૨. સાસનપટ્ઠાનદુતિયભૂમિ
૧૩. તત્થ કતમં સાસનપ્પટ્ઠાનં? સંકિલેસભાગિયં સુત્તં, વાસના ભાગિયં સુત્તં, નિબ્બેધભાગિયં સુત્તં, અસેક્ખભાગિયં સુત્તં, સંકિલેસભાગિયઞ્ચ વાસનાભાગિયઞ્ચ, સંકિલેસભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ, સંકિલેસભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ અસેક્ખભાગિયઞ્ચ, વાસનાભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ. આણત્તિ, ફલં, ઉપાયો, આણત્તિ ચ ફલઞ્ચ, ફલઞ્ચ ઉપાયો ચ, આણત્તિ ચ ફલઞ્ચ ઉપાયો ચ. અસ્સાદો, આદીનવો, નિસ્સરણં, અસ્સાદો ચ આદીનવો ચ, અસ્સાદો ચ નિસ્સરણઞ્ચ, આદીનવો ચ નિસ્સરણઞ્ચ, અસ્સાદો ચ આદીનવો ચ નિસ્સરણઞ્ચ. લોકિકં, લોકુત્તરં, લોકિકઞ્ચ લોકુત્તરઞ્ચ. કમ્મં, વિપાકો, કમ્મઞ્ચ વિપાકો ચ. નિદ્દિટ્ઠં, અનિદ્દિટ્ઠં, નિદ્દિટ્ઠઞ્ચ અનિદ્દિટ્ઠઞ્ચ. ઞાણં, ઞેય્યં, ઞાણઞ્ચ ઞેય્યઞ્ચ. દસ્સનં, ભાવના, દસ્સનઞ્ચ ભાવના ચ. વિપાકકમ્મં, ન વિપાકકમ્મં, નેવવિપાકનવિપાકકમ્મં . સકવચનં, પરવચનં, સકવચનઞ્ચ પરવચનઞ્ચ. સત્તાધિટ્ઠાનં, ધમ્માધિટ્ઠાનં, સત્તાધિટ્ઠાનઞ્ચ ધમ્માધિટ્ઠાનઞ્ચ. થવો, સકવચનાધિટ્ઠાનં, પરવચનાધિટ્ઠાનં, સકવચનાધિટ્ઠાનઞ્ચ પરવચનાધિટ્ઠાનઞ્ચ. કિરિયં, ફલં, કિરિયઞ્ચ ફલઞ્ચ. અનુઞ્ઞાતં, પટિક્ખિત્તં, અનુઞ્ઞાતઞ્ચ પટિક્ખિત્તઞ્ચ. ઇમાનિ છ પટિક્ખિત્તાનિ.
૧૪. તત્થ કતમં સંકિલેસભાગિયં સુત્તં?
કામન્ધા જાલસઞ્છન્ના, તણ્હાછદનછાદિતા;
પમત્તબન્ધુના બદ્ધા, મચ્છાવ કુમિનામુખે;
જરામરણમન્વેન્તિ, વચ્છો ખીરપકોવ ખીરૂપકોવ (ક॰) પસ્સ ઉદા॰ ૬૪ માતરં.
પઞ્ચિમે, ભિક્ખવે, નીવરણા.
તત્થ કતમં વાસનાભાગિયં સુત્તં?
મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા;
મનસા ચે પસન્નેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા;
તતો નં સુખમન્વેતિ, છાયાવ અનપાયિની.
સંયુત્તકે સુત્તં.
મહાનામસ્સ સક્કસ્સ ઇદં ભગવા સક્યાનં કપિલવત્થુમ્હિ નગરે નયવિત્થારેન સદ્ધાસીલપરિભાવિતં સુત્તં ભાવઞ્ઞેન પરિભાવિતં તં નામ પચ્છિમે કાલે.
તત્થ કતમં નિબ્બેધભાગિયં સુત્તં?
ઉદ્ધં અધો ઉદા॰ ૬૧ સબ્બધિ વિપ્પમુત્તો, અયં અહસ્મીતિ અનાનુપસ્સી;
એવં વિમુત્તો ઉદતારિ ઓઘં, અતિણ્ણપુબ્બં અપુનબ્ભવાય.
સીલાનિ નુ ખો ભવન્તિ કિમત્થિયાનિ આનન્દો પુચ્છતિ સત્થારં.
તત્થ કતમં અસેક્ખભાગિયં સુત્તં?
‘‘યસ્સ સેલૂપમં ચિત્તં, ઠિતં નાનુપકમ્પતિ;
વિરત્તં રજનીયેસુ, કોપનેય્યે કોપનીયે (ક॰) પસ્સ ઉદા॰ ૩૪ ન કુપ્પતિ;
યસ્સેવં ભાવિતં ચિત્તં, કુતો તં દુક્ખમેસ્સતી’’તિ.
સારિપુત્તો નામ ભગવા થેરઞ્ઞતરો સો મં આસજ્જ અપ્પટિનિસ્સજ્જ ચારિકં પક્કમતિ, સારિપુત્તસ્સ બ્યાકરણં કાતબ્બં. યસ્સ નૂન ભગવા કાયગતા સતિ અભાવિતા અસ્સ અબહુલીકતા વિત્થારેન કાતબ્બં.
૧૫. તત્થ કતમં સંકિલેસભાગિયઞ્ચ વાસનાભાગિયઞ્ચ?
છન્નમતિવસ્સતિ ઉદા॰ ૪૫, વિવટં નાતિવસ્સતિ;
તસ્મા છન્નં વિવરેથ, એવં તં નાતિવસ્સતિ.
છન્નમતિવસ્સતીતિ સંકિલેસો. વિવટં નાતિવસ્સતીતિ વાસના. તમો તમપરાયનોતિ વિત્થારેન. તત્થ યો ચ તમો યો ચ તમપરાયનો, અયં સંકિલેસો. યો ચ જોતિ યો ચ જોતિપરાયનો, અયં વાસના.
તત્થ કતમં સંકિલેસભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ સુત્તં?
ન તં દળ્હં બન્ધનમાહુ ધીરા, યદાયસં દારુજપબ્બજઞ્ચ દારુજં પબ્બજઞ્ચ (પી॰) ધ॰ પ॰ ૩૪૫; સં॰ નિ॰ ૧.૧૨૧;
સારત્તરત્તા મણિકુણ્ડલેસુ, પુત્તેસુ દારેસુ ચ યા અપેક્ખા.
ન તં દળ્હં બન્ધનમાહુ ધીરા, યદા પુત્તેસુ દારેસુ ચ યા અપેક્ખા, અયં સંકિલેસો. એતમ્પિ છેત્વા પરિબ્બજન્તિ ધીરા અનપેક્ખિનો સબ્બકામે પહાયાતિ, અયં નિબ્બેધો. યં ચેતયિતં પકપ્પિતં યા ચ નામરૂપસ્સ અવક્કન્તિ હોતિ. ઇમેહિ ચતૂહિ પદેહિ સંકિલેસો. પચ્છિમકેહિ ચતૂહિ નિબ્બેધો.
તત્થ કતમં સંકિલેસભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ અસેક્ખભાગિયઞ્ચ સુત્તં?
અયં લોકો સન્તાપજાતો, ફસ્સપરેતો રોગં રોદં (પી॰) પસ્સ ઉદા॰ ૩૦ વદતિ અત્તતો;
યેન યેન હિ મઞ્ઞન્તિ, તતો તં હોતિ અઞ્ઞથા.
અઞ્ઞથાભાવી ભવસત્તો લોકો, ભવપરેતો ભવમેવાભિનન્દતિ;
યદભિનન્દતિ તં ભયં, યસ્સ ભાયતિ તં દુક્ખં;
ભવવિપ્પહાનાય ખો પનિદં બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતિ.
યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા ભવેન ભવસ્સ વિપ્પમોક્ખમાહંસુ, સબ્બેતે ‘‘અવિપ્પમુત્તા ભવસ્મા’’તિ વદામિ. યે વા પન કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા વિભવેન ભવસ્સ નિસ્સરણમાહંસુ, સબ્બેતે ‘‘અનિસ્સટા ભવસ્મા’’તિ વદામિ. ઉપધિં હિ પટિચ્ચ દુક્ખમિદં સમ્ભોતિ, સબ્બુપાદાનક્ખયા નત્થિ દુક્ખસ્સ સમ્ભવો, લોકમિમં પસ્સ, પુથૂ અવિજ્જાય પરેતા ભૂતા ભૂતરતા ભવા અપરિમુત્તા. યે હિ કેચિ ભવા સબ્બધિ સબ્બત્થતાય સબ્બેતે ભવા અનિચ્ચા દુક્ખા વિપરિણામધમ્માતિ.
‘‘એવમેતં યથાભૂતં, સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતો;
ભવતણ્હા પહીયતિ, વિભવં નાભિનન્દતિ;
સબ્બસો તણ્હાનં ખયા, અસેસવિરાગનિરોધો નિબ્બાનં.
‘‘તસ્સ નિબ્બુતસ્સ ભિક્ખુનો, અનુપાદા પુનબ્ભવો ન હોતિ;
અભિભૂતો મારો વિજિતસઙ્ગામો, ઉપેચ્ચગા સબ્બભવાનિ તાદી’’તિ.
અયં લોકો સન્તાપજાતો યાવ દુક્ખન્તિ યં તણ્હા સંકિલેસો.
યં પુનગ્ગહણં યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા ભવેન ભવસ્સ વિમોક્ખમાહંસુ, સબ્બેતે ‘‘અવિમુત્તા ભવસ્મા’’તિ વદામિ. યે વા પન કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા વિભવેન ભવસ્સ નિસ્સરણમાહંસુ ‘‘અનિસ્સટા ભવસ્મા’’તિ વદામિ. અયં દિટ્ઠિસંકિલેસો, તં દિટ્ઠિસંકિલેસો ચ તણ્હાસંકિલેસો ચ, ઉભયમેતં સંકિલેસો. યં પુનગ્ગહણં ભવવિપ્પહાનાય બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતિ, યાવ સબ્બસો ઉપાદાનક્ખયા સમ્ભવા, ઇદં નિબ્બેધભાગિયં. તસ્સ નિબ્બુતસ્સ ભિક્ખુનો યાવ ઉપચ્ચગા સબ્બભવાનિ તાદીતિ ઇદં અસેક્ખભાગિયં. ચત્તારો પુગ્ગલા અનુસોતગામી સંકિલેસો ઠિતત્તો ચ પટિસોતગામી ચ નિબ્બેધો. થલે તિટ્ઠતીતિ અસેક્ખભૂમિ.
૧૬. તત્થ કતમં વાસનાભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચ સુત્તં?
‘‘દદતો ઉદા॰ ૭૫; દી॰ નિ॰ ૨.૧૯૭ પુઞ્ઞં પવડ્ઢતિ, સંયમતો વેરં ન ચીયતિ;
કુસલો ચ જહાતિ પાપકં, રાગદોસમોહક્ખયા સનિબ્બુતો’’તિ.
‘‘દદતો પુઞ્ઞં પવડ્ઢતિ, સંયમતો વેરં ન ચીયતી’’તિ વાસના. ‘‘કુસલો ચ જહાતિ પાપકં, રાગદોસમોહક્ખયા સનિબ્બુતો’’તિ નિબ્બેધો.
સોતાનુગતેસુ ધમ્મેસુ વચસા પરિચિતેસુ મનસાનુપેક્ખિતેસુ દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધેસુ પઞ્ચાનિસંસા પાટિકઙ્ખા. ઇધેકચ્ચસ્સ બહુસ્સુતા ધમ્મા હોન્તિ ધાતા અપમુટ્ઠા વચસા પરિચિતા મનસાનુપેક્ખિતા દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા, સો યુઞ્જન્તો ઘટેન્તો વાયમન્તો દિટ્ઠેવ ધમ્મે વિસેસં પપ્પોતિ. નો ચે દિટ્ઠેવ ધમ્મે વિસેસં પપ્પોતિ, ગિલાનો પપ્પોતિ. નો ચે ગિલાનો પપ્પોતિ, મરણકાલસમયે પપ્પોતિ. નો ચે મરણકાલસમયે પપ્પોતિ, દેવભૂતો પાપુણાતિ. નો ચે દેવભૂતો પાપુણાતિ, તેન ધમ્મરાગેન તાય ધમ્મનન્દિયા પચ્ચેકબોધિં પાપુણાતિ.
તત્થાયં દિટ્ઠેવ ધમ્મે પાપુણાતિ, અયં નિબ્બેધો. યં સમ્પરાયે પચ્ચેકબોધિં પાપુણાતિ, અયં વાસના. ઇમાનિ સોળસ સુત્તાનિ સબ્બસાસનં અતિગ્ગણ્હન્તો તિટ્ઠન્તિ. ઇમેહિ સોળસહિ સુત્તેહિ નવવિધો સુત્તન્તો વિભત્તો ભવતિ. સો ચ પઞ્ઞવતો નો દુપ્પઞ્ઞસ્સ, યુત્તસ્સ નો અયુત્તસ્સ, અકમ્મસ્સ વિહારિસ્સ પકતિયા લોકે સંકિલેસો ચરતિ. સો સંકિલેસો તિવિધો – તણ્હાસંકિલેસો દિટ્ઠિસંકિલેસો દુચ્ચરિતસંકિલેસો. તતો સંકિલેસતો ઉટ્ઠહન્તો સંકિલેસો ધમ્મેસુ પતિટ્ઠહતિ, લોકિયેસુ પતિટ્ઠહતીતિ. તત્થાકુસલો દિટ્ઠતો સચે તં સીલઞ્ચ દિટ્ઠિઞ્ચ પરામસતિ, તસ્સ સો તણ્હાસંકિલેસો હોતિ. સચે પનસ્સ એવં હોતિ ‘‘ઇમિનાહં સીલેન વા વતેન વા બ્રહ્મચરિયેન વા દેવો વા ભવિસ્સં ભવિસ્સામિ (પી॰) દેવઞ્ઞતરો વા’’તિ યસ્સ હોતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ, એતસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિસંકિલેસો ભવતિ. સચે પન સીલે પતિટ્ઠિતો અપરામટ્ઠસ્સ હિ સીલવતં હોતિ, તસ્સ તં સીલવતો યોનિસો ગહિતં અવિપ્પટિસારં જનેતિ યાવ વિમુત્તિઞાણદસ્સનં, તઞ્ચ તસ્સ દિટ્ઠેવ ધમ્મે કાલઙ્કતસ્સ વા તમ્હિયેવ વા પન અપરાપરિયાયેન વા, અઞ્ઞેસુ ખન્ધેસુ એવં સુતં ‘‘સુચરિતં વાસનાય સંવત્તતી’’તિ વાસનાભાગિયં સુત્તં વુચ્ચતિ. તત્થ સીલેસુ ઠિતસ્સ વિનીવરણં ચિત્તં, તં તતો સક્કાયદિટ્ઠિપ્પહાનાય ભગવા ધમ્મં દેસેતિ. સો અચ્ચન્તનિટ્ઠં નિબ્બાનં પાપુણાતિ; યદિ વા સાસનન્તરે, અચ્ચન્તં નિબ્બાનં પાપુણાતિ, યદિ વા એકાસને છ અભિઞ્ઞે. તત્થ દ્વે પુગ્ગલા અરિયધમ્મે પાપુણન્તિ સદ્ધાનુસારી ચ ધમ્માનુસારી ચ. તત્થ ધમ્માનુસારી ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ, સદ્ધાનુસારી નેય્યો. તત્થ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ દુવિધો – કોચિ તિક્ખિન્દ્રિયો કોચિ મુદિન્દ્રિયો. તત્થ નેય્યોપિ દુવિધો – કોચિ તિક્ખિન્દ્રિયો કોચિ મુદિન્દ્રિયો. તત્થ યો ચ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ મુદિન્દ્રિયો, યો ચ નેય્યો તિક્ખિન્દ્રિયો, ઇમે પુગ્ગલા અસમિન્દ્રિયા હોન્તિ. તત્થ ઇમે પુગ્ગલા સમિન્દ્રિયા પરિહાયન્તિ ચ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુતો, વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ નેય્યતો, ઇમે મજ્ઝિમા ભૂમિગતા વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ હોતિ. ઇમે તયો પુગ્ગલા.
૧૭. તત્થ ચતુત્થા પન પઞ્ચમા ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ નેય્યો ચ, તત્થ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ પુગ્ગલો ઇન્દ્રિયાનિ પટિલભિત્વા દસ્સનભૂમિયં ઠિતો સોતાપત્તિફલઞ્ચ પાપુણાતિ, એકબીજી હોતિ પઠમો સોતાપન્નો. તત્થ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ પુગ્ગલો ઇન્દ્રિયાનિ પટિલભિત્વા દસ્સનભૂમિયં ઠિતો સોતાપત્તિફલઞ્ચ પાપુણાતિ, કોલંકોલો ચ હોતિ દુતિયો સોતાપન્નો . તત્થ નેય્યો પુગ્ગલો ઇન્દ્રિયાનિ પટિલભિત્વા દસ્સનભૂમિયં ઠિતો સોતાપત્તિફલઞ્ચ પાપુણાતિ, સત્તક્ખત્તુપરમો ચ હોતિ , અયં તતિયો સોતાપન્નો. ઇમે તયો પુગ્ગલા ઇન્દ્રિયવેમત્તતાય સોતાપત્તિફલે ઠિતા.
ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ એકબીજી હોતિ, વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ કોલંકોલો હોતિ, નેય્યો સત્તક્ખત્તુપરમો હોતિ. ઇદં નિબ્બેધભાગિયં સુત્તં. સચે પન તદુત્તરિ વાયમતિ, અચ્ચન્તનિટ્ઠં નિબ્બાનં પાપુણાતિ. તત્થ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ પુગ્ગલો યો તિક્ખિન્દ્રિયો, તે દ્વે પુગ્ગલા હોન્તિ – અનાગામિફલં પાપુણિત્વા અન્તરાપરિનિબ્બાયી ચ ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી ચ. તત્થ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ પુગ્ગલો યો તિક્ખિન્દ્રિયો, તે દ્વે પુગ્ગલા હોન્તિ – અનાગામિફલં પાપુણન્તિ અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી ચ સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી ચ. તત્થ નેય્યો અનાગામિફલં પાપુણન્તો ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી હોતિ, ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ ચ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ ચ, ઇન્દ્રિયનાનત્તેન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ પુગ્ગલો તિક્ખિન્દ્રિયો અન્તરાપરિનિબ્બાયી હોતિ, ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ મુદિન્દ્રિયો ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી હોતિ. ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ ચ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ ચ ઇન્દ્રિયનાનત્તેન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ પુગ્ગલો તિક્ખિન્દ્રિયો સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ, તિક્ખિન્દ્રિયો અન્તરાપરિનિબ્બાયી હોતિ, ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ મુદિન્દ્રિયો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી હોતિ. વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ તિક્ખિન્દ્રિયો અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ, વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ મુદિન્દ્રિયો સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ, નેય્યો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી હોતિ, વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ તિક્ખિન્દ્રિયો અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ. વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ મુદિન્દ્રિયો સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ, નેય્યો ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી હોતિ. ઇતિ પઞ્ચ અનાગામિનો, છટ્ઠો સકદાગામી, તયો ચ સોતાપન્નાતિ ઇમે નવ સેક્ખા.
તત્થ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ પુગ્ગલો તિક્ખિન્દ્રિયો અરહત્તં પાપુણન્તો દ્વે પુગ્ગલા હોન્તિ ઉભતોભાગવિમુત્તો પઞ્ઞાવિમુત્તો ચ. તત્થ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ પુગ્ગલો મુદિન્દ્રિયો અરહત્તં પાપુણન્તો દ્વે પુગ્ગલા હોન્તિ, ઠિતકપ્પી ઠિતકપ્પિ (પી॰ ક॰) પસ્સ પુ॰ પ॰ ૧૭ ચ પટિવેધનભાવો પુગ્ગલો ચ તિક્ખિન્દ્રિયો સો અરહત્તં પાપુણન્તો દ્વે પુગ્ગલા હોન્તિ ચેતનાભબ્બો ચ રક્ખણાભબ્બો ચ. તત્થ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ મુદિન્દ્રિયો અરહત્તં પાપુણન્તો દ્વે પુગ્ગલા હોન્તિ, સચે ચેતેતિ ન પરિનિબ્બાયી, નો ચે ચેતેતિ પરિનિબ્બાયીતિ. સચે અનુરક્ખતિ ન પરિનિબ્બાયી, નો ચે અનુરક્ખતિ પરિનિબ્બાયીતિ. તત્થ નેય્યો પુગ્ગલો ભાવનાનુયોગમનુયુત્તો પરિહાનધમ્મો હોતિ કમ્મનિયતો વા સમસીસિ વા, ઇમે નવ અરહન્તો ઇદં ચતુબ્બિધં સુત્તં સંકિલેસભાગિયં અસેક્ખભાગિયં. ઇમેસુ પુગ્ગલેસુ તથાગતસ્સ દસવિધં બલં પવત્તતિ.
૧૮. કતમં દસવિધં? ઇધ બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં અપ્પવત્તિતે ધમ્મચક્કે મહેસક્ખા દેવપુત્તા યાચનાય અભિયાતા અતિયાતા (પી॰ ક॰) હોન્તિ ‘‘દેસેતુ સુગતો ધમ્મ’’ન્તિ. સો અનુત્તરેન બુદ્ધચક્ખુના વોલોકેન્તો અદ્દસાસિ સત્તાનં તયો રાસીનં સમ્મત્તનિયતો મિચ્છત્તનિયતો અનિયતો. તત્થ સમ્મત્તનિયતો રાસિ મિચ્છાસતિં આપજ્જેય્યાતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ, અસત્થુકો પરિનિબ્બાયેય્યાતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ, સમાપત્તિં આપજ્જેય્યાતિ ઠાનમેતં વિજ્જતિ. તત્થ મિચ્છત્તનિયતો રાસિ અરિયસમાપત્તિં પટિપજ્જિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ, અનરિયમિચ્છાપટિપત્તિં પટિપજ્જિસ્સતીતિ ઠાનમેતં વિજ્જતિ. તત્થ અનિયતો રાસિ સમ્માપટિપજ્જમાનં સમ્મત્તનિયતરાસિં ગમિસ્સતીતિ ઠાનમેતં વિજ્જતિ, મિચ્છાપટિપજ્જમાનો સમ્મત્તનિયતરાસિં ગમિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. સમ્માપટિપજ્જમાનં સમ્મત્તનિયતરાસિં ગમિસ્સતીતિ ઠાનમેતં વિજ્જતિ, મિચ્છાપટિપજ્જમાનં મિચ્છત્તનિયતરાસિં ગમિસ્સતીતિ ઠાનમેતં વિજ્જતિ. ઇમે તયો અનુત્તરેન બુદ્ધચક્ખુના વોલોકેન્તસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ મે સતો ઇમે ધમ્મા અનભિસમ્બુદ્ધાતિ એત્તવતા મં કોચિ સહધમ્મેન પટિચોદિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ, વીતરાગસ્સ તે પટિજાનતો અખીણાસવતાય સહધમ્મેન કોચિ પટિચોદિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. યતો પન ઇમસ્સ અનિયતસ્સ રાસિસ્સ ધમ્મદેસના, સા ન દિસ્સતિ તક્કરસ્સ સમ્માદુક્ખક્ખયાયાતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ, તથા ઓવદિતો યં પન મે અનિયતરાસિ સાવકો પુબ્બેનાપરં વિસેસં ન સચ્છિકરિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ.
૧૯. યં ખો મુનિ નાનપ્પકારસ્સ નાનાનિરુત્તિયો દેવનાગયક્ખાનં દમેતિ ધમ્મે વવત્થાનેન વત્વા કારણતો અઞ્ઞં પારં ગમિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. ધમ્મપટિસમ્ભિદા. યતો પનિમા નિરુત્તિતો સત્ત સત્ત નિરુત્તિયો નાભિસમ્ભુનેય્યાતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા. નિરુત્તિ ખો પન અભિસમગ્ગરતાનં સાવકાનં તમત્થમવિઞ્ઞાપયેતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. અત્થપટિસમ્ભિદા . મહેસક્ખા દેવપુત્તા ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હે પુચ્છિંસુ . કાયિકેન વા માનસિકેન વા પરિપીળિતસ્સ હત્થકુણીતિ વા પાદે વા ખઞ્જે દન્ધસ્સ દન્તસ્સ (પી॰ ક॰) સો અત્થો ન પરિભાજિયતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. પટિભાનપટિસમ્ભિદા. યમ્હિ તં તેસં હોતિ તમ્હિ અસન્તં ભવતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. યં હિ નાસં તેસં ન ભવતિ, તમ્હિ નાસં તેસં ભવિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. એવં સમુદયસ્સ નિરોધાય દસ અકુસલકમ્મપથા. મારો વા ઇન્દો વા બ્રહ્મા વા તથાગતો વા ચક્કવત્તી વા સો વત નામ માતુગામો ભવિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ, પુરિસો અસ્સ રાજા ચક્કવત્તી સક્કો દેવાનમિન્દો ભવિસ્સતીતિ ઠાનમેતં વિજ્જતિ. ઇતિસ્સ એવરૂપં બલં એવરૂપં ઞાણં, ઇદં વુચ્ચતિ ઠાનાટ્ઠાનઞાણં પઠમં તથાગતબલં તં નિદ્દિસિતબ્બં. તીહિ રાસીહિ ચતૂહિ વેસારજ્જેહિ ચતૂહિ પટિસમ્ભિદાહિ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ પવત્તિયં નિવત્તિયં ભાગિયઞ્ચ. કુસલં કુસલવિપાકેસુ ચ ઉપપજ્જતિ યઞ્ચ ઇત્થિપુરિસાનં. ઇદં પઠમં બલં તથાગતો એવં જાનાતિ.
યેસં પન સમ્મત્તનિયતો રાસિ, નાયં સબ્બત્થગામિની પટિપદા, નિબ્બાનગામિનીયેવાયં પટિપદા. તત્થ સિયા મિચ્છત્તનિયતો રાસિ, એસાપિ ન સબ્બત્થગામિની પટિપદા. સક્કાયસમુદયગામિનીયેવાયં પટિપદા હોતુ, અયં તત્થ તત્થ પટિપત્તિયા ઠિતો ગચ્છતિ નિબ્બાનં, ગચ્છતિ અપાયં, ગચ્છતિ દેવમનુસ્સસ્સ. યં યં વા પટિપદં પટિપજ્જેય્ય સબ્બત્થ ગચ્છેય્ય, અયં સબ્બત્થગામિની પટિપદા. યં એત્થ ઞાણં યથાભૂતં, ઇદં વુચ્ચતિ સબ્બત્થગામિની પટિપદાઞાણં દુતિયં તથાગતબલં.
સા ખો પનાયં સબ્બત્થગામિની પટિપદા નાનાધિમુત્તા કેચિ કામેસુ કેચિ દુક્કરકારિયં કેચિ અત્તકિલમથાનુયોગમનુયુત્તા કેચિ સંસારેન સુદ્ધિં પચ્ચેન્તિ કેચિ અનજ્જાભાવનાતિ. તેન તેન ચરિતેન વિનિબન્ધાનં સત્તાનં યં ઞાણં યથાભૂતં નાનાગતં લોકસ્સ અનેકાધિમુત્તગતં યથાભૂતં પજાનાતિ. ઇદં તતિયં તથાગતબલં.
તત્થ સત્તાનં અધિમુત્તા ભવન્તિ આસેવન્તિ ભાવેન્તિ બહુલીકરોન્તિ. તેસં કમ્મુપસયાનં તદાધિમુત્તાનં. સા ચેવ ધાતુ સંવહતિ. કતરા પનેસા ધાતુ નેક્ખમ્મધાતુ બલધાતુ કાચિ સમ્પત્તિ કાચિ મિચ્છત્તઞ્ચ ધાતુ અધિમુત્તા ભવન્તિ. અઞ્ઞતરા ઉત્તરિ ન સમનુપસ્સન્તિ. તે તદેવટ્ઠાનં મયા જરામરણસ્સ અભિનિવિસ્સ વોહરન્તિ ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ. યથા ભગવા સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ ભાસિતં. યં તત્થ યથાભૂતં ઞાણં. ઇદં વુચ્ચતિ ચતુત્થં તથાગતબલં.
તત્થ યંયેવ ધાતુ યં યદેવ ધાતું (ક॰) સેટ્ઠન્તિ તં તં કાયેન ચ વાચાય ચ આરમ્ભન્તિ ચેતસિકો. આરમ્ભો ચેતના કમ્મં કાયિકા વાચસિકા આરમ્ભો ચેતસિકત્તા કમ્મન્તરં તથાગતો એવં પજાનાતિ ‘‘ઇમિના સત્તેન એવં ધાતુકેન એવરૂપં કમ્મં કતં, તં અતીતમદ્ધાનં ઇમિના હેતુના તસ્સ એવરૂપો વિપાકો વિપચ્ચતિ એતરહિ વિપચ્ચિસ્સતિ વા અનાગતમદ્ધાન’’ન્તિ. એવં પચ્ચુપ્પન્નમદ્ધાનં પજાનાતિ ‘‘અયં પુગ્ગલો એવંધાતુકો ઇદં કમ્મં કરોતિ’’. તણ્હાય ચ દિટ્ઠિયા ચ ઇમિના હેતુના ન તસ્સ વિપાકો દિટ્ઠેયેવ ધમ્મે નિબ્બત્તિસ્સતિ, ઉપપજ્જે વા’’તિ અપરમ્હિ વા પરિયાયે એવં પજાનાતિ ‘‘અયં પુગ્ગલો એવરૂપં કમ્મં કરિસ્સતિ અનાગતમદ્ધાનં, ઇમિના હેતુના તસ્સ એવરૂપો વિપાકો નિબ્બત્તિસ્સતિ, ઇમિના હેતુના યાનિ ચત્તારિ કમ્મટ્ઠાનાનિ ઇદં કમ્મટ્ઠાનં પચ્ચુપ્પન્નસુખં આયતિં ચ સુખવિપાકં’’ …પે॰… ઇતિ અયં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં કમ્મસમાદાનાનં હેતુસો ઠાનસો વિપાકવેમત્તતં પજાનાતિ ઉચ્ચાવચા હીનપણીતતા, ઇદં વુચ્ચતિ કમ્મવિપાકઞાણં પઞ્ચમં તથાગતબલં.
તથા સત્તા યં વા કમ્મસમાદાનં સમાદિયન્તા તત્થ એવં પજાનાતિ ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ કમ્માધિમુત્તસ્સ રાગચરિતસ્સ નેક્ખમ્મધાતૂનં પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ, તસ્સ રાગાનુગતે સુઞ્ઞમાનસ્સ પઠમં ઝાનં સંકિલિસ્સતિ, સચે પુન ઉત્તરિ વાયામતો ઝાનવોદાનગતે માનસે વિસેસભાગિયં પટિપદં અનુયુઞ્જિયતિ. તસ્સ હિ ઝાનભાગિયંયેવ પઠમજ્ઝાને ઠિતસ્સ દુતિયં ઝાનં વોદાનં ગચ્છતિ, તતિયઞ્ચ ઝાનં સમાપજ્જિતુકામસ્સ સોમનસ્સિન્દ્રિયં ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતિ, તસ્સ સા પીતિ અવિસેસભાગિયં તતિયં ઝાનં આદિસ્સ તિટ્ઠતિ. સચે તસ્સ નિસ્સરણં યથાભૂતં પજાનાતિ. તથાગતસ્સ ચતુત્થજ્ઝાનં વોદાનં ગચ્છતિયેવ, ચતુત્થસ્સ ઝાનસ્સ હાનભાગિયા ધમ્મા, તે ચ ધમ્મા યત્થ પજાયન્તિ યેહિ ચતુત્થજ્ઝાનં વોદાનં દિસ્સતિ. એવં અજ્ઝાસયસમાપત્તિયા યા ચતસ્સો સમાપત્તિયો તીણિ વિમોક્ખમુખાનિ અટ્ઠ વિમોક્ખઝાનાનીતિ ચત્તારિ ઝાનાનિ વિમોક્ખાતિ. અટ્ઠ ચ વિમોક્ખા તીણિ ચ વિમોક્ખમુખાનિ. સમાધીતિ ચત્તારો સમાધી – છન્દસમાધિ વીરિયસમાધિ ચિત્તસમાધિ વીમંસાસમાધીતિ. સમાપત્તિયો ચતસ્સો અજ્ઝાસયસમાપત્તિયો ઇતિ ઇમેસં ઝાનાનં વિમોક્ખસમાપત્તીતિ એવરૂપો સંકિલેસો રાગચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ. એવં દોસચરિતસ્સ. મોહચરિતસ્સ. રાગચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ એવરૂપં વોદાનં ઇતિ યં એત્થ ઞાણં યથાભૂતં અસાધારણં સબ્બસત્તેહિ. ઇદં વુચ્ચતિ છટ્ઠં તથાગતબલં.
તત્થ તથાગતો એવં પજાનાતિ લોકિકા ધમ્મા લોકુત્તરા ધમ્મા ભાવનાભાગિયં ઇન્દ્રિયં નામં લભન્તિ. આધિપતેય્યભૂમિં ઉપાદાય બલં નામં લભન્તિ થામગતં મનો મનિન્દ્રિયં તં ઉપાદાય. વીરિયં નામં લભન્તિ આરમ્ભધાતું ઉપાદાય. ઇતિસ્સ દેવ એવરૂપં ઞાણં ઇમેહિ ચ ધમ્મેહિ ઇમે પુગ્ગલા સમન્નાગતાતિપિ ધમ્મદેસનં અકાસિ. આકારતો ચ વોકારતો ચ આસયજ્ઝાસયસ્સ અધિમુત્તિસમન્નાગતાનં. ઇદં વુચ્ચતિ પરસત્તાનં પરપુગ્ગલાનં ઇન્દ્રિયબલવીરિયવેમત્તતં ઞાણં સત્તમં તથાગતબલં.
તત્થ ચ તથાગતો લોકાદીસુ ચ ભૂમીસુ સંયોજનાનઞ્ચ સેક્ખાનં દ્વીહિ બલેહિ ગતિં પજાનાતિ, પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિયા અતીતે સંસારે એતરહિ ચ પચ્ચુપ્પન્ને દિબ્બચક્ખુના ચુતૂપપાતં ઇતિ ઇમાનિ દ્વે બલાનિ દિબ્બચક્ખુતો અભિનીહિતાનિ. સો અતીતમદ્ધાનં દિબ્બસ્સ ચક્ખુનો ગોચરો સો એતરહિ સતિ ગોચરો ઇતિ અત્તનો ચ પરેસં ચ પુબ્બેનિવાસઞાણં અનેકવિધં નાનપ્પકારકં પચ્ચુપ્પન્નમદ્ધાનં દિબ્બેન ચક્ખુના ઇમાનિ દ્વે તથાગતબલાનિ, અટ્ઠમં પુબ્બેનિવાસો, નવમં દિબ્બચક્ખુ.
પુન ચપરં તથાગતો અરિયપુગ્ગલાનં ઝાનં વોદાનં નિબ્બેધભાગિયં પજાનાતિ અયં પુગ્ગલો ઇમિના મગ્ગેન ઇમાય પટિપદાય આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતીતિ ઇતિ અત્તનો ચ આસવાનં ખયં ઞાણં દિટ્ઠેકટ્ઠાનં ચતુભૂમિમુપાદાય યાવ નવન્નં અરહન્તાનં આસવક્ખયો ઓધિસો સેક્ખાનં અનોધિસો અરહન્તાનં. તત્થ ચેતોવિમુત્તિ દ્વીહિ આસવેહિ અનાસવા કામાસવેન ચ ભવાસવેન ચ, પઞ્ઞાવિમુત્તિ દ્વીહિ આસવેહિ અનાસવા દિટ્ઠાસવેન ચ અવિજ્જાસવેન ચ, ઇમાસં દ્વિન્નં વિમુત્તીનં યથાભૂતં ઞાણં, ઇદં વુચ્ચતિ આસવક્ખયે ઞાણં. દસમં તથાગતબલં.
૨૦. ઇમેસુ દસસુ બલેસુ ઠિતો તથાગતો પઞ્ચવિધં સાસનં દેસેતિ સંકિલેસભાગિયં વાસનાભાગિયં દસ્સનભાગિયં ભાવનાભાગિયં અસેક્ખભાગિયં. તત્થ યો તણ્હાસંકિલેસો, ઇમસ્સ અલોભો નિસ્સરણં. યો દિટ્ઠિસંકિલેસો, ઇમસ્સ અમોહો નિસ્સરણં. યો દુચ્ચરિતસંકિલેસો, ઇમસ્સ તીણિ કુસલાનિ નિસ્સરણં. કિં નિદાનં? તીણિ ઇમાનિ તીણિ હિ ઇમાનિ (પી॰) મનોદુચ્ચરિતાનિ – અભિજ્ઝા બ્યાપાદો મિચ્છાદિટ્ઠિ. તત્થ અભિજ્ઝા મનોદુચ્ચરિતં કાયકમ્મં ઉપટ્ઠપેતિ, અદિન્નાદાનં સબ્બઞ્ચ તદુપનિબ્બદ્ધં વાચાકમ્મં ઉપટ્ઠપેતિ, મુસાવાદઞ્ચ સબ્બવિતથં સબ્બં વાચમભાવં સબ્બમક્ખં પલાસં અભિજ્ઝા અકુસલમૂલન્તિ, સુચરિતે સુચરિતં મુસાવાદા અદિન્નાદાના અભિજ્ઝાય ચેતના, તત્થ બ્યાપાદો મનોદુચ્ચરિતં કાયકમ્મં ઉપટ્ઠપેતિ, પાણાતિપાતં સબ્બઞ્ચ મેતં આકડ્ઢનં પરિકડ્ઢનં નિબ્બદ્ધં રોચનં વાચાકમ્મં ઉપટ્ઠપેતિ, પિસુણવાચં ફરુસવાચં મિચ્છાદિટ્ઠિ મનોદુચ્ચરિતઞ્ચ અભિજ્ઝં બ્યાપાદં મિચ્છાદિટ્ઠિં પયોજેતિ, તસ્સ યો કોચિ મિચ્છાદિટ્ઠિ ચાગો રાગજો વા દોસજો વા સબ્બસો મિચ્છાદિટ્ઠિ સમ્ભૂતો ઇમિના કારણેન મિચ્છાદિટ્ઠિં ઉપટ્ઠપેતિ, કામેસુમિચ્છાચારં વચીકમ્મં ઉપટ્ઠપેતિ સમ્ફપ્પલાપં. ઇમાનિ તીણિ દુચ્ચરિતાનિ અકુસલમૂલાનિ.
યા અભિજ્ઝા, સો લોભો. યો બ્યાપાદો, સો દોસો. યા મિચ્છાદિટ્ઠિ, સો મોહો. તાનિ અટ્ઠ મિચ્છત્તાનિ ઉપટ્ઠપેન્તિ. તેસુ ગહિતેસુ તીસુ અકુસલમૂલેસુ દસવિધં અકુસલમૂલં પારિપૂરિં ગચ્છતિ, તસ્સ તિવિધસ્સ દુચ્ચરિતસંકિલેસસ્સ વાસનાભાગિયઞ્ચ સુત્તં નિસ્સરણં. તત્થ યો બહુસિતો નિદ્દેસો યથા લોભો દોસો મોહોપિ, તત્થ અસિતું એત્થ લોભો ઉસ્સદો તેન કારણેન તેસુ વા ધમ્મેસુ લોભો પઞ્ઞપિયતિ. તત્થાયં મોહો અકુસલં મોહો અયં અવિજ્જા, સા ચતુબ્બિધા રૂપે અભિનિવિટ્ઠા, રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, અવિજ્જાગતો રૂપવન્તં અત્તાનં, અત્તનિ વા રૂપં, રૂપસ્મિં વા અત્તાનં. તત્થ કતમં પદં સક્કાયદિટ્ઠિયા ઉચ્છેદં વદતિ ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ નત્થિકદિટ્ઠિ અધિચ્ચસમુપ્પન્નદિટ્ઠિ ચ અઞ્ઞો ચ કરોતિ, અઞ્ઞો પટિસંવેદિયતિ. પચ્છિમસટ્ઠિકપ્પાનં તીણિ પદાનિ સક્કાયદિટ્ઠિયા સસ્સતં ભજન્તિ ‘‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’’ન્તિ અકિરિયઞ્ચ તં દુક્ખમિચ્છતો અહેતુકા ચ પતન્તિ અનજ્ઝાભાવો ચ કમ્માનં સબ્બઞ્ચ માનયિ માનતિ (પી॰). તત્થ ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ સંસારેન સુદ્ધિ આજીવકા છળાસીતિ પઞ્ઞપેન્તિ. યથારૂપે સક્કાયદિટ્ઠિયા ચતુવત્થુકા, એવં પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ વીસતિવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિયા સસ્સતં ભજતિ. અઞ્ઞાજીવકા ચ સસ્સતવાદિકે ચ સીલબ્બતં ભજન્તિ પરામસન્તિ ઇમિના ભવિસ્સામિ દેવો વા દેવઞ્ઞતરો વા, અયં સીલબ્બતપરામાસો. તત્થ સક્કાયદિટ્ઠિયા સો રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, ‘‘તં જીવં તં સરીર’’મિતિ તં કઙ્ખતિ વિચિકિચ્છતિ નાધિમુચ્ચતિ નાભિપ્પસીદતિ પુબ્બન્તે અપરન્તે પુબ્બન્તાપરન્તે…પે॰… ઇતિ વાસનાભાગિયેસુ ઠિતસ્સ અયં ઉપક્કિલેસો.
૨૧. તત્થ સદ્ધિન્દ્રિયેન સબ્બં વિચિકિચ્છિતં પજહતિ, પઞ્ઞિન્દ્રિયેન ઉદયબ્બયં પસ્સતિ, સમાધિન્દ્રિયેન ચિત્તં એકોદિ કરોતિ વીરિયિન્દ્રિયેન આરભતિ. સો ઇમેહિ પઞ્ચહિ ઇન્દ્રિયેહિ સદ્ધાનુસારી અવેચ્ચપ્પસાદે નિરતો અનન્તરિયં સમાધિં ઉપ્પાદેતિ. ઇન્દ્રિયેહિ સુદ્ધેહિ ધમ્માનુસારી અપ્પચ્ચયતાય અનન્તરિયં સમાધિં ઉપ્પાદેતિ. સો ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. સચ્ચાનિ ઇદં દસ્સનભાગિયં સુત્તં. તસ્સ પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં તીણિ સંયોજનાનિ દસ્સનપહાતબ્બાનિ સબ્બેન સબ્બં પહીનાનિ દ્વે પુગ્ગલકતાનિ. તત્થ તીણિ અકુસલમૂલાનિ ભાવનાપહાતબ્બાનિ ઉપરિક્ખિત્તાનિ છ ભવે નિબ્બત્તેન્તિ. તત્થ તેસુ અભિજ્ઝાય ચ બ્યાપાદેસુ તનુકતેસુ છ ભવા પરિક્ખયા મરિયાદં ગચ્છન્તિ, દ્વે ભવા અવસિટ્ઠા. તસ્સ અભિજ્ઝા ચ બ્યાપાદો ચ સબ્બેન સબ્બં પરિક્ખીણા હોન્તિ. એકો ભવો અવસિટ્ઠો હોતિ. સો ચ માનવસેન નિબ્બત્તેતિ. કિઞ્ચાપિ એત્થ અઞ્ઞેપિ ચત્તારો કિલેસા રૂપરાગો ભવરાગો અવિજ્જા ઉદ્ધચ્ચં કેતુસ્મિમાનભૂતા નપ્પટિબલા અસ્મિમાનં વિનિવત્તેતું, સબ્બેપિ તે અસ્મિમાનસ્સ પહાનં આરભતે. ખીણેસુ ન ચ તેસુ ઇદમુત્તરિદસ્સનભૂમિયં પઞ્ચસુ સેક્ખપુગ્ગલેસુ તીસુ ચ પટિપ્પન્નકેસુ દ્વીસુ ચ ફલટ્ઠેસુ ભાવનાભાગિયં સુત્તં. તદુત્તરિ અસેક્ખભાગિયસુત્તં, કત્થચિ ભૂમિ નિપીળિયતિ. ઇદઞ્ચ પઞ્ચમં સુત્તં. તિણ્ણં પુગ્ગલાનં દેસિતં પુથુજ્જનસ્સ સેક્ખસ્સ અસેક્ખસ્સ સંકિલેસભાગિયં વાસનાભાગિયં. પુથુજ્જનસ્સ દસ્સનભાગિયં. ભાવનાભાગિયં પઞ્ચન્નં સેક્ખાનં. યં પઠમનિદ્દિટ્ઠં અસેક્ખભાગિયં સબ્બેસં અરહન્તાનં. સા પન પઞ્ચવિધા સત્તવીસઆકારે સત્તવીસં આકારે (પી॰) પરિયેસિતબ્બં. એતેસુ તસ્સ ગતીનં તતો ઉત્તરિ. તઞ્ચ ખો સઙ્ખેપેન પઞ્ઞાસાય આકારેહિ સમ્પતતિ, યે પઞ્ઞાસ આકારા સાસને નિદ્દિટ્ઠા, તે સઙ્ખિપિયન્તા દસહિ આકારેહિ પતન્તિ. યે અરિયસચ્ચં નિક્ખેપેન ઠિતે સઙ્ખિપિયત્તા અટ્ઠસુ આકારેસુ પતન્તિ. ચતૂસુ ચ સાધારણેસુ સુત્તેસુ યા હારસમ્પાતસ્સ ભૂમિ, તે સઙ્ખિપિયન્તા પઞ્ચસુ સુત્તેસુ પતન્તિ. સંકિલેસભાગિયે વાસનાભાગિયે ભાવનાભાગિયે નિબ્બેધભાગિયે અસેક્ખભાગિયે ચ. તે સઙ્ખિપિયન્તા ચતૂસુ સુત્તેસુ પતન્તિ. સંકિલેસભાગિયે વાસનાભાગિયે નિબ્બેધભાગિયે અસેક્ખભાગિયે ચ. તે સઙ્ખિપિયમાના તીસુ સુત્તેસુ પતન્તિ, પુથુજ્જનભાગિયે સેક્ખભાગિયે અસેક્ખભાગિયે ચ. તે સઙ્ખિપિયન્તા દ્વીસુ સુત્તેસુ પતન્તિ નિબ્બેધભાગિયે ચ પુબ્બયોગભાગિયે ચ. યથા વુત્તં ભગવતા દ્વે અત્થવસે સમ્પસ્સમાના તથાગતા અરહન્તો સમ્માસમ્બુદ્ધા ધમ્મં દેસેન્તિ સુત્તં ગેય્યં…પે॰… સત્થા પુબ્બયોગસમન્નાગતે અપ્પકસિરેન મઞ્ઞમાના વસિયન્તિ પુબ્બયોગા ચ ભવિસ્સન્તિ સન્તાનં મઞ્ઞમાનાધરાય. તત્થ પઞ્ઞાવેમત્તતં અત્તનો સમનુપસ્સમાનેન અટ્ઠવિધે સુત્તસઙ્ખેપે, યત્થ યત્થ સક્કોતિ, તત્થ તત્થ યોજેતબ્બં. તત્થ તત્થ યોજેત્વા સુત્તસ્સ અત્થો નિદ્દિસિતબ્બો. ન હિ સતિ વેદના મનો ધારેત્વા સક્કા યેન કેનચિ સુત્તસ્સ અત્થો યથાભૂતં નિદ્દિસિતું.
તત્થ પુરિમકાનં સુત્તાનં ઇમા ઉદ્દાનગાથા
કામન્ધા જાલસઞ્છન્ના, પઞ્ચ નીવરણાનિ ચ;
મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા, મહાનામો ચ સાકિયો.
ઉદ્ધં અધો વિપ્પમુત્તો, યઞ્ચ સીલકિમત્થિયા;
યસ્સ સેલૂપમં ચિત્તં, ઉપતિસ્સ પુચ્છાદિકા.
યસ્સ કાયગતાસતિ, છન્નં તમોપરાયણો;
ન તં દળ્હં ચેતસિકં, અયં લોકોતિઆદિકં.
ચત્તારો ચેવ પુગ્ગલા, દદતો પુઞ્ઞં પવડ્ઢિતં;
સોતાનુગતધમ્મેસુ, ઇમા તેસં ઉદ્દાનગાથા.
૨૨. તત્થ કતમા આણત્તિ?
સચે ભાયથ ઉદા॰ ૪૪ દુક્ખસ્સ, સચે વો દુક્ખમપ્પિયં;
માકત્થ પાપકં કમ્મં, આવિ વા યદિ વા રહો.
‘‘અતીતે , રાધ, રૂપે અનપેક્ખો હોહી’’તિ વિત્થારેન કાતબ્બા. ‘‘સીલવન્તેન , આનન્દ, પુગ્ગલેન સદા કરણીયા કિન્તિમે અવિપ્પટિસારો અસ્સા’’તિ. અયં વુચ્ચતિ આણત્તિ.
તત્થ કતમં ફલં?
ધમ્મો હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં, છત્તં મહન્તં યથ વસ્સકાલે;
એસાનિસંસો ધમ્મે સુચિણ્ણે, ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી.
ઇદં ફલં.
તત્થ કતમો ઉપાયો?
‘‘સબ્બે ધમ્મા ધ॰ પ॰ ૨૭૯ અનત્તા’’તિ, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ;
અથ નિબ્બિન્દતિ દુક્ખે, એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયા.
‘‘સત્તહઙ્ગેહિ સમન્નાગતો ખો, ભિક્ખુ, અપિ હિમવન્તં પબ્બતરાજાનં ચાલેય્ય, કો પન વાદો છવં અવિજ્જં સત્તકેસુ’’ વેય્યાકરણં કાતબ્બં. અયં ઉપાયો.
તત્થ કતમા આણત્તિ ચ ફલઞ્ચ?
સચે ભાયથ દુક્ખસ્સ, સચે વો દુક્ખમપ્પિયં;
માકત્થ પાપકં કમ્મં, આવિ વા યદિ વા રહો.
સચે હિ પાપકં કમ્મં, કરોથ વા કરિસ્સથ;
ન વો દુક્ખા પમોક્ખાત્થિ, ઉપચ્ચાપિ પલાયતં પલાયતો (પી॰).
પુરિમિકાય ગાથાય આણત્તિ પચ્છિમિકાય ફલં. સીલે પતિટ્ઠાય દ્વે ધમ્મા ભાવેતબ્બા યા ચ ચિત્તભાવના યા ચ પઞ્ઞાભાવના યા ચ આણત્તિ રાગવિરાગા ચ ફલં.
તત્થ કતમં ફલઞ્ચ ઉપાયો ચ?
સીલે પતિટ્ઠાય સં॰ નિ॰ ૧.૨૩ નરો સપઞ્ઞો, ચિત્તં પઞ્ઞઞ્ચ ભાવયં;
આતાપી નિપકો ભિક્ખુ, સો ઇમં વિજટયે જટં.
પુરિમિકાય અડ્ઢગાથાય ઉપાયો, પચ્છિમિકાય અડ્ઢગાથાય ફલં. નન્દિયો નન્દિકો (પી॰ ક॰) સક્કો ઇસિવુત્થપુરિરિકામએકરક્ખે ઇસિવુત્ત… (પી॰) સુત્તં મૂલતો ઉપાદાય યાવ છસુ ધમ્મેસુ. ઉત્તરિ પઞ્ચસુ ધમ્મેસુ યાચયોગો યો ચ યોગો (પી॰) કરણીયો, અયં ઉપાયો. અસહગતસ્સ કામાસવાપિ ચિત્તં મુચ્ચતીતિ. સબ્બાસુ છસુ તીસુ. અયં ઉપાયો ચ ફલઞ્ચ.
તત્થ કતમા આણત્તિ ચ ફલઞ્ચ ઉપાયો ચ?
સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સુ, મોઘરાજ સદા સતો;
અત્તાનુદિટ્ઠિં ઉહચ્ચ ઊહચ્ચ (સુ॰ નિ॰ ૧૧૨૫), એવં મચ્ચુતરો સિયા.
‘‘સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સુ, મોઘરાજા’’તિ આણત્તિ. ‘‘સદા સતો’’તિ ઉપાયો. ‘‘અત્તાનુદિટ્ઠિં ઉહચ્ચ, એવં મચ્ચુતરો સિયા’’તિ ફલં. સમાધિં, ભિક્ખવે, ભાવેથ, સમાહિતો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ રૂપં અનિચ્ચન્તિ પજાનાતિ. એવં પસ્સં અરિયસાવકો પરિમુચ્ચતિ જાતિયાપિ…પે॰… ઉપાયાસેહિપિ ઇધ તીણિપિ’’.
૨૩. તત્થ કતમો અસ્સાદો?
કામં કામયમાનસ્સ, તસ્સ ચેતં સમિજ્ઝતિ. અયં અસ્સાદો.
‘‘ધમ્મચરિયા સમચરિયા કુસલચરિયા હેતૂહિ, બ્રાહ્મણ, એવમિધેકચ્ચે સત્તા કાયસ્સ ભેદા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જન્તિ’’. અયં અસ્સાદો.
તત્થ કતમો આદીનવો?
કામેસુ વે હઞ્ઞતે સબ્બા મુચ્ચેવ – અયં આદીનવો. પસેનદિસંયુત્તકે સુત્તે પબ્બતોપમા – અયં આદીનવો.
તત્થ કતમં નિસ્સરણં?
યો કામે પરિવજ્જેતિ, સપ્પસ્સેવ પદા સિરો;
સોમં વિસત્તિકં લોકે, સતો સમતિવત્તતિ.
સંયુત્તકે સુત્તં પારિચ્છત્તકો પણ્ડુપલાસો સન્નિપલાસો – ઇદં નિસ્સરણં.
તત્થ કતમો અસ્સાદો ચ આદીનવો ચ?
યાનિ જા॰ ૧.૨.૧૪૪ દુકનિપાતે કરોતિ પુરિસો, તાનિ અત્તનિ પસ્સતિ;
કલ્યાણકારી કલ્યાણં, પાપકારી ચ પાપકં.
તત્થ યં પાપકારી પચ્ચનુભોતિ અયં અસ્સાદો. લાભાલાભઅટ્ઠકેસુ બ્યાકરણં, તત્થ અલાભો અયસો નિન્દા દુક્ખં, અયં આદીનવો. લાભો યસો સુખં પસંસા, અયં અસ્સાદો.
તત્થ કતમં અસ્સાદો ચ નિસ્સરણઞ્ચ?
‘‘સુખો વિપાકો પુઞ્ઞાનં, અધિપ્પાયો ચ ઇજ્ઝતિ;
ખિપ્પઞ્ચ પરમં સન્તિં, નિબ્બાનમધિગચ્છતી’’તિ.
યો ચ વિપાકો પુઞ્ઞાનં યા ચ અધિપ્પાયસ્સ ઇજ્ઝના, અયં અસ્સાદો. યં ખિપ્પઞ્ચ પરમં સન્તિં નિબ્બાનમધિગચ્છતિ, ઇદં નિસ્સરણં.
બાત્તિંસાય ચેવ મહાપુરિસલક્ખણેહિ સમન્નાગતસ્સ મહાપુરિસસ્સ દ્વેયેવ ગતિયો હોન્તિ, સચે અગારં અજ્ઝાવસતિ, રાજા હોતિ ચક્કવત્તી યાવ અભિવિજિનિત્વા અજ્ઝાવસતિ અયં અસ્સાદો. સચે અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજતિ સબ્બેન ઓઘેન ઓસધેન (પી॰ ક॰) નિસ્સરણં અયં અસ્સાદો ચ નિસ્સરણઞ્ચ.
તત્થ કતમો આદીનવો ચ નિસ્સરણઞ્ચ?
આદાનસ્સ આદિન્નસ્સ (ક॰) ભયં ઞત્વા, જાતિમરણસમ્ભવં;
અનાદાતું નિબ્બત્તતિ, જાતિમરણસઙ્ખયા.
પુરિમિકાય અડ્ઢગાથાય જાતિમરણસમ્ભવો આદીનવો. અનાદાતું નિબ્બત્તતિ જાતિમરણસઙ્ખયાતિ નિસ્સરણં.
કિચ્છં વતાયં લોકો આપન્નો યમિદં જાયતે ચ મીયતે ચ. યાવ કુદસ્સુનામસ્સ દુક્ખસ્સ અન્તો ભવિસ્સતિ પરતો વાતિ એત્થ યા ઉપરિક્ખા, અયં આદીનવો. યો ગેધં ઞત્વા અભિનિક્ખમતિ યાવ પુરાણકાય રાજધાનિયા, ઇદં નિસ્સરણં. અયં આદીનવો ચ નિસ્સરણઞ્ચ.
તત્થ કતમો અસ્સાદો ચ આદીનવો ચ નિસ્સરણઞ્ચ?
કામા હિ ચિત્રા વિવિધા મધુરા (થેરગા॰ ૭૮૭) મનોરમા, વિરૂપરૂપેહિ મથેન્તિ ચિત્તં;
તસ્મા અહં થેરગા॰ ૭૮૭ પબ્બજિતોમ્હિ રાજ, અપણ્ણકં સામઞ્ઞમેવ સેય્યો.
યં ‘‘કામા હિ ચિત્રા વિવિધા મનોરમા’’તિ અયં અસ્સાદો. યં ‘‘વિરૂપરૂપેહિ મથેન્તિ ચિત્ત’’ન્તિ અયં આદીનવો. યં અહં અગારસ્મા પબ્બજિતોમ્હિ રાજ અપણ્ણકં સામઞ્ઞમેવ સેય્યોતિ ઇદં નિસ્સરણં.
બલવં બાલોપમસુત્તં યં આસાય વા વેદનીયં કમ્મં ગાહતિ, તથા ચેપિ યં યં પાપકમ્મં અનુભોતિ, તત્થ દુક્ખવેદનીયેન કમ્મેન અભાવિતકાયેન ચ યાવ પરિત્તચેતસો ચ આદીનવં દસ્સેતિ સુખવેદનીયેન કમ્મેન અસ્સાદેતિ. યં પુરાસદિસો હોતિ. ભાવિતચિત્તો ભાવિતકાયો ભાવિતપઞ્ઞો મહાનામો અપરિત્તચેતસો, ઇદં નિસ્સરણં.
૨૪. તત્થ કતમં લોકિકં સુત્તં?
ન હિ પાપં કતં કમ્મં, સજ્જુખીરંવ મુચ્ચતિ;
ડહન્તં બાલમન્વેતિ, ભસ્મચ્છન્નોવ ભસ્માછન્નોવ (ક॰) પસ્સ ધ॰ પ॰ ૭૧ પાવકો.
ચત્તારિ અગતિગમનાનિ, ઇદં લોકિકં સુત્તં.
તત્થ કતમં લોકુત્તરં સુત્તં?
‘‘યસ્સિન્દ્રિયાનિ સમથઙ્ગતાનિ સમથં ગતાનિ (પી॰) પસ્સ ધ॰ પ॰ ૯૪, અસ્સા યથા સારથિના સુદન્તા;
પહીનમાનસ્સ અનાસવસ્સ, દેવાપિ તસ્સ પિહયન્તિ તાદિનો’’તિ.
‘‘અરિયં વો, ભિક્ખવે, સમ્માસમાધિં દેસેસ્સામી’’તિ ઇદં લોકુત્તરં સુત્તં.
તત્થ કતમં લોકિકં લોકુત્તરઞ્ચ સુત્તં?
સત્તિયા વિય ઓમટ્ઠો, દય્હમાનોવ મત્થકે;
કામરાગપ્પહાનાય, સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે.
‘‘સત્તિયા વિય ઓમટ્ઠો, દય્હમાનોવ મત્થકે’’તિ લોકિકં;
‘‘કામરાગપ્પહાનાય, સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ લોકુત્તરં;
કબળીકારે આહારે અત્થિ છન્દોતિ લોકિકં. નત્થિ છન્દોતિ લોકુત્તરં સુત્તં.
તત્થ કતમં કમ્મં?
યો પાણમતિપાતેતિ, મુસાવાદઞ્ચ ભાસતિ;
લોકે અદિન્નં આદિયતિ આદિયિ (ક॰) પસ્સ અ॰ નિ॰ ૫.૧૭૪, પરદારઞ્ચ ગચ્છતિ.
સુરામેરયપાનઞ્ચ, યો નરો અનુયુઞ્જતિ;
અપ્પહાય પઞ્ચ વેરાનિ, દુસ્સીલો ઇતિ વુચ્ચતિ.
તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, દુચ્ચરિતાનિ. ઇદં કમ્મં.
તત્થ કતમો વિપાકો?
સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનિ, યથારૂપી વિપચ્ચગા.
‘‘દિટ્ઠા મયા, ભિક્ખવે સં॰ નિ॰ ૪.૧૩૫, છ ફસ્સાયતનિકા નામ નિરયા. દિટ્ઠા મયા, ભિક્ખવે, છ ફસ્સાયતનિકા નામ સગ્ગા’’. અયં વિપાકો.
તત્થ કતમં કમ્મઞ્ચ વિપાકો ચ?
અયસાવ મલં સમુટ્ઠિતં, તતુટ્ઠાય તમેવ ખાદતિ;
એવં અતિધોનચારિનં, સાનિ કમ્માનિ નયન્તિ દુગ્ગતિં.
અયસાવ મલં સમુટ્ઠિતં, યાવ સાનિ કમ્માનીતિ ઇદં કમ્મં. નયન્તિ દુગ્ગતિન્તિ વિપાકો.
ચતૂસુ સમ્માપટિપજ્જમાનો માતરિ પિતરિ તથાગતે તથાગતસાવકે યા સમ્માપટિપત્તિ, ઇદં કમ્મં. યં દેવેસુ ઉપપજ્જતિ, અયં વિપાકો. ઇદં કમ્મઞ્ચ વિપાકો ચ.
૨૫. તત્થ કતમં નિદ્દિટ્ઠં સુત્તં?
નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો, એકારો વત્તતી વત્તતે (ક॰) ઉદા॰ ૬૫ રથો;
અનીઘં પસ્સ આયન્તં, છિન્નસોતં અબન્ધનં;
યં વા ચિત્તં સમણેસુ, ચિત્તાગહપતિ દિસ્સતિ.
એવં ઇમાય ગાથાય નિદ્દિટ્ઠો અત્થો.
ગોપાલકોપમે એકાદસ પદાનિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ રૂપઞ્ઞૂ હોતિ. યા ચ અતિરેકપૂજાય પૂજેતા હોતીતિ. ઇમાનિ એકાદસ પદાનિ યથાભાસિતાનિ નિદ્દિટ્ઠો અત્થો.
તત્થ કતમો અનિદ્દિટ્ઠો અત્થો?
સુખો વિવેકો તુટ્ઠસ્સ, સુતધમ્મસ્સ પસ્સતો;
અબ્યાપજ્જં અબ્યાપજ્ઝં (પી॰ ક॰) પસ્સ ઉદા॰ ૧૧ સુખં લોકે, પાણભૂતેસુ સંયમોતિ.
સુખા વિરાગતા લોકે, કામાનં સમતિક્કમો;
અસ્મિમાનસ્સ યો વિનયો, એતં વે પરમં સુખન્તિ.
ઇદં અનિદ્દિટ્ઠં. અટ્ઠ મહાપુરિસવિતક્કા. ઇદં અનિદ્દિટ્ઠં.
તત્થ કતમં નિદ્દિટ્ઠઞ્ચ અનિદ્દિટ્ઠઞ્ચ?
પસન્નનેત્તો સુ॰ નિ॰ ૫૫૫ સુમુખો, બ્રહા ઉજુ પતાપવા;
મજ્ઝે સમણસઙ્ઘસ્સ, આદિચ્ચોવ વિરોચસિ.
પસન્નનેત્તો યાવ આદિચ્ચોવ વિરોચસીતિ નિદ્દિટ્ઠો. પસન્નનેત્તો યો ભગવા કથઞ્ચ પન પસન્નનેત્તતા, કથં સુમુખતા, કથં બ્રહકાયતા, કથં ઉજુકતા, કથં પતાપવતા, કથં વિરોચતાતિ અનિદ્દિટ્ઠો. ફેણપિણ્ડોપમં વેય્યાકરણં યથા ફેણપિણ્ડો એવં રૂપં યથા પુબ્બુળો એવં વેદના માયા વિઞ્ઞાણં પઞ્ચક્ખન્ધા પઞ્ચહિ ઉપમાહિ નિદ્દિટ્ઠા. કેન કારણેન ફેણપિણ્ડોપમં રૂપં સબ્બઞ્ચ ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યં યં વા ચતૂહિ આયતનેહિ? કથં વેદના પુબ્બુળૂપમા? કતરા ચ સા વેદના સુખા દુક્ખા અદુક્ખમસુખા? એવમેસા અનિદ્દિટ્ઠા. એવં નિદ્દિટ્ઠઞ્ચ અનિદ્દિટ્ઠઞ્ચ.
૨૬. તત્થ કતમં ઞાણં?
પઞ્ઞા હિ સેટ્ઠા લોકસ્મિં, યાયં નિબ્બેધગામિની;
યાય યાયં (ક॰) પસ્સ ઇતિવુ॰ ૪૧ સમ્મા પજાનાતિ, જાતિમરણસઙ્ખયં.
તીણિમાનિ ઇન્દ્રિયાનિ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં અઞ્ઞિન્દ્રિયં અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં, ઇદં ઞાણં.
તત્થ કતમં નેય્યં?
કામેસુ ઉદા॰ ૬૩ સત્તા કામસઙ્ગસત્તા, સંયોજને વજ્જમપસ્સમાના;
ન હિ જાતુ સંયોજનસઙ્ગસત્તા, ઓઘં તરેય્યું વિપુલં મહન્તં.
ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા કાયસ્સ ભેદા દેવેસુ ઉપ્પજ્જન્તિ. ઉદાને કાપિયં સુત્તં અપણ્ણકપસાદનીયં – ઇદં નેય્યં.
તત્થ કતમં ઞાણઞ્ચ નેય્યઞ્ચ?
સબ્બે ધમ્મા અનત્તાતિ, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ;
અથ નિબ્બિન્દતિ દુક્ખે, એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયા.
યદા પસ્સતીતિ ઞાણં. યો સબ્બધમ્મે અનત્તાકારેન ઉપટ્ઠપેતિ ઇદં નેય્યં.
ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, તત્થ તીણિ નેય્યાનિ મગ્ગસચ્ચં સીલક્ખન્ધો ચ પઞ્ઞાક્ખન્ધો ચ, ઇદં ઞાણઞ્ચ નેય્યઞ્ચ.
૨૭. તત્થ કતમં દસ્સનં?
એસેવ મગ્ગો ધ॰ પ॰ ૨૭૪ ધમ્મપદે નત્થઞ્ઞો, દસ્સનસ્સ વિસુદ્ધિયા;
એતઞ્હિ તુમ્હે પટિપજ્જથ, મારસ્સેતં પમોહનં.
ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો અરિયસાવકો અત્તનાવ અત્તનાયેવ (ક॰) સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૦૩ અત્તાનં બ્યાકરેય્ય ‘‘ખીણનિરયોમ્હિ યાવ સોતાપન્નોહમસ્મિ અવિનિપાતધમ્મો નિયતો સમ્બોધિપરાયણો’’તિ. ઇદં દસ્સનં.
તત્થ કતમા ભાવના?
યસ્સિન્દ્રિયાનિ સુભાવિતાનિ, અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા ચ સબ્બલોકે;
સો પુગ્ગલો મતિ ચ રૂપસઞ્ઞી, સુમોહગતા ન જાનાતિ કિંસુ મોહગતાનુ જાનાતિ (ક॰).
ચત્તારિ ધમ્મપદાનિ – અનભિજ્ઝા અબ્યાપાદો સમ્માસતિ સમ્માસમાધિ. અયં ભાવના.
તત્થ કતમં દસ્સનઞ્ચ ભાવના ચ?
વચસા મનસાથ કમ્મુના ચ, અવિરુદ્ધો સમ્મા વિદિત્વા વિદિત્વાન (ક॰) સુ॰ નિ॰ ૩૬૭ ધમ્મં;
નિબ્બાનપદાભિપત્થયાનો, સમ્મા સો લોકે પરિબ્બજેય્ય.
સોતાપત્તિફલં સચ્છિકાતુકામેન કતમે ધમ્મા મનસિકાતબ્બા, ભગવા આહ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. ઇદં દસ્સનઞ્ચ ભાવના ચ.
૨૮. તત્થ કતમે વિપાકધમ્મધમ્મા?
યાનિ કરોતિ પુરિસોતિ વિત્થારો. તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, સુચરિતાનિ. ઇમે વિપાકધમ્મધમ્મા.
તત્થ કતમે નવિપાકધમ્મધમ્મા?
રૂપં વેદયિતં સઞ્ઞા, વિઞ્ઞાણં યા ચેવ ચેતના;
નેસોહમસ્મિ ન મેસો અત્તા, ઇતિ દિટ્ઠો વિરજ્જતિ.
પઞ્ચિમે, ભિક્ખવે, ખન્ધા – ઇમે નવિપાકધમ્મધમ્મા.
તત્થ કતમો નેવવિપાકો નવિપાકધમ્મધમ્મો?
‘‘યે એવં પટિપજ્જન્તિ, નયં બુદ્ધેન દેસિતં;
તે દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સન્તિ, સત્થુસાસનકારકા’’તિ.
ઇતિ યા ચ સમ્માપટિપત્તિ યો ચ નિરોધો, ઉભયમેતં નેવવિપાકો નવિપાકધમ્મો. બ્રહ્મચરિયં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ, બ્રહ્મચરિયફલાનિ ચ બ્રહ્મચરિયઞ્ચ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો બ્રહ્મચરિયફલાનિ સોતાપત્તિફલં યાવ અરહત્તં.
૨૯. તત્થ કતમં સકવચનં?
સબ્બપાપસ્સ અકરણં, કુસલસ્સ ઉપસમ્પદા;
સચિત્તપરિયોદપનં, એતં બુદ્ધાન સાસનં.
તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, વિમોક્ખમુખાનિ. ઇદં સકવચનં.
તત્થ કતમં પરવચનં?
નત્થિ પુત્તસમં પેમં, નત્થિ ગોણસમિતં ધનં;
નત્થિ સૂરિયસમા આભા, સમુદ્દપરમા સરા.
હેતુના મારિસા કોસિયા સુભાસિતેન સઙ્ગામવિજયો સોપિ નામ, ભિક્ખવે, સક્કો દેવાનમિન્દો સકં ફલં પરિભુઞ્જમાનોતિ વિત્થારેન કાતબ્બં. ઇદં પરવચનં.
તત્થ કતમં સકવચનઞ્ચ પરવચનઞ્ચ?
‘‘યં પત્તં યઞ્ચ પત્તબ્બં, ઉભયમેતં રજાનુકિણ્ણં;
યે એવંવાદિનો નત્થિ, તેસં કામેસુ દોસો’’તિ.
ઇદં પરવચનં. યે ચ ખો તે ઉભો અન્તે અનુપગમ્મ વટ્ટં તેસં નત્થિ પઞ્ઞાપનાય. ઇદં સકવચનં.
‘‘નન્દતિ પુત્તેહિ પુત્તિમા, ગોમા ગોહિ ભોગિકો ભોગેહિ (પી॰) સં॰ નિ॰ ૧.૧૨ તથેવ નન્દતિ;
ઉપધી હિ નરસ્સ નન્દના, ન હિ સો નન્દતિ યો નિરૂપધી’’તિ – પરવચનં.
‘‘સોચતિ પુત્તેહિ પુત્તિમા, ગોમા ગોહિ તથેવ સોચતિ;
ઉપધી હિ નરસ્સ સોચના, ન હિ સો સોચતિ યો નિરૂપધી’’તિ – સકવચનં.
ઇદં સકવચનં પરવચનઞ્ચ.
૩૦. તત્થ કતમં સત્તાધિટ્ઠાનં?
યે કેચિ ભૂતા ભવિસ્સન્તિ યે વાપિ, સબ્બે ગમિસ્સન્તિ પહાય દેહં;
તં સબ્બજાનિં કુસલો વિદિત્વા, ધમ્મે આતાપિયો (ઉદા॰ ૪૨) ઠિતો બ્રહ્મચરિયં ચરેય્ય.
તયોમે, ભિક્ખવે, સત્થારો, તથાગતો અરહં સેક્ખો પટિપદો. ઇદં સત્તાધિટ્ઠાનં.
તત્થ કતમં ધમ્માધિટ્ઠાનં?
યઞ્ચ કામસુખં ઉદા॰ ૧૨ લોકે, યઞ્ચિદં દિવિયં સુખં;
તણ્હક્ખયસુખસ્સેતે, કલં નાગ્ઘન્તિ સોળસિં.
સત્તિમે , ભિક્ખવે, બોજ્ઝઙ્ગા, ઇદં ધમ્માધિટ્ઠાનં.
તત્થ કતમં સત્તાધિટ્ઠાનઞ્ચ ધમ્માધિટ્ઠાનઞ્ચ? દુદ્દસમન્તં સચ્ચં દુદ્દસો પટિવેધો બાલેહિ, જાનતો પસ્સતો નત્થિ નન્દીતિ વદામિ. દુદ્દસમન્તં સચ્ચં દુદ્દસો પટિવેધો બાલેહીતિ ધમ્માધિટ્ઠાનં. જાનતો પસ્સતો નત્થિ નન્દીતિ સત્તાધિટ્ઠાનં. દારુક્ખન્ધોપમં ગઙ્ગાય તીરિયા ઓરિમઞ્ચ તીરં પારિમઞ્ચ તીરં થલે વા થલેવ ચ (ક॰) સંયુત્તનિકાયે ન ચ ઉસ્સીદનં, મજ્ઝે ચ ન સંસીદનં મનુસ્સગ્ગાહો ચ અમનુસ્સગ્ગાહો ચ અન્તોપૂતિભાવો ચ, ઇદં ધમ્માધિટ્ઠાનં. એવં પન ભિક્ખુ નિબ્બાનનિન્નો ભવિસ્સતિ નિબ્બાનપરાયણોતિ સત્તાધિટ્ઠાનં. ઇદં સત્તાધિટ્ઠાનઞ્ચ ધમ્માધિટ્ઠાનઞ્ચ.
તત્થ કતમો થવો?
મગ્ગાનટ્ઠઙ્ગિકો સેટ્ઠો, સચ્ચાનં ચતુરો પદા;
વિરાગો સેટ્ઠો ધમ્માનં, દ્વિપદાનઞ્ચ ચક્ખુમા.
તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, અગ્ગાનિ – બુદ્ધો સત્તાનં, વિરાગો ધમ્માનં, સઙ્ઘો ગણાનં. અયં થવો.
૩૧. તત્થ કતમં અનુઞ્ઞાતં?
કાયેન ધ॰ પ॰ ૩૬૧ સંવરો સાધુ, સાધુ વાચાય સંવરો;
મનસા સંવરો સાધુ, સાધુ સબ્બત્થ સંવુતો;
સબ્બત્થ સંવુતો ભિક્ખુ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતિ.
ઇદં ભગવતા અનુઞ્ઞાતં.
તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, કરણીયાનિ – કાયસુચરિતં વચીસુચરિતં મનોસુચરિતં. ઇદં અનુઞ્ઞાતં.
તત્થ કતમં પટિક્ખિત્તં?
નત્થિ પુત્તસમં પેમં. વિત્થારો ઇદં પટિક્ખિત્તં.
તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, અકરણીયાનિ સયં અભિઞ્ઞાય દેસિતાનિ. કતમાનિ તીણિ? કાયદુચ્ચરિતં વચીદુચ્ચરિતં મનોદુચ્ચરિતં. ઇદં પટિક્ખિત્તં.
તત્થ કતમં અનુઞ્ઞાતઞ્ચ પટિક્ખિત્તઞ્ચ?
કાયેન કુસલં કરે, અસ્સ કાયેન સંવુતો;
કાયદુચ્ચરિતં હિત્વા, કાયસુચરિતં ચરે.
દ્વીહિ પઠમપદેહિ ચતુત્થેન ચ પદેન અનુજાનાતિ. કાયદુચ્ચરિતં હિત્વાતિ તતિયેન પદેન પટિક્ખિત્તન્તિ. મહાવિભઙ્ગો અચિરતપાનાદો.
તત્થિમા ઉદ્દાનગાથા
સચે ભાયસિ દુક્ખસ્સ, માભિનન્દિ અનાગતં;
વસ્સકાલે યથા છત્તં, કુસલાનિ કમત્થકે.
સબ્બે ધમ્મા અનત્તાતિ, સમાગતં વિચાલયે;
ન વો દુક્ખા પમોક્ખાત્થિ, સમથો ચ વિપસ્સના.
કામચ્છન્દં ઉપાદાય, યો સો વિતક્કેહિ ખજ્જતિ;
સુભાવિતત્તે બોજ્ઝઙ્ગે, સો ઇમં વિજટયે જટં.
સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સુ, સમાધિભાવિ ભાવસે;
કામં કામયમાનસ્સ, ધમ્મચરિયાય સુગતિં.
હઞ્ઞતે સબ્બા મુચ્ચેવ, નિપ્પોઠેન્તો ચતુદ્દિસા;
યો કામે પરિવજ્જેતિ, પારિછત્તોપમેવ ચ.
યાનિ કરોતિ પુરિસો, લોકધમ્મા પકાસિતા;
સુખો વિપાકો પુઞ્ઞાનં, તતિયં અઞ્ઞં ન વિજ્જતિ.
આદાનસ્સ ભયં ઞત્વા, જાયતે જીયતેપિ ચ;
કામા હિ ચિત્રા વિવિધા, અથ લોણસલ્લોપમં.
ન હિ પાપં કતં કમ્મં, અગતીહિ ચ ગચ્છતિ;
યસ્સિન્દ્રિયાનિ સમથઙ્ગતાનિ, તથેવ પઞ્ચઞાણિકો.
સત્તિયા વિય ઓમટ્ઠો, વિઞ્ઞાણઞ્ચ પતિટ્ઠિતા;
યો પાણમતિપાતેતિ, તીણિ દુચ્ચરિતાનિ ચ.
સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનિ, ખણં લદ્ધાન દુલ્લભં;
અયસાવ મલં સમુટ્ઠિતં, ચતૂસુ પટિપત્તિસુ.
નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો, અથ ગોપાલકોપમં;
સુખો વિવેકો તુટ્ઠસ્સ, વિતક્કા ચ સુદેસિતા.
ફેણપિણ્ડોપમં રૂપં, બ્રહા ઉજુ પતાપવા;
પઞ્ઞા હિ સેટ્ઠા લોકસ્મિં, અનઞ્ઞા તીણિ ઇન્દ્રિયાનિ.
કામેસુ સત્તા કામસઙ્ગસત્તા, અથ વણ્ણો રહસ્સવા;
સબ્બે ધમ્મા અનત્તાતિ, અરિયસચ્ચઞ્ચ દેસિતં.
એસેવ મગ્ગો નત્થઞ્ઞો, સોતાપન્નોતિ બ્યાકરે;
યસ્સિન્દ્રિયાનિ સુભાવિતાનિ, અથ ધમ્મપદેહિ ચ.
વચસા મનસા ચેવ, પઞ્ચક્ખન્ધા અનિચ્ચતો;
યાનિ કરોતિ પુરિસો, તીણિ સુચરિતાનિ ચ.
રૂપં વેદયિતં સઞ્ઞા, પઞ્ચક્ખન્ધા પકાસિતા;
યો એવં પટિપજ્જતિ, બ્રહ્મા ચેવ ફલાનિ ચ.
સબ્બપાપસ્સ અકરણં, વિમોક્ખા તં હિ દેસિતા;
નત્થિ પુત્તસમં પેમં, દેવાનં અસુરાન ચ.
યં પત્તં યઞ્ચ પત્તબ્બં, નન્દતિ સોચતિ નિચ્ચં;
યે કેચિ ભૂતા ભવિસ્સન્તિ, સત્થારો ચ પકાસિતા.
યઞ્ચ કામસુખં લોકે, બોજ્ઝઙ્ગા ચ સુદેસિતા;
મગ્ગાનટ્ઠઙ્ગિકો સેટ્ઠો, તયો ચ અગ્ગપત્તિયો.
કાયેન સંવરો સાધુ, કરણીયઞ્ચ દેસિતં;
નત્થિ અત્તસમં પેમં, અરિયા તીણિ ચ દેસિતા.
કાયેન કુસલં અભિરતો, વિનયઞ્ચ કામસુખં લોકે;
બોજ્ઝઙ્ગા ચ સુદેસિતા, દુદ્દસં અનતં ચેવ પરાપરં ચ;
પેટકોપદેસે સાસનપ્પટ્ઠાનં નામ દુતિયભૂમિ સમત્તા.