૪. સુત્તવિચયચતુત્થભૂમિ
૪૦. તત્થ કતમો સુત્તવિચયો?
તત્થ કુસલેહિ ધમ્મેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ પુબ્બાપરસો સાધુકં ઉપપરિક્ખિયતિ. કિંનુ ખો ઇદં સુત્તં આરભિ…પે॰… તેહિ સુત્તેહિ સહ અધિસન્નટ્ઠેહિ યુજ્જતિ ઉદાહુ ન યુજ્જતીતિ?
યથા ભગવા કિલેસે આદિમ્હિ તત્થ દેસેતિ. કિં દેસિતં? તેસં કિલેસાનં પહાનં ઉદાહુ નો દેસિતન્તિ ઉપપરિક્ખિતબ્બં. યદિ ન દેસિતં ભગવતિ તેસં કિલેસાનં પહાનં કુસલા ધમ્મા પરિયેસિતબ્બા યત્થ તે અકુસલા પહાનં ગચ્છન્તિ. સચે સમન્નેહમાનો ન લભતિ. તત્થ અકુસલા ધમ્મા અપકડ્ઢિતબ્બા વીમંસિતબ્બા, સંકિલેસભાગિયસુત્તં, યદિ કિલેસા અપકડ્ઢિયન્તા. યે વા ન દેન્તિ તત્થ ઉપપરિક્ખિતબ્બા અરિયમગ્ગધમ્મા તાસુ ભૂમીસુ કિલેસા પહાનં ગચ્છન્તિ, ઉદાહુ ન ગચ્છન્તીતિ. યત્તકા પન કિલેસા દેસિતા. ન તત્તકા અરિયધમ્મા દેસિતા. યત્થ કિલેસા પહાનં ગચ્છન્તિ, તત્થ યે કિલેસા અરિયધમ્માનં પટિપક્ખેન ન યુજ્જન્તિ, તે અપકડ્ઢિતબ્બા, સચે અપકડ્ઢિયન્તા યોજનં દેતિ. તત્થ એવં વીમંસિતબ્બં. દ્વે તીણિ વા તદુત્તરિ વા કિલેસા એકેન અરિયમગ્ગેન પહાનં ગચ્છન્તીતિ. સચે એવં વીમંસિયન્તા યોજનં દેતિ, તત્થ ઉપપરિક્ખિતબ્બં. પરમ્પરાય વા પિટકસમ્પદાનેન વા સુત્તસ્સ અત્થો ચ નત્થો ચ. યં વા ન સક્કા સુત્તં નિદ્દિસિતું નેવ સુત્તં વિચિકિચ્છિતબ્બં. એવં યથા આદિમ્હિ કુસલા ધમ્મા હોન્તિ. યે કિલેસા તે પહીનેય્યાતિ. તે ઉપપરિક્ખિતબ્બા. પુરો વા કુસલો પટિપક્ખેન વા પુરો દેસના, અનૂના અનધિકા ઉગ્ગહેતબ્બા. યથા પઠમો ઉત્તિલો યેસમિદાનિ કિલેસાનં યે અરિયધમ્મા દેસિતા ઇમે કિલેસા ઇમેહિ અરિયધમ્મેહિ પહીયન્તિ, ઉદાહુ નપ્પહીયન્તીતિ વિચિનિતબ્બા. યદિ ઉપપરિક્ખિયમાના યુજ્જન્તિ, ગહેતબ્બા. અથ ન યુજ્જન્તિ, યે કિલેસા અપટિપક્ખા હોન્તિ, તે કિલેસા અપરિપક્ખિતબ્બા. યે ચ અરિયધમ્મા પટિપક્ખા હોન્તિ, તે અરિયધમ્મા અપકડ્ઢિતબ્બા . ન હિ અરિયધમ્મા અનાગામિકિલેસપ્પહાનં ગચ્છન્તિ, નાપિ અરિયધમ્મા સબ્બકિલેસાનં પહાનાય સંવત્તન્તિ. યથા કુસલા મેત્તા અકુસલો રાગો ન તુ કુસલા મેત્તાતિ કારેત્વા અકુસલસ્સ રાગસ્સ પહાનાય સમ્ભવતિ બ્યાપાદો મેત્તાય પહાનં ગચ્છતિ. તસ્મા ઉભો કિલેસા ઉપપરિક્ખિતબ્બા. યો યો ચ ધમ્મો ઉપદિસિયતિ કુસલો વા અકુસલો વા સો અપકડ્ઢિતબ્બો. સચે તે યુજ્જન્તિ અપકડ્ઢિયમાનો નત્થિ ઉપપરિક્ખિતબ્બં. દ્વે વા કિલેસા એકેન અરિયધમ્મેન પહીનેય્યાતિ દ્વીહિ વા અરિયધમ્મેહિ એકો વા કિલેસો પહીયતીતિ.
અથ વા એવમ્પિ ઉપપરિક્ખિયમાનં યુજ્જતિ, તત્થ વીમંસિતબ્બં વા યથા યુજ્જતિ તત્થ વીમંસિતબ્બં વા, યથા નનુ સક્કા સુત્તં નિદ્દિસિતું, ન હિ સુત્તે વિચિકિચ્છિતબ્બં. કિલેસો મં અરિયધમ્મેસુ દેસિતેસુ ઉભયતો ઉપપરિક્ખિતબ્બં. કિર યે વા ઇમે કિલેસા દેસિતા યે ચ અરિયધમ્મા દેસિતા ગાથાય વા બ્યાકરણેન વા, કિં નુ ખો ઇમે કિલેસા ઇમેહિ અરિયધમ્મેહિ પહીયન્તિ, ઉદાહુ નપ્પહીયન્તિ? ઇમે વા અરિયધમ્મા ઇમેસં કિલેસાનં પહાનાય સંવત્તન્તીતિ. કિઞ્ચાપિ કુસલેહિ ધમ્મેહિ અકુસલા ધમ્મા પહાનં ગચ્છન્તિ. ન તુ સબ્બેહિ અરિયધમ્મેહિ સબ્બાકુસલા પહાનં ગચ્છન્તિ. યથા મેત્તા કુસલો અકુસલો ચ રાગો ન તુ કુસલા મેત્તા અકુસલો રાગોતિ કારેત્વા મેત્તાય રાગો પહાનં, બ્યાપાદો મેત્તાય પહાનં ગચ્છન્તિ. એવં કિલેસોતિ કારેત્વા સુત્તેન પહાનં ગચ્છતિ. ન સુત્તો ધમ્મોતિ કારેત્વા સબ્બં કિલેસસ્સ પહાનાય સંવત્તતિ. યં તુ સુત્તસ્સ અરિયધમ્મો સંકિલેસપટિપક્ખો, સો તેન પહાનં ગચ્છતીતિ.
૪૧. તત્થ કુસલે દેસિતે સુત્તે બ્યાકરણે વા સંકિલેસા ન યુજ્જન્તિ અરિયધમ્મા વા, તે મહાપદેસે નિદ્દિસિતબ્બાવયવેન અપકડ્ઢિતબ્બા . તત્થ કિલેસેહિ ચ દેસિતેહિ અરિયધમ્મેસુ ચ યદિપિ તેન અરિયધમ્મેન તે કિલેસા પહાનં ગચ્છન્તિ. તત્થપિ ઉત્તરિ ઉપપરિક્ખિતબ્બં. કેન કારણેન એતે કિલેસા પજહિતબ્બા, કેન કારણેન અરિયધમ્મા દેસિતાતિ? યેન યેન વા આકારેન અરિયધમ્મા દેસિતા, તેન તેન પકારેન અયં કિલેસો ઠિતો. અત્થિ હિ એકો કિલેસો, તેન વા અરિયધમ્મા ન અઞ્ઞથા અઞ્ઞથા પહાતબ્બો, યથા દિટ્ઠિ રાગો અવિજ્જા ચ દસ્સનેન પહાતબ્બા. સા ચે એવઞ્ચ અવિજ્જા ભાવનાય ભૂમિ વા ધમ્મા ભાવનાય પહાતબ્બા. સાયેવ ઉદ્ધંભાગિયં અસઙ્ખતદસ્સનાય વિમુત્તિયા અનિમિત્તેન ચેતોસમાધિના અમનસિકારેન પહીયતિ. એવં સાત્થં સબ્યઞ્જનં ઉપપરિક્ખિતબ્બં. યે દસ્સનેન પહાતબ્બા કિલેસા દસ્સનાકારેન અરિયધમ્મો દેસિતો, ભાવનાય પહાતબ્બા ભાવનાકારેન અરિયધમ્મો દેસિતો, પતિસેવના પહાતબ્બા પતિસેવનાકારેન અરિયધમ્મો દેસિતો, એવં વિનોદનપહાતબ્બા યાવ સત્ત આસવા કાતબ્બા, યાવઞ્ઞથા. અઞ્ઞથા હેસ ધમ્મો પહાતબ્બો અઞ્ઞેનાકારેન અરિયધમ્મો દેસિતો, સો અરિયધમ્મો અઞ્ઞથા પરિયેસિતબ્બો. યદિ અયં ધમ્મો પરિયેસતો યો ચ દેસેતિ યેન યેનાકારેન, સો અરિયધમ્મો પરિયેસિતબ્બો, તેનાકારેન કિલેસો પહીયતિ. સો તત્થ ઉપપરિક્ખિતબ્બો. અથ ન યુજ્જતિ યદિ હિ તેન સુત્તેન વિહિતં સુત્તં વીમંસિતબ્બં. યથા યુજ્જતિ, તથા ગહેતબ્બં. યથા ન યુજ્જતિ, તથા ન ગહેતબ્બં, અદ્ધા એતં ભગવતા ન ભાસિતં, આયસ્મતા વા દુગ્ગહિતં, યથા મહાપદેસે નિદ્દિસિતબ્બં, ભગવતા યથાભૂતં દેસિતં, યો ચ ધમ્મો દેસિતો કુસલો ચ અકુસલો ચ તસ્સ ધમ્મસ્સ પચ્ચયો પરિયેસિતબ્બો. ન હિ પચ્ચયા વિના ધમ્મો અપ્પચ્ચયો ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ કો આકારો પરિયેસનાય?
તત્થ તથારૂપં સહેતુ સપ્પચ્ચયં સોયં ધમ્મો વુત્તોતિ ઇદં વીમંસિતબ્બં. સો ચ પચ્ચયો તિવિધો – મુદુ મજ્ઝો અધિમત્તો. તત્થ મુદુમ્હિ પચ્ચયે મુદુધમ્મો ગહેતબ્બો, એવં સત્યેસ પચ્ચયો દુવિધો પરંપરાપચ્ચયો ચ સમનન્તરપચ્ચયો ચ. સો પચ્ચયો મુદુતેન બ્યાધિમત્તં પરિયેસિતબ્બં. કિં કારણં? અઞ્ઞતરોપિ પચ્ચયો અઞ્ઞેહિ પચ્ચયેહિ પરિયત્તિં વા પારિપૂરિં વા ગચ્છતિ . તત્થ યો ધમ્મો દેસિતો, તસ્સ ધમ્મસ્સ એતેન વા કારણેન વા હેતુ પરિયેસિતબ્બો. યથા પચ્ચયો હેતુના પચ્ચયેન ચ, સો તસ્સ ધમ્મસ્સ નિસ્સન્દો પરિયેસિતબ્બો. યથા નિદ્દિટ્ઠો અધિટ્ઠાને પધાનં પરિયેસતિ, સો પચ્ચયો પરિયેસિતબ્બો. ન હિ મુદુસ્સ ધમ્મસ્સ અધિમત્તો નિસ્સન્દો અધિમત્તસ્સ વા નિસ્સન્દસ્સ મુદુધમ્મો, અથ મુદુસ્સ મુદુ મજ્ઝાય મજ્ઝો અધિમત્તસ્સ અધિમત્તો યુજ્જતિ, તં ગહેતબ્બં, અથ ન યુજ્જતિ ન ગહેતબ્બં. યઞ્ચ ભગવા આરભતિ ધમ્મં દેસેતું, તંયેવ ધમ્મં મજ્ઝન્તપરિયોસાનં દેસેતિ, યથા સુત્તાધિટ્ઠાને ધમ્મા આદિમ્હિ નિદ્દિસતિ, તંયેવ બહુ તસ્સ સુત્તસ્સ પરિયોસાનં. તસ્સ હિ ધમ્મસ્સ વસેન તં સુત્તં હોતિ ગાથા વા બ્યાકરણં ખુદ્દકં મહન્તં વા, યથા પન દુવિધા અનુરૂપન્તિ વા થપના ચ દેસનાથપના. રૂપન્તિપિ ધમ્મસ્સ પરિયેસિતબ્બા. યથા ચ ભગવતા પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સંવરણં દેસિતં તણ્હાય નિગ્ગહણત્થં ઇચ્છાવ હોતિ. દેસેતિ યથા ગોપાલકોપમે સુત્તે અઞ્ઞેહિપિ સુત્તેહિ ભગવા ભાસતિ ઇચ્છાવ હોતિ મજ્ઝિમનિકાયે વિતક્કો અયં ભગવતો દેસનાનુરૂપન્તિ ઇતિ સો ધમ્મો અઞ્ઞેસુપિ વેય્યાકરણેસુ પરિયેસિતબ્બો. ન હિ એકં હિ સુત્તે દટ્ઠબ્બો. યુજ્જનં તં ગહેતબ્બં.
૪૨. તત્થ કતમં અનુઞ્ઞાતં? યં કિઞ્ચિ સુત્તં ભગવતા ન ભાસિતં તઞ્ચ સુત્તેસુયેવ ન્દિસ્સતિ, એવમેતં ધારેતબ્બં. યથા અસુકેન ભાસિતન્તિ, તં સુત્તં વીમંસિતબ્બં. કિં નુ ખો ઇમં સુત્તં અનુઞ્ઞાતં ખમં ભગવતો ઉદાહુ નાનુઞ્ઞાતં ખમં, કિઞ્ચિ રૂપઞ્ચ સુત્તં ભગવતો અનુઞ્ઞાતં ખમં કિઞ્ચિ રૂપઞ્ચ નાનુઞ્ઞાતં ખમં? યં સબ્બસો અનોતારેત્વા દસબલો ગોચરં દેસેતિ, તં સબ્બં સુત્તં ભગવતો નાનુઞ્ઞાતં ખમં. અત્થિપિ સો સાવકો દસબલાનં ગોચરં જાનાતિ ઓધિસો અનોધિસો, તં પન બલં સબ્બસો ન જાનાતિ અઞ્ઞથા નામ સવનેન, યથા આયસ્મતા સારિપુત્તેન યેન બ્રાહ્મણો ઓવદિતો, તસ્સ આયસ્મતો નત્થિ ઇન્દ્રિયબલવેમત્તઞાણં, તેન પુગ્ગલપરો પુગ્ગલો પરોપરઞ્ચ (પી॰) પરઞ્ચ તં અજાનન્તો સતિ ઉત્તરિકરણીયે ઉપ્પાદિતો, સો ભગવતા અપસાદિતો. યથાવ આયસ્મા મહાકસ્સપો ભાગિનેય્યં ઓવદતિ અનન્તરિયસમન્નાગતો ઇદ્ધિપાટિહીરેન અઙ્ગુલિયો અદીપેત્વા યં સબ્બેસં ધમ્માનં કમ્મસમાદાનાનં હેતુસો ઠાનસો યથાભૂતં ઞાણં, તસ્સ આયસ્મતો સંવિજ્જતે, તેન નં ઓવદતિ, તં ભગવા કરોતિ.
‘‘સચેપિ દસ પજ્જોતે, ધારયિસ્સસિ કસ્સપ;
નેવ દક્ખતિ રૂપાનિ, ચક્ખુ તસ્સ ન વિજ્જતી’’તિ.
અપિ ચ ખો યથા દૂતો રાજવચનેન સત્તમનુસાસતિ, એવં સેસાનુગો અઞ્ઞાતકં ઘોસં પરેસં દેસેતિ. અનુઞ્ઞાતખમસુત્તં ગહેતબ્બં. અનનુઞ્ઞાતખમં ન ગહેતબ્બં.
તત્થ કતમો સુત્તસઙ્કરો? પઞ્ચવિધં સુત્તં, સંકિલેસભાગિયં વાસનાભાગિયં દસ્સનભાગિયં ભાવનાભાગિયં અસેક્ખભાગિયં. અઞ્ઞં આરાધેય્ય અઞ્ઞં દેસેતિ અઞ્ઞસ્સ ચ સુત્તસ્સ અત્થં અઞ્ઞમ્હિ સુત્તે નિદ્દિસતિ. સુત્તસ્સ વા હિ અનેકાકારં અત્થં નિદ્દિસતિ. અરિયધમ્મસાધને અત્થં વિવરતિ. વાસનાભાગિયસ્સ અત્થં દસ્સનભાગિયેસુ નિદ્દિસતિ. ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં અત્થં ઉદ્ધંભાગિયેસુ નિદ્દિસતિ. મુદુમજ્ઝાનં ઇન્દ્રિયાનં અધિમત્તેસુ સુત્તેસુ નિદ્દિસતિ. ઇતિ અયં સુત્તં સમ્ભેદં હેતુના ચ નિસ્સન્દેન ચ ફલેન ચ નિદ્દેસેન ચ મુદુમજ્ઝાધિમત્તતાયપિ ચ અત્થેન ચ બ્યઞ્જનેન ચ યો સમ્ભેદો, અયં વુચ્ચતિ સુત્તસઙ્કરો. યો અસમ્ભેદો, અયં વુચ્ચતિ સુત્તવિચયો.
તત્થાયં ઉદ્દાનગાથા
પુરિમાનં અક્ખણ્ડં, યથાભૂતસ્સ પચ્ચયો;
નિસ્સન્દો વાસનાસદ્ધિ, અનુઞ્ઞા સુત્તસઙ્કરો.
થેરસ્સ મહાકચ્ચાયનસ્સ
સુત્તવિચયો નામ ચતુત્થભૂમિ.