સો સમ્મુતિયો પુથુજ્જા, ઉપેક્ખતી ઉગ્ગહણન્તિ મઞ્ઞે.
ન બ્રાહ્મણો કપ્પમુપેતિ સઙ્ખાતિ. નાતિ પટિક્ખેપો. બ્રાહ્મણોતિ સત્તન્નં ધમ્માનં બાહિતત્તા બ્રાહ્મણો…પે॰… અસિતો તાદિ પવુચ્ચતે સ બ્રહ્મા. કપ્પાતિ દ્વે કપ્પા – તણ્હાકપ્પો ચ દિટ્ઠિકપ્પો ચ…પે॰… અયં તણ્હાકપ્પો…પે॰… અયં દિટ્ઠિકપ્પો. સઙ્ખા વુચ્ચતિ ઞાણં. યા પઞ્ઞા પજાનના…પે॰… અમોહો ન બ્રાહ્મણો કપ્પમુપેતિ સઙ્ખાતિ. બ્રાહ્મણો સઙ્ખાય જાનિત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા. ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા… સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા…પે॰… યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ સઙ્ખાય જાનિત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા તણ્હાકપ્પં વા દિટ્ઠિકપ્પં
ન દિટ્ઠિસારી નપિ ઞાણબન્ધૂતિ. તસ્સ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ પહીનાનિ સમુચ્છિન્નાનિ વૂપસન્તાનિ પટિપસ્સદ્ધાનિ અભબ્બુપ્પત્તિકાનિ ઞાણગ્ગિના દડ્ઢાનિ. સો દિટ્ઠિયા ન યાયતિ ન નીયતિ ન વુય્હતિ ન સંહરીયતિ નપિ તં દિટ્ઠિગતં સારતો પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતીતિ – ન દિટ્ઠિસારી. નપિ ઞાણબન્ધૂતિ અટ્ઠસમાપત્તિઞાણેન વા પઞ્ચાભિઞ્ઞાઞાણેન વા તણ્હાબન્ધું વા દિટ્ઠિબન્ધું વા ન કરોતિ ન જનેતિ ન સઞ્જનેતિ ન નિબ્બત્તેતિ
ઞત્વા ચ સો સમ્મુતિયો પુથુજ્જાતિ. ઞત્વાતિ ઞત્વા જાનિત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા. ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિ ઞત્વા જાનિત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા, ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા’’તિ…પે॰… ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં સમ્મુતિયો વુચ્ચન્તિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ દિટ્ઠિસમ્મુતિયો. પુથુજ્જાતિ પુથુજ્જનેહિ જનિતા વા તા સમ્મુતિયોતિ – પુથુજ્જા. પુથુ નાનાજનેહિ જનિતા વા સમ્મુતિયોતિ પુથુજ્જાતિ – ઞત્વા ચ સો સમ્મુતિયો પુથુજ્જા.
ઉપેક્ખતી ઉગ્ગહણન્તિ મઞ્ઞેતિ. અઞ્ઞે તણ્હાવસેન દિટ્ઠિવસેન ગણ્હન્તિ પરામસન્તિ અભિનિવિસન્તિ. અરહા ઉપેક્ખતિ ન ગણ્હાતિ ન પરામસતિ નાભિનિવિસતીતિ – ઉપેક્ખતી ઉગ્ગહણન્તિ મઞ્ઞે.
તેનાહ ભગવા –
‘‘ન બ્રાહ્મણો કપ્પમુપેતિ સઙ્ખા, ન દિટ્ઠિસારી નપિ ઞાણબન્ધુ;
ઞત્વા ચ સો સમ્મુતિયો પુથુજ્જા, ઉપેક્ખતી ઉગ્ગહણન્તિ મઞ્ઞે’’તિ.
૧૪૭.
વિસ્સજ્જ ગન્થાનિ મુનીધ લોકે, વિવાદજાતેસુ ન વગ્ગસારી;
સન્તો અસન્તેસુ ઉપેક્ખકો સો, અનુગ્ગહો ઉગ્ગહણન્તિ મઞ્ઞે.
વિસ્સજ્જ ગન્થાનિ મુનીધ લોકેતિ. ગન્થાતિ ચત્તારો ગન્થા – અભિજ્ઝા કાયગન્થો, બ્યાપાદો કાયગન્થો, સીલબ્બતપરામાસો કાયગન્થો, ઇદંસચ્ચાભિનિવેસો કાયગન્થો. અત્તનો દિટ્ઠિયા રાગો અભિજ્ઝા કાયગન્થો, પરવાદેસુ આઘાતો અપ્પચ્ચયો બ્યાપાદો કાયગન્થો, અત્તનો સીલં વા વતં વા સીલબ્બતં વા પરામસતિ સીલબ્બતપરામાસો કાયગન્થો, અત્તનો દિટ્ઠિં અભિનિવેસો કાયગન્થો ઇદંસચ્ચાભિનિવેસો કાયગન્થો. વિસ્સજ્જાતિ ગન્થે વોસ્સજ્જિત્વા વિસ્સજ્જ. અથ વા ગન્થે ગધિતે ગન્થિતે મુનીતિ. મોનં વુચ્ચતિ ઞાણં…પે॰… સઙ્ગજાલમતિચ્ચ સો મુનિ. ઇધાતિ ઇમિસ્સા દિટ્ઠિયા…પે॰… ઇમસ્મિં મનુસ્સલોકેતિ – વિસ્સજ્જ ગન્થાનિ મુનીધ લોકે.
વિવાદજાતેસુ ન વગ્ગસારીતિ. વિવાદજાતેસુ સઞ્જાતેસુ નિબ્બત્તેસુ અભિનિબ્બત્તેસુ પાતુભૂતેસુ
સન્તો અસન્તેસુ ઉપેક્ખકો સોતિ. સન્તોતિ રાગસ્સ સન્તત્તા સન્તો, દોસસ્સ સન્તત્તા સન્તો, મોહસ્સ સન્તત્તા સન્તો…પે॰… સબ્બાકુસલાભિસઙ્ખારાનં સન્તત્તા સમિતત્તા વૂપસમિતત્તા વિજ્ઝાતત્તા નિબ્બુતત્તા અસન્તેસૂતિ અસન્તેસુ અનુપસન્તેસુ અવૂપસન્તેસુ અનિબ્બુતેસુ અપ્પટિપસ્સદ્ધેસૂતિ – સન્તો અસન્તેસુ. ઉપેક્ખકો સોતિ અરહા છળઙ્ગુપેક્ખાય સમન્નાગતો ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નેવ સુમનો હોતિ ન દુમ્મનો ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… કાલં કઙ્ખતિ ભાવિતો સન્તોતિ – સન્તો અસન્તેસુ ઉપેક્ખકો સો.
અનુગ્ગહો ઉગ્ગહણન્તિ મઞ્ઞેતિ. અઞ્ઞે તણ્હાવસેન દિટ્ઠિવસેન ગણ્હન્તે પરામસન્તે અભિનિવિસન્તે. અરહા ઉપેક્ખતિ ન
તેનાહ ભગવા –
‘‘વિસ્સજ્જ ગન્થાનિ મુનીધ લોકે, વિવાદજાતેસુ ન વગ્ગસારી;
સન્તો અસન્તેસુ ઉપેક્ખકો સો, અનુગ્ગહો ઉગ્ગહણન્તિ મઞ્ઞે’’તિ.
૧૪૮.
પુબ્બાસવે હિત્વા નવે અકુબ્બં, ન છન્દગૂ નોપિ નિવિસ્સવાદી;
સ વિપ્પમુત્તો દિટ્ઠિગતેહિ ધીરો, ન લિમ્પતિ લોકે અનત્તગરહી.
પુબ્બાસવે હિત્વા નવે અકુબ્બન્તિ. પુબ્બાસવા વુચ્ચન્તિ અતીતા રૂપવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણા. અતીતે સઙ્ખારે આરબ્ભ યે કિલેસા ઉપ્પજ્જેય્યું તે કિલેસે હિત્વા ચજિત્વા પરિચ્ચજિત્વા પજહિત્વા વિનોદેત્વા બ્યન્તિં કરિત્વા અનભાવં ગમેત્વાતિ – પુબ્બાસવે હિત્વા. નવે અકુબ્બન્તિ નવા વુચ્ચન્તિ પચ્ચુપ્પન્ના રૂપવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણા. પચ્ચુપ્પન્ને
ન છન્દગૂ નોપિ નિવિસ્સવાદીતિ. ન છન્દાગતિં ગચ્છતિ નોપિ નિવિસ્સવાદીતિ ‘‘સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ ન નિવિસ્સવાદી…પે॰… ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ ન નિવિસ્સવાદીતિ – ન છન્દગૂ નોપિ નિવિસ્સવાદી.
સ વિપ્પમુત્તો દિટ્ઠિગતેહિ ધીરોતિ તસ્સ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ પહીનાનિ સમુચ્છિન્નાનિ વૂપસન્તાનિ પટિપસ્સદ્ધાનિ અભબ્બુપ્પત્તિકાનિ ઞાણગ્ગિના દડ્ઢાનિ. સો દિટ્ઠિગતેહિ વિપ્પમુત્તો વિસઞ્ઞુત્તો વિમરિયાદિકતેન ચેતસા વિહરતિ. ધીરોતિ ધીરો પણ્ડિતો પઞ્ઞવા બુદ્ધિમા ઞાણી વિભાવી મેધાવીતિ – સ વિપ્પમુત્તો દિટ્ઠિગતેહિ ધીરો.
ન લિમ્પતિ લોકે અનત્તગરહીતિ. લેપાતિ દ્વે લેપા – તણ્હાલેપો ચ દિટ્ઠિલેપો ચ…પે॰… અયં તણ્હાલેપો
અનત્તગરહીતિ દ્વીહિ કારણેહિ અત્તાનં ગરહતિ – કતત્તા ચ અકતત્તા ચ. કથં કતત્તા ચ અકતત્તા ચ અત્તાનં ગરહતિ? ‘‘કતં મે કાયદુચ્ચરિતં, અકતં મે કાયસુચરિત’’ન્તિ અત્તાનં ગરહતિ. ‘‘કતં મે વચીદુચ્ચરિતં…પે॰… કતં મે મનોદુચ્ચરિતં
અથ વા ‘‘સીલેસુમ્હિ ન પરિપૂરકારી’’તિ અત્તાનં ગરહતિ. ‘‘ઇન્દ્રિયેસુમ્હિ અગુત્તદ્વારો’’તિ… ‘‘ભોજનેમ્હિ અમત્તઞ્ઞૂ’’તિ… ‘‘જાગરિયમ્હિ અનનુયુત્તો’’તિ… ‘‘ન સતિસમ્પજઞ્ઞેનામ્હિ સમન્નાગતો’’તિ… ‘‘અભાવિતા મે
તેનાહ ભગવા –
‘‘પુબ્બાસવે હિત્વા નવે અકુબ્બં, ન છન્દગૂ નોપિ નિવિસ્સવાદી;
સ વિપ્પમુત્તો દિટ્ઠિગતેહિ ધીરો, ન લિમ્પતિ લોકે અનત્તગરહી’’તિ.
૧૪૯.
સ સબ્બધમ્મેસુ વિસેનિભૂતો, યં કિઞ્ચિ દિટ્ઠં વ સુતં મુતં વા;
સ પન્નભારો મુનિ વિપ્પમુત્તો, ન કપ્પિયો નૂપરતો ન પત્થિયો.[ઇતિ ભગવા]
સ સબ્બધમ્મેસુ વિસેનિભૂતો યં કિઞ્ચિ દિટ્ઠં વ સુતં મુતં વાતિ. સેના વુચ્ચતિ મારસેના. કાયદુચ્ચરિતં મારસેના, વચીદુચ્ચરિતં મારસેના, મનોદુચ્ચરિતં મારસેના, રાગો… દોસો… મોહો… કોધો… ઉપનાહો… મક્ખો… પળાસો… ઇસ્સા… મચ્છરિયં… માયા… સાઠેય્યં… થમ્ભો… સારમ્ભો… માનો… અતિમાનો… મદો… પમાદો… સબ્બે કિલેસા… સબ્બે દુચ્ચરિતા… સબ્બે દરથા… સબ્બે પરિળાહા… સબ્બે સન્તાપા… સબ્બાકુસલાભિસઙ્ખારા મારસેના.
વુત્તઞ્હેતં
‘‘કામા તે પઠમા સેના, દુતિયા અરતિ વુચ્ચતિ…પે॰…
ન નં અસુરો જિનાતિ, જેત્વાવ લભતે સુખ’’ન્તિ.
યતો ચતૂહિ અરિયમગ્ગેહિ સબ્બા ચ મારસેના સબ્બે ચ પટિસેનિકરા કિલેસા જિતા ચ પરાજિતા ચ ભગ્ગા વિપ્પલુગ્ગા પરમ્મુખા – સો વુચ્ચતિ વિસેનિભૂતો. સો દિટ્ઠે વિસેનિભૂતો, સુતે… મુતે
સ પન્નભારો મુનિ વિપ્પમુત્તોતિ. ભારાતિ તયો ભારા – ખન્ધભારો, કિલેસભારો, અભિસઙ્ખારભારો. કતમો ખન્ધભારો? પટિસન્ધિયા રૂપં વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણં – અયં ખન્ધભારો. કતમો કિલેસભારો? રાગો દોસો મોહો…પે॰… સબ્બાકુસલાભિસઙ્ખારા – અયં કિલેસભારો. કતમો અભિસઙ્ખારભારો? પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો – અયં અભિસઙ્ખારભારો. યતો ખન્ધભારો ચ કિલેસભારો ચ અભિસઙ્ખારભારો ચ પહીના હોન્તિ ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા, સો વુચ્ચતિ પન્નભારો પતિતભારો ઓરોપિતભારો સમોરોપિતભારો નિક્ખિત્તભારો પટિપસ્સદ્ધભારો.
મુનીતિ
તીણિ મોનેય્યાનિ – કાયમોનેય્યં, વચીમોનેય્યં, મનોમોનેય્યં. કતમં કાયમોનેય્યં? તિવિધાનં કાયદુચ્ચરિતાનં
કતમં
કતમં
‘‘કાયમુનિં વાચામુનિં, મનોમુનિમનાસવં;
મુનિં મોનેય્યસમ્પન્નં, આહુ સબ્બપ્પહાયિનં.
‘‘કાયમુનિં વાચામુનિં, મનોમુનિમનાસવં;
મુનિં મોનેય્યસમ્પન્નં, આહુ નિન્હાતપાપક’’ન્તિ
ઇમેહિ
‘‘ન મોનેન મુનિ હોતિ, મૂળ્હરૂપો અવિદ્દસુ;
યો ચ તુલંવ પગ્ગય્હ, વરમાદાય પણ્ડિતો.
‘‘પાપાનિ
યો મુનાતિ ઉભો લોકે, મુનિ તેન પવુચ્ચતિ.
‘‘અસતઞ્ચ
દેવમનુસ્સેહિ પૂજિતો યો, સઙ્ગજાલમતિચ્ચ સો મુનિ’’.
વિપ્પમુત્તોતિ મુનિનો રાગા ચિત્તં મુત્તં વિમુત્તં સુવિમુત્તં; દોસા ચિત્તં… મોહા ચિત્તં મુત્તં વિમુત્તં સુવિમુત્તં…પે॰… સબ્બાકુસલાભિસઙ્ખારેહિ ચિત્તં મુત્તં વિમુત્તં સુવિમુત્તન્તિ – સ પન્નભારો મુનિ વિપ્પમુત્તો.
ન કપ્પિયો નૂપરતો ન પત્થિયોતિ ભગવાતિ. કપ્પાતિ દ્વે કપ્પા – તણ્હાકપ્પો ચ દિટ્ઠિકપ્પો ચ…પે॰… અયં તણ્હાકપ્પો…પે॰… અયં દિટ્ઠિકપ્પો. તસ્સ તણ્હાકપ્પો પહીનો, દિટ્ઠિકપ્પો પટિનિસ્સટ્ઠો; તણ્હાકપ્પસ્સ પહીનત્તા નૂપરતોતિ. સબ્બે બાલપુથુજ્જના રજ્જન્તિ, પુથુજ્જનકલ્યાણકં ઉપાદાય સત્ત સેખા અપ્પત્તસ્સ પત્તિયા અનધિગતસ્સ અધિગમાય અસચ્છિકતસ્સ સચ્છિકિરિયાય આરમન્તિ વિરમન્તિ પટિવિરમન્તિ, અરહા આરતો વિરતો પટિવિરતો નિક્ખન્તો નિસ્સટો વિપ્પમુત્તો વિસઞ્ઞુત્તો ન પત્થિયોતિ. પત્થના વુચ્ચતિ તણ્હા. યો રાગો સારાગો…પે॰… અભિજ્ઝા લોભો અકુસલમૂલં. યસ્સેસા પત્થના તણ્હા પહીના સમુચ્છિન્ના વૂપસન્તા પટિપસ્સદ્ધા અભબ્બુપ્પત્તિકા ઞાણગ્ગિના દડ્ઢા, સો વુચ્ચતિ ન પત્થિયો.
ભગવાતિ ગારવાધિવચનં. અપિ ચ ભગ્ગરાગોતિ ભગવા, ભગ્ગદોસોતિ ભગવા, ભગ્ગમોહોતિ ભગવા, ભગ્ગમાનોતિ ભગવા, ભગ્ગદિટ્ઠીતિ ભગવા, ભગ્ગકણ્ડકોતિ ભગવા, ભગ્ગકિલેસોતિ ભગવા, ભજિ વિભજિ પવિભજિ ધમ્મરતનન્તિ ભગવા, ભવાનં અન્તકરોતિ ભગવા, ભાવિતકાયો ભાવિતસીલો ભાવિતચિત્તો ભાવિતપઞ્ઞોતિ ભગવા; ભાગી વા ભગવા અરઞ્ઞવનપત્થાનિ પન્તાનિ સેનાસનાનિ અપ્પસદ્દાનિ અપ્પનિગ્ઘોસાનિ વિજનવાતાનિ મનુસ્સરાહસ્સેય્યકાનિ પટિસલ્લાનસારુપ્પાનીતિ ભગવા, ભાગી વા ભગવા ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનન્તિ ભગવા, ભાગી વા ભગવા અત્થરસસ્સ ધમ્મરસસ્સ વિમુત્તિરસસ્સ અધિસીલસ્સ અધિચિત્તસ્સ અધિપઞ્ઞાયાતિ ભગવા, ભાગી વા ભગવા ચતુન્નં ઝાનાનં ચતુન્નં અપ્પમઞ્ઞાનં ચતુન્નં અરૂપસમાપત્તીનન્તિ ભગવા, ભાગી વા ભગવા અટ્ઠન્નં વિમોક્ખાનં અટ્ઠન્નં અભિભાયતનાનં નવન્નં અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તીનન્તિ ભગવા, ભાગી વા ભગવા
તેનાહ ભગવા –
‘‘સ સબ્બધમ્મેસુ વિસેનિભૂતો, યં કિઞ્ચિ દિટ્ઠં વ સુતં મુતં વા;
સ પન્નભારો મુનિ વિપ્પમુત્તો, ન કપ્પિયો નૂપરતો ન પત્થિયો’’.[ઇતિ ભગવાતિ]
મહાવિયૂહસુત્તનિદ્દેસો તેરસમો.