વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના
૧. ઇદાનિ
‘‘તેનાતિઆદિપાઠસ્સ, અત્થં નાનપ્પકારતો;
દસ્સયન્તો કરિસ્સામિ, વિનયસ્સત્થવણ્ણન’’ન્તિ.
વુત્તત્તા તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિઆદીનં અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામિ. સેય્યથિદં – તેનાતિ અનિયમનિદ્દેસવચનં. તસ્સ સરૂપેન અવુત્તેનપિ અપરભાગે અત્થતો સિદ્ધેન યેનાતિ ઇમિના વચનેન પટિનિદ્દેસો કાતબ્બો. અપરભાગે હિ વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતો આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ પરિવિતક્કો સિદ્ધો. તસ્મા યેન સમયેન સો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ, તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતીતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. અયઞ્હિ સબ્બસ્મિમ્પિ વિનયે યુત્તિ, યદિદં યત્થ યત્થ ‘‘તેના’’તિ વુચ્ચતિ તત્થ તત્થ પુબ્બે વા પચ્છા વા અત્થતો સિદ્ધેન ‘‘યેના’’તિ ઇમિના વચનેન પટિનિદ્દેસો કાતબ્બોતિ.
તત્રિદં મુખમત્તનિદસ્સનં – ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામિ, યેન સુદિન્નો મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિ; યસ્મા પટિસેવિ, તસ્મા પઞ્ઞપેસ્સામી’’તિ વુત્તં હોતિ. એવં તાવ પુબ્બે અત્થતો સિદ્ધેન યેનાતિ ઇમિના વચનેન પટિનિદ્દેસો યુજ્જતિ. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા રાજગહે વિહરતિ, યેન સમયેન ધનિયો કુમ્ભકારપુત્તો રઞ્ઞો દારૂનિ અદિન્નં આદિયીતિ એવં પચ્છા અત્થતો સિદ્ધેન યેનાતિ ઇમિના વચનેન પટિનિદ્દેસો યુજ્જતીતિ વુત્તો તેનાતિ વચનસ્સ અત્થો. સમયેનાતિ એત્થ પન સમયસદ્દો તાવ –
સમવાયે
પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતિ.
તથા
‘‘દિટ્ઠે ધમ્મે ચ યો અત્થો, યો ચત્થો સમ્પરાયિકો;
અત્થાભિસમયા ધીરો, પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૧૨૯);
એવમાદીસુ પટિલાભો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮) એવમાદીસુ પહાનં. ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો અભિસમયટ્ઠો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૨.૮) એવમાદીસુ પટિવેધો અત્થો. ઇધ પનસ્સ કાલો અત્થો. તસ્મા યેન કાલેન આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ, તેન કાલેનાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.
એત્થાહ – ‘‘અથ કસ્મા યથા સુત્તન્તે ‘એકં સમય’ન્તિ ઉપયોગવચનેન નિદ્દેસો કતો, અભિધમ્મે ચ ‘યસ્મિં સમયે કામાવચર’ન્તિ ભુમ્મવચનેન, તથા અકત્વા ઇધ ‘તેન સમયેના’તિ કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો’’તિ? તત્થ તથા, ઇધ ચ અઞ્ઞથા અત્થસમ્ભવતો. કથં? સુત્તન્તે તાવ અચ્ચન્તસંયોગત્થો સમ્ભવતિ. યઞ્હિ સમયં ભગવા બ્રહ્મજાલાદીનિ સુત્તન્તાનિ દેસેસિ, અચ્ચન્તમેવ તં સમયં કરુણાવિહારેન વિહાસિ; તસ્મા તદત્થજોતનત્થં તત્થ ઉપયોગનિદ્દેસો કતો. અભિધમ્મે ચ અધિકરણત્થો
‘‘ઉપયોગેન ભુમ્મેન, તં તં અત્થમપેક્ખિય;
અઞ્ઞત્ર સમયો વુત્તો, કરણેનેવ સો ઇધા’’તિ.
પોરાણા પન વણ્ણયન્તિ – ‘એકં સમય’ન્તિ વા ‘યસ્મિં સમયે’તિ વા ‘તેન સમયેના’તિ વા અભિલાપમત્તભેદો એસ, સબ્બત્થ ભુમ્મમેવ અત્થો’’તિ. તસ્મા તેસં લદ્ધિયા ‘‘તેન સમયેના’’તિ વુત્તેપિ ‘‘તસ્મિં સમયે’’તિ અત્થો વેદિતબ્બો.
બુદ્ધો ભગવાતિ ઇમેસં પદાનં પરતો અત્થં વણ્ણયિસ્સામ. વેરઞ્જાયં વિહરતીતિ એત્થ પન વેરઞ્જાતિ અઞ્ઞતરસ્સ નગરસ્સેતં અધિવચનં, તસ્સં વેરઞ્જાયં; સમીપત્થે ભુમ્મવચનં. વિહરતીતિ અવિસેસેન ઇરિયાપથદિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેસુ અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગીપરિદીપનમેતં, ઇધ પન ઠાનગમનનિસજ્જાસયનપ્પભેદેસુ ઇરિયાપથેસુ અઞ્ઞતરઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનં, તેન ઠિતોપિ ગચ્છન્તોપિ નિસિન્નોપિ સયાનોપિ ભગવા વિહરતિચ્ચેવ વેદિતબ્બો. સો હિ એકં ઇરિયાપથબાધનં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપરિપતન્તં અત્તભાવં હરતિ પવત્તેતિ, તસ્મા ‘‘વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ.
નળેરુપુચિમન્દમૂલેતિ એત્થ નળેરુ નામ યક્ખો, પુચિમન્દોતિ મૂલન્તિ સમીપં. અયઞ્હિ મૂલસદ્દો ‘‘મૂલાનિ ઉદ્ધરેય્ય અન્તમસો ઉસીરનાળિમત્તાનિપી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૯૫) -આદીસુ મૂલમૂલે દિસ્સતિ. ‘‘લોભો અકુસલમૂલ’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૦૫) -આદીસુ અસાધારણહેતુમ્હિ. ‘‘યાવ મજ્ઝન્હિકે કાલે છાયા ફરતિ, નિવાતે પણ્ણાનિ પતન્તિ, એત્તાવતા રુક્ખમૂલ’’ન્તિઆદીસુ સમીપે. ઇધ પન સમીપે અધિપ્પેતો, તસ્મા નળેરુયક્ખેન અધિગ્ગહિતસ્સ પુચિમન્દસ્સ સમીપેતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સો કિર પુચિમન્દો રમણીયો પાસાદિકો અનેકેસં રુક્ખાનં આધિપચ્ચં વિય કુરુમાનો તસ્સ નગરસ્સ અવિદૂરે ગમનાગમનસમ્પન્ને ઠાને અહોસિ. અથ ‘‘વેરઞ્જાયં વિહરતિ નળેરુપુચિમન્દમૂલે’’તિ.
તત્થ
તત્થ વેરઞ્જાકિત્તનેન આયસ્મા ઉપાલિત્થેરો ભગવતો ગહટ્ઠાનુગ્ગહકરણં દસ્સેતિ, નળેરુપુચિમન્દમૂલકિત્તનેન પબ્બજિતાનુગ્ગહકરણં, તથા પુરિમેન પચ્ચયગ્ગહણતો અત્તકિલમથાનુયોગવિવજ્જનં, પચ્છિમેન વત્થુકામપ્પહાનતો કામસુખલ્લિકાનુયોગવિવજ્જનુપાયદસ્સનં; પુરિમેન ચ ધમ્મદેસનાભિયોગં, પચ્છિમેન વિવેકાધિમુત્તિં; પુરિમેન કરુણાય ઉપગમનં
મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિન્તિ એત્થ મહતાતિ ગુણમહત્તેનપિ મહતા; સઙ્ખ્યામહત્તેનપિ, સો હિ ભિક્ખુસઙ્ઘો ગુણેહિપિ મહા અહોસિ, યસ્મા યો તત્થ પચ્છિમકો સો સોતાપન્નો; સઙ્ખ્યાયપિ મહા પઞ્ચસતસઙ્ખ્યત્તા. ભિક્ખૂનં સઙ્ઘેન ભિક્ખુસઙ્ઘેન; દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞસઙ્ખાતસઙ્ઘાતેન સમણગણેનાતિ અત્થો. સદ્ધિન્તિ એકતો. પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહીતિ પઞ્ચ મત્તા એતેસન્તિ પઞ્ચમત્તાનિ. મત્તાતિ પમાણં વુચ્ચતિ. તસ્મા યથા ‘‘ભોજને ભિક્ખુસતાનિ, તેહિ પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહિ. એતેન યં વુત્તં – ‘‘મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિ’’ન્તિ, એત્થ તસ્સ મહતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સઙ્ખ્યામહત્તં દસ્સિતં હોતિ. પરતો પનસ્સ
અસ્સોસિ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણોતિ અસ્સોસીતિ સુણિ ઉપલભિ, સોતદ્વારસમ્પત્તવચનનિગ્ઘોસાનુસારેન અઞ્ઞાસિ. ખોતિ પદપૂરણમત્તે અવધારણત્થે વા નિપાતો. તત્થ અવધારણત્થેન અસ્સોસિ એવ, નાસ્સ કોચિ સવનન્તરાયો અહોસીતિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. પદપૂરણેન પન બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતામત્તમેવ. વેરઞ્જાયં જાતો, વેરઞ્જાયં ભવો, વેરઞ્જા વા અસ્સ નિવાસોતિ વેરઞ્જો. માતાપિતૂહિ કતનામવસેન પનાયં ‘‘ઉદયો’’તિ વુચ્ચતિ. બ્રહ્મં અણતીતિ બ્રાહ્મણો, મન્તે સજ્ઝાયતીતિ અત્થો. ઇદમેવ હિ જાતિબ્રાહ્મણાનં નિરુત્તિવચનં. અરિયા પન બાહિતપાપત્તા ‘‘બ્રાહ્મણા’’તિ વુચ્ચન્તિ.
ઇદાનિ યમત્થં વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો અસ્સોસિ, તં પકાસેન્તો સમણો ખલુ ભો ગોતમોતિઆદિમાહ. તત્થ સમિતપાપત્તા સમણોતિ વેદિતબ્બો. વુત્તં હેતં – ‘‘બાહિતપાપોતિ બ્રાહ્મણો (ધ॰ પ॰ ૩૮૮), સમિતપાપત્તા ખલૂતિ અનુસ્સવનત્થે નિપાતો. ભોતિ બ્રાહ્મણજાતિકાનં જાતિસમુદાગતં આલપનમત્તં. વુત્તમ્પિ હેતં –
‘‘ભોવાદી નામસો હોતિ, સચે હોતિ સકિઞ્ચનો’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૩૯૬; સુ॰ નિ॰ ૬૨૫). ગોતમોતિ ભગવન્તં ગોત્તવસેન પરિકિત્તેતિ, તસ્મા ‘‘સમણો ખલુ ભો ગોતમો’’તિ એત્થ સમણો કિર ભો ગોતમગોત્તોતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. સક્યપુત્તોતિ ઇદં પન ભગવતો ઉચ્ચાકુલપરિદીપનં. સક્યકુલા પબ્બજિતોતિ સદ્ધાપબ્બજિતભાવપરિદીપનં, કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન અનભિભૂતો અપરિક્ખીણંયેવ, તં કુલં પહાય સદ્ધાય પબ્બજિતોતિ વુત્તં હોતિ. તતો પરં વુત્તત્થમેવ. તં ખો પનાતિ ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે કલ્યાણોતિ કલ્યાણગુણસમન્નાગતો; સેટ્ઠોતિ વુત્તં હોતિ. કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિ એવ, થુતિઘોસો વા.
ઇતિપિ સો ભગવાતિઆદીસુ પન અયં તાવ યોજના – સો ભગવા ઇતિપિ અરહં, ઇતિપિ સમ્માસમ્બુદ્ધો…પે॰… ઇતિપિ ભગવાતિ ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેનાતિ વુત્તં હોતિ.
ઇદાનિ વિનયધરાનં સુત્તન્તનયકોસલ્લત્થં વિનયસંવણ્ણનારમ્ભે બુદ્ધગુણપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયા કથાય ચિત્તસમ્પહંસનત્થઞ્ચ એતેસં પદાનં વિત્થારનયેન વણ્ણનં કરિસ્સામિ. તસ્મા યં વુત્તં – ‘‘સો ભગવા ઇતિપિ અરહ’’ન્તિઆદિ; તત્થ આરકત્તા, અરીનં અરાનઞ્ચ હતત્તા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, પાપકરણે રહાભાવાતિ ઇમેહિ તાવ કારણેહિ સો ભગવા અરહન્તિ વેદિતબ્બો. આરકા હિ સો સબ્બકિલેસેહિ સુવિદૂરવિદૂરે ઠિતો, મગ્ગેન સવાસનાનં કિલેસાનં વિદ્ધંસિતત્તાતિ આરકત્તા અરહં; તે ચાનેન કિલેસારયો મગ્ગેન હતાતિ અરીનં હતત્તાપિ અરહં. યઞ્ચેતં અવિજ્જાભવતણ્હામયનાભિપુઞ્ઞાદિઅભિસઙ્ખારારં જરામરણનેમિ આસવસમુદયમયેન અક્ખેન વિજ્ઝિત્વા તિભવરથે સમાયોજિતં અનાદિકાલપ્પવત્તં સંસારચક્કં, તસ્સાનેન બોધિમણ્ડે અરહં.
અથ વા સંસારચક્કન્તિ અનમતગ્ગસંસારવટ્ટં વુચ્ચતિ, તસ્સ ચ અવિજ્જા નાભિ, મૂલત્તા; જરામરણં નેમિ, પરિયોસાનત્તા; સેસા દસ ધમ્મા અરા, અવિજ્જામૂલકત્તા જરામરણપરિયન્તત્તા ચ. તત્થ દુક્ખાદીસુ અઞ્ઞાણં અવિજ્જા, કામભવે ચ અવિજ્જા કામભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતિ. રૂપભવે અવિજ્જા રૂપભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતિ. અરૂપભવે અવિજ્જા અરૂપભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતિ. કામભવે સઙ્ખારા કામભવે
કથં? ઇધેકચ્ચો ‘‘કામે પરિભુઞ્જિસ્સામી’’તિ કામુપાદાનપચ્ચયા કાયેન દુચ્ચરિતં ચરતિ, વાચાય મનસા દુચ્ચરિતં ચરતિ; દુચ્ચરિતપારિપૂરિયા અપાયે ઉપપજ્જતિ. તત્થસ્સ ઉપપત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવો, કમ્મનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો, ખન્ધાનં નિબ્બત્તિ જાતિ, પરિપાકો જરા, ભેદો મરણં.
અપરો
અપરો પન ‘‘બ્રહ્મલોકસમ્પત્તિં અનુભવિસ્સામી’’તિ કામુપાદાનપચ્ચયા એવ મેત્તં ભાવેતિ, કરુણં… મુદિતં… ઉપેક્ખં ભાવેતિ, ભાવનાપારિપૂરિયા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તતિ. તત્થસ્સ નિબ્બત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવોતિ સોયેવ નયો.
અપરો ‘‘અરૂપવભસમ્પત્તિં અનુભવિસ્સામી’’તિ
એવં ‘‘અયં અવિજ્જા હેતુ, સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના, ઉભોપેતે હેતુસમુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં; અતીતમ્પિ અદ્ધાનં, અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં; અવિજ્જા હેતુ, સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના, ઉભોપેતે હેતુસમુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિ એતેન નયેન સબ્બપદાનિ વિત્થારેતબ્બાનિ. તત્થ અવિજ્જા સઙ્ખારા એકો સઙ્ખેપો, વિઞ્ઞાણ-નામરૂપ-સળાયતન-ફસ્સ-વેદના એકો, તણ્હુપાદાનભવા એકો, જાતિ-જરા-મરણં એકો. પુરિમસઙ્ખેપો ચેત્થ અતીતો અદ્ધા, દ્વે મજ્ઝિમા પચ્ચુપ્પન્નો, જાતિજરામરણં અનાગતો. અવિજ્જાસઙ્ખારગ્ગહણેન ચેત્થ તણ્હુપાદાનભવા ગહિતાવ હોન્તીતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા અતીતે કમ્મવટ્ટં; વિઞ્ઞાણાદયો પઞ્ચ ધમ્મા એતરહિ વિપાકવટ્ટં. તણ્હુપાદાનભવગ્ગહણેન અરાનં હતત્તા અરહં.
અગ્ગદક્ખિણેય્યત્તા ચ ચીવરાદિપચ્ચયે પચ્ચયાદીનં અરહત્તાપિ અરહં. યથા ચ લોકે કેચિ પણ્ડિતમાનિનો બાલા અસિલોકભયેન રહો પાપં કરોન્તિ; એવમેસ ન કદાચિ કરોતીતિ પાપકરણે રહાભાવતોપિ અરહં. હોતિ ચેત્થ –
‘‘આરકત્તા હતત્તા ચ, કિલેસારીન સો મુનિ;
હતસંસારચક્કારો, પચ્ચયાદીન ચારહો;
ન રહો કરોતિ પાપાનિ, અરહં તેન વુચ્ચતી’’તિ.
સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા પન સમ્માસમ્બુદ્ધો. તથા હેસ સબ્બધમ્મે સમ્મા સામઞ્ચ બુદ્ધો, અભિઞ્ઞેય્યે ધમ્મે અભિઞ્ઞેય્યતો બુદ્ધો, પરિઞ્ઞેય્યે ધમ્મે પરિઞ્ઞેય્યતો, પહાતબ્બે ધમ્મે પહાતબ્બતો, સચ્છિકાતબ્બે ધમ્મે સચ્છિકાતબ્બતો, ભાવેતબ્બે ધમ્મે ભાવેતબ્બતો. તેનેવ ચાહ –
‘‘અભિઞ્ઞેય્યં
પહાતબ્બં પહીનં મે, તસ્મા બુદ્ધોસ્મિ બ્રાહ્મણા’’તિ. (મ॰ નિ॰ ૨.૩૯૯; સુ॰ નિ॰ ૫૬૩);
અપિચ ચક્ખુ દુક્ખસચ્ચં, તસ્સ મૂલકારણભાવેન તંસમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા સમુદયસચ્ચં, ઉભિન્નમપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં, નિરોધપ્પજાનના પટિપદા મગ્ગસચ્ચન્તિ એવં એકેકપદુદ્ધારેનાપિ સબ્બધમ્મે સમ્મા સામઞ્ચ બુદ્ધો. એસ નયો સોત-ઘાન-જિવ્હા-કાયમનેસુપિ. એતેનેવ નયેન રૂપાદીનિ છ આયતનાનિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદયો છ વિઞ્ઞાણકાયા, ચક્ખુસમ્ફસ્સાદયો છ ફસ્સા, ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદયો છ વેદના, રૂપસઞ્ઞાદયો છ સઞ્ઞા, રૂપસઞ્ચેતનાદયો છ ચેતના, રૂપતણ્હાદયો છ
તત્રાયં એકપદયોજના – ‘‘જરામરણં દુક્ખસચ્ચં, જાતિ સમુદયસચ્ચં, ઉભિન્નમ્પિ નિસ્સરણં નિરોધસચ્ચં, નિરોધપ્પજાનના પટિપદા મગ્ગસચ્ચ’’ન્તિ. એવં એકેકપદુદ્ધારેન સબ્બધમ્મે સમ્મા સામઞ્ચ બુદ્ધો અનુબુદ્ધો પટિવિદ્ધો. તેન વુત્તં – સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા પન સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ.
વિજ્જાહિ પન ચરણેન ચ સમ્પન્નત્તા વિજ્જાચરણસમ્પન્નો; તત્થ વિજ્જાતિ તિસ્સોપિ વિજ્જા, અટ્ઠપિ વિજ્જા. તિસ્સો વિજ્જા ભયભેરવસુત્તે (મ॰ નિ॰ ૧.૩૪ આદયો) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા, અટ્ઠ વિજ્જા અમ્બટ્ઠસુત્તે (દી॰ નિ॰ ૧.૨૭૮ આદયો). તત્ર હિ વિપસ્સનાઞાણેન મનોમયિદ્ધિયા ચ સહ છ અભિઞ્ઞા પરિગ્ગહેત્વા અટ્ઠ વિજ્જા વુત્તા. ચરણન્તિ સીલસંવરો, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતા, ભોજને મત્તઞ્ઞુતા, જાગરિયાનુયોગો, સત્ત સદ્ધમ્મા, ચત્તારિ રૂપાવચરજ્ઝાનાનીતિ ઇમે પન્નરસ ધમ્મા વેદિતબ્બા. ઇમેયેવ હિ પન્નરસ ધમ્મા, યસ્મા એતેહિ ચરતિ અરિયસાવકો ગચ્છતિ અમતં દિસં તસ્મા, ચરણન્તિ વુત્તા. યથાહ – ‘‘ઇધ, મહાનામ, અરિયસાવકો સીલવા હોતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૨૪) વિત્થારો. ભગવા ઇમાહિ વિજ્જાહિ ઇમિના ચ ચરણેન સમન્નાગતો, તેન વુચ્ચતિ વિજ્જાચરણસમ્પન્નોતિ
સોભનગમનત્તા, સુન્દરં ઠાનં ગતત્તા, સમ્માગતત્તા, સમ્મા ચ ગદત્તા સુગતો. ગમનમ્પિ હિ ગતન્તિ વુચ્ચતિ, તઞ્ચ ભગવતો સોભનં પરિસુદ્ધમનવજ્જં સોભનગમનત્તા સુગતો. સુન્દરં ચેસ ઠાનં ગતો અમતં નિબ્બાનન્તિ સુન્દરં ઠાનં ગતત્તાપિ સુગતો. સમ્મા ચ ગતો તેન તેન મગ્ગેન પહીને કિલેસે પુન અપચ્ચાગચ્છન્તો. વુત્તઞ્ચેતં – ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતીતિ સુગતો…પે॰… અરહત્તમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતીતિ સુગતો’’તિ (મહાનિ॰ ૩૮). સમ્મા વા આગતો દીપઙ્કરપાદમૂલતો પભુતિ યાવ બોધિમણ્ડો તાવ સમતિંસપારમિપૂરિતાય સમ્માપટિપત્તિયા સબ્બલોકસ્સ હિતસુખમેવ કરોન્તો સસ્સતં ઉચ્છેદં કામસુખં અત્તકિલમથન્તિ ઇમે ચ અન્તે અનુપગચ્છન્તો આગતોતિ સમ્માગતત્તાપિ સુગતો. સમ્મા ચેસ ગદતિ, યુત્તટ્ઠાને યુત્તમેવ વાચં ભાસતીતિ સમ્મા ગદત્તાપિ સુગતો.
તત્રિદં સાધકસુત્તં – ‘‘યં તથાગતો વાચં જાનાતિ અભૂતં અતચ્છં અનત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં અપ્પિયા અમનાપા, ન તં તથાગતો વાચં ભાસતિ. યમ્પિ તથાગતો વાચં જાનાતિ ભૂતં તચ્છં અનત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં અપ્પિયા અમનાપા, તમ્પિ તથાગતો વાચં ન ભાસતિ. યઞ્ચ ખો તથાગતો વાચં જાનાતિ ભૂતં તચ્છં અત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં અપ્પિયા અમનાપા, તત્ર કાલઞ્ઞૂ તથાગતો હોતિ તસ્સા વાચાય વેય્યાકરણાય. યં તથાગતો વાચં જાનાતિ અભૂતં અતચ્છં અનત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં પિયા મનાપા, ન તં તથાગતો વાચં ભાસતિ. યમ્પિ તથાગતો વાચં જાનાતિ ભૂતં તચ્છં અનત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં પિયા મનાપા, તમ્પિ તથાગતો વાચં ન ભાસતિ. યઞ્ચ ખો તથાગતો વાચં જાનાતિ ભૂતં તચ્છં અત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં પિયા મનાપા, તત્ર કાલઞ્ઞૂ તથાગતો હોતિ તસ્સા વાચાય વેય્યાકરણાયા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૮૬). એવં સમ્મા ગદત્તાપિ સુગતોતિ વેદિતબ્બો.
સબ્બથા વિદિતલોકત્તા પન લોકવિદૂ. સો હિ ભગવા સભાવતો સમુદયતો નિરોધતો નિરોધૂપાયતોતિ
‘‘ગમનેન ન પત્તબ્બો, લોકસ્સન્તો કુદાચનં;
ન ચ અપ્પત્વા લોકન્તં, દુક્ખા અત્થિ પમોચનં.
‘‘તસ્મા હવે લોકવિદૂ સુમેધો;
લોકન્તગૂ વુસિતબ્રહ્મચરિયો;
લોકસ્સ અન્તં સમિતાવિ ઞત્વા;
નાસીસતી લોકમિમં પરઞ્ચા’’તિ. (અ॰ નિ॰ ૪.૪૫; સં॰ નિ॰ ૧.૧૦૭);
અપિચ તયો લોકા – સઙ્ખારલોકો, સત્તલોકો, ઓકાસલોકોતિ; તત્થ ‘‘એકો લોકો – સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૨) આગતટ્ઠાને સઙ્ખારલોકો વેદિતબ્બો. ‘‘સસ્સતો લોકોતિ વા અસસ્સતો લોકોતિ વા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૪૨૧) આગતટ્ઠાને સત્તલોકો.
‘‘યાવતા ચન્દિમસૂરિયા, પરિહરન્તિ દિસા ભન્તિ વિરોચના;
તાવ સહસ્સધા લોકો, એત્થ તે વત્તતી વસો’’તિ. (મ॰ નિ॰ ૧.૫૦૩) –
આગતટ્ઠાને ઓકાસલોકો, તમ્પિ ભગવા સબ્બથા અવેદિ. તથા હિસ્સ – ‘‘એકો લોકો – સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા. દ્વે લોકા – નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ. તયો લોકા – તિસ્સો વેદના. ચત્તારો લોકા – ચત્તારો આહારા. પઞ્ચ લોકા – પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. છ લોકા – છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ. સત્ત લોકા સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો. અટ્ઠ લોકા – અટ્ઠ લોકધમ્મા. નવ લોકા – નવ સત્તાવાસા. દસ લોકા – દસાયતનાનિ. દ્વાદસ લોકા – દ્વાદસાયતનાનિ
યસ્મા
સબ્બં સતસહસ્સાનિ, છત્તિંસ પરિમણ્ડલં;
દસઞ્ચેવ સહસ્સાનિ, અડ્ઢુડ્ઢાનિ સતાનિ ચ.
તત્થ –
દુવે સતસહસ્સાનિ, ચત્તારિ નહુતાનિ ચ;
એત્તકં બહલત્તેન, સઙ્ખાતાયં વસુન્ધરા.
તસ્સા એવ સન્ધારકં –
ચત્તારિ સતસહસ્સાનિ, અટ્ઠેવ નહુતાનિ ચ;
એત્તકં બહલત્તેન, જલં વાતે પતિટ્ઠિતં.
તસ્સાપિ સન્ધારકો –
નવસતસહસ્સાનિ, માલુતો નભમુગ્ગતો;
સટ્ઠિ ચેવ સહસ્સાનિ, એસા લોકસ્સ સણ્ઠિતિ.
એવં સણ્ઠિતે ચેત્થ યોજનાનં –
ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, અજ્ઝોગાળ્હો મહણ્ણવે;
અચ્ચુગ્ગતો તાવદેવ, સિનેરુપબ્બતુત્તમો.
તતો
અજ્ઝોગાળ્હુગ્ગતા દિબ્બા, નાનારતનચિત્તિતા.
યુગન્ધરો ઈસધરો, કરવીકો સુદસ્સનો;
નેમિન્ધરો વિનતકો, અસ્સકણ્ણો ગિરી બ્રહા.
એતે સત્ત મહાસેલા, સિનેરુસ્સ સમન્તતો;
મહારાજાનમાવાસા, દેવયક્ખનિસેવિતા.
યોજનાનં
યોજનાનં સહસ્સાનિ, તીણિ આયતવિત્થતો;
ચતુરાસીતિસહસ્સેહિ, કૂટેહિ પટિમણ્ડિતો.
તિપઞ્ચયોજનક્ખન્ધ, પરિક્ખેપા નગવ્હયા;
પઞ્ઞાસ યોજનક્ખન્ધ, સાખાયામા સમન્તતો.
સતયોજનવિત્થિણ્ણા, તાવદેવ ચ ઉગ્ગતા;
જમ્બૂ યસ્સાનુભાવેન, જમ્બુદીપો પકાસિતો.
દ્વે અસીતિ સહસ્સાનિ, અજ્ઝોગાળ્હો મહણ્ણવે;
અચ્ચુગ્ગતો તાવદેવ, ચક્કવાળસિલુચ્ચયો;
પરિક્ખિપિત્વા તં સબ્બં, લોકધાતુમયં ઠિતો.
તત્થ ચન્દમણ્ડલં એકૂનપઞ્ઞાસયોજનં, સૂરિયમણ્ડલં પઞ્ઞાસયોજનં, તાવતિંસભવનં દસસહસ્સયોજનં; તથા અસુરભવનં, અવીચિમહાનિરયો, જમ્બુદીપો ચ. અપરગોયાનં સત્તસહસ્સયોજનં; તથા પુબ્બવિદેહો. ઉત્તરકુરુ અટ્ઠસહસ્સયોજનો, એકમેકો ચેત્થ મહાદીપો પઞ્ચસતપઞ્ચસતપરિત્તદીપપરિવારો; તં સબ્બમ્પિ એકં ચક્કવાળં સબ્બથા વિદિતલોકત્તા લોકવિદૂ.
અત્તનો અનુત્તરો. તથા હેસ સીલગુણેનાપિ સબ્બં લોકમભિભવતિ, સમાધિ…પે॰… પઞ્ઞા… વિમુત્તિ… વિમુત્તિઞાણદસ્સનગુણેનાપિ, સીલગુણેનાપિ અસમો અસમસમો અપ્પટિમો અપ્પટિભાગો અપ્પટિપુગ્ગલો…પે॰… વિમુત્તિઞાણદસ્સનગુણેનાપિ. યથાહ – ‘‘ન ખો પનાહં, ભિક્ખવે, સમનુપસ્સામિ સદેવકે લોકે સમારકે…પે॰… સદેવમનુસ્સાય અત્તના સીલસમ્પન્નતર’’ન્તિ વિત્થારો.
એવં
પુરિસદમ્મે સારેતીતિ પુરિસદમ્મસારથિ, દમેતિ વિનેતીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ પુરિસદમ્માતિ અદન્તા દમેતું યુત્તા તિરચ્છાનપુરિસાપિ મનુસ્સપુરિસાપિ અમનુસ્સપુરિસાપિ. તથા હિ ભગવતા તિરચ્છાનપુરિસાપિ અપલાળો નાગરાજા, ચૂળોદરો, મહોદરો, અગ્ગિસિખો, ધૂમસિખો, ધનપાલકો હત્થીતિ એવમાદયો દમિતા, નિબ્બિસા કતા, સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાપિતા. મનુસ્સપુરિસાપિ સચ્ચકનિગણ્ઠપુત્ત-અમ્બટ્ઠમાણવ-પોક્ખરસાતિ-સોણદણ્ડકૂટદન્તાદયો. અમનુસ્સપુરિસાપિ આળવક-સૂચિલોમ-ખરલોમ-યક્ખ-સક્કદેવરાજાદયો દમિતા વિનીતા વિચિત્રેહિ વિનયનૂપાયેહિ. ‘‘અહં ખો, કેસિ, પુરિસદમ્મં સણ્હેનપિ વિનેમિ, ફરુસેનપિ વિનેમિ, સણ્હફરુસેનપિ વિનેમી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૧૧) ઇદઞ્ચેત્થ સુત્તં વિત્થારેતબ્બં. અથ વા વિસુદ્ધસીલાદીનં પઠમજ્ઝાનાદીનિ સોતાપન્નાદીનઞ્ચ ઉત્તરિમગ્ગપટિપદં આચિક્ખન્તો દન્તેપિ દમેતિયેવ.
અથ વા અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથીતિ એકમેવિદં અત્થપદં
દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ યથારહં અનુસાસતીતિ સત્થા. અપિચ સત્થા વિયાતિ સત્થા, ભગવા સત્થવાહો. ‘‘યથા સત્થવાહો સત્થે કન્તારં તારેતિ, ચોરકન્તારં તારેતિ, વાળકન્તારં તારેતિ, દુબ્ભિક્ખકન્તારં તારેતિ, નિરુદકકન્તારં તારેતિ, ઉત્તારેતિ નિત્તારેતિ પતારેતિ
દેવમનુસ્સાનન્તિ દએવાનઞ્ચ મનુસ્સાનઞ્ચ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેનેતં વુત્તં, ભબ્બપુગ્ગલપરિચ્છેદવસેન ચ. ભગવા પન તિરચ્છાનગતાનમ્પિ અનુસાસનિપ્પદાનેન સત્થાયેવ. તેપિ હિ ભગવતો ધમ્મસવનેન ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં પત્વા તાય એવ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા દુતિયે તતિયે વા અત્તભાવે મગ્ગફલભાગિનો હોન્તિ. મણ્ડૂકદેવપુત્તાદયો ચેત્થ નિદસ્સનં. ભગવતિ કિર ગગ્ગરાય પોક્ખરણિયા તીરે ચમ્પાનગરવાસીનં ધમ્મં દેસયમાને એકો મણ્ડૂકો ભગવતો સરે નિમિત્તં અગ્ગહેસિ. તં એકો વચ્છપાલકો દણ્ડમોલુબ્ભ તિટ્ઠન્તો તસ્સ સીસે સન્નિરુમ્ભિત્વા અટ્ઠાસિ. સો તાવદેવ કાલં કત્વા તાવતિંસભવને દ્વાદસયોજનિકે કનકવિમાને નિબ્બત્તિ. સુત્તપ્પબુદ્ધો વિય ચ તત્થ અચ્છરાસઙ્ઘપરિવુતં અત્તાનં દિસ્વા ‘‘અરે, અહમ્પિ નામ ઇધ નિબ્બત્તોસ્મિ! કિં નુ ખો કમ્મં અકાસિ’’ન્તિ આવજ્જેન્તો નાઞ્ઞં કિઞ્ચિ અદ્દસ, અઞ્ઞત્ર ભગવતો સરે નિમિત્તગ્ગાહા. સો તઆવદેવ સહ વિમાનેન આગન્ત્વા ભગવતો પાદે સિરસા વન્દિ. ભગવા જાનન્તોવ પુચ્છિ –
‘‘કો મે વન્દતિ પાદાનિ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;
અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, સબ્બા ઓભાસયં દિસા’’તિ.
‘‘મણ્ડૂકોહં પુરે આસિં, ઉદકે વારિગોચરો;
તવ ધમ્મં સુણન્તસ્સ, અવધિ વચ્છપાલકો’’તિ. (વિ॰ વ॰ ૮૫૭-૮૫૮);
ભગવા તસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. દેસનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. દેવપુત્તોપિ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય સિતં કત્વા પક્કામીતિ.
યં પન કિઞ્ચિ અત્થિ ઞેય્યં નામ, તસ્સ સબ્બસ્સ બુદ્ધત્તા વિમોક્ખન્તિકઞાણવસેન બુદ્ધો. યસ્મા વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ અત્તનાપિ બુજ્ઝિ, અઞ્ઞેપિ સત્તે બોધેસિ; તસ્મા એવમાદીહિપિ કારણેહિ બુદ્ધો. ઇમસ્સ ચત્થસ્સ વિઞ્ઞાપનત્થં ‘‘બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો, બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો’’તિ એવં પવત્તો સબ્બોપિ નિદ્દેસનયો (મહાનિ॰ ૧૯૨) પટિસમ્ભિદાનયો (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૬૨) વા વિત્થારેતબ્બો.
ભગવાતિ
‘‘ભગવાતિ
ગરુ ગારવયુત્તો સો, ભગવા તેન વુચ્ચતી’’તિ.
ચતુબ્બિધઞ્હિ નામં – આવત્થિકં, લિઙ્ગિકં, નેમિત્તિકં, અધિચ્ચસમુપ્પન્નન્તિ. અધિચ્ચસમુપ્પન્નં નામ લોકિયવોહારેન ‘‘યદિચ્છક’’ન્તિ વુત્તં હોતિ. તત્થ ‘‘વચ્છો દમ્મો બલિબદ્દો’’તિ એવમાદિ આવત્થિકં. ‘‘દણ્ડી છત્તી સિખી કરી’’તિ એવમાદિ લિઙ્ગિકં. ‘‘તેવિજ્જો છળભિઞ્ઞો’’તિ એવમાદિ નેમિત્તિકં. ‘‘સિરિવડ્ઢકો ધનવડ્ઢકો’’તિ એવમાદિ વચનત્થમનપેક્ખિત્વા પવત્તં અધિચ્ચસમુપ્પન્નં. ઇદં પન ભગવાતિ નામં નેમિત્તિકં, ન મહામાયાય ન સુદ્ધોદનમહારાજેન ન અસીતિયા ઞાતિસહસ્સેહિ કતં, ન સક્કસન્તુસિતાદીહિ દેવતાવિસેસેહિ. વુત્તઞ્હેતં ધમ્મસેનાપતિના – ‘‘ભગવાતિ નેતં નામં માતરા કતં…પે॰… વિમોક્ખન્તિકમેતં
યંગુણનેમિત્તિકઞ્ચેતં નામં, તેસં ગુણાનં પકાસનત્થં ઇમં ગાથં વદન્તિ –
‘‘ભગી ભજી ભાગી વિભત્તવા ઇતિ;
અકાસિ ભગ્ગન્તિ ગરૂતિ ભાગ્યવા;
બહૂહિ ઞાયેહિ સુભાવિતત્તનો;
ભવન્તગો સો ભગવાતિ વુચ્ચતી’’તિ.
નિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ ચેત્થ તેસં તેસં પદાનમત્થો દટ્ઠબ્બો.
અયં પન અપરો નયો –
‘‘ભાગ્યવા ભગ્ગવા યુત્તો, ભગેહિ ચ વિભત્તવા;
ભત્તવા વન્તગમનો, ભવેસુ ભગવા તતો’’તિ.
તત્થ વણ્ણાગમો વણ્ણવિપરિયયોતિ એતં નિરુત્તિલક્ખણં ગહેત્વા સદ્દનયેન વા પિસોદરાદિપક્ખેપલક્ખણં ભગ્ગત્તા એતેસં પરિસ્સયાનં ભગ્ગવાતિ વત્તબ્બે ભગવાતિ વુચ્ચતિ. આહ ચેત્થ –
‘‘ભગ્ગરાગો ભગ્ગદોસો, ભગ્ગમોહો અનાસવો;
ભગ્ગાસ્સ પાપકા ધમ્મા, ભગવા તેન વુચ્ચતી’’તિ.
ભાગ્યવન્તતાય
યસ્મા ચ લોકે ઇસ્સરિય-ધમ્મ-યસ-સિરી-કામ-પયત્તેસુ છસુ ધમ્મેસુ ભગસદ્દો વત્તતિ, પરમઞ્ચસ્સ સકચિત્તે ઇસ્સરિયં, અણિમા લઘિમાદિકં વા લોકિયસમ્મતં સબ્બાકારપરિપૂરં અત્થિ તથા લોકુત્તરો ધમ્મો લોકત્તયબ્યાપકો યથાભુચ્ચગુણાધિગતો અતિવિય પરિસુદ્ધો યસો, રૂપકાયદસ્સનબ્યાવટજનનયનપ્પસાદજનનસમત્થા સબ્બાકારપરિપૂરા સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગસિરી, યં યં એતેન ઇચ્છિતં પત્થિતં અત્તહિતં પરહિતં વા, તસ્સ તસ્સ તથેવ અભિનિપ્ફન્નત્તા ઇચ્છિતિચ્છિ, તત્થ નિપ્ફત્તિસઞ્ઞિતો કામો, સબ્બલોકગરુભાવપ્પત્તિહેતુભૂતો સમ્માવાયામસઙ્ખાતો પયત્તો ચ અત્થિ; તસ્મા ઇમેહિ ભગેહિ યુત્તત્તાપિ ભગા અસ્સ સન્તીતિ ઇમિના અત્થેન ભગવાતિ વુચ્ચતિ.
યસ્મા પન કુસલાદીહિ ભેદેહિ સબ્બધમ્મે, ખન્ધાયતન-ધાતુસચ્ચ-ઇન્દ્રિયપટિચ્ચસમુપ્પાદાદીહિ વિભત્તવાતિ વત્તબ્બે ભગવાતિ વુચ્ચતિ
યસ્મા ચ એસ દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારે કાયચિત્તઉપધિવિવેકે સુઞ્ઞતપ્પણિહિતાનિમિત્તવિમોક્ખે અઞ્ઞે ચ લોકિયલોકુત્તરે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે ભજિ સેવિ બહુલમકાસિ, તસ્મા ભત્તવાતિ વત્તબ્બે ભગવાતિ વુચ્ચતિ.
યસ્મા પન તીસુ ભવેસુ તણ્હાસઙ્ખાતં ગમનમનેન વન્તં, તસ્મા ભવેસુ વન્તગમનોતિ વત્તબ્બે ભવસદ્દતો ભકારં, ગમનસદ્દતો ગકારં, વન્તસદ્દતો વકારઞ્ચ દીઘં કત્વા આદાય ભગવાતિ વુચ્ચતિ. યથા લોકે ‘‘મેહનસ્સ ખસ્સ માલા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘મેખલા’’તિ વુચ્ચતિ.
સો ઇમં લોકન્તિ સો ભગવા ઇમં લોકં. ઇદાનિ વત્તબ્બં નિદસ્સેતિ. સદેવકન્તિ સહ દેવેહિ સદેવકં; એવં સહ મારેન સમારકં; સહ બ્રહ્મુના સબ્રહ્મકં; સહ સમણબ્રાહ્મણેહિ સસ્સમણબ્રાહ્મણિં; પજાતત્તા પજા, તં પજં; સહ દેવમનુસ્સેહિ સદેવમનુસ્સં. તત્થ સદેવકવચનેન પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં વેદિતબ્બં, સમારકવચનેન છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં, સબ્રહ્મકવચનેન બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણં, સસ્સમણબ્રાહ્મણીવચનેન સાસનસ્સ પચ્ચત્થિકપચ્ચામિત્તસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણં, સમિતપાપ-બાહિતપાપ-સમણબ્રાહ્મણગ્ગહણઞ્ચ, પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણં, સદેવમનુસ્સવચનેન સમ્મુતિદેવઅવસેસમનુસ્સગ્ગહણં. એવમેત્થ તીહિ પદેહિ ઓકાસલોકો, દ્વીહિ પજાવસેન સત્તલોકો ગહિતોતિ વેદિતબ્બો.
અપરો નયો – સદેવકગ્ગહણેન અરૂપાવચરદેવલોકો ગહિતો, સમારકગ્ગહણેન છકામાવચરદેવલોકા, સબ્રહ્મકગ્ગહણેન રૂપીબ્રહ્મલોકો, સસ્સમણબ્રાહ્મણાદિગ્ગહણેન ચતુપરિસવસેન સમ્મુતિદેવેહિ વા સહ મનુસ્સલોકો, અવસેસસબ્બસત્તલોકો વા.
અપિચેત્થ સમારકન્તિ સબ્રહ્મકન્તિ અબ્ભુગ્ગતો. તતો યેસં સિયા – ‘‘પુથૂસમણબ્રાહ્મણા સાસનપચ્ચત્થિકા, કિં તેપિ સચ્છિકતા’’તિ? તેસં વિમતિં વિધમન્તો સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજન્તિ અબ્ભુગ્ગતો. એવં ઉક્કટ્ઠુક્કટ્ઠાનં સચ્છિકતભાવં પકાસેત્વા અથ સમ્મુતિદેવે અવસેસમનુસ્સે ચ ઉપાદાય ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન સેસસત્તલોકસ્સ સચ્છિકતભાવં પકાસેન્તો સદેવમનુસ્સન્તિ અબ્ભુગ્ગતો. અયમેત્થાનુસન્ધિક્કમો.
સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતીતિ એત્થ પન સયન્તિ સામં, અપરનેય્યો હુત્વા; અભિઞ્ઞાતિ અભિઞ્ઞાય, અધિકેન ઞાણેન ઞત્વાતિ અત્થો. સચ્છિકત્વાતિ પચ્ચક્ખં કત્વા, એતેન અનુમાનાદિપટિક્ખેપો કતો હોતિ. પવેદેતીતિ બોધેતિ ઞાપેતિ પકાસેતિ. સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે॰… પરિયોસાનકલ્યાણન્તિ સો ભગવા સત્તેસુ કારુઞ્ઞતં પટિચ્ચ હિત્વાપિ અનુત્તરં વિવેકસુખં ધમ્મં દેસેતિ. તઞ્ચ ખો અપ્પં વા બહું વા દેસેન્તો આદિકલ્યાણાદિપ્પકારમેવ દેસેતિ.
કથં? એકગાથાપિ હિ સમન્તભદ્રકત્તા ધમ્મસ્સ પઠમપાદેન આદિકલ્યાણા, દુતિયતતિયપાદેહિ મજ્ઝેકલ્યાણા, પચ્છિમપાદેન પરિયોસાનકલ્યાણા. એકાનુસન્ધિકં સુત્તં નિદાનેન આદિકલ્યાણં, નિગમનેન પરિયોસાનકલ્યાણં, સેસેન મજ્ઝેકલ્યાણં. નાનાનુસન્ધિકં સુત્તં પઠમાનુસન્ધિના આદિકલ્યાણં, પચ્છિમેન પરિયોસાનકલ્યાણં, સેસેહિ મજ્ઝેકલ્યાણં. સકલોપિ સાસનધમ્મો અત્તનો અત્થભૂતેન સીલેન આદિકલ્યાણો, સમથવિપસ્સનામગ્ગફલેહિ મજ્ઝેકલ્યાણો, નિબ્બાનેન પરિયોસાનકલ્યાણો. સીલસમાધીહિ વા આદિકલ્યાણો, વિપસ્સનામગ્ગેહિ મજ્ઝેકલ્યાણો, ફલનિબ્બાનેહિ પરિયોસાનકલ્યાણો
સાત્થં સબ્યઞ્જનન્તિ એવમાદીસુ પન યસ્મા ઇમં ધમ્મં દેસેન્તો સાસનબ્રહ્મચરિયં મગ્ગબ્રહ્મચરિયઞ્ચ પકાસેતિ, નાનાનયેહિ દીપેતિ; તઞ્ચ યથાનુરૂપં અત્થસમ્પત્તિયા સાત્થં, બ્યઞ્જનસમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જનં. સઙ્કાસનપકાસન-વિવરણ-વિભજન-ઉત્તાનીકરણ-પઞ્ઞત્તિ-અત્થપદસમાયોગતો સાત્થં, અક્ખરપદ-બ્યઞ્જનાકારનિરુત્તિનિદ્દેસસમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જનં. અત્થગમ્ભીરતા-પટિવેધગમ્ભીરતાહિ સાત્થં, ધમ્મગમ્ભીરતાદેસનાગમ્ભીરતાહિ સબ્યઞ્જનં. અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાવિસયતો સાત્થં, ધમ્મનિરુત્તિપટિસમ્ભિદાવિસયતો સબ્યઞ્જનં. પણ્ડિતવેદનીયતો પરિક્ખકજનપ્પસાદકન્તિ સાત્થં, સદ્ધેય્યતો લોકિયજનપ્પસાદકન્તિ સબ્યઞ્જનં. ગમ્ભીરાધિપ્પાયતો સાત્થં, ઉત્તાનપદતો સબ્યઞ્જનં. ઉપનેતબ્બસ્સ અભાવતો સકલપરિપુણ્ણભાવેન કેવલપરિપુણ્ણં; અપનેતબ્બસ્સ અભાવતો નિદ્દોસભાવેન પરિસુદ્ધં; સિક્ખત્તયપરિગ્ગહિતત્તા બ્રહ્મભૂતેહિ સેટ્ઠેહિ ચરિતબ્બતો તેસઞ્ચ ચરિયભાવતો બ્રહ્મચરિયં. તસ્મા ‘‘સાત્થં સબ્યઞ્જનં…પે॰… બ્રહ્મચરિયં પકાસેતી’’તિ વુચ્ચતિ.
અપિચ યસ્મા સનિદાનં સઉપ્પત્તિકઞ્ચ દેસેન્તો આદિકલ્યાણં દેસેતિ, વેનેય્યાનં અનુરૂપતો અત્થસ્સ અવિપરીતતાય ચ હેતુદાહરણયુત્તતો ચ મજ્ઝેકલ્યાણં, સોતૂનં સદ્ધાપટિલાભેન નિગમનેન
સાધુ ખો પનાતિ સુન્દરં ખો પન અત્થાવહં સુખાવહન્તિ વુત્તં હોતિ. તથારૂપાનં અરહતન્તિ યથારૂપો સો ભવ ગોતમો, એવરૂપાનં યથાભુચ્ચગુણાધિગમેન લોકે અરહન્તોતિ લદ્ધસદ્દાનં અરહતં. દસ્સનં હોતીતિ પસાદસોમ્માનિ અક્ખીનિ ઉમ્મીલિત્વા ‘‘દસ્સનમત્તમ્પિ સાધુ હોતી’’તિ એવં અજ્ઝાસયં કત્વા અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ.
૨. યેનાતિ ભુમ્મત્થે કરણવચનં. તસ્મા યત્થ ભગવા તત્થ ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો ઉપસઙ્કમિત્વાતિ ઉપસઙ્કમનપરિયોસાનદીપનં. અથ વા એવં ગતો તતો આસન્નતરં ઠાનં ભગવતો સમીપસઙ્ખાતં ગન્ત્વાતિપિ વુત્તં હોતિ.
ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદીતિ યથા ખમનીયાદીનિ પુચ્છન્તો ભગવા તેન, એવં સોપિ ભગવતા સદ્ધિં સમપ્પવત્તમોદો અહોસિ, સીતોદકં વિય ઉણ્હોદકેન સમ્મોદિતં એકીભાવં અગમાસિ. યાય ચ ‘‘કચ્ચિ, ભો, ગોતમ, ખમનીયં; કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ ભોતો ગોતમસ્સ, ચ સાવકાનઞ્ચ અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારો’’તિઆદિકાય કથાય સમ્મોદિ, તં પીતિપામોજ્જસઙ્ખાતં સમ્મોદં જનનતો સમ્મોદિતું યુત્તભાવતો ચ સમ્મોદનીયં. અત્થબ્યઞ્જનમધુરતાય સુચિરમ્પિ કાલં સારેતું સારણીયં, સુય્યમાનસુખતો વા સમ્મોદનીયં, અનુસ્સરિયમાનસુખતો
એકમન્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો ‘‘વિસમં ચન્દિમસૂરિયા પરિવત્તન્તી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૭૦) વિય. તસ્મા યથા નિસિન્નો એકમન્તં નિસિન્નો હોતિ તથા નિસીદીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ભુમ્મત્થે વા એતં ઉપયોગવચનં. નિસીદીતિ ઉપાવિસિ. પણ્ડિતા હિ પુરિસા ગરુટ્ઠાનિયં ઉપસઙ્કમિત્વા આસનકુસલતાય એકમન્તં નિસીદન્તિ. અયઞ્ચ તેસં અઞ્ઞતરો, તસ્મા એકમન્તં નિસીદિ.
કથં નિસિન્નો પન એકમન્તં નિસિન્નો હોતીતિ? છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા. સેય્યથિદં – અતિદૂરં, અચ્ચાસન્નં, ઉપરિવાતં, ઉન્નતપ્પદેસં, અતિસમ્મુખં, અતિપચ્છાતિ. અતિદૂરે નિસિન્નો હિ સચે કથેતુકામો હોતિ ઉચ્ચાસદ્દેન કથેતબ્બં હોતિ. અચ્ચાસન્ને નિસિન્નો સઙ્ઘટ્ટનં કરોતિ. ઉપરિવાતે નિસિન્નો સરીરગન્ધેન બાધતિ. ઉન્નતપ્પદેસે નિસિન્નો અગારવં પકાસેતિ. અતિસમ્મુખા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો હોતિ, ચક્ખુના ચક્ખું આહચ્ચ દટ્ઠબ્બં હોતિ. અતિપચ્છા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો હોતિ ગીવં પસારેત્વા દટ્ઠબ્બં હોતિ. તસ્મા
એકમન્તં નિસિન્નો ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો ભગવન્તં એતદવોચાતિ એતન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બમત્થં દસ્સેતિ. દકારો પદસન્ધિકરો. અવોચાતિ અભાસિ. સુતં મેતન્તિ સુતં મે એતં, એતં મયા સુતન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બમત્થં દસ્સેતિ. ભો ગોતમાતિ ભગવન્તં ગોત્તેન આલપતિ.
ઇદાનિ યં તેન સુતં – તં દસ્સેન્તો ન સમણો ગોતમોતિ એવમાદિમાહ. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના – બ્રાહ્મણેતિ જાતિબ્રાહ્મણે. જિણ્ણેતિ જજ્જરીભૂતે વુડ્ઢેતિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં વુડ્ઢિમરિયાદપ્પત્તે. મહલ્લકેતિ જાતિમહલ્લકતાય સમન્નાગતે, ચિરકાલપ્પસુતેતિ વુત્તં હોતિ. અદ્ધગતેતિ અદ્ધાનં ગતે વયો અનુપ્પત્તેતિ પચ્છિમવયં સમ્પત્તે, પચ્છિમવયો નામ વસ્સસતસ્સ પચ્છિમો તતિયભાગો.
અપિચ – જિણ્ણેતિ પોરાણે, ચિરકાલપ્પવત્તકુલન્વયેતિ વુત્તં હોતિ. વુડ્ઢેતિ સીલાચારાદિગુણવુડ્ઢિયુત્તે. મહલ્લકેતિ વિભવમહત્તતાય સમન્નાગતે મહદ્ધને મહાભોગે. અદ્ધગતેતિ મગ્ગપ્પટિપન્ને, બ્રાહ્મણાનં વતચરિયાદિમરિયાદં અવીતિક્કમ્મ ચરમાને. વયોઅનુપ્પત્તેતિ જાતિવુડ્ઢભાવં અન્તિમવયં અનુપ્પત્તેતિ એવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.
ઇદાનિ અભિવાદેતીતિ એવમાદીનિ ‘‘ન સમણો ગોતમો’’તિ એત્થ વુત્તનકારેન યોજેત્વા એવમત્થતો વેદિતબ્બાનિ – ‘‘ન વન્દતિ વા, નાસના વુટ્ઠહતિ વા, નાપિ ‘ઇધ ભોન્તો નિસીદન્તૂ’તિ એવં આસનેન વા ઉપનિમન્તેતી’’તિ. એત્થ હિ વા સદ્દો વિભાવને નામ અત્થે, ‘‘રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિઆદીસુ વિય. એવં વત્વા અથ અત્તનો અભિવાદનાદીનિ અકરોન્તં ભગવન્તં દિસ્વા આહ – ‘‘તયિદં ભો ગોતમ તથેવા’’તિ. યં તં મયા સુતં – તં તથેવ, તં સવનઞ્ચ મે દસ્સનઞ્ચ સંસન્દતિ સમેતિ, અત્થતો એકીભાવં ગચ્છતિ. ‘‘ન હિ ભવં ગોતમો…પે॰… આસનેન વા નિમન્તેતી’’તિ એવં અત્તના સુતં દિટ્ઠેન નિગમેત્વા નિન્દન્તો આહ – ‘‘તયિદં ભો ગોતમ ન સમ્પન્નમેવા’’તિ તં અભિવાદનાદીનં અકરણં ન યુત્તમેવ.
અથસ્સ ભગવા અત્તુક્કંસનપરવમ્ભનદોસં અનુપગમ્મ કરુણાસીતલહદયેન તં અઞ્ઞાણં વિધમિત્વા ‘‘નાહં તં બ્રાહ્મણ …પે॰… મુદ્ધાપિ તસ્સ વિપતેય્યા’’તિ. તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – ‘‘અહં, બ્રાહ્મણ, અપ્પટિહતેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણચક્ખુના ઓલોકેન્તોપિ તં પુગ્ગલં એતસ્મિં સદેવકાદિભેદે લોકે ન પસ્સામિ, યમહં અભિવાદેય્યં વા પચ્ચુટ્ઠેય્યં વા આસનેન વા નિમન્તેય્યં. અનચ્છરિયં વા એતં, ય્વાહં અજ્જ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો એવરૂપં નિપચ્ચકારારહં પુગ્ગલં ન પસ્સામિ. અપિચ ખો યદાપાહં સમ્પતિજાતોવ ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગન્ત્વા સકલં દસસહસ્સિલોકધાતું ઓલોકેસિં; તદાપિ એતસ્મિં સદેવકાદિભેદે લોકે તં પુગ્ગલં ન પસ્સામિ, યમહં
૩. એવં વુત્તેપિ બ્રાહ્મણો દુપ્પઞ્ઞતાય તથાગતસ્સ લોકે જેટ્ઠભાવં અસલ્લક્ખેન્તો કેવલં તં વચનં અસહમાનો આહ – ‘‘અરસરૂપો ભવં ગોતમો’’તિ. અયં કિરસ્સ અધિપ્પાયો – યં લોકે અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઅઞ્જલિકમ્મસામીચિકમ્મં ‘‘સામગ્ગિરસો’’તિ વુચ્ચતિ, તં ભોતો ગોતમસ્સ નત્થિ ‘‘અત્થિ ખ્વેસ બ્રાહ્મણ પરિયાયો’’તિઆદિમાહ.
તત્થ પરિયાયોતિ કારણં; અયઞ્હિ પરિયાયસદ્દો દેસના-વાર-કારણેસુ વત્તતિ. ‘‘મધુપિણ્ડિકપરિયાયોત્વેવ નં ધારેહી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૦૫) હિ એસ દેસનાયં વત્તતિ. ‘‘કસ્સ નુ ખો, આનન્દ, અજ્જ પરિયાયો ભિક્ખુનિયો ઓવદિતુ’’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૯૮) વારે. ‘‘સાધુ, ભન્તે, ભગવા અઞ્ઞં પરિયાયં આચિક્ખતુ, યથાયં ભિક્ખુસઙ્ઘો અઞ્ઞાય સણ્ઠહેય્યા’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૧૬૪) કારણે. સ્વાયમિધ કારણે વત્તતિ
તત્થ પહીનાતિ ચિત્તસન્તાનતો વિગતા જહિતા વા. એતસ્મિં પનત્થે કરણે સામિવચનં દટ્ઠબ્બં. અરિયમગ્ગસત્થેન ઉચ્છિન્નં તણ્હાવિજ્જામયં મૂલમેતેસન્તિ ઉચ્છિન્નમૂલા. તાલવત્થુ વિય નેસં વત્થુ કતન્તિ તાલાવત્થુકતા. યથા હિ તાલરુક્ખં સમૂલં ‘‘અનભાવંકતા’’તિ. અયઞ્હેત્થ પદચ્છેદો – અનુઅભાવં કતા અનભાવંકતાતિ. ‘‘અનભાવં ગતા’’તિપિ પાઠો, તસ્સ અનુઅભાવં ગતાતિ અત્થો. તત્થ પદચ્છેદો અનુઅભાવં ગતા અનભાવં ગતાતિ, યથા અનુઅચ્છરિયા અનચ્છરિયાતિ. આયતિં અનુપ્પાદધમ્માતિ અનાગતે અનુપ્પજ્જનકસભાવા. યે હિ અભાવં ગતા, તે પુન કથં ઉપ્પજ્જિસ્સન્તિ? તેનાહ – ‘‘અનભાવં ગતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા’’તિ.
અયં ખો બ્રાહ્મણ પરિયાયોતિ ઇદં ખો, બ્રાહ્મણ, કારણં યેન મં સમ્મા વદમાનો વદેય્ય ‘‘અરસરૂપો સમણો ગોતમો’’તિ. નો ચ ખો યં ત્વં સન્ધાય વદેસીતિ યઞ્ચ ખો ત્વં સન્ધાય વદેસિ, સો પરિયાયો ન હોતિ. કસ્મા પન ભગવા એવમાહ? નનુ એવં વુત્તે
૪. એવં બ્રાહ્મણો અત્તના અધિપ્પેતં અરસરૂપતં આરોપેતું અસક્કોન્તો અથાપરં નિબ્ભોગો ભવં ગોતમોતિઆદિમાહ. સબ્બપરિયાયેસુ ચેત્થ વુત્તનયેનેવ યોજનક્કમં વિદિત્વા નિબ્ભોગોતિ આહ. ભગવા પન ય્વાયં રૂપાદીસુ સત્તાનં છન્દરાગપરિભોગો તદભાવં અત્તનિ સમ્પસ્સમાનો અપરમ્પિ પરિયાયં અનુજાનાતિ.
૫. પુન બ્રાહ્મણો યં લોકે વયોવુડ્ઢાનં અભિવાદનાદિકુલસમુદાચારકમ્મં લોકિયા કરોન્તિ તસ્સ અકિરિયં સમ્પસ્સમાનો ભગવન્તં અકિરિયવાદોતિ આહ. ભગવા પન, યસ્મા કાયદુચ્ચરિતાદીનં અકિરિયં વદતિ તસ્મા, તં અકિરિયવાદં અત્તનિ સમ્પસ્સમાનો અપરમ્પિ પરિયાયં અનુજાનાતિ. તત્થ ચ કાયદુચ્ચરિતન્તિ પાણાતિપાત-અદિન્નાદાન-મિચ્છાચારચેતના વેદિતબ્બા. વચીદુચ્ચરિતન્તિ મુસાવાદ-પિસુણવાચા-ફરુસવાચા-સમ્ફપ્પલાપચેતના વેદિતબ્બા. મનોદુચ્ચરિતન્તિ અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદિટ્ઠિયો વેદિતબ્બા. ઠપેત્વા તે ધમ્મે, અવસેસા અકુસલા ધમ્મા ‘‘અનેકવિહિતા પાપકા અકુસલા ધમ્મા’’તિ વેદિતબ્બા.
૬. પુન બ્રાહ્મણો તમેવ અભિવાદનાદિકમ્મં ભગવતિ અપસ્સન્તો ઇમં ‘‘આગમ્મ અયં લોકતન્તિ લોકપવેણી ઉચ્છિજ્જતી’’તિ મઞ્ઞમાનો ભગવન્તં ઉચ્છેદવાદોતિ આહ. ભગવા પન યસ્મા અટ્ઠસુ લોભસહગતચિત્તેસુ પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સ દ્વીસુ અકુસલચિત્તેસુ ઉપ્પજ્જમાનકદોસસ્સ ચ અનાગામિમગ્ગેન ઉચ્છેદં વદતિ. સબ્બાકુસલસમ્ભવસ્સ પન નિરવસેસસ્સ મોહસ્સ અરહત્તમગ્ગેન ઉચ્છેદં વદતિ. ઠપેત્વા તે તયો, અવસેસાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં યથાનુરૂપં ચતૂહિ મગ્ગેહિ
૭. પુન બ્રાહ્મણો ‘‘જિગુચ્છતિ મઞ્ઞે સમણો ગોતમો ઇદં વયોવુડ્ઢાનં અભિવાદનાદિકુલસમુદાચારકમ્મં, તેન તં ન કરોતી’’તિ મઞ્ઞમાનો ભગવન્તં જેગુચ્છીતિ આહ. ભગવા પન યસ્મા જિગુચ્છતિ કાયદુચ્ચરિતાદીહિ; કિં વુત્તં હોતિ ‘‘કાયદુચ્ચરિતેના’’તિ ઉપયોગત્થે કરણવચનં દટ્ઠબ્બં.
૮. પુન બ્રાહ્મણો તમેવ અભિવાદનાદિકમ્મં ભગવતિ અપસ્સન્તો ‘‘અયં ઇમં લોકજેટ્ઠકકમ્મં વિનેતિ વિનાસેતિ, અથ વા યસ્મા એતં સામીચિકમ્મં ન કરોતિ તસ્મા અયં વિનેતબ્બો નિગ્ગણ્હિતબ્બો’’તિ મઞ્ઞમાનો ભગવન્તં વેનયિકોતિ આહ. તત્રાયં પદત્થો – વિનયતીતિ વિનયો, વિનાસેતીતિ વુત્તં હોતિ. વિનયો એવ વેનયિકો, વિનયં વા અરહતીતિ વેનયિકો, નિગ્ગહં અરહતીતિ વુત્તં હોતિ. ભગવા પન, યસ્મા રાગાદીનં વિનયાય વૂપસમાય ધમ્મં દેસેતિ, તસ્મા વેનયિકો હોતિ. અયમેવ ચેત્થ પદત્થો – વિનયાય ધમ્મં દેસેતીતિ વેનયિકો. વિચિત્રા હિ તદ્ધિતવુત્તિ! સ્વાયં તં વેનયિકભાવં અત્તનિ સમ્પસ્સમાનો અપરમ્પિ પરિયાયં અનુજાનાતિ.
૯. પુન બ્રાહ્મણો યસ્મા અભિવાદનાદીનિ સામીચિકમ્માનિ કરોન્તા વયોવુડ્ઢે તોસેન્તિ હાસેન્તિ, અકરોન્તા પન તાપેન્તિ વિહેસેન્તિ દોમનસ્સં નેસં ઉપ્પાદેન્તિ, ભગવા ચ તાનિ ન કરોતિ; તસ્મા ‘‘અયં વયોવુડ્ઢે તપતી’’તિ મઞ્ઞમાનો સપ્પુરિસાચારવિરહિતત્તા વા ‘‘કપણપુરિસો અય’’ન્તિ મઞ્ઞમાનો ભગવન્તં તપસ્સીતિ આહ. તત્રાયં પદત્થો – તપતીતિ તપો, રોસેતિ વિહેસેતીતિ વુત્તં હોતિ, સામીચિકમ્માકરણસ્સેતં નામં. તપો અસ્સ અત્થીતિ તપસ્સી. દુતિયે અત્થવિકપ્પે બ્યઞ્જનાનિ અવિચારેત્વા લોકે કપણપુરિસો ‘‘તપસ્સી’’તિ વુચ્ચતિ. ભગવા પન યે અકુસલા ધમ્મા લોકં તપનતો તપનીયાતિ
૧૦. પુન બ્રાહ્મણો તં અભિવાદનાદિકમ્મં દેવલોકગબ્ભસમ્પત્તિયા દેવલોકપટિસન્ધિપટિલાભાય સંવત્તતીતિ મઞ્ઞમાનો ભગવતિ ચસ્સ અભાવં દિસ્વા ભગવન્તં અપગબ્ભોતિ આહ. કોધવસેન વા ભગવતો માતુકુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિગ્ગહણે દોસં દસ્સેન્તોપિ એવમાહ. તત્રાયં પદત્થો – ગબ્ભતો અપગતોતિ અપગબ્ભો, અભબ્બો દેવલોકૂપપત્તિં પાપુણિતુન્તિ યસ્સ ખો બ્રાહ્મણ આયતિં ગબ્ભસેય્યા પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિ પહીનાતિ એતેસં પદાનં એવમત્થો દટ્ઠબ્બો – બ્રાહ્મણ, યસ્સ પુગ્ગલસ્સ અનાગતે ગબ્ભસેય્યા, પુનબ્ભવે ચ અભિનિબ્બત્તિ અનુત્તરેન મગ્ગેન વિહતકારણત્તા પહીનાતિ. ગબ્ભસેય્યગ્ગહણેન ચેત્થ જલાબુજયોનિ ગહિતા. પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિગ્ગહણેન ઇતરા તિસ્સોપિ.
અપિચ ગબ્ભસ્સ સેય્યા ગબ્ભસેય્યા, પુનબ્ભવો એવ અભિનિબ્બત્તિ પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યથા ચ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીતિ વુત્તેપિ ન વિઞ્ઞાણતો અઞ્ઞા ઠિતિ અત્થિ, એવમિધાપિ ન ગબ્ભતો અઞ્ઞા સેય્યાતિ વેદિતબ્બા. અભિનિબ્બત્તિ ચ નામ યસ્મા પુનબ્ભવભૂતાપિ અપુનબ્ભવભૂતાપિ અત્થિ, ઇધ ચ પુનબ્ભવભૂતા અધિપ્પેતા. તસ્મા વુત્તં – ‘‘પુનબ્ભવો એવ અભિનિબ્બત્તિ પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તી’’તિ.
૧૧. એવં આગતકાલતો પટ્ઠાય અરસરૂપતાદીહિ અટ્ઠહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તમ્પિ બ્રાહ્મણં ભગવા ધમ્મિસ્સરો ધમ્મરાજા ધમ્મસ્સામી સેય્યથાપિ બ્રાહ્મણાતિઆદિના નયેન બ્રાહ્મણસ્સ ધમ્મદેસનં વડ્ઢેસિ.
તત્થ સેય્યથાતિ ઓપમ્મત્થે નિપાતો; પીતિ સમ્ભાવનત્થે; ઉભયેનાપિ યથા નામ બ્રાહ્મણાતિ કુક્કુટિયા અણ્ડાનિ અટ્ઠ વા દસ વા દ્વાદસ વાતિ એત્થ પન કિઞ્ચાપિ કુક્કુટિયા વુત્તપ્પકારતો ઊનાધિકાનિપિ અણ્ડાનિ હોન્તિ, અથ ખો વચનસિલિટ્ઠતાય એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. એવઞ્હિ લોકે સિલિટ્ઠવચનં હોતિ. તાનસ્સૂતિ તાનિ અસ્સુ, ભવેય્યુન્તિ વુત્તં હોતિ. કુક્કુટિયા સમ્મા અધિસયિતાનીતિ તાય જનેત્તિયા કુક્કુટિયા પક્ખે પસારેત્વા તેસં ઉપરિ સયન્તિયા સમ્મા અધિસયિતાનિ. સમ્મા પરિસેદિતાનીતિ કાલેન કાલં ઉતું ગણ્હાપેન્તિયા સુટ્ઠુ સમન્તતો સેદિતાનિ, ઉસ્મીકતાનીતિ વુત્તં હોતિ. સમ્મા પરિભાવિતાનીતિ કાલેન કાલં સુટ્ઠુ સમન્તતો ભાવિતાનિ, કુક્કુટગન્ધં ગાહાપિતાનીતિ વુત્તં હોતિ.
ઇદાનિ યસ્મા તાય કુક્કુટિયા એવં તીહિ પકારેહિ તાનિ અણ્ડાનિ પરિપાલિયમાનાનિ ન પૂતીનિ હોન્તિ. યોપિ નેસં અલ્લસિનેહો સો પરિયાદાનં ગચ્છતિ. કપાલં તનુકં હોતિ, પાદનખસિખા ચ મુખતુણ્ડકઞ્ચ ખરં હોતિ, કુક્કુટપોતકા પરિપાકં ગચ્છન્તિ, કપાલસ્સ તનુકત્તા બહિદ્ધા ‘‘યો નુ ખો તેસં કુક્કુટચ્છાપકાનં…પે॰… કિન્તિ સ્વસ્સ વચનીયો’’તિ. તત્થ કુક્કુટચ્છાપકાનન્તિ કુક્કુટપોતકાનં. કિન્તિ સ્વસ્સ વચનીયોતિ સો કિન્તિ વચનીયો અસ્સ, કિન્તિ વત્તબ્બો ભવેય્ય જેટ્ઠો વા કનિટ્ઠો વાતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.
તતો બ્રાહ્મણો આહ – ‘‘જેટ્ઠોતિસ્સ ભો ગોતમ વચનીયો’’તિ. ભો, ગોતમ, સો જેટ્ઠો ઇતિ અસ્સ વચનીયો. કસ્માતિ ચે? સો હિ નેસં જેટ્ઠો, તસ્મા સો નેસં વુડ્ઢતરોતિ અત્થો. અથસ્સ ભગવા ઓપમ્મં સમ્પટિપાદેન્તો આહ – ‘‘એવમેવ ખો અહં બ્રાહ્મણા’’તિઆદિ. યથા સો કુક્કુટચ્છાપકો જેટ્ઠોતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; એવં અહમ્પિ અવિજ્જાગતાય પજાય. અવિજ્જાગતાયાતિ અવિજ્જા વુચ્ચતિ અઞ્ઞાણં, તત્થ ગતાય. પજાયાતિ સત્તાધિવચનમેતં. તસ્મા એત્થ અવિજ્જણ્ડકોસસ્સ અન્તો પવિટ્ઠેસુ સત્તેસૂતિ એવં અત્થો દટ્ઠબ્બો. અણ્ડભૂતાયાતિ અણ્ડે ભૂતાય જાતાય સઞ્જાતાય. યથા હિ અણ્ડે નિબ્બત્તા એકચ્ચે સત્તા અણ્ડભૂતાતિ વુચ્ચન્તિ; એવમયં સબ્બાપિ પજા અવિજ્જણ્ડકોસે નિબ્બત્તત્તા અણ્ડભૂતાતિ વુચ્ચતિ. પરિયોનદ્ધાયાતિ તેન અવિજ્જણ્ડકોસેન સમન્તતો ઓનદ્ધાય બદ્ધાય વેઠિતાય અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વાતિ તં અવિજ્જામયં અણ્ડકોસં ભિન્દિત્વા એકોવ લોકેતિ સકલેપિ લોકસન્નિવાસે અહમેવ એકો અદુતિયો. અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ અનુત્તરન્તિ ઉત્તરવિરહિતં સબ્બસેટ્ઠં. સમ્માસમ્બોધિન્તિ સમ્મા સામઞ્ચ બોધિં; અથ વા પસત્થં સુન્દરઞ્ચ બોધિં; બોધીતિ રુક્ખોપિ મગ્ગોપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમ્પિ નિબ્બાનમ્પિ વુચ્ચતિ. ‘‘બોધિરુક્ખમૂલે પઠમાભિસમ્બુદ્ધો’’તિ (મહાવ॰ ૧; ઉદા॰ ૧) ચ ‘‘અન્તરા ચ ગયં અન્તરા ચ બોધિ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૧૧; મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૫) ચ આગતટ્ઠાનેસુ હિ રુક્ખો બોધીતિ વુચ્ચતિ. ‘‘બોધિ અભિસમ્બુદ્ધોતિ અબ્ભઞ્ઞાસિં પટિવિજ્ઝિં; પત્તોમ્હિ અધિગતોમ્હીતિ વુત્તં હોતિ.
ઇદાનિ યદેતં ભગવતા ‘‘એવમેવ ખો અહં બ્રાહ્મણા’’તિ આદિના નયેન વુત્તં ઓપમ્મસમ્પટિપાદનં, તં એવમત્થેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા વેદિતબ્બં. યથા હિ તસ્સા કુક્કુટિયા અત્તનો અણ્ડેસુ અધિસયનાદિતિવિધકિરિયાકરણં; એવં બોધિપલ્લઙ્કે નિસિન્નસ્સ બોધિસત્તભૂતસ્સ ભગવતો અત્તનો ચિત્તસન્તાને અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તાતિ તિવિધાનુપસ્સનાકરણં. કુક્કુટિયા તિવિધકિરિયાસમ્પાદનેન અણ્ડાનં અપૂતિભાવો વિય બોધિસત્તભૂતસ્સ ભગવતો તિવિધાનુપસ્સનાસમ્પાદનેન વિપસ્સનાઞાણસ્સ અપરિહાનિ. કુક્કુટિયા
તતો કુક્કુટિયા તિવિધકિરિયાકરણેન કુક્કુટચ્છાપકસ્સ પાદનખસિખાય વા મુખતુણ્ડકેન વા અણ્ડકોસં પદાલેત્વા પક્ખે પપ્ફોટેત્વા સોત્થિના અભિનિબ્ભિદાકાલો વિય બોધિસત્તભૂતસ્સ ભગવતો તિવિધાનુપસ્સનાસમ્પાદનેન વિપસ્સનાઞાણં ગબ્ભં ગણ્હાપેત્વા અનુપુબ્બાધિગતેન અરહત્તમગ્ગેન અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા અભિઞ્ઞાપક્ખે પપ્ફોટેત્વા સોત્થિના સકલબુદ્ધગુણસચ્છિકતકાલો વેદિતબ્બોતિ.
સ્વાહં બ્રાહ્મણ જેટ્ઠો સેટ્ઠો લોકસ્સાતિ સો અહં બ્રાહ્મણ યથા તેસં કુક્કુટપોતકાનં પઠમતરં અણ્ડકોસં પદાલેત્વા અભિનિબ્ભિદો કુક્કુટપોતકો જેટ્ઠો હોતિ; એવં અવિજ્જાગતાય પજાય તં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા પઠમતરં અરિયાય જાતિયા જાતત્તા જેટ્ઠો વુડ્ઢતરોતિ સઙ્ખ્યં ગતો. સબ્બગુણેહિ પન અપ્પટિસમત્તા સેટ્ઠોતિ.
એવં ભગવા અત્તનો અનુત્તરં જેટ્ઠસેટ્ઠભાવં બ્રાહ્મણસ્સ પકાસેત્વા ઇદાનિ યાય પટિપદાય તં અધિગતો તં પટિપદં પુબ્બભાગતો પભુતિ દસ્સેતું ‘‘આરદ્ધં ખો પન મે બ્રાહ્મણા’’તિઆદિમાહ. ઇમં વા ભગવતો અનુત્તરં આરદ્ધં ખો પન મે બ્રાહ્મણ વીરિયં અહોસીતિ બ્રાહ્મણ, ન મયા અયં અનુત્તરો જેટ્ઠસેટ્ઠભાવો કુસીતેન મુટ્ઠસ્સતિના સારદ્ધકાયેન વિક્ખિત્તચિત્તેન અધિગતો, અપિચ ખો તદધિગમાય આરદ્ધં ખો પન મે વીરિયં અહોસિ, બોધિમણ્ડે નિસિન્નેન મયા ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં વીરિયં આરદ્ધં અહોસિ, પગ્ગહિતં અસિથિલપ્પવત્તિતન્તિ વુત્તં હોતિ. આરદ્ધત્તાયેવ ચ મે તં અસલ્લીનં અહોસિ. ન કેવલઞ્ચ વીરિયમેવ, સતિપિ મે આરમ્મણાભિમુખીભાવેન ઉપટ્ઠિતા અહોસિ. ઉપટ્ઠિતત્તાયેવ ચ અસમ્મુટ્ઠા. પસ્સદ્ધો કાયો અસારદ્ધોતિ કાયચિત્તપસ્સદ્ધિવસેન કાયોપિ મે પસ્સદ્ધો અહોસિ અસારદ્ધોતિ સો ચ ખો પસ્સદ્ધત્તાયેવ અસારદ્ધો, વિગતદરથોતિ વુત્તં હોતિ. સમાહિતં ચિત્તં એકગ્ગન્તિ ચિત્તમ્પિ મે સમ્મા
પઠમજ્ઝાનકથા
ઇદાનિ ઇમાય પટિપદાય અધિગતં પઠમજ્ઝાનં આદિં કત્વા વિજ્જત્તયપરિયોસાનં વિસેસં દસ્સેન્તો ‘‘સો ખો અહ’’ન્તિ આદિમાહ. તત્થ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહીતિઆદીનં કિઞ્ચાપિ ‘‘તત્થ કતમે કામા? છન્દો કામો, રાગો કામો, છન્દરાગો કામો; સઙ્કપ્પો કામો, રાગો કામો, સઙ્કપ્પરાગો કામો – ઇમે વુચ્ચન્તિ કામા. તત્થ કતમે અકુસલા ધમ્મા? કામચ્છન્દો…પે॰… વિચિકિચ્છા – ઇમે વુચ્ચન્તિ અકુસલા ધમ્મા. ઇતિ ઇમેહિ ચ કામેહિ ઇમેહિ ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ
સેય્યથિદં – વિવિચ્ચેવ કામેહીતિ કામેહિ વિવિચ્ચિત્વા વિના હુત્વા અપસક્કેત્વા. યો પનાયમેત્થ એવકારો, સો નિયમત્થોતિ વેદિતબ્બો. યસ્મા ચ નિયમત્થો, તસ્મા તસ્મિં પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરણસમયે અવિજ્જમાનાનમ્પિ કામાનં તસ્સ પઠમજ્ઝાનસ્સ પટિપક્ખભાવં કામપરિચ્ચાગેનેવ ચસ્સ અધિગમં દીપેતિ. કથં? ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ એવઞ્હિ નિયમે કરિયમાને ઇદં પઞ્ઞાયતિ. નૂનિમસ્સ ઝાનસ્સ કામા પટિપક્ખભૂતા, યેસુ સતિ ઇદં ન પવત્તતિ, અન્ધકારે સતિ પદીપો વિય, તેસં પરિચ્ચાગેનેવ ચસ્સ અધિગમો હોતિ, ઓરિમતીરપરિચ્ચાગેન પારિમતીરસ્સેવ, તસ્મા નિયમં કરોતીતિ.
તત્થ સિયા – ‘‘કસ્મા પનેસ પુબ્બપદેયેવ વુત્તો ન ઉત્તરપદે, કિં અકુસલેહિ ધમ્મેહિ અવિવિચ્ચાપિ ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યા’’તિ? ન
વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહીતિ કિલેસકામેહિ સબ્બાકુસલેહિ ધમ્મેહિ વા વિવિચ્ચાતિ અત્થો યુજ્જતિ. તેન ચિત્તવિવેકો વુત્તો હોતિ. પુરિમેન ચેત્થ વત્થુકામેહિ વિવેકવચનતોયેવ કામસુખપરિચ્ચાગો, દુતિયેન કિલેસકામેહિ વિવેકવચનતો નેક્ખમ્મસુખપરિગ્ગહો વિભાવિતો હોતિ. એવં વત્થુકામકિલેસકામવિવેકવચનતોયેવ ચ એતેસં પઠમેન સંકિલેસવત્થુપ્પહાનં, દુતિયેન સંકિલેસપ્પહાનં; પઠમેન લોલભાવસ્સ હેતુપરિચ્ચાગો, દુતિયેન બાલભાવસ્સ; પઠમેન ચ પયોગસુદ્ધિ, દુતિયેન આસયપોસનં વિભાવિતં હોતીતિ વિઞ્ઞાતબ્બં. એસ તાવ નયો ‘‘કામેહી’’તિ એત્થ વુત્તકામેસુ વત્થુકામપક્ખે.
કિલેસકામપક્ખે પન છન્દોતિ ચ રાગોતિ ચ એવમાદીહિ અનેકભેદો કામચ્છન્દોયેવ કામોતિ અધિપ્પેતો. સો ચ અકુસલપરિયાપન્નોપિ પેટકે વુત્તં.
એવમેત્થ ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ ઇમિના કામચ્છન્દસ્સ વિક્ખમ્ભનવિવેકો વુત્તો હોતિ. ‘‘વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’’તિ ઇમિના પઞ્ચન્નમ્પિ નીવરણાનં. અગ્ગહિતગ્ગહણેન પન
એત્તાવતા ચ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ પહાનઙ્ગં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સમ્પયોગઙ્ગં દસ્સેન્તો સવિતક્કં સવિચારન્તિઆદિમાહ. તત્થ વિતક્કનં વિતક્કો, ઊહનન્તિ વુત્તં હોતિ. સ્વાયં આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણો, આહનનપરિયાહનનરસો. તથા હિ ‘‘તેન યોગાવચરો આરમ્મણં વિતક્કાહતં વિતક્કપરિયાહતં કરોતી’’તિ વુચ્ચતિ. આરમ્મણે ચિત્તસ્સ આનયનપચ્ચુપટ્ઠાનો. વિચરણં વિચારો, અનુસઞ્ચરણન્તિ
વિવેકજન્તિ એત્થ વિવિત્તિ વિવેકો, નીવરણવિગમોતિ અત્થો. વિવિત્તોતિ વા વિવેકો, નીવરણવિવિત્તો ઝાનસમ્પયુત્તધમ્મરાસીતિ અત્થો. તસ્મા વિવેકા, તસ્મિં વા વિવેકે જાતન્તિ વિવેકજં. પીતિસુખન્તિ એત્થ પિનયતીતિ પીતિ, સા સમ્પિયાયનલક્ખણા કાયચિત્તપીનનરસા
અથ વા પીતિ ચ સુખઞ્ચ પીતિસુખં, ધમ્મવિનયાદયો વિય. વિવેકજં પીતિસુખમસ્સ ઝાનસ્સ, અસ્મિં વા ઝાને અત્થીતિ એવમ્પિ વિવેકજંપીતિસુખં. યથેવ
પઠમન્તિ ગણનાનુપુબ્બતા પઠમં, ઇદં પઠમં સમાપજ્જતીતિપિ પઠમં. પચ્ચનીકધમ્મે ઝાપેતીતિ ઝાનં, ઇમિના યોગિનો ઝાયન્તીતિપિ ઝાનં, પચ્ચનીકધમ્મે ડહન્તિ ગોચરં વા ચિન્તેન્તીતિ અત્થો. સયં વા તં ઝાયતિ ઉપનિજ્ઝાયતીતિ ઝાનં, તેનેવ ઉપનિજ્ઝાયનલક્ખણન્તિ વુચ્ચતિ. તદેતં આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનં આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનન્તિ સહ ઉપચારેન અટ્ઠ સમાપત્તિયો વુચ્ચન્તિ. કસ્મા? કસિણાદિઆરમ્મણૂપનિજ્ઝાયનતો. લક્ખણૂપનિજ્ઝાનન્તિ વિપસ્સનામગ્ગફલાનિ વુચ્ચન્તિ. કસ્મા? લક્ખણૂપનિજ્ઝાયનતો. એત્થ હિ વિપસ્સના અનિચ્ચલક્ખણાદીનિ ઉપનિજ્ઝાયતિ, વિપસ્સનાય ઉપનિજ્ઝાયનકિચ્ચં પન મગ્ગેન સિજ્ઝતીતિ મગ્ગો લક્ખણૂપનિજ્ઝાનન્તિ વુચ્ચતિ. ફલં પન નિરોધસ્સ તથલક્ખણં ઉપનિજ્ઝાયતીતિ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનન્તિ વુચ્ચતિ. ઇમસ્મિં પનત્થે આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનમેવ ઝાનન્તિ અધિપ્પેતં.
એત્થાહ – ‘‘કતમં પન તં ઝાનં નામ, યં સવિતક્કં સવિચારં…પે॰… પીતિસુખન્તિ એવં અપદેસં અરહતી’’તિ? વુચ્ચતે – યથા સધનો સપરિજનોતિઆદીસુ ઠપેત્વા ધનઞ્ચ પરિજનઞ્ચ અઞ્ઞો અપદેસારહો હોતિ, એવં ઠપેત્વા વિતક્કાદિધમ્મે અઞ્ઞં અપદેસારહં નત્થિ. યથા પન સરથા સપત્તિ સેનાતિ વુત્તે સેનઙ્ગેસુયેવ સેનાસમ્મુતિ, એવમિધ પઞ્ચસુ અઙ્ગેસુયેવ
ઉપસમ્પજ્જાતિ વિહાસિન્તિ બોધિમણ્ડે નિસજ્જસઙ્ખાતેન ઇરિયાપથવિહારેન ઇતિવુત્તપ્પકારઝાનસમઙ્ગી
કિં પન કત્વા ભગવા ઇમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહાસીતિ? કમ્મટ્ઠાનં ભાવેત્વા. કતરં? આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં. અઞ્ઞેન તદત્થિકેન કિં કાતબ્બન્તિ? અઞ્ઞેનપિ એતં વા કમ્મટ્ઠાનં પથવીકસિણાદીનં વા અઞ્ઞતરં ભાવેતબ્બં. તેસં ભાવનાનયો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૫૫) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. ઇધ પન વુચ્ચમાને અતિભારિયં વિનયનિદાનં હોતિ, તસ્મા પાળિયા અત્થપ્પકાસનમત્તમેવ કરોમાતિ.
પઠમજ્ઝાનકથા નિટ્ઠિતા.
દુતિયજ્ઝાનકથા
વિતક્કવિચારાનં વૂપસમાતિ વિતક્કસ્સ ચ વિચારસ્સ ચાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં વૂપસમા સમતિક્કમા; દુતિયજ્ઝાનક્ખણે અપાતુભાવાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ કિઞ્ચાપિ દુતિયજ્ઝાને સબ્બેપિ પઠમજ્ઝાનધમ્મા ન સન્તિ, અઞ્ઞેયેવ હિ પઠમજ્ઝાને ફસ્સાદયો, અઞ્ઞે ઇધ; ઓળારિકસ્સ પન ઓળારિકસ્સ અઙ્ગસ્સ સમતિક્કમા પઠમજ્ઝાનતો પરેસં દુતિયજ્ઝાનાદીનં અધિગમો અજ્ઝત્તન્તિ ઇધ નિયકજ્ઝત્તમધિપ્પેતં. વિભઙ્ગે પન ‘‘અજ્ઝત્તં પચ્ચત્ત’’ન્તિ (વિભ॰ ૫૭૩) એત્તકમેવ વુત્તં. યસ્મા પન નિયકજ્ઝત્તં અધિપ્પેતં, તસ્મા અત્તનિ જાતં અત્તનો સન્તાને નિબ્બત્તન્તિ અયમેત્થ અત્થો.
સમ્પસાદનન્તિ સમ્પસાદનં વુચ્ચતિ સદ્ધા. સમ્પસાદનયોગતો ઝાનમ્પિ સમ્પસાદનં, નીલવણ્ણયોગતો નીલવત્થં વિય. યસ્મા વા તં ઝાનં સમ્પસાદનસમન્નાગતત્તા વિતક્કવિચારક્ખોભવૂપસમનેન ચેતો સમ્પસાદયતિ, તસ્માપિ સમ્પસાદનન્તિ વુત્તં. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પે સમ્પસાદનં ચેતસોતિ એવં પદસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. પુરિમસ્મિં પન અત્થવિકપ્પે એકોદિ, વિતક્કવિચારેહિ અનજ્ઝારૂળ્હત્તા અગ્ગો સેટ્ઠો હુત્વા ઉદેતીતિ એકોદિભાવં. સો પનાયં એકોદિ યસ્મા ચેતસો, ન સત્તસ્સ ન જીવસ્સ, તસ્મા એતં ચેતસો એકોદિભાવન્તિ વુત્તં.
નનુ ચાયં સદ્ધા પઠમજ્ઝાનેપિ અત્થિ, અયઞ્ચ એકોદિનામકો સમાધિ; અથ કસ્મા ઇદમેવ સમ્પસાદનં ‘‘ચેતસો એકોદિભાવઞ્ચા’’તિ વુત્તન્તિ? વુચ્ચતે – અદુઞ્હિ પઠમજ્ઝાનં વિતક્કવિચારક્ખોભેન વીચિતરઙ્ગસમાકુલમિવ જલં ન સુપ્પસન્નં હોતિ, તસ્મા સતિયાપિ સદ્ધાય સમ્પસાદનન્તિ ન વુત્તં. ન સુપ્પસન્નત્તાયેવ ચેત્થ સમાધિપિ ન સુટ્ઠુ પાકટો, તસ્મા એકોદિભાવન્તિપિ ન વુત્તં. ઇમસ્મિં પન ઝાને વિતક્કવિચારપલિબોધાભાવેન લદ્ધોકાસા બલવતી સદ્ધા, બલવસદ્ધાસહાયપ્પટિલાભેનેવ ચ સમાધિપિ પાકટો; તસ્મા ઇદમેવ એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. વિભઙ્ગે પન ‘‘સમ્પસાદનન્તિ યા સદ્ધા સદ્દહના ઓકપ્પના અભિપ્પસાદો, ચેતસો એકોદિભાવન્તિ યા ચિત્તસ્સ ઠિતિ…પે॰… સમ્માસમાધી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં. એવં વુત્તેન પનેતેન સદ્ધિં અયં અત્થવણ્ણના યથા ન વિરુજ્ઝતિ અઞ્ઞદત્થુ સંસન્દતિ ચેવ સમેતિ ચ એવં વેદિતબ્બા.
અવિતક્કં અવિચારન્તિ ભાવનાય પહીનત્તા એતસ્મિં એતસ્સ વા વિતક્કો નત્થીતિ અવિતક્કં. ઇમિનાવ નયેન અવિચારં. વિભઙ્ગેપિ (વિભ॰ ૫૭૬) વુત્તં ‘‘ઇતિ અયઞ્ચ વિતક્કો
એત્થાહ – નનુ ચ ‘‘વિતક્કવિચારાનં વૂપસમાતિ ઇમિનાપિ અયમત્થો સિદ્ધો, અથ કસ્મા પુન વુત્તં અવિતક્કં અવિચાર’’ન્તિ? વુચ્ચતે – એવમેતં સિદ્ધો વાયમત્થો, ન પનેતં તદત્થદીપકં; નનુ અવોચુમ્હ – ‘‘ઓળારિકસ્સ પન ઓળારિકસ્સ
અપિચ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા ઇદં સમ્પસાદનં, ન કિલેસકાલુસિયસ્સ. વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમા એકોદિભાવં ન ઉપચારજ્ઝાનમિવ નીવરણપ્પહાના, ન પઠમજ્ઝાનમિવ ચ અઙ્ગપાતુભાવાતિ એવં સમ્પસાદનએકોદિભાવાનં હેતુપરિદીપકમિદં વચનં. તથા વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા ઇદં અવિતક્કઅવિચારં, ન તતિયચતુત્થજ્ઝાનાનિ વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ વિય ચ અભાવાતિ એવં અવિતક્કઅવિચારભાવસ્સ હેતુપરિદીપકઞ્ચ, ન વિતક્કવિચારાભાવમત્તપરિદીપકં. વિતક્કવિચારાભાવમત્તપરિદીપકમેવ પન ‘‘અવિતક્કં અવિચાર’’ન્તિ ઇદં વચનં, તસ્મા પુરિમં વત્વાપિ પુન વત્તબ્બમેવાતિ.
સમાધિજન્તિ પઠમજ્ઝાનસમાધિતો સમ્પયુત્તસમાધિતો વા જાતન્તિ અત્થો. તત્થ કિઞ્ચાપિ પઠમમ્પિ સમ્પયુત્તસમાધિતો જાતં, અથ ખો અયમેવ ‘‘સમાધી’’તિ વત્તબ્બતં અરહતિ વિતક્કવિચારક્ખોભવિરહેન અતિવિય અચલત્તા સુપ્પસન્નત્તા ચ. તસ્મા ઇમસ્સ વણ્ણભણનત્થં ઇદમેવ ‘‘સમાધિજ’’ન્તિ વુત્તં. પીતિસુખન્તિ ઇદં વુત્તનયમેવ.
દુતિયન્તિ ગણનાનુપુબ્બતો દુતિયં, ઇદં દુતિયં સમાપજ્જતીતિપિ દુતિયં. ઝાનન્તિ એત્થ પન યથા પઠમજ્ઝાનં વિતક્કાદીહિ પઞ્ચઙ્ગિકં હોતિ, એવમિદં સમ્પસાદાદીહિ ‘‘ચતુરઙ્ગિક’’ન્તિ વેદિતબ્બં. યથાહ – ‘‘ઝાનન્તિ સમ્પસાદો, પીતિ, સુખં, ચિત્તસ્સેકગ્ગતા’’તિ (વિભ॰ ૫૮૦). પરિયાયોયેવ ચેસો. સમ્પસાદનં પન ઠપેત્વા નિપ્પરિયાયેન તિવઙ્ગિકમેવેતં હોતિ. યથાહ – ‘‘કતમં તસ્મિં સમયે તિવઙ્ગિકં ઝાનં હોતિ? પીતિ, સુખં, ચિત્તસ્સેકગ્ગતા’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧૬૧). સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
દુતિયજ્ઝાનકથા નિટ્ઠિતા.
તતિયજ્ઝાનકથા
પીતિયા ચ વિરાગાતિ એત્થ વુત્તત્થાયેવ પીતિ. વિરાગોતિ તસ્સા જિગુચ્છનં વા સમતિક્કમો વા. ઉભિન્નમન્તરા ‘‘ચ’’ સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, સો
કામઞ્ચેતે વિતક્કવિચારા દુતિયજ્ઝાનેયેવ વૂપસન્તા ઇમસ્સ પન ઝાનસ્સ મગ્ગપરિદીપનત્થં વણ્ણભણનત્થઞ્ચેતં વુત્તં. ‘‘વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા’’તિ હિ વુત્તે ઇદં પઞ્ઞાયતિ – ‘‘નૂન વિતક્કવિચારવૂપસમો મગ્ગો ઇમસ્સ ઝાનસ્સા’’તિ. યથા ચ તતિયે અરિયમગ્ગે અપ્પહીનાનમ્પિ સક્કાયદિટ્ઠાદીનં ‘‘પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પહાના’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૩૨) એવં પહાનં વુચ્ચમાનં વણ્ણભણનં હોતિ તદધિગમાય ઉસ્સુકાનં ઉસ્સાહજનકં; એવમેવં ઇધ અવૂપસન્તાનમ્પિ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમો વુચ્ચમાનો વણ્ણભણનં હોતિ. તેનાયમત્થો વુત્તો – ‘‘પીતિયા ચ સમતિક્કમા, વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમા’’તિ.
ઉપેક્ખકો ચ વિહાસિન્તિ એત્થ ઉપપત્તિતો ઇક્ખતીતિ ઉપેક્ખા, સમં પસ્સતિ, અપક્ખપતિતાવ હુત્વા પસ્સતીતિ અત્થો. તાય વિસદાય વિપુલાય થામગતાય સમન્નાગતત્તા તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગી ‘‘ઉપેક્ખકો’’તિ વુચ્ચતિ. ઉપેક્ખા પન દસવિધા હોતિ – છળઙ્ગુપેક્ખા, બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા, બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા, વીરિયુપેક્ખા, સઙ્ખારુપેક્ખા, વેદનુપેક્ખા, વિપસ્સનુપેક્ખા, તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા, ઝાનુપેક્ખા, પારિસુદ્ધુપેક્ખાતિ. એવમયં દસવિધાપિ તત્થ તત્થ આગતનયતો ભૂમિપુગ્ગલચિત્તારમ્મણતો, ખન્ધસઙ્ગહ-એકક્ખણકુસલત્તિકસઙ્ખેપવસેન ચ અટ્ઠસાલિનિયા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાય
એત્થાહ
નિટ્ઠિતા ‘‘ઉપેક્ખકો ચ વિહાસિ’’ન્તિ એતસ્સ સબ્બસો અત્થવણ્ણના.
ઇદાનિ સતો ચ સમ્પજાનોતિ એત્થ સરતીતિ સતો, સમ્પજાનાતીતિ સમ્પજાનો. પુગ્ગલેન સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ વુત્તં. તત્થ સરણલક્ખણા સતિ, અસમ્મુસ્સનરસા, આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના; અસમ્મોહલક્ખણં સમ્પજઞ્ઞં, તીરણરસં, પવિચયપચ્ચુપટ્ઠાનં. તત્થ કિઞ્ચાપિ ઇદં સતિસમ્પજઞ્ઞં પુરિમજ્ઝાનેસુપિ અત્થિ, મુટ્ઠસ્સતિસ્સ હિ અસમ્પજાનસ્સ ઉપચારજ્ઝાનમત્તમ્પિ ન સમ્પજ્જતિ, પગેવ અપ્પના; ઓળારિકત્તા પન તેસં ઝાનાનં ભૂમિયં વિય પુરિસસ્સ ચિત્તસ્સ ગતિ સુખા હોતિ, અબ્યત્તં તત્થ સતિસમ્પજઞ્ઞકિચ્ચં. ઓળારિકઙ્ગપ્પહાનેન પન સુખુમત્તા ઇમસ્સ ઝાનસ્સ પુરિસસ્સ ખુરધારાયં વિય સતિસમ્પજઞ્ઞકિચ્ચપરિગ્ગહિતાયેવ ચિત્તસ્સ ગતિ ઇચ્છિતબ્બાતિ ઇધેવ વુત્તં. કિઞ્ચ ભિય્યો? યથાપિ ધેનુપગો વચ્છો ધેનુતો અપનીતો અરક્ખિયમાનો પુનદેવ ધેનું ઉપગચ્છતિ; એવમિદં તતિયજ્ઝાનસુખં પીતિતો અપનીતમ્પિ સતિસમ્પજઞ્ઞારક્ખેન અરક્ખિયમાનં પુનદેવ પીતિં ઉપગચ્છેય્ય પીતિસમ્પયુત્તમેવ સિયા. સુખે વાપિ સત્તા રજ્જન્તિ, ઇદઞ્ચ અતિમધુરં સુખં, તતો પરં સુખાભાવા
ઇદાનિ સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેસિન્તિ એત્થ કિઞ્ચાપિ તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગિનો સુખપ્પટિસંવેદનાભોગો નત્થિ, એવં સન્તેપિ યસ્મા તસ્સ નામકાયેન સમ્પયુત્તં સુખં, યં વા તં નામકાયસમ્પયુત્તં સુખં, તંસમુટ્ઠાનેનસ્સ યસ્મા અતિપણીતેન રૂપેન રૂપકાયો ફુટો, યસ્સ
ઇદાનિ યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારીતિ એત્થ યંઝાનહેતુ યંઝાનકારણા તં તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગીપુગ્ગલં બુદ્ધાદયો અરિયા આચિક્ખન્તિ દેસેન્તિ પઞ્ઞપેન્તિ
કસ્મા પન તં તે એવં પસંસન્તીતિ? પસંસારહતો. અયઞ્હિ યસ્મા અતિમધુરસુખે સુખપારમિપ્પત્તેપિ તતિયજ્ઝાને ઉપેક્ખકો, ન તત્થ સુખાભિસઙ્ગેન આકડ્ઢીયતિ, યથા ચ પીતિ ન ઉપ્પજ્જતિ; એવં ઉપટ્ઠિતસ્સતિતાય સતિમા. યસ્મા ચ અરિયકન્તં અરિયજનસેવિતમેવ ચ અસંકિલિટ્ઠં સુખં નામકાયેન પટિસંવેદેતિ, તસ્મા પસંસારહો. ઇતિ પસંસારહતો નં અરિયા તે એવં પસંસાહેતુભૂતે ગુણે પકાસેન્તા ‘‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’’તિ એવં પસંસન્તીતિ વેદિતબ્બં.
તતિયન્તિ ગણનાનુપુબ્બતો તતિયં. ઇદં તતિયં સમાપજ્જતીતિપિ તતિયં. ઝાનન્તિ એત્થ ચ યથા દુતિયં સમ્પસાદાદીહિ ચતુરઙ્ગિકં; એવમિદં ઉપેક્ખાદીહિ પઞ્ચઙ્ગિકં. યથાહ – ‘‘ઝાનન્તિ ઉપેક્ખા સતિ સમ્પજઞ્ઞં સુખં ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા’’તિ (વિભ॰ ૫૯૧). પરિયાયોયેવ ચેસો. ઉપેક્ખાસતિસમ્પજઞ્ઞાનિ પન ઠપેત્વા નિપ્પરિયાયેન દુવઙ્ગિકમેવેતં હોતિ. યથાહ – ‘‘કતમં તસ્મિં સમયે દુવઙ્ગિકં ઝાનં હોતિ
તતિયજ્ઝાનકથા નિટ્ઠિતા.
ચતુત્થજ્ઝાનકથા
સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાનાતિ કાયિકસુખસ્સ ચ કાયિકદુક્ખસ્સ ચ પહાના. પુબ્બેવાતિ તઞ્ચ ખો પુબ્બેવ, ન ચતુત્થજ્ઝાનક્ખણે સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમાતિ ચેતસિકસુખસ્સ ચ ચેતસિકદુક્ખસ્સ ચાતિ ઇમેસમ્પિ દ્વિન્નં પુબ્બેવ અત્થઙ્ગમા પહાના ઇચ્ચેવ વુત્તં હોતિ. કદા પન નેસં પહાનં હોતિ? ચતુન્નં ઝાનાનં ઉપચારક્ખણે. સોમનસ્સઞ્હિ ચતુત્થજ્ઝાનસ્સ ઉપચારક્ખણેયેવ પહીયતિ, દુક્ખદોમનસ્સસુખાનિ પઠમદુતિયતતિયાનં ઉપચારક્ખણેસુ. એવમેતેસં પહાનક્કમેન અવુત્તાનં, ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે પન ઇન્દ્રિયાનં ઉદ્દેસક્કમેનેવ ઇધાપિ વુત્તાનં સુખદુક્ખસોમનસ્સ દોમનસ્સાનં પહાનં વેદિતબ્બં.
યદિ
એત્થાહ – ‘‘અથેવં તસ્સ તસ્સ ઝાનસ્સૂપચારે પહીનાપિ એતા વેદના ઇધ કસ્મા સમાહરી’’તિ? સુખગ્ગહણત્થં. યા હિ અયં ‘‘અદુક્ખમસુખ’’ન્તિ એત્થ અદુક્ખમસુખા વેદના વુત્તા, સા સુખુમા અતિદુબ્બિઞ્ઞેય્યા ન સક્કા સુખેન ગહેતું. તસ્મા યથા નામ દુટ્ઠસ્સ યથા વા તથા વા ઉપસઙ્કમિત્વા ગહેતું અસક્કુણેય્યસ્સ ગોણસ્સ ગહણત્થં ગોપો એકસ્મિં વજે સબ્બે ગાવો સમાહરતિ, અથેકેકં નીહરન્તો પટિપાટિયા આગતં ‘‘અયં સો, ગણ્હથ ન’’ન્તિ તમ્પિ ગાહાપયતિ; એવમેવ ભગવા સુખગ્ગહણત્થં સબ્બા એતા સમાહરિ. એવઞ્હિ
અપિચ અદુક્ખમસુખાય ચેતોવિમુત્તિયા પચ્ચયદસ્સનત્થઞ્ચાપિ એતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. સુખપ્પહાનાદયો હિ તસ્સા પચ્ચયા. યથાહ – ‘‘ચત્તારો ખો, આવુસો, પચ્ચયા અદુક્ખમસુખાય ચેતોવિમુત્તિયા સમાપત્તિયા. ઇધાવુસો, ભિક્ખુ, સુખસ્સ ચ પહાના…પે॰… ચતુત્થજ્ઝાનં
અદુક્ખમસુખન્તિ દુક્ખાભાવેન અદુક્ખં, સુખાભાવેન અસુખં. એતેનેત્થ દુક્ખસુખપટિપક્ખભૂતં તતિયવેદનં દીપેતિ, ન દુક્ખસુખાભાવમત્તં. તતિયવેદના નામ – અદુક્ખમસુખા, ઉપેક્ખાતિપિ વુચ્ચતિ. સા ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતાનુભવનલક્ખણા, મજ્ઝત્તરસા, અવિભૂતપચ્ચુપટ્ઠાના, સુખનિરોધપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા. ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિન્તિ ઉપેક્ખાય જનિતસતિપારિસુદ્ધિં. ઇમસ્મિઞ્હિ ઝાને સુપરિસુદ્ધા સતિ. યા ચ તસ્સા સતિયા પારિસુદ્ધિ, સા ઉપેક્ખાય કતા ન અઞ્ઞેન; તસ્મા એતં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિન્તિ વુચ્ચતિ. વિભઙ્ગેપિ વુત્તં – ‘‘અયં સતિ ઇમાય ઉપેક્ખાય વિસદા હોતિ પરિસુદ્ધા પરિયોદાતા, તેન વુચ્ચતિ – ‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિ’’’ન્તિ (વિભ॰ ૫૯૭). યાય ચ ઉપેક્ખાય એત્થ સતિયા પારિસુદ્ધિ હોતિ, સા અત્થતો તત્રમજ્ઝત્તતા વેદિતબ્બા. ન કેવલઞ્ચેત્થ તાય સતિયેવ પરિસુદ્ધા, અપિચ ખો સબ્બેપિ સમ્પયુત્તધમ્મા; સતિસીસેન પન દેસના વુત્તા.
તત્થ
ચતુત્થન્તિ ગણનાનુપુબ્બતો ચતુત્થં. ઇદં ચતુત્થં સમાપજ્જતીતિપિ ચતુત્થં. ઝાનન્તિ એત્થ યથા તતિયં ઉપેક્ખાદીહિ પઞ્ચઙ્ગિકં; એવમિદં ઉપેક્ખાદીહિ તિવઙ્ગિકં. યથાહ – ‘‘ઝાનન્તિ ઉપેક્ખા, સતિ ચિત્તસ્સેકગ્ગતા’’તિ. પરિયાયો એવ ચેસો. ઠપેત્વા પન સતિં ઉપેક્ખેકગ્ગતમેવ ગહેત્વા નિપ્પરિયાયેન દુવઙ્ગિકમેવેતં હોતિ. યથાહ – ‘‘કતમં તસ્મિં સમયે દુવઙ્ગિકં ઝાનં હોતિ? ઉપેક્ખા, ચિત્તસ્સેકગ્ગતા’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧૬૫). સેસં વુત્તનયમેવાતિ.
ચતુત્થજ્ઝાનકથા નિટ્ઠિતા.
પુબ્બેનિવાસકથા
૧૨. ઇતિ ઇમાનિ ચત્તારિ ઝાનાનિ કેસઞ્ચિ ચિત્તેકગ્ગતત્થાનિ હોન્તિ, કેસઞ્ચિ વિપસ્સનાપાદકાનિ, કેસઞ્ચિ અભિઞ્ઞાપાદકાનિ, કેસઞ્ચિ નિરોધપાદકાનિ, કેસઞ્ચિ ભવોક્કમનત્થાનિ. તત્થ ખીણાસવાનં ચિત્તેકગ્ગતત્થાનિ હોન્તિ, તે હિ સમાપજ્જિત્વા ‘‘એકગ્ગચિત્તા સુખં દિવસં વિહરિસ્સામા’’તિ
ભગવતા ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે’’તિઆદિમાહ.
તત્થ સોતિ સો અહં. એવન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનક્કમનિદસ્સનમેતં. ઇમિના કમેન ચતુત્થજ્ઝાનં પટિલભિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. સમાહિતેતિ ઇમિના ચતુત્થજ્ઝાનસમાધિના સમાહિતે. પરિસુદ્ધેતિઆદીસુ પન ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિભાવેન પરિસુદ્ધે. પરિસુદ્ધત્તાયેવ પરિયોદાતે, પભસ્સરેતિ વુત્તં હોતિ. સુખાદીનં પચ્ચયાનં ઘાતેન વિહતરાગાદિઅઙ્ગણત્તા અનઙ્ગણે. અનઙ્ગણત્તાયેવ ચ વિગતૂપક્કિલેસે; અઙ્ગણેન હિ ચિત્તં ઉપક્કિલિસ્સતિ. સુભાવિતત્તા મુદુભૂતે, વસીભાવપ્પત્તેતિ વુત્તં હોતિ. વસે વત્તમાનઞ્હિ ચિત્તં મુદૂતિ વુચ્ચતિ. મુદુત્તાયેવ ચ કમ્મનિયે, કમ્મક્ખમે કમ્મયોગ્ગેતિ વુત્તં હોતિ. મુદુ હિ ચિત્તં કમ્મનિયં હોતિ સુધન્તમિવ સુવણ્ણં, તદુભયમ્પિ ચ સુભાવિતત્તા એવ. યથાહ – ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં ભાવિતં બહુલીકતં મુદુ ચ હોતિ કમ્મનિયઞ્ચ, યથયિદં, ભિક્ખવે, ચિત્ત’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૨૨).
એતેસુ ઠિતે. ઠિતત્તાયેવ આનેઞ્જપ્પત્તે, અચલે નિરિઞ્જનેતિ વુત્તં હોતિ. મુદુકમ્મઞ્ઞભાવેન વા અત્તનો વસે ઠિતત્તા ઠિતે, સદ્ધાદીહિ પરિગ્ગહિતત્તા આનેઞ્જપ્પત્તે. સદ્ધાપરિગ્ગહિતઞ્હિ ચિત્તં અસ્સદ્ધિયેન ન ઇઞ્જતિ, વીરિયપરિગ્ગહિતં કોસજ્જેન ન ઇઞ્જતિ, સતિપરિગ્ગહિતં પમાદેન ન ઇઞ્જતિ, સમાધિપરિગ્ગહિતં ઉદ્ધચ્ચેન ન ઇઞ્જતિ, પઞ્ઞાપરિગ્ગહિતં અવિજ્જાય ન ઇઞ્જતિ, ઓભાસગતં કિલેસન્ધકારેન ન ઇઞ્જતિ. ઇમેહિ
અપરો નયો – ચતુત્થજ્ઝાનસમાધિના સમાહિતે. નીવરણદૂરીભાવેન પરિસુદ્ધે. વિતક્કાદિસમતિક્કમેન પરિયોદાતે. ઝાનપ્પટિલાભપચ્ચયાનં પાપકાનં ઇચ્છાવચરાનં અભાવેન અનઙ્ગણે. અભિજ્ઝાદીનં ચિત્તૂપક્કિલેસાનં વિગમેન વિગતૂપક્કિલેસે. ઉભયમ્પિ ચેતં અનઙ્ગણવત્થસુત્તાનુસારેન (મ॰ નિ॰ ૧.૫૭ આદયો) વેદિતબ્બં. વસિપ્પત્તિયા મુદુભૂતે. ઇદ્ધિપાદભાવૂપગમેન કમ્મનિયે. ભાવનાપારિપૂરિયા પણીતભાવૂપગમેન ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે
પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાયાતિ એવં અભિઞ્ઞાપાદકે જાતે એતસ્મિં ચિત્તે પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિમ્હિ યં ઞાણં તદત્થાય. તત્થ પુબ્બેનિવાસોતિ પુબ્બે અતીતજાતીસુ નિવુત્થક્ખન્ધા. નિવુત્થાતિ અજ્ઝાવુત્થા અનુભૂતા અત્તનો સન્તાને ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધા નિવુત્થધમ્મા વા નિવુત્થા, ગોચરનિવાસેન નિવુત્થા, અત્તનો વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાતા પરિચ્છિન્ના, પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતાપિ વા છિન્નવટુમકાનુસ્સરણાદીસુ. પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતીતિ યાય સતિયા પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, સા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિ. ઞાણન્તિ તાય સતિયા સમ્પયુત્તઞાણં. એવમિમસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ અત્થાય પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાય એતસ્સ ઞાણસ્સ અધિગમાય પત્તિયાતિ વુત્તં હોતિ. અભિનિન્નામેસિન્તિ અભિનીહરિં.
સોતિ અનેકવિહિતન્તિ અનેકવિધં, અનેકેહિ વા પકારેહિ પવત્તિતં સંવણ્ણિતન્તિ અત્થો. પુબ્બેનિવાસન્તિ સમનન્તરાતીતં ભવં આદિં કત્વા તત્થ તત્થ નિવુત્થસન્તાનં. અનુસ્સરામીતિ ‘‘એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો’’તિ એવં જાતિપટિપાટિયા અનુગન્ત્વા અનુગન્ત્વા સરામિ, અનુદેવ વા સરામિ, ચિત્તે વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૪૦૨ આદયો) વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં. ઇધ પન પાળિમેવ વણ્ણયિસ્સામ.
સેય્યથિદન્તિ આરદ્ધપ્પકારદસ્સનત્થે નિપાતો. તેનેવ ય્વાયં પુબ્બેનિવાસો આરદ્ધો, તસ્સ પકારપ્પભેદં દસ્સેન્તો એકમ્પિ જાતિન્તિઆદિમાહ. તત્થ એકમ્પિ જાતિન્તિ એકમ્પિ પટિસન્ધિમૂલં ચુતિપરિયોસાનં એકભવપરિયાપન્નં ખન્ધસન્તાનં. એસ નયો દ્વેપિ જાતિયોતિઆદીસુ. અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પેતિઆદીસુ પન પરિહાયમાનો કપ્પો સંવટ્ટકપ્પો, વડ્ઢમાનો વિવટ્ટકપ્પોતિ વેદિતબ્બો. તત્થ ચ સંવટ્ટેન સંવટ્ટટ્ઠાયી ગહિતો હોતિ તમ્મૂલકત્તા. વિવટ્ટેન ચ વિવટ્ટટ્ઠાયી. એવઞ્હિ સતિ યાનિ તાનિ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, કપ્પસ્સ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ
તત્થ તયો સંવટ્ટા – તેજોસંવટ્ટો, આપોસંવટ્ટો, વાયોસંવટ્ટોતિ. તિસ્સો સંવટ્ટસીમા – આભસ્સરા, સુભકિણ્હા, વેહપ્ફલાતિ. યદા કપ્પો તેજેન સંવટ્ટતિ, આભસ્સરતો હેટ્ઠા અગ્ગિના ડય્હતિ. યદા ઉદકેન સંવટ્ટતિ, સુભકિણ્હતો હેટ્ઠા ઉદકેન વિલીયતિ. યદા વાતેન સંવટ્ટતિ, વેહપ્ફલતો હેટ્ઠા વાતેન વિદ્ધંસિયતિ. વિત્થારતો પન સદાપિ એકં બુદ્ધક્ખેત્તં વિનસ્સતિ.
બુદ્ધક્ખેત્તં નામ તિવિધં હોતિ – જાતિક્ખેત્તં, આણાક્ખેત્તં, વિસયક્ખેત્તઞ્ચ. તત્થ જાતિક્ખેત્તં દસસહસ્સચક્કવાળપરિયન્તં હોતિ, યં તથાગતસ્સ પટિસન્ધિઆદીસુ કમ્પતિ. આણાક્ખેત્તં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૪૦૪) વુત્તં. અત્થિકેહિ તતો ગહેતબ્બં.
યે પનેતે સંવટ્ટવિવટ્ટા વુત્તા, એતેસુ ભગવા બોધિમણ્ડે સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝનત્થાય નિસિન્નો અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ વિવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ સંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પે સરિ. કથં? ‘‘અમુત્રાસિ’’ન્તિઆદિના નયેન. તત્થ અમુત્રાસિન્તિ અમુમ્હિ સંવટ્ટકપ્પે અહં અમુમ્હિ ભવે વા યોનિયા વા ગતિયા વા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા વા સત્તાવાસે વા સત્તનિકાયે વા અહોસિં. એવંનામોતિ વેસ્સન્તરો વા જોતિપાલો વા. એવંગોત્તોતિ ભગ્ગવો વા ગોતમો વા. એવંવણ્ણોતિ ઓદાતો વા સામો વા. એવમાહારોતિ સાલિમંસોદનાહારો વા પવત્તફલભોજનો વા. એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદીતિ અનેકપ્પકારેન કાયિકચેતસિકાનં સામિસનિરામિસાદિપ્પભેદાનં વા સુખદુક્ખાનં પટિસંવેદી. એવમાયુપરિયન્તોતિ એવં વસ્સસતપરમાયુપરિયન્તો વા ચતુરાસીતિકપ્પસહસ્સપરમાયુપરિયન્તો વા.
સો તતો ચુતો અમુત્ર ઉદપાદિન્તિ સો અહં તતો ભવતો યોનિતો ગતિતો વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિતો સત્તાવાસતો સત્તનિકાયતો વા ચુતો, પુન અમુકસ્મિં નામ ભવે યોનિયા ગતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા સત્તાવાસે સત્તનિકાયે વા ઉદપાદિં. તત્રાપાસિન્તિ અથ તત્રાપિ ભવે યોનિયા ગતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા સત્તાવાસે સત્તનિકાયે વા પુન અહોસિં. એવંનામોતિઆદિ વુત્તનયમેવ.
અથ વા યસ્મા અમુત્રાસિન્તિ ઇદં અનુપુબ્બેન આરોહન્તસ્સ યાવદિચ્છકં સરણં. સો તતો ચુતોતિ પટિનિવત્તન્તસ્સ પચ્ચવેક્ખણં. તસ્મા ઇધૂપપન્નોતિ ઇમિસ્સા ઇધૂપપત્તિયા અનન્તરં અમુત્ર ઉદપાદિન્તિ તુસિતભવનં સન્ધાયાહાતિ વેદિતબ્બં. તત્રાપાસિં એવંનામોતિ તત્રાપિ એવંગોત્તોતિ તાહિ દેવતાહિ સદ્ધિં એકગોત્તો. એવંવણ્ણોતિ સુવણ્ણવણ્ણો. એવમાહારોતિ દિબ્બસુધાહારો. એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદીતિ એવં દિબ્બસુખપ્પટિસંવેદી. દુક્ખં પન સઙ્ખારદુક્ખમત્તમેવ. એવમાયુપરિયન્તોતિ એવં સત્તપઞ્ઞાસવસ્સકોટિસટ્ઠિવસ્સસતસહસ્સાયુપરિયન્તો. સો તતો ચુતોતિ સો અહં તતો તુસિતભવનતો ચુતો. ઇધૂપપન્નોતિ ઇધ મહામાયાય દેવિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તો.
ઇતીતિ એવં. સાકારં સઉદ્દેસન્તિ નામગોત્તવસેન સઉદ્દેસં, વણ્ણાદિવસેન સાકારં. નામગોત્તવસેન હિ સત્તો ‘‘દત્તો, તિસ્સો, ગોતમો’’તિ ઉદ્દિસીયતિ; વણ્ણાદીહિ ઓદાતો, સામોતિ નાનત્તતો પઞ્ઞાયતિ; તસ્મા નામગોત્તં ઉદ્દેસો, ઇતરે આકારા. કિં પન બુદ્ધાયેવ પુબ્બેનિવાસં સરન્તીતિ? વુચ્ચતે – ન બુદ્ધાયેવ, પચ્ચેકબુદ્ધ-બુદ્ધસાવક-તિત્થિયાપિ, નો ચ ખો અવિસેસેન. તિત્થિયા હિ ચત્તાલીસંયેવ કપ્પે સરન્તિ, ન તતો પરં. કસ્મા? દુબ્બલપઞ્ઞત્તા. તેસઞ્હિ નામરૂપપરિચ્છેદવિરહતો દુબ્બલા પઞ્ઞા હોતિ. સાવકેસુ પન અસીતિમહાસાવકા કપ્પસતસહસ્સં સરન્તિ; દ્વે અગ્ગસાવકા એકમસઙ્ખ્યેય્યં સતસહસ્સઞ્ચ. પચ્ચેકબુદ્ધા દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સતસહસ્સઞ્ચ. એત્તકો હિ તેસં અભિનીહારો. બુદ્ધાનં પન પરિચ્છેદો નત્થિ, યાવ ઇચ્છન્તિ તાવ સરન્તિ. તિત્થિયા ચ ખન્ધપટિપાટિમેવ સરન્તિ. પટિપાટિં મુઞ્ચિત્વા ચુતિપટિસન્ધિવસેન સરિતું ન સક્કોન્તિ. તેસઞ્હિ અન્ધાનં વિય ઇચ્છિતપ્પદેસોક્કમનં નત્થિ. સાવકા ઉભયથાપિ સરન્તિ; તથા પચ્ચેકબુદ્ધા. બુદ્ધા પન ખન્ધપટિપાટિયાપિ ચુતિપટિસન્ધિવસેનપિ સીહોક્કન્તવસેનપિ અનેકાસુ કપ્પકોટીસુ હેટ્ઠા વા ઉપરિ વા યં યં ઠાનં આકઙ્ખન્તિ, તં સબ્બં સરન્તિયેવ.
અયં ખો મે બ્રાહ્મણાતિઆદીસુ મેતિ મયા. વિજ્જાતિ વિદિતકરણટ્ઠેન વિજ્જા. કિં વિદિતં અવિજ્જાતિ તસ્સેવ પુબ્બેનિવાસસ્સ અવિદિતકરણટ્ઠેન તપ્પટિચ્છાદકમોહો વુચ્ચતિ. તમોતિ સ્વેવ મોહો તપ્પટિચ્છાદકટ્ઠેન આલોકોતિ સાયેવવિજ્જા ઓભાસકરણટ્ઠેન ‘‘આલોકો’’તિ વુચ્ચતિ. એત્થ ચ વિજ્જા અધિગતાતિ અયં અત્થો, સેસં પસંસાવચનં. યોજના
યથા તન્તિ એત્થ યથાતિ ઓપમ્મત્થે. તન્તિ નિપાતો. સતિયા અવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તસ્સ. વીરિયાતાપેન આતાપિનો. કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખતાય પહિતત્તસ્સ, પેસિતચિત્તસ્સાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા અપ્પમત્તસ્સ આતાપિનો પહિતત્તસ્સ વિહરતો અવિજ્જા વિહઞ્ઞેય્ય વિજ્જા ઉપ્પજ્જેય્ય, તમો વિહઞ્ઞેય્ય આલોકો ઉપ્પજ્જેય્ય; એવમેવ મમ અવિજ્જા વિહતા વિજ્જા ઉપ્પન્ના, તમો વિહતો આલોકો ઉપ્પન્નો. એતસ્સ મે પધાનાનુયોગસ્સ અનુરૂપમેવ ફલં લદ્ધન્તિ.
અયં ખો મે બ્રાહ્મણ પઠમા અભિનિબ્ભિદા અહોસિ કુક્કુટચ્છાપકસ્સેવ અણ્ડકોસમ્હાતિ અયં ખો મમ બ્રાહ્મણ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણમુખતુણ્ડકેન પુબ્બે નિવુત્થક્ખન્ધપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા પઠમા અભિનિબ્ભિદા પઠમા નિક્ખન્તિ પઠમા અરિયાજાતિ અહોસિ, કુક્કુટચ્છાપકસ્સેવ મુખતુણ્ડકેન વા પાદનખસિખાય વા અણ્ડકોસં પદાલેત્વા તમ્હા અણ્ડકોસમ્હા અભિનિબ્ભિદા નિક્ખન્તિ કુક્કુટનિકાયે પચ્ચાજાતીતિ.
પુબ્બેનિવાસકથા નિટ્ઠિતા.
દિબ્બચક્ખુઞાણકથા
૧૩. સો એવં…પે॰… ચુતૂપપાતઞાણાયાતિ ચુતિયા ચ ઉપપાતે ચ ઞાણાય; યેન ઞાણેન સત્તાનં ચુતિ ચ ઉપપાતો ચ ઞાયતિ, તદત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. ચિત્તં અભિનિન્નામેસિન્તિ પરિકમ્મચિત્તં નીહરિં. સો દિબ્બેન…પે॰… પસ્સામીતિ એત્થ પન પૂરિતપારમીનં મહાસત્તાનં પરિકમ્મકરણં નત્થિ. તે હિ ચિત્તે અભિનિન્નામિતમત્તે એવ દિબ્બેન ચક્ખુના સત્તે પસ્સન્તિ, આદિકમ્મિકકુલપુત્તા પન પરિકમ્મં કત્વા. તસ્મા તેસં વસેન પરિકમ્મં વત્તબ્બં સિયા. તં પન વુચ્ચમાનં અતિભારિયં વિનયનિદાનં કરોતિ; તસ્મા તં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૪૧૧) વુત્તનયેન ગહેતબ્બં. ઇધ પન પાળિમેવ વણ્ણયિસ્સામ.
સોતિ દિબ્બેનાતિઆદીસુ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બં ચક્ખુ. ચક્ખુકિચ્ચકરણેન ચક્ખુમિવાતિપિ ચક્ખુ. ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુત્તા વિસુદ્ધં. યો હિ ચુતિમત્તમેવ પસ્સતિ ન ઉપપાતં, સો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો ઉપપાતમત્તમેવ પસ્સતિ ન ચુતિં, સો નવસત્તપાતુભાવદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો પન તદુભયં પસ્સતિ, સો યસ્મા દુવિધમ્પિ તં દિટ્ઠિગતં અતિવત્તતિ, તસ્માસ્સ તં દસ્સનં દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુ હોતિ. તદુભયઞ્ચ ભગવા અદ્દસ. તેનેતં વુત્તં – ‘‘ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુત્તા વિસુદ્ધ’’ન્તિ.
એકાદસઉપક્કિલેસવિરહતો વા વિસુદ્ધં. ભગવતો હિ એકાદસપક્કિલેસવિરહિતં દિબ્બચક્ખુ. યથાહ – ‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધ, ‘વિચિકિચ્છા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ ઇતિ વિદિત્વા વિચિકિચ્છં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં. અમનસિકારો…પે॰… થિનમિદ્ધં… છમ્ભિતત્તં… ઉપ્પિલં… દુટ્ઠુલ્લં… અચ્ચારદ્ધવીરિયં… અતિલીનવીરિયં… અભિજપ્પા… નાનત્તસઞ્ઞા… ‘અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ ઇતિ વિદિત્વા અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં. સો ખો અહં, અનુરુદ્ધ, અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો ઓભાસઞ્હિ ખો સઞ્જાનામિ, ન ચ રૂપાનિ પસ્સામિ. રૂપાનિ હિ ખો પસ્સામિ, ન ચ ઓભાસં સઞ્જાનામી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૪૨-૨૪૩) એવમાદિ. તદેવં એકાદસુપક્કિલેસવિરહતો
મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા રૂપદસ્સનેન અતિક્કન્તમાનુસકં; માનુસકં વા મંસચક્ખું અતિક્કન્તત્તા અતિક્કન્તમાનુસકન્તિ વેદિતબ્બં. તેન દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન.
સત્તે પસ્સામીતિ મનુસ્સમંસચક્ખુના વિય સત્તે પસ્સામિ દક્ખામિ ઓલોકેમિ. ચવમાને ઉપપજ્જમાનેતિ એત્થ ચુતિક્ખણે વા ઉપપત્તિક્ખણે વા ચવમાના. યે ચ ગહિતપટિસન્ધિકા સમ્પતિનિબ્બત્તા વા, તે ઉપપજ્જમાનાતિ અધિપ્પેતા. તે એવરૂપે ચવમાને ઉપપજ્જમાને ચ પસ્સામીતિ દસ્સેતિ. હીનેતિ મોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા હીનાનં જાતિકુલભોગાદીનં વસેન હીળિતે ઓહીળિતે ઉઞ્ઞાતે અવઞ્ઞાતે. પણીતેતિ અમોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા તબ્બિપરીતે. સુવણ્ણેતિ અદોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા ઇટ્ઠકન્તમનાપવણ્ણયુત્તે. દુબ્બણ્ણેતિ દોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા અનિટ્ઠાકન્તઅમનાપવણ્ણયુત્તે; અભિરૂપે વિરૂપેતિપિ અત્થો. સુગતેતિ સુગતિગતે, અલોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા અડ્ઢે મહદ્ધને. દુગ્ગતેતિ દુગ્ગતિગતે, લોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા દલિદ્દે અપ્પન્નપાને. યથાકમ્મૂપગેતિ યં યં કમ્મં ઉપચિતં તેન તેન ઉપગતે. તત્થ પુરિમેહિ ‘‘ચવમાને’’તિઆદીહિ દિબ્બચક્ખુકિચ્ચં વુત્તં; ઇમિના પન પદેન યથાકમ્મૂપગઞાણકિચ્ચં.
તસ્સ ચ ઞાણસ્સ અયમુપ્પત્તિક્કમો – સો હેટ્ઠા નિરયાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા નેરયિકસત્તે પસ્સતિ મહન્તં દુક્ખમનુભવમાને, તં દસ્સનં દિબ્બચક્ખુકિચ્ચમેવ. સો એવં મનસિ કરોતિ – ‘‘કિન્નુ ખો કમ્મં કત્વા ઇમે સત્તા એતં દુક્ખમનુભવન્તી’’તિ? અથસ્સ ‘‘ઇદં નામ કત્વા’’તિ તં કમ્મારમ્મણં ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. તથા ઉપરિ દેવલોકાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા નન્દનવન-મિસ્સકવન-ફારુસકવનાદીસુ સત્તે પસ્સતિ મહાસમ્પત્તિં અનુભવમાને. તમ્પિ દસ્સનં દિબ્બચક્ખુકિચ્ચમેવ. સો એવં મનસિ કરોતિ – ‘‘કિન્નુ ખો કમ્મં કત્વા ઇમે સત્તા એતં સમ્પત્તિં અનુભવન્તી’’તિ? અથસ્સ ‘‘ઇદં
કાયદુચ્ચરિતેનાતિઆદીસુ દુટ્ઠુ ચરિતં દુટ્ઠં વા ચરિતં કિલેસપૂતિકત્તાતિ દુચ્ચરિતં; કાયેન દુચ્ચરિતં, કાયતો વા ઉપ્પન્નં દુચ્ચરિતન્તિ કાયદુચ્ચરિતં. એવં વચીમનોદુચ્ચરિતાનિપિ દટ્ઠબ્બાનિ. સમન્નાગતાતિ સમઙ્ગીભૂતા. અરિયાનં ઉપવાદકાતિ બુદ્ધ-પચ્ચેકબુદ્ધ-બુદ્ધસાવકાનં અરિયાનં અન્તમસો ગિહિસોતાપન્નાનમ્પિ અનત્થકામા હુત્વા અન્તિમવત્થુના
‘‘અઞ્ઞતરસ્મિં કિર ગામે એકો થેરો ચ દહરભિક્ખુ ચ પિણ્ડાય ચરન્તિ. તે પઠમઘરેયેવ ઉળુઙ્કમત્તં ઉણ્હયાગું લભિંસુ. થેરસ્સ ચ કુચ્છિવાતો અત્થિ. સો ચિન્તેસિ – ‘અયં યાગુ મય્હં સપ્પાયા, યાવ ન સીતલા હોતિ તાવ નં પિવામી’તિ. સો મનુસ્સેહિ ઉમ્મારત્થાય આહટે દારુક્ખન્ધે નિસીદિત્વા તં પિવિ. ઇતરો તં જિગુચ્છિ – ‘અતિચ્છાતો વતાયં મહલ્લકો અમ્હાકં લજ્જિતબ્બકં અકાસી’તિ. થેરો ગામે ચરિત્વા વિહારં ગન્ત્વા દહરભિક્ખું આહ – ‘અત્થિ તે, આવુસો, ઇમસ્મિં સાસને પતિટ્ઠા’તિ? ‘આમ, ભન્તે, સોતાપન્નો અહ’ન્તિ. ‘તેન હાવુસો, ઉપરિમગ્ગત્થાય વાયામં મા અકાસિ, ખીણાસવો તયા ઉપવદિતો’તિ. સો તં ખમાપેસિ. તેનસ્સ તં પાકતિકં અહોસિ’’. તસ્મા યો અઞ્ઞોપિ અરિયં ઉપવદતિ, તેન ગન્ત્વા સચે અત્તના વુડ્ઢતરો હોતિ, ‘‘અહં આયસ્મન્તં ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, તં મે ખમાહી’’તિ ખમાપેતબ્બો. સચે નવકતરો હોતિ
મિચ્છાદિટ્ઠિકાતિ વિપરીતદસ્સના. મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાનાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન સમાદિન્નનાનાવિધકમ્મા, યે ચ મિચ્છાદિટ્ઠિમૂલકેસુ કાયકમ્માદીસુ અઞ્ઞેપિ
મિચ્છાદિટ્ઠિતો
કાયસ્સ ભેદાતિ ઉપાદિન્નક્ખન્ધપરિચ્ચાગા. પરં મરણાતિ તદનન્તરં અભિનિબ્બત્તક્ખન્ધગ્ગહણે. અથવા કાયસ્સ ભેદાતિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સુપચ્છેદા. પરં મરણાતિ ચુતિચિત્તતો ઉદ્ધં. અપાયન્તિ એવમાદિ સબ્બં નિરયવેવચનં. નિરયો હિ સગ્ગમોક્ખહેતુભૂતા પુઞ્ઞસમ્મતા અયા અપેતત્તા, સુખાનં દુગ્ગતિ; દોસબહુલતાય વા દુટ્ઠેન કમ્મુના નિબ્બત્તા ગતીતિ દુગ્ગતિ. વિવસા નિપતન્તિ એત્થ દુક્કટકારિનોતિ વિનિપાતો; વિનસ્સન્તા વા એત્થ નિપતન્તિ સમ્ભિજ્જમાનઙ્ગપચ્ચઙ્ગાતિ વિનિપાતો. નત્થિ એત્થ અસ્સાદસઞ્ઞિતો અયોતિ નિરયો.
અથ વા અપાયગ્ગહણેન તિરચ્છાનયોનિં દીપેતિ. તિરચ્છાનયોનિ હિ અપાયો, સુગતિયા અપેતત્તા; ન દુગ્ગતિ, મહેસક્ખાનં નાગરાજાદીનં સમ્ભવતો. દુગ્ગતિગ્ગહણેન પેત્તિવિસયં દીપેતિ. સો હિ અપાયો ચેવ દુગ્ગતિ ચ સુગતિતો અપેતત્તા, દુક્ખસ્સ ચ ગતિભૂતત્તા; ન તુ વિનિપાતો અસુરસદિસં અવિનિપતિતત્તા. પેતમહિદ્ધિકાનઞ્હિ વિમાનાનિપિ નિબ્બત્તન્તિ. વિનિપાતગ્ગહણેન અસુરકાયં દીપેતિ. સો હિ યથાવુત્તેનત્થેન અપાયો ચેવ દુગ્ગતિ ચ સબ્બસમુસ્સયેહિ ચ વિનિપતિતત્તા વિનિપાતોતિ વુચ્ચતિ. નિરયગ્ગહણેન અવીચિ-આદિઅનેકપ્પકારં નિરયમેવ દીપેતિ. ઉપપન્નાતિ ઉપગતા, તત્થ અભિનિબ્બત્તાતિ અધિપ્પાયો. વુત્તવિપરિયાયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો.
અયં સુગતિ. રૂપાદિવિસયેહિ સુટ્ઠુ અગ્ગોતિ સગ્ગો. સો સબ્બોપિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકોતિ અયં વચનત્થો. વિજ્જાતિ દિબ્બચક્ખુઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ સત્તાનં ચુતિપટિસન્ધિપટિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં વુત્તનયમેવ. અયમેવ હેત્થ વિસેસો – યથા પુબ્બેનિવાસકથાયં ‘‘પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણમુખતુણ્ડકેન પુબ્બેનિવુત્થક્ખન્ધપઅચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા’’તિ વુત્તં; એવમિધ ‘‘ચુતૂપપાતઞાણમુખતુણ્ડકેન ચુતૂપપાતપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા’’તિ વત્તબ્બન્તિ.
દિબ્બચક્ખુઞાણકથા નિટ્ઠિતા.
આસવક્ખયઞાણકથા
૧૪. સો એવં સમાહિતે ચિત્તેતિ ઇધ વિપસ્સનાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બં. આસવાનં ખયઞાણાયાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણત્થાય. અરહત્તમગ્ગો હિ આસવવિનાસનતો આસવાનં ખયોતિ વુચ્ચતિ. તત્ર ચેતં ઞાણં તપ્પરિયાપન્નત્તાતિ ચિત્તં અભિનિન્નામેસિન્તિ વિપસ્સનાચિત્તં અભિનીહરિં. સો ઇદં દુક્ખન્તિ એવમાદીસુ ‘‘એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ભિય્યો’’તિ સબ્બમ્પિ દુક્ખસચ્ચં સરસલક્ખણપટિવેધેન યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં જાનિં પટિવિજ્ઝિં. તસ્સ ચ દુક્ખસ્સ નિબ્બત્તિકં તણ્હં ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ, તદુભયમ્પિ યં ઠાનં પત્વા નિરુજ્ઝતિ તં તેસં અપ્પવત્તિં નિબ્બાનં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધો’’તિ, તસ્સ ચ સમ્પાપકં અરિયમગ્ગં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ સરસલક્ખણપટિવેધેન યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં જાનિં પટિવિજ્ઝિન્તિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.
એવં સરૂપતો સચ્ચાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ કિલેસવસેન પરિયાયતો દસ્સેન્તો ‘‘ઇમે આસવા’’તિઆદિમાહ. તસ્સ મે એવં જાનતો એવં પસ્સતોતિ તસ્સ મય્હં એવં જાનન્તસ્સ એવં પસ્સન્તસ્સ સહ વિપસ્સનાય કોટિપ્પત્તં મગ્ગં કથેતિ. કામાસવાતિ કામાસવતો. વિમુચ્ચિત્થાતિ ઇમિના ફલક્ખણં દસ્સેતિ. મગ્ગક્ખણે હિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ફલક્ખણે વિમુત્તં હોતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણન્તિ ઇમિના પચ્ચવેક્ખણઞાણં ખીણા જાતીતિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિં. તેન હિ ઞાણેન ભગવા પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘ખીણા જાતી’’તિઆદીનિ અબ્ભઞ્ઞાસિં. કતમા પન ભગવતો જાતિ ખીણા, કથઞ્ચ નં અબ્ભઞ્ઞાસીતિ? વુચ્ચતે – ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા, પુબ્બેવ ખીણત્તા; ન અનાગતા, અનાગતે વાયામાભાવતો; ન પચ્ચુપ્પન્ના, વિજ્જમાનત્તા. યા પન મગ્ગસ્સ અભાવિતત્તા ઉપ્પજ્જેય્ય એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસુ એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદા જાતિ, સા મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન ખીણા; તં સો મગ્ગભાવનાય પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘કિલેસાભાવે વિજ્જમાનમ્પિ કમ્મં આયતિં અપ્પટિસન્ધિકં હોતી’’તિ જાનન્તો અબ્ભઞ્ઞાસિં.
વુસિતન્તિ વુત્થં પરિવુત્થં, કતં ચરિતં નિટ્ઠિતન્તિ અત્થો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં, પુથુજ્જનકલ્યાણકેન હિ સદ્ધિં સત્ત સેક્ખા બ્રહ્મચરિયવાસં વસન્તિ નામ, ખીણાસવો વુત્થવાસો. તસ્મા ભગવા અત્તનો બ્રહ્મચરિયવાસં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘વુસિતં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ અબ્ભઞ્ઞાસિં. કતં કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાભિસમયવસેન નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ ઇદાનિ પુન ઇત્થભાવાય એવં સોળસકિચ્ચભાવાય કિલેસક્ખયાય વા મગ્ગભાવનાકિચ્ચં મે નત્થીતિ અબ્ભઞ્ઞાસિં.
ઇદાનિ એવં પચ્ચવેક્ખણઞાણપરિગ્ગહિતં તં આસવાનં ખયઞાણાધિગમં બ્રાહ્મણસ્સ દસ્સેન્તો અયં ખો મે બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. તત્થ વિજ્જાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ ચતુસચ્ચપટિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં વુત્તનયમેવ. અયં પન વિસેસો – અયં ખો મે બ્રાહ્મણ તતિયા અભિનિબ્ભિદા અહોસીતિ એત્થ અયં ખો મમ બ્રાહ્મણ આસવાનં ખયઞાણમુખતુણ્ડકેન ચતુસચ્ચપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા તતિયા અભિનિબ્ભિદા તતિયા નિક્ખન્તિ તતિયા અરિયજાતિ અહોસિ, કુક્કુટચ્છાપકસ્સેવ મુખતુણ્ડકેન વા પાદનખસિખાય વા અણ્ડકોસં પદાલેત્વા તમ્હા અણ્ડકોસમ્હા અભિનિબ્ભિદા નિક્ખન્તિ કુક્કુટનિકાયે પચ્ચાજાતીતિ.
એત્તાવતા
પદાલેત્વા તતો નિક્ખમન્તો સકિમેવ જાયતિ, અહં પન પુબ્બે-નિવુત્થક્ખન્ધપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં ભિન્દિત્વા પઠમં તાવ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણવિજ્જાય જાતો, તતો સત્તાનં ચુતિપટિસન્ધિપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા દુતિયં દિબ્બચક્ખુઞાણવિજ્જાય જાતો, પુન ચતુસચ્ચપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા તતિયં આસવાનં ખયઞાણવિજ્જાય જાતો; એવં તીહિ વિજ્જાહિ તિક્ખત્તું જાતો. સા ચ મે જાતિ અરિયા સુપરિસુદ્ધાતિ ઇદં દસ્સેસિ. એવં દસ્સેન્તો ચ પુબ્બેનિવાસઞાણેન અતીતંસઞાણં, દિબ્બચક્ખુના પચ્ચુપ્પન્નાનાગતંસઞાણં, આસવક્ખયેન સકલલોકિયલોકુત્તરગુણન્તિ એવં તીહિ વિજ્જાહિ સબ્બેપિ સબ્બઞ્ઞુગુણે પકાસેત્વા અત્તનો અરિયાય જાતિયા જેટ્ઠસેટ્ઠભાવં બ્રાહ્મણસ્સ દસ્સેસીતિ.
આસવક્ખયઞાણકથા નિટ્ઠિતા.
દેસનાનુમોદનકથા
૧૫. એવં વુત્તે વેરઞ્જો બ્રાહ્મણોતિ એવં ભગવતા લોકાનુકમ્પકેન બ્રાહ્મણં અનુકમ્પમાનેન વિનિગૂહિતબ્બેપિ અત્તનો અરિયાય જાતિયા જેટ્ઠસેટ્ઠભાવે વિજ્જત્તયપકાસિકાય જેટ્ઠો ભવં ગોતમો સેટ્ઠો ભવં ગોતમો’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા પુન તં ભગવતો ધમ્મદેસનં અબ્ભનુમોદમાનો ‘‘અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, અભિક્કન્તં, ભો ગોતમા’’તિઆદિમાહ.
તત્થાયં અભિક્કન્તસદ્દો ખયસુન્દરાભિરૂપઅબ્ભનુમોદનેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તિ; નિક્ખન્તો પઠમો યામો, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિઆદીસુ
‘‘કો મે વન્દતિ પાદાનિ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;
અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, સબ્બા ઓભાસયં દિસા’’તિ. –
આદીસુ (વિ॰ વ॰ ૮૫૭) અભિરૂપે. ‘‘અભિક્કન્તં, ભન્તે’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૫૦) અબ્ભનુમોદને. ઇધાપિ અબ્ભનુમોદનેયેવ. યસ્મા ચ અબ્ભનુમોદને, તસ્મા ‘‘સાધુ સાધુ, ભો ગોતમા’’તિ વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બં.
‘‘ભયે કોધે પસંસાયં, તુરિતે કોતૂહલચ્છરે;
હાસે સોકે પસાદે ચ, કરે આમેડિતં બુધો’’તિ.
ઇમિના ચ લક્ખણેન ઇધ પસાદવસેન પસંસાવસેન ચાયં દ્વિક્ખત્તું વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.
અથ વા અભિક્કન્તન્તિ અતિઇટ્ઠં અતિમનાપં અતિસુન્દરન્તિ વુત્તં હોતિ. તત્થ એકેન અભિક્કન્તસદ્દેન દેસનં થોમેતિ, એકેન અત્તનો પસાદં. અયઞ્હિ એત્થ અધિપ્પાયો – ‘‘અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસના, અભિક્કન્તં યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસનં આગમ્મ મમ પસાદો’’તિ. ભગવતોયેવ વા વચનં દ્વે
તતો પરમ્પિ ચતૂહિ ઉપમાહિ દેસનંયેવ થોમેતિ. તત્થ નિક્કુજ્જિતન્તિ અધોમુખઠપિતં, હેટ્ઠામુખજાતં વા. ઉક્કુજ્જેય્યાતિ ઉપરિમુખં કરેય્ય. પટિચ્છન્નન્તિ તિણપણ્ણાદિપટિચ્છાદિતં. વિવરેય્યાતિ ઉગ્ઘાટેય્ય. મૂળ્હસ્સાતિ દિસામૂળ્હસ્સ. મગ્ગં આચિક્ખેય્યાતિ હત્થે ગહેત્વા એસ મગ્ગોતિ અન્ધકારેતિ કાળપક્ખચાતુદ્દસી અડ્ઢરત્ત-ઘનવનસણ્ડ-મેઘપટલેહિ ચતુરઙ્ગે તમસિ. અયં તાવ અનુત્તાનપદત્થો. અયં પન અધિપ્પાયયોજના – યથા કોચિ નિક્કુજ્જિતં ઉક્કુજ્જેય્ય, એવં સદ્ધમ્મવિમુખં અસદ્ધમ્મે પતિટ્ઠિતં મં અસદ્ધમ્મા વુટ્ઠાપેન્તેન; યથા પટિચ્છન્નં વિવરેય્ય, એવં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનન્તરધાના પભુતિ મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્નં સાસનં વિવરન્તેન; યથા મૂળ્હસ્સ મગ્ગં આચિક્ખેય્ય, એવં કુમ્મગ્ગમિચ્છામગ્ગપ્પટિપન્નસ્સ મે સગ્ગમોક્ખમગ્ગં આચિક્ખન્તેન; યથા અન્ધકારે તેલપજ્જોતં ધારેય્ય, એવં મોહન્ધકારે નિમુગ્ગસ્સ મે બુદ્ધાદિરતનત્તયરૂપાનિ અપસ્સતો તપ્પટિચ્છાદકમોહન્ધકારવિદ્ધંસકદેસનાપજ્જોતં ધારેન્તેન, મય્હં ભોતા ગોતમેન એતેહિ પરિયાયેહિ પકાસિતત્તા અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતોતિ.
દેસનાનુમોદનકથા નિટ્ઠિતા.
પસન્નાકારકથા
એવં દેસનં થોમેત્વા ઇમાય દેસનાય રતનત્તયે પસન્નચિત્તો પસન્નાકારં કરોન્તો ‘‘એસાહ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ એસાહન્તિ એસો અહં. ભવન્તં ગોતમં સરણં ગચ્છામીતિ ભવન્તં ગોતમં સરણન્તિ ગચ્છામિ; ભવં મે ગોતમો સરણં, પરાયણં, અઘસ્સ તાતા, હિતસ્સ ચ વિધાતાતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ભવન્તં ગોતમં ગચ્છામિ ભજામિ સેવામિ પયિરુપાસામિ ધમ્મઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચાતિ એત્થ પન અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધે યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચ ચતૂસુ અપાયેસુ અપતમાને ધમ્મો; સો અત્થતો અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ. વુત્તં હેતં – ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૩૪) વિત્થારો. ન કેવલઞ્ચ અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ, અપિ ચ ખો અરિયફલેહિ સદ્ધિં પરિયત્તિધમ્મોપિ. વુત્તમ્પિ હેતં છત્તમાણવકવિમાને –
‘‘રાગવિરાગમનેજમસોકં, ધમ્મમસઙ્ખતમપ્પટિકૂલં;
મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તં, ધમ્મમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ॰ વ॰ ૮૮૭);
એત્થ હિ રાગવિરાગોતિ મગ્ગો કથિતો. અનેજમસોકન્તિ ફલં. ધમ્મમસઙ્ખતન્તિ નિબ્બાનં. અપ્પટિકૂલં મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તન્તિ પિટકત્તયેન વિભત્તા સઙ્ઘો, સો અત્થતો અટ્ઠઅરિયપુગ્ગલસમૂહો. વુત્તઞ્હેતં તસ્મિંયેવ વિમાને –
‘‘યત્થ ચ દિન્નમહપ્ફલમાહુ, ચતૂસુ સુચીસુ પુરિસયુગેસુ;
અટ્ઠ ચ પુગ્ગલધમ્મદસા તે, સઙ્ઘમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ॰ વ॰ ૮૮૮);
ભિક્ખૂનં સઙ્ઘો ભિક્ખુસઙ્ઘો. એત્તાવતા ચ બ્રાહ્મણો તીણિ સરણગમનાનિ પટિવેદેસિ.
પસન્નાકારકથા નિટ્ઠિતા.
સરણગમનકથા
ઇદાનિ તેસ્વેવ તીસુ સરણગમનેસુ કોસલ્લત્થં સરણં, સરણગમનં, યો સરણં ગચ્છતિ,
સરણગમનપ્પભેદો, સરણગમનફલં, સંકિલેસો, ભેદોતિ અયં વિધિ વેદિ તબ્બો. સો પન ઇધ વુચ્ચમાનો અતિભારિયં વિનયનિદાનં કરોતીતિ ન વુત્તો. અત્થિકેહિ પન પપઞ્ચસૂદનિયં વા મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં ભયભેરવસુત્તવણ્ણનતો (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૫૬) સુમઙ્ગલવિલાસિનિયં વા દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨૫૦) સરણવણ્ણનતો ગહેતબ્બોતિ.
સરણગમનકથા નિટ્ઠિતા.
ઉપાસકત્તપટિવેદનાકથા
ઉપાસકં મં ભવં ગોતમો ધારેતૂતિ મં ભવં ગોતમો ‘‘ઉપાસકો અય’’ન્તિ એવં ધારેતૂતિ અત્થો. ઉપાસકવિધિકોસલ્લત્થં પનેત્થ કો ઉપાસકો, કસ્મા પપઞ્ચસૂદનિયં મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૫૬) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અજ્જતગ્ગેતિ એત્થ અયં અગ્ગસદ્દો આદિકોટિકોટ્ઠાસસેટ્ઠેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અજ્જતગ્ગે, સમ્મ દોવારિક, આવરામિ દ્વારં નિગણ્ઠાનં નિગણ્ઠીન’’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૭૦) હિ આદિમ્હિ દિસ્સતિ. ‘‘તેનેવ અઙ્ગુલગ્ગેન તં અઙ્ગુલગ્ગં પરામસેય્ય (કથા॰ ૪૪૧), ઉચ્છગ્ગં વેળગ્ગ’’ન્તિઆદીસુ કોટિયં. ‘‘અમ્બિલગ્ગં વા મધુરગ્ગં વા તિત્તકગ્ગં વા (સં॰ નિ॰ ૫.૩૭૪) અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વિહારગ્ગેન વા પરિવેણગ્ગેન વા ભાજેતુ’’ન્તિઆદીસુ (ચૂળવ॰ ૩૧૮) કોટ્ઠાસે. ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, સત્તા અપદા વા દ્વિપદા વા…પે॰… તથાગતો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૩૪) સેટ્ઠે. ઇધ પનાયં આદિમ્હિ દટ્ઠબ્બો. તસ્મા અજ્જતગ્ગેતિ અજ્જતં આદિં કત્વાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અજ્જતન્તિ અજ્જભાવન્તિ વુત્તં હોતિ. અજ્જદગ્ગે ઇચ્ચેવ વા પાણુપેતન્તિ પાણેહિ ઉપેતં, યાવ મે જીવિતં પવત્તતિ, તાવ ઉપેતં અનઞ્ઞસત્થુકં તીહિ સરણગમનેહિ સરણગતં મં ભવં ગોતમો ધારેતુ જાનાતુ, અહઞ્હિ સચેપિ મે તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દેય્યું, નેવ બુદ્ધં ‘‘ન બુદ્ધો’’તિ વા, ધમ્મં ‘‘ન ધમ્મો’’તિ વા, સઙ્ઘં ‘‘ન સઙ્ઘો’’તિ વા વદેય્યન્તિ. એત્થ ચ બ્રાહ્મણો પાણુપેતં સરણગતન્તિ પુન સરણગમનં વદન્તો અત્તસન્નિય્યાતનં પકાસેતીતિ વેદિતબ્બો.
એવં અત્તાનં નિય્યાતેત્વા ભગવન્તં સપરિસં ઉપટ્ઠાતુકામો આહ – ‘‘અધિવાસેતુ ચ મે ભવં ગોતમો વેરઞ્જાયં વસ્સાવાસં સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેના’’તિ. કિં વુત્તં હોતિ – ઉપાસકઞ્ચ મં ભવં ગોતમો ધારેતુ, અધિવાસેતુ ચ મે વેરઞ્જાયં વસ્સાવાસં, તયો માસે વેરઞ્જં ઉપનિસ્સાય મમ અનુગ્ગહત્થં વાસં સમ્પટિચ્છતૂતિ. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેનાતિ અથસ્સ વચનં સુત્વા ભગવા કાયઙ્ગં વા વાચઙ્ગં વા અચોપેત્વા અબ્ભન્તરેયેવ ખન્તિં ચારેત્વા તુણ્હીભાવેન અધિવાસેસિ; બ્રાહ્મણસ્સ અનુગ્ગહત્થં મનસાવ સમ્પટિચ્છીતિ
અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો ભગવતો અધિવાસનં વિદિત્વાતિ અથ વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો સચે મે
ઉપાસકત્તપટિવેદનાકથા નિટ્ઠિતા.
દુબ્ભિક્ખકથા
૧૬. તેન ખો પન સમયેન વેરઞ્જા દુબ્ભિક્ખા હોતીતિ યસ્મિં સમયે વેરઞ્જેન બ્રાહ્મણેન ભગવા વેરઞ્જં ઉપનિસ્સાય વસ્સાવાસં યાચિતો દુબ્ભિક્ખાતિ દુલ્લભભિક્ખા; સા પન દુલ્લભભિક્ખતા યત્થ મનુસ્સા અસ્સદ્ધા હોન્તિ અપ્પસન્ના, તત્થ સુસસ્સકાલેપિ અતિસમગ્ઘેપિ પુબ્બણ્ણાપરણ્ણે હોતિ. વેરઞ્જાયં પન યસ્મા ન તથા અહોસિ, અપિચ ખો દુસસ્સતાય છાતકદોસેન અહોસિ તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો દ્વીહિતિકાતિઆદિમાહ. તત્થ દ્વીહિતિકાતિ દ્વિધા પવત્તઈહિતિકા. ઈહિતં નામ ઇરિયા દ્વિધા પવત્તા – ચિત્તઇરિયા, ચિત્તઈહા. ‘‘એત્થ લચ્છામ નુ ખો કિઞ્ચિ ભિક્ખમાના ન લચ્છામા’’તિ, ‘‘જીવિતું વા સક્ખિસ્સામ નુ ખો નો’’તિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.
અથ વા દ્વીહિતિકાતિ દુજ્જીવિકા, ઈહિતં ઈહા ઇરિયનં પવત્તનં જીવિતન્તિઆદીનિ પદાનિ એકત્થાનિ. તસ્મા દુક્ખેન ઈહિતં એત્થ પવત્તતીતિ દ્વીહિતિકાતિ અયમેત્થ સેતટ્ઠિકાતિ સેતકાનિ અટ્ઠીનિ એત્થાતિ સેતટ્ઠિકા. દિવસમ્પિ યાચિત્વા કિઞ્ચિ અલદ્ધા મતાનં કપણમનુસ્સાનં અહિચ્છત્તકવણ્ણેહિ અટ્ઠીહિ તત્ર તત્ર પરિકિણ્ણાતિ વુત્તં હોતિ. સેતટ્ટિકાતિપિ પાઠો. તસ્સત્થો – સેતા અટ્ટિ એત્થાતિ સેતટ્ટિકા. અટ્ટીતિ આતુરતા બ્યાધિ રોગો. તત્થ ચ સસ્સાનં ગબ્ભગ્ગહણકાલે સેતકરોગેન ઉપહતમેવ પચ્છિન્નખીરં અગ્ગહિતતણ્ડુલં પણ્ડરપણ્ડરં સાલિસીસં વા યવગોધૂમસીસં વા નિક્ખમતિ, તસ્મા ‘‘સેતટ્ટિકા’’તિ વુચ્ચતિ.
વપ્પકાલે સલાકાવુત્તા; સલાકાય વા તત્થ જીવિતં પવત્તેન્તીતિ સલાકાવુત્તા. કિં વુત્તં હોતિ? તત્થ કિર ધઞ્ઞવિક્કયકાનં સન્તિકં કયકેસુ ગતેસુ દુબ્બલમનુસ્સે અભિભવિત્વા બલવમનુસ્સાવ ધઞ્ઞં કિણિત્વા ગચ્છન્તિ. દુબ્બલમનુસ્સા અલભમાના મહાસદ્દં કરોન્તિ. ધઞ્ઞવિક્કયકા ‘‘સબ્બેસં સઙ્ગહં કરિસ્સામા’’તિ ધઞ્ઞકરણટ્ઠાને ધઞ્ઞમાપકં નિસીદાપેત્વા એકપસ્સે વણ્ણજ્ઝક્ખં નિસીદાપેસું. ધઞ્ઞત્થિકા વણ્ણજ્ઝક્ખસ્સ સન્તિકં ગચ્છન્તિ. સો આગતપટિપાટિયા મૂલં ગહેત્વા ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ એત્તકં દાતબ્બ’’ન્તિ સલાકં લિખિત્વા દેતિ, તે તં ગહેત્વા ધઞ્ઞમાપકસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા દિન્નપટિપાટિયા ધઞ્ઞં ગણ્હન્તિ. એવં સલાકાય તત્થ જીવિતં પવત્તેન્તીતિ સલાકાવુત્તા.
ન સુકરા ઉઞ્છેન પગ્ગહેન યાપેતુન્તિ પગ્ગહેન યો ઉઞ્છો, તેન યાપેતું ન સુકરા. પત્તં ગહેત્વા યં અરિયા ઉઞ્છં કરોન્તિ, ભિક્ખાચરિયં ચરન્તિ, તેન ઉઞ્છેન યાપેતું ન સુકરાતિ વુત્તં હોતિ. તદા કિર તત્થ સત્તટ્ઠગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા એકદિવસમ્પિ યાપનમત્તં ન લભન્તિ.
તેન ખો પન સમયેન ઉત્તરાપથકા અસ્સવાણિજા…પે॰… અસ્સોસિ ખો ભગવા ઉદુક્ખલસદ્દન્તિ – તેનાતિ યસ્મિં સમયે ભગવા વેરઞ્જં ઉપનિસ્સાય વસ્સાવાસં ઉપગતો તેન સમયેન. ઉત્તરાપથવાસિકા ઉત્તરાપથતો વા આગતત્તા એવં લદ્ધવોહારા અસ્સવાણિજા ઉત્તરાપથે અસ્સાનં ઉટ્ઠાનટ્ઠાને તેહિ અસ્સમણ્ડલિકાસુ ભિક્ખૂનં પત્થપત્થપુલકં પઞ્ઞત્તં હોતી’’તિ. પત્થપત્થપુલકન્તિ એકમેકસ્સ ભિક્ખુનો પત્થપત્થપમાણં પુલકં. પત્થો નામ નાળિમત્તં હોતિ, એકસ્સ પુરિસસ્સ અલં યાપનાય. વુત્તમ્પિ હેતં – ‘‘પત્થોદનો નાલમયં દુવિન્ન’’ન્તિ (જા॰ ૨.૨૧.૧૯૨). પુલકં નામ નિત્થુસં કત્વા ઉસ્સેદેત્વા ગહિતયવતણ્ડુલા વુચ્ચન્તિ. યદિ હિ સથુસા હોન્તિ, પાણકા વિજ્ઝન્તિ, અદ્ધાનક્ખમા ન હોન્તિ. તસ્મા તે વાણિજા અદ્ધાનક્ખમં કત્વા યવતણ્ડુલમાદાય અદ્ધાનં પટિપજ્જન્તિ
કસ્મા પન તેહિ તં ભિક્ખૂનં પઞ્ઞત્તન્તિ? વુચ્ચતે – ‘‘ન હિ તે દક્ખિણાપથમનુસ્સા વિય અસ્સદ્ધા અપ્પસન્ના, તે પન સદ્ધા પસન્ના બુદ્ધમામકા, ધમ્મમામકા, સઙ્ઘમામકા; તે પુબ્બણ્હસમયં કેનચિદેવ કરણીયેન નગરં પવિસન્તા દ્વે તયો દિવસે અદ્દસંસુ સત્તટ્ઠ ભિક્ખૂ સુનિવત્થે સુપારુતે
પઞ્ઞત્તન્તિ નિચ્ચભત્તસઙ્ખેપેન ઠપિતં. ઇદાનિ ભિક્ખૂ પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વાતિઆદીસુ પુબ્બણ્હસમયન્તિ દિવસસ્સ પુબ્બભાગસમયં, પુબ્બણ્હસમયેતિ અત્થો. પુબ્બણ્હે વા સમયં પુબ્બણ્હસમયં, પુબ્બણ્હે એકં ખણન્તિ વુત્તં હોતિ. એવં અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં લબ્ભતિ. નિવાસેત્વાતિ પરિદહિત્વા, વિહારનિવાસનપરિવત્તનવસેનેતં વેદિતબ્બં. ન હિ તે તતો પુબ્બે અનિવત્થા અહેસું. પત્તચીવરમાદાયાતિ પત્તં હત્થેહિ ચીવરં કાયેન આદિયિત્વા સમ્પટિચ્છાદેત્વા, ધારેત્વાતિ અત્થો. યેન વા તેન વા હિ પકારેન ગણ્હન્તા આદાયઇચ્ચેવ વુચ્ચન્તિ, યથા ‘‘સમાદાયેવ પક્કમતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૧). પિણ્ડં અલભમાનાતિ સકલમ્પિ વેરઞ્જં ચરિત્વા તિટ્ઠતુ પિણ્ડો, અન્તમસો ‘‘અતિચ્છથા’’તિ વાચમ્પિ અલભમાના.
પત્થપત્થપુલકં આરામં આહરિત્વાતિ ગતગતટ્ઠાને લદ્ધં એકમેકં પત્થપત્થપુલકં ગહેત્વા આરામં નેત્વા. ઉદુક્ખલે કોટ્ટેત્વા કોટ્ટેત્વા પરિભુઞ્જન્તીતિ થેરાનં કોચિ કપ્પિયકારકો નત્થિ, યો નેસં તં ગહેત્વા યાગું વા ભત્તં વા પચેય્ય. સામમ્પિ પચનં સમણસારુપ્પં ન હોતિ ન ચ વટ્ટતિ. તે એવં નો સલ્લહુકવુત્તિતા ચ ભવિસ્સતિ, સામપાકપરિમોચનઞ્ચાતિ અટ્ઠ અટ્ઠ
કિં પનાનન્દત્થેરો તદા ભગવતો ઉપટ્ઠાકો હોતીતિ? હોતિ, નો ચ ખો ઉપટ્ઠાકટ્ઠાનં લદ્ધા. ભગવતો હિ પઠમબોધિયં વીસતિવસ્સન્તરે નિબદ્ધુપટ્ઠાકો નામ નત્થિ. કદાચિ નાગસમાલત્થેરો ભગવન્તં ઉપટ્ઠાસિ, કદાચિ નાગિતત્થેરો, કદાચિ મેઘિયત્થેરો, કદાચિ ઉપવાણત્થેરો, કદાચિ સાગતત્થેરો, કદાચિ સુનક્ખત્તો લિચ્છવિપુત્તો. તે અત્તનો રુચિયા ઉપટ્ઠહિત્વા યદા ઇચ્છન્તિ તદા પક્કમન્તિ. આનન્દત્થેરો તેસુ તેસુ ઉપટ્ઠહન્તેસુ અપ્પોસ્સુક્કો હોતિ, પક્કન્તેસુ સયમેવ વત્તપટિપત્તિં કરોતિ. ભગવાપિ કિઞ્ચાપિ મે ઞાતિસેટ્ઠો ઉપટ્ઠાકટ્ઠાનં ન તાવ લભતિ, અથ ખો એવરૂપેસુ ઠાનેસુ અયમેવ પતિરૂપોતિ અધિવાસેસિ. તેન વુત્તં – ‘‘આયસ્મા પનાનન્દો પત્થપુલકં સિલાયં પિસિત્વા ભગવતો ઉપનામેસિ, તં ભગવા પરિભુઞ્જતી’’તિ.
નનુ ચ મનુસ્સા દુબ્ભિક્ખકાલે અતિવિય ઉસ્સાહજાતા પુઞ્ઞાનિ કરોન્તિ, અત્તના અભુઞ્જિત્વાપિ ભિક્ખૂનં દાતબ્બં મઞ્ઞન્તિ. તે તદા કસ્મા કટચ્છુભિક્ખમ્પિ ન અદંસુ? અયઞ્ચ વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો મહતા ઉસ્સાહેન ભગવન્તં વસ્સાવાસં યાચિ, સો કસ્મા ભગવતો અત્થિભાવમ્પિ ન જાનાતીતિ? વુચ્ચતે – મારાવટ્ટનાય. વેરઞ્જઞ્હિ બ્રાહ્મણં ભગવતો સન્તિકા પક્કન્તમત્તમેવ સકલઞ્ચ નગરં સમન્તા ચ યોજનમત્તં યત્થ સક્કા પુરેભત્તં પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્ચાગન્તું, તં સબ્બં મારો આવટ્ટેત્વા મોહેત્વા સબ્બેસં અસલ્લક્ખણભાવં કત્વા પક્કામિ. તસ્મા ન કોચિ અન્તમસો સામીચિકમ્મમ્પિ કત્તબ્બં મઞ્ઞિત્થ.
કિં
કિં પન મારો વાણિજકે આવટ્ટેતું ન સક્કોતીતિ? નો ન સક્કોતિ, તે પન આવટ્ટિતપરિયોસાને આગમિંસુ. પટિનિવત્તિત્વા કસ્મા ન આવટ્ટેતીતિ? અવિસહતાય. ન હિ સો તથાગતસ્સ અભિહટભિક્ખાય નિબદ્ધદાનસ્સ અપ્પિતવત્તસ્સ અન્તરાયં કાતું વિસહતિ. ચતુન્નઞ્હિ ન સક્કા અન્તરાયો કાતું. કતમેસં ચતુન્નં? તથાગતસ્સ અભિહટભિક્ખાસઙ્ખેપેન વા નિબદ્ધદાનસ્સ અપ્પિતવત્તસઙ્ખેપેન વા પરિચ્ચત્તાનં ચતુન્નં પચ્ચયાનં ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયો કાતું. બુદ્ધાનં જીવિતસ્સ ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયો કાતું. અસીતિયા અનુબ્યઞ્જનાનં બ્યામપ્પભાય વા ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયો કાતું. ચન્દિમસૂરિયદેવબ્રહ્માનમ્પિ હિ પભા તથાગતસ્સ અનુબ્યઞ્જનબ્યામપ્પભાપ્પદેસં પત્વા વિહતાનુભાવા હોન્તિ. બુદ્ધાનં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયો કાતુન્તિ ઇમેસં ચતુન્નં ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયો કાતું. તસ્મા મારેન અકતન્તરાયં ભિક્ખં ભગવા સસાવકસઙ્ઘો તદા પરિભુઞ્જતીતિ વેદિતબ્બો.
એવં પરિભુઞ્જન્તો ચ એકદિવસં અસ્સોસિ ખો ભગવા ઉદુક્ખલસદ્દન્તિ ભગવા પત્થપત્થપુલકં કોટ્ટેન્તાનં ભિક્ખૂનં મુસલસઙ્ઘટ્ટજનિતં ઉદુક્ખલસદ્દં સુણિ. તતો પરં જાનન્તાપિ તથાગતાતિ એવમાદિ યં પરતો ‘‘કિન્નુ ખો સો, આનન્દ, ઉદુક્ખલસદ્દો’’તિ પુચ્છિ, તસ્સ પરિહારદસ્સનત્થં વુત્તં. તત્રાયં સઙ્ખેપવણ્ણના – તથાગતા નામ જાનન્તાપિ સચે તાદિસં પુચ્છાકારણં હોતિ, પુચ્છન્તિ. સચે પન તાદિસં પુચ્છાકારણં નત્થિ, જાનન્તાપિ કાલં વિદિત્વા પુચ્છન્તીતિ સચે તસ્સા પુચ્છાય સો કાલો હોતિ, એવં તં કાલં વિદિત્વા પુચ્છન્તિ; સચે ન હોતિ સેતુ વુચ્ચતિ મગ્ગો, મગ્ગેનેવ તાદિસસ્સ વચનસ્સ ઘાતો, સમુચ્છેદોતિ વુત્તં હોતિ.
ઇદાનિ અત્થસંહિતન્તિ એત્થ યં અત્થસન્નિસ્સિતં વચનં તથાગતા પુચ્છન્તિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘દ્વીહાકારેહી’’તિ આદિમાહ. તત્થ આકારેહીતિ કારણેહિ. ધમ્મં વા દેસેસ્સામાતિ અટ્ઠુપ્પત્તિયુત્તં સુત્તં વા પુબ્બચરિતકારણયુત્તં જાતકં વા કથયિસ્સામ. સાવકાનં વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામાતિ સાવકાનં વા તાય પુચ્છાય વીતિક્કમં પાકટં કત્વા ગરુકં વા લહુકં વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામ આણં ઠપેસ્સામાતિ.
અથ ખો ભગવા…પે॰… એતમત્થં આરોચેસીતિ એત્થ નત્થિ કિઞ્ચિ વત્તબ્બં. પુબ્બે વુત્તમેવ હિ ભિક્ખૂનં પત્થપત્થપુલકપટિલાભં સલ્લહુકવુત્તિતં સામપાકપરિમોચનઞ્ચ આરોચેન્તો એતમત્થં આરોચેસીતિ વુચ્ચતિ. ‘‘સાધુ સાધુ, આનન્દા’’તિ ઇદં પન ભગવા આયસ્મન્તં આનન્દં સમ્પહંસેન્તો આહ. સાધુકારં પન દત્વા દ્વીસુ આકારેસુ એકં ગહેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો આહ – ‘‘તુમ્હેહિ, આનન્દ, સપ્પુરિસેહિ વિજિતં, પચ્છિમા જનતા સાલિમંસોદનં અતિમઞ્ઞિસ્સતી’’તિ. તત્રાયમધિપ્પાયો – તુમ્હેહિ, આનન્દ, સપ્પુરિસેહિ એવં દુબ્ભિક્ખે દુલ્લભપિણ્ડે ઇમાય સલ્લહુકવુત્તિતાય ઇમિના ચ સલ્લેખેન વિજિતં. કિં વિજિતન્તિ? દુબ્ભિક્ખં વિજિતં, લોભો વિજિતો, ઇચ્છાચારો વિજિતો. કથં? ‘‘અયં વેરઞ્જા દુબ્ભિક્ખા, સમન્તતો પન અનન્તરા ગામનિગમા ફલભારનમિતસસ્સા સુભિક્ખા સુલભપિણ્ડા. એવં સન્તેપિ ભગવા ઇધેવ અમ્હે નિગ્ગણ્હિત્વા વસતી’’તિ એકભિક્ખુસ્સપિ ચિન્તા વા વિઘાતો વા નત્થિ. એવં તાવ દુબ્ભિક્ખં વિજિતં અભિભૂતં અત્તનો વસે વત્તિતં.
કથં લોભો વિજિતો? ‘‘અયં વેરઞ્જા દુબ્ભિક્ખા, સમન્તતો પન અનન્તરા ગામનિગમા ફલભારનમિતસસ્સા સુભિક્ખા સુલભપિણ્ડા
કથં
અનાગતે પન પચ્છિમા જનતા વિહારે નિસિન્ના અપ્પકસિરેનેવ લભિત્વાપિ ‘‘કિં ઇદં ઉત્તણ્ડુલં અતિકિલિન્નં અલોણં અતિલોણં અનમ્બિલં અચ્ચમ્બિલં, કો ઇમિના અત્થો’’તિ આદિના નયેન સાલિમંસોદનં અતિમઞ્ઞિસ્સતિ, ઓઞ્ઞાતં અવઞ્ઞાતં કરિસ્સતિ. અથ વા જનપદો
દુબ્ભિક્ખકથા નિટ્ઠિતા.
મહામોગ્ગલ્લાનસ્સસીહનાદકથા
૧૭. અથ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનોતિઆદીસુ આયસ્માતિ પિયવચનમેતં, ગરુગારવસપ્પતિસ્સાધિવચનમેતં. મહામોગ્ગલ્લાનોતિ મહા ચ સો ગુણમહન્તતાય મોગ્ગલ્લાનો ચ ગોત્તેનાતિ મહામોગ્ગલ્લાનો. એતદવોચાતિ એતં અવોચ. ઇદાનિ વત્તબ્બં ‘‘એતરહિ ભન્તે’’તિઆદિવચનં દસ્સેતિ. કસ્મા અવોચ? થેરો કિર પબ્બજિત્વા સત્તમે દિવસે સાવકપારમિઞાણસ્સ
હેટ્ઠિમતલં સમ્પન્નન્તિ પથવિયા કિર હેટ્ઠિમતલે પથવિમણ્ડો પથવોજો પથવિ-પપ્પટકો અત્થિ, તં સન્ધાય વદતિ. તત્થ સમ્પન્નન્તિ મધુરં, સાદુરસન્તિ અત્થો. યથેવ હિ ‘‘તત્રસ્સ રુક્ખો સમ્પન્નફલો ચ ઉપપન્નફલો ચા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૪૮) એત્થ મધુરફલોતિ અત્થો; એવમિધાપિ સમ્પન્નન્તિ મધુરં સાદુરસન્તિ વેદિતબ્બં. સેય્યથાપિ ખુદ્દમધું અનીળકન્તિ ઇદં પનસ્સ મધુરતાય ઓપમ્મનિદસ્સનત્થં વુત્તં. ખુદ્દમધુન્તિ ખુદ્દકમક્ખિકાહિ કતમધુ. અનીળકન્તિ નિમ્મક્ખિકં નિમ્મક્ખિકણ્ડકં પરિસુદ્ધં. એતં કિર મધુ સબ્બમધૂહિ અગ્ગઞ્ચ સેટ્ઠઞ્ચ સુરસઞ્ચ ઓજવન્તઞ્ચ. તેનાહ – ‘‘સેય્યથાપિ ખુદ્દમધું અનીળકં એવમસ્સાદ’’ન્તિ.
સાધાહં ભન્તેતિ સાધુ અહં, ભન્તે. એત્થ સાધૂતિ આયાચનવચનમેતં. પથવિપરિવત્તનં આયાચન્તો હિ થેરો ભગવન્તં એવમાહ. પરિવત્તેય્યન્તિ ઉક્કુજ્જેય્યં, હેટ્ઠિમતલં ઉપરિમં કરેય્યં. કસ્મા? એવઞ્હિ કતે સુખેન ભિક્ખૂ પપ્પટકોજં પથવિમણ્ડં પરિભુઞ્જિસ્સન્તીતિ. અથ ભગવા અનનુઞ્ઞાતુકામોપિ થેરં સીહનાદં નદાપેતું પુચ્છિ – ‘‘યે પન તે, મોગ્ગલ્લાન, પથવિનિસ્સિતા પાણા તે કથં કરિસ્સસી’’તિ. યે પથવિનિસ્સિતા ગામનિગમાદીસુ પાણા, તે પથવિયા પરિવત્તિયમાનાય આકાસે ‘‘એકાહં, ભન્તે’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – એકં અહં ભન્તે હત્થં યથા અયં મહાપથવી એવં અભિનિમ્મિનિસ્સામિ, પથવિસદિસં કરિસ્સામિ. એવં કત્વા યે પથવિનિસ્સિતા પાણા તે એકસ્મિં હત્થતલે ઠિતે પાણે તતો દુતિયહત્થતલે સઙ્કામેન્તો વિય તત્થ સઙ્કામેસ્સામીતિ.
અથસ્સ ભગવા આયાચનં પટિક્ખિપન્તો ‘‘અલં મોગ્ગલ્લાના’’તિઆદિમાહ. તત્થ અલન્તિ પટિક્ખેપવચનં. વિપલ્લાસમ્પિ સત્તા પટિલભેય્યુન્તિ વિપરીતગ્ગાહમ્પિ સત્તા સમ્પાપુણેય્યું. કથં? અયં નુ ખો પથવી મા તે રુચ્ચિ પથવિં પરિવત્તેતુન્તિ.
અથ થેરો ઇમં યાચનં અલભમાનો અઞ્ઞં યાચન્તો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિઆદિમાહ. તમ્પિસ્સ ભગવા પટિક્ખિપન્તો ‘‘અલં મોગ્ગલ્લાના’’તિઆદિમાહ. તત્થ કિઞ્ચાપિ ન વુત્તં ‘‘વિપલ્લાસમ્પિ સત્તા પટિલભેય્યુ’’ન્તિ, અથ ખો પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં; અત્થોપિ ચસ્સ વુત્તસદિસમેવ વેદિતબ્બો. યદિ પન ભગવા અનુજાનેય્ય, થેરો કિં કરેય્યાતિ? મહાસમુદ્દં એકેન
નિટ્ઠિતા મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ સીહનાદકથા.
વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનકથાવણ્ણના
૧૮. ઇદાનિ આયસ્મા ઉપાલિ વિનયપઞ્ઞત્તિયા મૂલતો પભુતિ નિદાનં દસ્સેતું સારિપુત્તત્થેરસ્સ સિક્ખાપદપટિસંયુત્તં વિતક્કુપ્પાદં દસ્સેન્તો ‘‘અથ ખો આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ રહોગતસ્સાતિ રહસિ ગતસ્સ. પટિસલ્લીનસ્સાતિ સલ્લીનસ્સ એકીભાવં ગતસ્સ. કતમેસાનન્તિ અતીતેસુ વિપસ્સીઆદીસુ બુદ્ધેસુ કતમેસં. ચિરં અસ્સ ઠિતિ, ચિરા વા અસ્સ ઠિતીતિ ચિરટ્ઠિતિકં. સેસમેત્થ ઉત્તાનપદત્થમેવ.
કિં પન થેરો ઇમં અત્તનો પરિવિતક્કં સયં વિનિચ્છિનિતું ન સક્કોતીતિ? વુચ્ચતે – સક્કોતિ ચ ન સક્કોતિ ચ. અયઞ્હિ ઇમેસં નામ બુદ્ધાનં સાસનં ન ચિરટ્ઠિતિકં અહોસિ, ઇમેસં ચિરટ્ઠિતિકન્તિ એત્તકં સક્કોતિ વિનિચ્છિનિતું. ઇમિના પન કારણેન ન ચિરટ્ઠિતિકં અહોસિ, ઇમિના ચિરટ્ઠિતિકન્તિ એતં ન સક્કોતિ. મહાપદુમત્થેરો પનાહ – ‘‘એતમ્પિ સોળસવિધાય પઞ્ઞાય મત્થકં પત્તસ્સ અગ્ગસાવકસ્સ ન ભારિયં, સમ્માસમ્બુદ્ધેન પન સદ્ધિં એકટ્ઠાને વસન્તસ્સ સયં વિનિચ્છયકરણં તુલં છડ્ડેત્વા હત્થેન તુલનસદિસં હોતીતિ ભગવન્તંયેવ ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છી’’તિ. અથસ્સ ભગવા તં વિસ્સજ્જેન્તો ‘‘ભગવતો ચ સારિપુત્ત વિપસ્સિસ્સા’’તિઆદિમાહ. તં ઉત્તાનત્થમેવ.
૧૯. પુન થેરો કારણં પુચ્છન્તો કો નુ ખો, ભન્તે, હેતૂતિઆદિમાહ. તત્થ કો નુ ખો ભન્તેતિ કારણપુચ્છા હેતુ પચ્ચયોતિ ઉભયમેતં કારણાધિવચનં; કારણઞ્હિ યસ્મા તેન તસ્સ ફલં હિનોતિ પવત્તતિ, તસ્મા હેતૂતિ વુચ્ચતિ. યસ્મા તં પટિચ્ચ એતિ પવત્તતિ, તસ્મા પચ્ચયોતિ વુચ્ચતિ. એવં અત્થતો એકમ્પિ વોહારવસેન ચ વચનસિલિટ્ઠતાય ચ તત્ર તત્ર એતં ઉભયમ્પિ વુચ્ચતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.
ઇદાનિ ‘‘ભગવા ચ સારિપુત્ત વિપસ્સી’’તિઆદિમાહ. તત્થ કિલાસુનો અહેસુન્તિ ન આલસિયકિલાસુનો, ન હિ બુદ્ધાનં આલસિયં વા ઓસન્નવીરિયતા વા અત્થિ. બુદ્ધા હિ એકસ્સ વા દ્વિન્નં વા સકલચક્કવાળસ્સ વા ધમ્મં દેસેન્તા સમકેનેવ ઉસ્સાહેન ધમ્મં દેસેન્તિ, ન પરિસાય અપ્પભાવં દિસ્વા ઓસન્નવીરિયા હોન્તિ, નાપિ મહન્તભાવં દિસ્વા ઉસ્સન્નવીરિયા. યથા હિ સીહો મિગરાજા સત્તન્નં દિવસાનં અચ્ચયેન ગોચરાય પક્કન્તો ખુદ્દકે વા મહન્તે વા
યથા પન અમ્હાકં ભગવા મહાસમુદ્દં પૂરયમાનો વિય વિત્થારેન ધમ્મં દેસેસિ, એવં તે ન દેસેસું. કસ્મા? સત્તાનં અપ્પરજક્ખતાય. તેસં કિર કાલે દીઘાયુકા સત્તા અપ્પરજક્ખા અહેસું. તે ચતુસચ્ચપટિસંયુત્તં એકગાથમ્પિ સુત્વા ધમ્મં અભિસમેન્તિ, તસ્મા ન વિત્થારેન ધમ્મં દેસેસું. તેનેવ કારણેન અપ્પકઞ્ચ નેસં અહોસિ સુત્તં…પે॰… વેદલ્લન્તિ. તત્થ સુત્તાદીનં નાનત્તં પઠમસઙ્ગીતિવણ્ણનાયં વુત્તમેવ.
અપઞ્ઞત્તં સાવકાનં સિક્ખાપદન્તિ સાવકાનં નિદ્દોસતાય દોસાનુરૂપતો પઞ્ઞપેતબ્બં સત્તાપત્તિક્ખન્ધવસેન આણાસિક્ખાપદં અપઞ્ઞત્તં. અનુદ્દિટ્ઠં પાતિમોક્ખન્તિ અન્વદ્ધમાસં આણાપાતિમોક્ખં અનુદ્દિટ્ઠં અહોસિ. ઓવાદપાતિમોક્ખમેવ તે ઉદ્દિસિંસુ; તમ્પિ ચ નો અન્વદ્ધમાસં. તથા હિ વિપસ્સી ભગવા છન્નં છન્નં વસ્સાનં સકિં સકિં ઓવાદપાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિ; તઞ્ચ ખો સામંયેવ. સાવકા પનસ્સ અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાનેસુ ન ઉદ્દિસિંસુ. સકલજમ્બુદીપે એકસ્મિંયેવ ઠાને બન્ધુમતિયા રાજધાનિયા ખેમે મિગદાયે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો વસનટ્ઠાને સબ્બોપિ ભિક્ખુસઙ્ઘો ઉપોસથં અકાસિ. તઞ્ચ ખો સઙ્ઘુપોસથમેવ; ન ગણુપોસથં, ન પુગ્ગલુપોસથં, ન પારિસુદ્ધિઉપોસથં, ન અધિટ્ઠાનુપોસથં.
તદા કિર જમ્બુદીપે ચતુરાસીતિવિહારસહસ્સાનિ હોન્તિ. એકમેકસ્મિં વિહારે અબ્બોકિણ્ણાનિ દસપિ વીસતિપિ ભિક્ખુસહસ્સાનિ વસન્તિ, ભિય્યોપિ વસન્તિ. ઉપોસથારોચિકા દેવતા તત્થ તત્થ ગન્ત્વા આરોચેન્તિ – ‘‘મારિસા, એકં વસ્સં અતિક્કન્તં, દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ વસ્સાનિ અતિક્કન્તાનિ, ઇદં છટ્ઠં વસ્સં, આગામિનિયા પુણ્ણમાસિયા બુદ્ધદસ્સનત્થં ઉપોસથકરણત્થઞ્ચ ગન્તબ્બં! સમ્પત્તો વો સન્નિપાતકાલો’’તિ. તતો ઓવાદપાતિમોક્ખં ઉદ્દિસતિ.
‘‘ખન્તી પરમં તપો તિતિક્ખા;
નિબ્બાનં પરમં વદન્તિ બુદ્ધા;
ન હિ પબ્બજિતો પરૂપઘાતી;
ન સમણો હોતિ પરં વિહેઠયન્તો.
‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણં, કુસલસ્સ ઉપસમ્પદા;
સચિત્તપરિયોદપનં, એતં બુદ્ધાન સાસનં.
‘‘અનુપવાદો
મત્તઞ્ઞુતા ચ ભત્તસ્મિં, પન્તઞ્ચ સયનાસનં;
અધિચિત્તે ચ આયોગો, એતં બુદ્ધાન સાસન’’ન્તિ. (દી॰ નિ॰ ૨.૯૦; ધ॰ પ॰ ૧૮૩-૧૮૫);
એતેનેવ ઉપાયેન ઇતરેસમ્પિ બુદ્ધાનં પાતિમોક્ખુદ્દેસો વેદિતબ્બો. સબ્બબુદ્ધાનઞ્હિ ઇમા તિસ્સોવ ઓવાદપાતિમોક્ખગાથાયો હોન્તિ. તા દીઘાયુકબુદ્ધાનં યાવ સાસનપરિયન્તા ઉદ્દેસમાગચ્છન્તિ; અપ્પાયુકબુદ્ધાનં પઠમબોધિયંયેવ. સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકાલતો પન પભુતિ આણાપાતિમોક્ખમેવ ઉદ્દિસીયતિ. તઞ્ચ ખો ભિક્ખૂ એવ ઉદ્દિસન્તિ, ન બુદ્ધા. તસ્મા અમ્હાકમ્પિ ભગવા પઠમબોધિયં વીસતિવસ્સમત્તમેવ ઇદં ઓવાદપાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિ. અથેકદિવસં પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે નિસિન્નો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ન દાનાહં, ભિક્ખવે, ઇતો પરં ઉપોસથં કરિસ્સામિ પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિસ્સામિ, તુમ્હેવ દાનિ ભિક્ખવે ઇતો પરં ઉપોસથં કરેય્યાથ, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્યાથ. અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો યં તથાગતો અપરિસુદ્ધાય પરિસાય ઉપોસથં કરેય્ય, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્યા’’તિ (ચૂળવ॰ ૩૮૬). તતો પટ્ઠાય ભિક્ખૂ આણાપાતિમોક્ખં ઉદ્દિસન્તિ. ઇદં આણાપાતિમોક્ખં તેસં અનુદ્દિટ્ઠં અહોસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અનુદ્દિટ્ઠં પાતિમોક્ખ’’ન્તિ.
તેસં બુદ્ધાનન્તિ તેસં વિપસ્સીઆદીનં તિણ્ણં બુદ્ધાનં. અન્તરધાનેનાતિ ખન્ધન્તરધાનેન; પરિનિબ્બાનેનાતિ વુત્તં હોતિ. બુદ્ધાનુબુદ્ધાનન્તિ યે તેસં બુદ્ધાનં અનુબુદ્ધા સમ્મુખસાવકા તેસઞ્ચ ખન્ધન્તરધાનેન. યે તે પચ્છિમા સાવકાતિ નાનાનામાતિ ‘‘બુદ્ધરક્ખિતો, ધમ્મરક્ખિતો’’તિઆદિ નામવસેન વિવિધનામા. નાનાગોત્તાતિ ‘‘ગોતમો, મોગ્ગલ્લાનો’’તિઆદિ ગોત્તવસેન વિવિધગોત્તા. નાનાજચ્ચાતિ ‘‘ખત્તિયો, બ્રાહ્મણો’’તિઆદિજાતિવસેન નાનાજચ્ચા. નાનાકુલા પબ્બજિતાતિ ખત્તિયકુલાદિવસે નેવ ઉચ્ચનીચઉળારુળારભોગાદિકુલવસેન વા વિવિધકુલા નિક્ખમ્મ પબ્બજિતા.
તે તં બ્રહ્મચરિયન્તિ તે પચ્છિમા સાવકા સેય્યથાપીતિ તસ્સત્થસ્સ ઓપમ્મનિદસ્સનં. વિકિરતીતિ વિક્ખિપતિ. વિધમતીતિ ઠાનન્તરં નેતિ. વિદ્ધંસેતીતિ ઠિતટ્ઠાનતો અપનેતિ. યથા તં સુત્તેન અસઙ્ગહિતત્તાતિ યથા સુત્તેન અસઙ્ગહિતત્તા અગન્થિતત્તા અબદ્ધત્તા એવં વિકિરતિ યથા સુત્તેન અસઙ્ગહિતાનિ વિકિરિયન્તિ, એવં વિકિરતીતિ વુત્તં હોતિ. એવમેવ ખોતિ ઓપમ્મસમ્પટિપાદનં. અન્તરધાપેસુન્તિ વગ્ગસઙ્ગહ-પણ્ણાસસઙ્ગહાદીહિ અસઙ્ગણ્હન્તા યં યં અત્તનો રુચ્ચતિ, તં તદેવ ગહેત્વા સેસં વિનાસેસું અદસ્સનં નયિંસુ.
અકિલાસુનો ચ તે ભગવન્તો અહેસું સાવકે ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ ઓવદિતુન્તિ અપિચ સારિપુત્ત તે બુદ્ધા અત્તનો ચેતસા સાવકાનં ચેતો પરિચ્ચ પરિચ્છિન્દિત્વા ઓવદિતું અકિલાસુનો અહેસું, પરચિત્તં ઞત્વા અનુસાસનિં ન ભારિયતો ન પપઞ્ચતો અદ્દસંસુ. ભૂતપુબ્બં સારિપુત્તાતિઆદિ તેસં અકિલાસુભાવપ્પકાસનત્થં વુત્તં. ભિંસનકેતિ ભયાનકે ભયજનનકે. એવં વિતક્કેથાતિ નેક્ખમ્મવિતક્કાદયો તયો વિતક્કે વિતક્કેથ. મા એવં વિતક્કયિત્થાતિ કામવિતક્કાદયો તયો અકુસલવિતક્કે મા વિતક્કયિત્થ. એવં મનસિ કરોથાતિ ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા અસુભ’’ન્તિ મનસિ કરોથ. મા એવં મનસા ઇદં પજહથાતિ અકુસલં પજહથ. ઇદં ઉપસમ્પજ્જ વિહરથાતિ કુસલં ઉપસમ્પજ્જ પટિલભિત્વા નિપ્ફાદેત્વા વિહરથ.
અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તાનિ વિમુચ્ચિંસૂતિ અગ્ગહેત્વા વિમુચ્ચિંસુ. તેસઞ્હિ ચિત્તાનિ યેહિ આસવેહિ વિમુચ્ચિંસુ, ન તે તાનિ ગહેત્વા વિમુચ્ચિંસુ. અનુપ્પાદનિરોધેન પન નિરુજ્ઝમાના અગ્ગહેત્વા વિમુચ્ચિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તાનિ વિમુચ્ચિંસૂ’’તિ. સબ્બેપિ તે અરહત્તં પત્વા સૂરિયરસ્મિસમ્ફુટ્ઠમિવ પદુમવનં વિકસિતચિત્તા અહેસું. તત્ર સુદં સારિપુત્ત ભિંસનકસ્સ વનસણ્ડસ્સ ભિંસનકતસ્મિં હોતીતિ તત્રાતિ પુરિમવચનાપેક્ખં; સુદન્તિ પદપૂરણમત્તે નિપાતો; સારિપુત્તાતિ આલપનં. અયં પનેત્થ અત્થયોજના – તત્રાતિ યં વુત્તં ‘‘અઞ્ઞતરસ્મિં ભિંસનકે વનસણ્ડે’’તિ, તત્ર યો સો ભિંસનકોતિ વનસણ્ડો વુત્તો, તસ્સ ભિંસનકસ્સ વનસણ્ડસ્સ ભિંસનકતસ્મિં હોતિ, ભિંસનકિરિયાય હોતીતિ અત્થો. કિં હોતિ? ઇદં હોતિ – યો કોચિ અવીતરાગો…પે॰… લોમાનિ હંસન્તીતિ.
અથ વા તત્રાતિ સામિઅત્થે ભુમ્મં. સુઇતિ નિપાતો; ‘‘કિં સુ નામ તે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૬૯) વિય. ઇદન્તિ અધિપ્પેતમત્થં પચ્ચક્ખં વિય કત્વા દસ્સનવચનં. સુઇદન્તિ સુદં, સન્ધિવસેન ઇકારલોપો વેદિતબ્બો. ‘‘ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇત્થિન્દ્રિયં, અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં (વિભ॰ ૨૧૯), ‘‘કિં સૂધ વિત્ત’’ન્તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૭૩, ૨૪૬; સુ॰ નિ॰ ૧૮૩) વિય. અયં પનેત્થ અત્થયોજના – તસ્સ સારિપુત્ત ભિંસનકસ્સ વનસણ્ડસ્સ ભિંસનકતસ્મિં ઇદંસુ હોતિ. ભિંસનકતસ્મિન્તિ ભિંસનકભાવેતિ અત્થો. એકસ્સ તકારસ્સ લોપો દટ્ઠબ્બો. ભિંસનકત્તસ્મિન્તિયેવ વા પાઠો. ‘‘ભિંસનકતાય’’ ઇતિ વા વત્તબ્બે લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો. નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં, તસ્મા એવં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો – ભિંસનકભાવે ઇદંસુ હોતિ, ભિંસનકભાવનિમિત્તં ભિંસનકભાવહેતુ ભિંસનકભાવપચ્ચયા ઇદંસુ હોતિ. યો કોચિ અવીતરાગો તં વનસણ્ડં પવિસતિ, યેભુય્યેન લોમાનિ હંસન્તીતિ બહુતરાનિ લોમાનિ હંસન્તિ ઉદ્ધં મુખાનિ સૂચિસદિસાનિ કણ્ટકસદિસાનિ ચ હુત્વા તિટ્ઠન્તિ, અપ્પાનિ ન હંસન્તિ. બહુતરાનં વા સત્તાનં હંસન્તિ. અપ્પકાનં અતિસૂરપુરિસાનં ન હંસન્તિ.
ઇદાનિ અયં ખો, સારિપુત્ત, હેતૂતિઆદિ નિગમનં. યઞ્ચેત્થ અન્તરન્તરા ન વુત્તં, તં ઉત્તાનત્થમેવ. તસ્મા પાળિક્કમેનેવ વેદિતબ્બં. યં પન વુત્તં ન ચિરટ્ઠિતિકં અહોસીતિ, તં પુરિસયુગવસેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. વસ્સગણનાય હિ વિપસ્સિસ્સ ભગવતો અસીતિવસ્સસહસ્સાનિ આયુ, સમ્મુખસાવકાનમ્પિસ્સ તત્તકમેવ. એવમસ્સ ય્વાયં સબ્બપચ્છિમકો સાવકો, તેન સહ ઘટેત્વા સતસહસ્સં સટ્ઠિમત્તાનિ ચ વસ્સસહસ્સાનિ બ્રહ્મચરિયં
૨૦. એવં આયસ્મા સારિપુત્તો તિણ્ણં બુદ્ધાનં બ્રહ્મચરિયસ્સ ન ચિરટ્ઠિતિકારણં સુત્વા ઇતરેસં તિણ્ણં બ્રહ્મચરિયસ્સ ચિરટ્ઠિતિકારણં સોતુકામો પુન ભગવન્તં ‘‘કો પન ભન્તે હેતૂ’’તિ આદિના નયેન પુચ્છિ. ભગવાપિસ્સ બ્યાકાસિ. તં સબ્બં વુત્તપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બં. ચિરટ્ઠિતિકભાવેપિ ચેત્થ તેસં બુદ્ધાનં આયુપરિમાણતોપિ પુરિસયુગતોપિ ઉભયથા ચિરટ્ઠિતિકતા વેદિતબ્બા. કકુસન્ધસ્સ હિ ભગવતો ચત્તાલીસવસ્સસહસ્સાનિ આયુ, કોણાગમનસ્સ ભગવતો તિંસવસ્સસહસ્સાનિ, કસ્સપસ્સ ભગવતો વીસતિવસ્સસહસ્સાનિ; સમ્મુખસાવકાનમ્પિ નેસં તત્તકમેવ. બહૂનિ ચ નેસં સાવકયુગાનિ પરમ્પરાય બ્રહ્મચરિયં પવત્તેસું. એવં તેસં આયુપરિમાણતોપિ સાવકયુગતોપિ ઉભયથા બ્રહ્મચરિયં ચિરટ્ઠિતિકં અહોસિ.
અમ્હાકં પન ભગવતો કસ્સપસ્સ ભગવતો ઉપડ્ઢાયુકપ્પમાણે દસવસ્સસહસ્સાયુકકાલે
૨૧. અથ ખો આયસ્મા સારિપુત્તોતિ કો અનુસન્ધિ? એવં તિણ્ણં બુદ્ધાનં બ્રહ્મચરિયસ્સ ચિરટ્ઠિતિકારણં સુત્વા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયેવ ચિરટ્ઠિતિકભાવહેતૂતિ નિટ્ઠં ગન્ત્વા ભગવતોપિ બ્રહ્મચરિયસ્સ ચિરટ્ઠિતિકભાવં ઇચ્છન્તો આયસ્મા સારિપુત્તો ભગવન્તં સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિં યાચિ. તસ્સા યાચનવિધિદસ્સનત્થમેતં વુત્તં – અથ ખો આયસ્મા સારિપુત્તો ઉટ્ઠાયાસના …પે॰… ચિરટ્ઠિતિકન્તિ. તત્થ
અથસ્સ ભગવા ‘‘ન તાવાયં સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકાલો’’તિ પકાસેન્તો ‘‘આગમેહિ ત્વં સારિપુત્તા’’તિઆદિમાહ. તત્થ આગમેહિ ત્વન્તિ તિટ્ઠ તાવ ત્વં; અધિવાસેહિ તાવ ત્વન્તિ વુત્તં હોતિ. આદરત્થવસેનેવેત્થ દ્વિક્ખત્તું વુત્તં. એતેન ભગવા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા સાવકાનં વિસયભાવં પટિક્ખિપિત્વા ‘‘બુદ્ધવિસયોવ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તી’’તિ આવિકરોન્તો ‘‘તથાગતો વા’’તિઆદિમાહ. એત્થ ચ તત્થાતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયાચનાપેક્ખં ભુમ્મવચનં. તત્રાયં યોજના – યં વુત્તં ‘‘સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેય્યા’’તિ, તત્થ તસ્સા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા તથાગતોયેવ કાલં જાનિસ્સતીતિ. એવં વત્વા અકાલં તાવ દસ્સેતું ‘‘ન તાવ સારિપુત્તા’’તિઆદિમાહ.
તત્થ આસવા તિટ્ઠન્તિ એતેસૂતિ આસવટ્ઠાનીયા. યેસુ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકા દુક્ખાસવા કિલેસાસવા ચ પરૂપવાદવિપ્પટિસારવધબન્ધનાદયો ચેવ અપાયદુક્ખવિસેસભૂતા ચ આસવા તિટ્ઠન્તિયેવ, યસ્મા નેસં
કથં? પઞ્ઞપેન્તેન હિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્યા’’તિઆદિ સબ્બં પઞ્ઞપેતબ્બં ભવેય્ય. અદિસ્વાવ વીતિક્કમદોસં ઇમં પઞ્ઞત્તિં ઞત્વા ‘‘ન તાવ સારિપુત્ત સત્થા સાવકાનં…પે॰… પાતુભવન્તી’’તિ.
એવં અકાલં દસ્સેત્વા પુન કાલં દસ્સેતું ‘‘યતો ચ ખો સારિપુત્તા’’તિઆદિમાહ. તત્થ યતોતિ યદા; યસ્મિં કાલેતિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં. અયં વા હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – યસ્મિં સમયે ‘‘આસવટ્ઠાનીયા ધમ્મા’’તિ સઙ્ખ્યં ગતા વીતિક્કમદોસા સઙ્ઘે પાતુભવન્તિ, તદા સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતિ, ઉદ્દિસતિ પાતિમોક્ખં. કસ્મા? તેસંયેવ ‘‘આસવટ્ઠાનીયા ધમ્મા’’તિ સઙ્ખ્યં
એવં આસવટ્ઠાનીયાનં ધમ્માનં અનુપ્પત્તિં સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા અકાલં ઉપ્પત્તિઞ્ચ કાલન્તિ વત્વા ઇદાનિ તેસં ધમ્માનં અનુપ્પત્તિકાલઞ્ચ ઉપ્પત્તિકાલઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘ન તાવ સારિપુત્ત ઇધેકચ્ચે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉત્તાનત્થાનિ પદાનિ પાળિવસેનેવ વેદિતબ્બાનિ. અયં પન અનુત્તાનપદવણ્ણના – રત્તિયો જાનન્તીતિ રત્તઞ્ઞૂ, અત્તનો પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય બહુકા રત્તિયો જાનન્તિ, ચિરપબ્બજિતાતિ વુત્તં હોતિ. રત્તઞ્ઞૂહિ મહત્તં રત્તઞ્ઞુમહત્તં; ચિરપબ્બજિતેહિ મહન્તભાવન્તિ અત્થો. તત્ર રત્તઞ્ઞુમહત્તં પત્તે સઙ્ઘે
વેપુલ્લમહત્તન્તિ વિપુલભાવેન મહત્તં. સઙ્ઘો હિ યાવ ન થેરનવમજ્ઝિમાનં વસેન વેપુલ્લમહત્તં પત્તો હોતિ, તાવ સેનાસનાનિ પહોન્તિ. સાસને એકચ્ચે આસવટ્ઠાનીયા ધમ્મા ન ઉપ્પજ્જન્તિ. વેપુલ્લમહત્તં પન પત્તે તે ઉપ્પજ્જન્તિ. અથ સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતિ. તત્થ વેપુલ્લમહત્તં પત્તે સઙ્ઘે પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદાનિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ અનુપસમ્પન્નેન ઉત્તરિ દિરત્તતિરત્તં સહસેય્યં કપ્પેય્ય, પાચિત્તિયં’’
લાભગ્ગમહત્તન્તિ લાભસ્સ અગ્ગમહત્તં; યો લાભસ્સ અગ્ગો ઉત્તમો મહન્તભાવો, તં પત્તો હોતીતિ અત્થો. લાભેન વા અગ્ગમહત્તમ્પિ, લાભેન સેટ્ઠત્તઞ્ચ મહન્તત્તઞ્ચ પત્તોતિ અત્થો. સઙ્ઘો હિ યાવ ન લાભગ્ગમહત્તં પત્તો હોતિ, તાવ ન લાભં પટિચ્ચ આસવટ્ઠાનીયા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ. પત્તે પન ઉપ્પજ્જન્તિ, અથ સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતિ
બાહુસચ્ચમહત્તન્તિ બાહુસચ્ચસ્સ મહન્તભાવં. સઙ્ઘો હિ યાવ ન બાહુસચ્ચમહત્તં પત્તો હોતિ, તાવ ન આસવટ્ઠાનીયા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ. બાહુસચ્ચમહત્તં પત્તે પન યસ્મા એકમ્પિ નિકાયં, દ્વેપિ…પે॰… પઞ્ચપિ નિકાયે ઉગ્ગહેત્વા અયોનિસો ઉમ્મુજ્જમાના પુગ્ગલા રસેન રસં સંસન્દિત્વા ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયં સત્થુસાસનં દીપેન્તિ. અથ સત્થા ‘‘યો પન ભિક્ખુ એવં વદેય્ય – તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ…પે॰… સમણુદ્દેસોપિ ચે એવં વદેય્યા’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૪૧૮) નયેન સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતીતિ.
એવં ‘‘નિરબ્બુદો હિ સારિપુત્તા’’તિઆદિમાહ. તત્થ નિરબ્બુદોતિ અબ્બુદવિરહિતો; અબ્બુદા વુચ્ચન્તિ ચોરા, નિચ્ચોરોતિ અત્થો. ચોરાતિ ચ ઇમસ્મિં અત્થે દુસ્સીલાવ અધિપ્પેતા. તે હિ અસ્સમણાવ હુત્વા સમણપટિઞ્ઞતાય પરેસં પચ્ચયે ચોરેન્તિ. તસ્મા નિરબ્બુદોતિ નિચ્ચોરો, નિદ્દુસ્સીલોતિ વુત્તં હોતિ. નિરાદીનવોતિ નિરુપદ્દવો નિરુપસગ્ગો; દુસ્સીલાદીનવરહિતોયેવાતિ વુત્તં હોતિ. અપગતકાળકોતિ કાળકા વુચ્ચન્તિ દુસ્સીલાયેવ; તે હિ સુવણ્ણવણ્ણાપિ સમાના કાળકધમ્મયોગા કાળકાત્વેવ વેદિતબ્બા. તેસં અભાવા અપગતકાળકો સુદ્ધોતિ અપગતકાળકત્તાયેવ સુદ્ધો પરિયોદાતો પભસ્સરો. સારે પતિટ્ઠિતોતિ સારો વુચ્ચન્તિ સીલ-સમાધિ-પઞ્ઞાવિમુત્તિ-વિમુત્તિઞાણદસ્સનગુણા, તસ્મિં સારે પતિટ્ઠિતત્તા સારે પતિટ્ઠિતો.
એવં સારે પતિટ્ઠિતભાવં વત્વા પુન સો ચસ્સ સારે પતિટ્ઠિતભાવો એવં વેદિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો ઇમેસઞ્હિ સારિપુત્તાતિ આદિમાહ. તત્રાયં સઙ્ખેપવણ્ણના – યાનિમાનિ વેરઞ્જાયં સોતાપન્નોતિ સોતં આપન્નો; સોતોતિ ચ મગ્ગસ્સેતં અધિવચનં. સોતાપન્નોતિ તેન સમન્નાગતસ્સ પુગ્ગલસ્સ. યથાહ –
‘‘સોતો સોતોતિ હિદં, સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ; કતમો નુ ખો, સારિપુત્ત, સોતોતિ? અયમેવ હિ, ભન્તે, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ…પે॰… સમ્માસમાધી’’તિ. ‘‘સોતાપન્નો સોતાપન્નોતિ હિદં, સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ; કતમો નુ ખો, સારિપુત્ત, સોતાપન્નો’’તિ? ‘‘યો હિ, ભન્તે, ઇમિના અરિયેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન સમન્નાગતો, અયં વુચ્ચતિ – સોતાપન્નો. સોયમાયસ્મા એવંનામો એવંગોત્તો’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૦૧). ઇધ પન મગ્ગેન ફલસ્સ નામં દિન્નં. તસ્મા ફલટ્ઠો ‘‘સોતાપન્નો’’તિ વેદિતબ્બો.
અવિનિપાતધમ્મોતિ વિનિપાતેતીતિ વિનિપાતો; નાસ્સ વિનિપાતો ધમ્મોતિ અવિનિપાતધમ્મો, ન અત્તાનં અપાયેસુ વિનિપાતનસભાવોતિ વુત્તં હોતિ. કસ્મા? યે ધમ્મા અપાયગમનીયા, તેસં પરિક્ખયા. વિનિપતનં વા વિનિપાતો, નાસ્સ વિનિપાતો ધમ્મોતિ અવિનિપાતધમ્મો, અપાયેસુ વિનિપાતનસભાવો અસ્સ નત્થીતિ વુત્તં હોતિ. સમ્મત્તનિયામેન મગ્ગેન નિયતો. સમ્બોધિ પરં અયનં પરા ગતિ અસ્સાતિ સમ્બોધિપરાયણો. ઉપરિ મગ્ગત્તયં અવસ્સં સમ્પાપકોતિ અત્થો. કસ્મા? પટિલદ્ધપઠમમગ્ગત્તાતિ.
વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનકથા નિટ્ઠિતા.
બુદ્ધાચિણ્ણકથા
૨૨. એવં ધમ્મસેનાપતિં સઞ્ઞાપેત્વા વેરઞ્જાયં તં વસ્સાવાસં વીતિનામેત્વા વુત્થવસ્સો મહાપવારણાય પવારેત્વા અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ. આમન્તેસીતિ આલપિ અભાસિ સમ્બોધેસિ. કિન્તિ? આચિણ્ણં ખો પનેતન્તિ એવમાદિ. આચિણ્ણન્તિ ચરિતં વત્તં અનુધમ્મતા. તં ખો પનેતં આચિણ્ણં દુવિધં હોતિ – બુદ્ધાચિણ્ણં, સાવકાચિણ્ણન્તિ. કતમં બુદ્ધાચિણ્ણં? ઇદં તાવ એકં – યેહિ નિમન્તિતા વસ્સં વસન્તિ, ન તે અનપલોકેત્વા અનાપુચ્છિત્વા જનપદચારિકં પક્કમન્તિ. સાવકા પન અપલોકેત્વા વા અનપલોકેત્વા વા યથાસુખં પક્કમન્તિ.
અપરમ્પિ બુદ્ધાચિણ્ણં – વુત્થવસ્સા પવારેત્વા જનસઙ્ગહત્થાય જનપદચારિકં પક્કમન્તિયેવ. જનપદચારિકં ચરન્તા ચ મહામણ્ડલં મજ્ઝિમમણ્ડલં અન્તિમમણ્ડલન્તિ ઇમેસં તિણ્ણં મણ્ડલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં મણ્ડલે
અપરમ્પિ બુદ્ધાનં આચિણ્ણં – દેવસિકં પચ્ચૂસસમયે સન્તં સુખં નિબ્બાનારમ્મણં કત્વા ફલસમાપત્તિસમાપજ્જનં, ફલસમાપત્તિયા વુટ્ઠહિત્વા દેવસિકં મહાકરુણાસમાપત્તિયા સમાપજ્જનં, તતો વુટ્ઠહિત્વા દસસહસ્સચક્કવાળે બોધનેય્યસત્તસમવલોકનં.
અપરમ્પિ
કતમં સાવકાચિણ્ણં? બુદ્ધસ્સ ભગવતો કાલે દ્વિક્ખત્તું સન્નિપાતો પુરે વસ્સૂપનાયિકાય ચ કમ્મટ્ઠાનગ્ગહણત્થં, વુત્થવસ્સાનઞ્ચ અધિગતગુણારોચનત્થં ઉપરિ કમ્મટ્ઠાનગ્ગહણત્થઞ્ચ ‘‘આચિણ્ણં ખો પનેતં, આનન્દ, તથાગતાન’’ન્તિ.
આયામાતિ આગચ્છ યામ. અપલોકેસ્સામાતિ ચારિકં ચરણત્થાય આપુચ્છિસ્સામ. એવન્તિ સમ્પટિચ્છનત્થે નિપાતો. ભન્તેતિ ગારવાધિવચનમેતં; સત્થુનો પટિવચનદાનન્તિપિ વટ્ટતિ. ભગવતો પચ્ચસ્સોસીતિ ભગવતો વચનં પટિઅસ્સોસિ, અભિમુખો હુત્વા સુણિ સમ્પટિચ્છિ. એવન્તિ ઇમિના વચનેન પટિગ્ગહેસીતિ વુત્તં હોતિ.
અથ ખો ભગવા નિવાસેત્વાતિ ઇધ પુબ્બણ્હસમયન્તિ વા સાયન્હસમયન્તિ વા ન વુત્તં. એવં સન્તેપિ ભગવા કતભત્તકિચ્ચો મજ્ઝન્હિકં વીતિનામેત્વા આયસ્મન્તં આનન્દં પચ્છાસમણં કત્વા નગરદ્વારતો પટ્ઠાય નગરવીથિયો સુવણ્ણરસપિઞ્જરાહિ રંસીહિ સમુજ્જોતયમાનો યેન વેરઞ્જસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ નિવેસનં તેનુપસઙ્કમિ. ઘરદ્વારે ઠિતમત્તમેવ ચસ્સ ભગવન્તં દિસ્વા પરિજનો આરોચેસિ. બ્રાહ્મણો સતિં પટિલભિત્વા સંવેગજાતો સહસા વુટ્ઠાય મહારહં આસનં પઞ્ઞપેત્વા ભગવન્તં પચ્ચુગ્ગમ્મ ‘‘ઇતો, ભગવા, ઉપસઙ્કમતૂ’’તિ આહ. ભગવા ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો ભગવન્તં ઉપનિસીદિતુકામો અત્તના ઠિતપદેસતો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ. ઇતો પરં ઉત્તાનત્થમેવ.
યં પન બ્રાહ્મણો આહ – ‘‘અપિચ યો દેય્યધમ્મો, સો ન દિન્નો’’તિ. તત્રાયમધિપ્પાયો તઞ્ચ ખો નો અસન્તન્તિ એત્થ પન લિઙ્ગવિપલ્લાસો વેદિતબ્બો. સો ચ ખો દેય્યધમ્મો અમ્હાકં નો અસન્તોતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. અથ
નોપિ અદાતુકમ્યતાતિ અદાતુકામતાપિ તં કુતેત્થ લબ્ભા બહુકિચ્ચા ઘરાવાસાતિ તત્રાયં યોજના – યસ્મા બહુકિચ્ચા ઘરાવાસા, તસ્મા એત્થ સન્તેપિ દેય્યધમ્મે દાતુકમ્યતાય ચ તં કુતો લબ્ભા કુતો તં સક્કા લદ્ધું, યં મયં તુમ્હાકં દેય્યધમ્મં દદેય્યામાતિ ઘરાવાસં ગરહન્તો આહ. સો કિર મારેન આવટ્ટિતભાવં ન જાનાતિ, ‘‘ઘરાવાસપલિબોધેન મે સતિસમ્મોસો જાતો’’તિ મઞ્ઞિ, તસ્મા એવમાહ. અપિચ – તં કુતેત્થ લબ્ભાતિ ઇમસ્મિં તેમાસબ્ભન્તરે યમહં તુમ્હાકં દદેય્યં, તં કુતો લબ્ભા? બહુકિચ્ચા હિ ઘરાવાસાતિ એવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.
અથ બ્રાહ્મણો ‘‘યંનૂનાહં યં મે તીહિ માસેહિ દાતબ્બં સિયા, તં સબ્બં એકદિવસેનેવ દદેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા અધિવાસેતુ મે ભવં ગોતમોતિઆદિમાહ. તત્થ સ્વાતનાયાતિ યં મે તુમ્હેસુ સક્કારં કરોતો સ્વે ભવિસ્સતિ પુઞ્ઞઞ્ચેવ પીતિપામોજ્જઞ્ચ, તદત્થાય. અથ તથાગતો ‘‘સચે અહં નાધિવાસેય્યં, ‘અયં તેમાસં કિઞ્ચિ અલદ્ધા કુપિતો મઞ્ઞે, તેન મે યાચિયમાનો એકભત્તમ્પિ ન પટિગ્ગણ્હાતિ, નત્થિ ઇમસ્મિં અધિવાસનખન્તિ, અસબ્બઞ્ઞૂ અય’ન્તિ એવં બ્રાહ્મણો ચ વેરઞ્જાવાસિનો ચ ગરહિત્વા બહું અપુઞ્ઞં પસવેય્યું, તં તેસં મા અહોસી’’તિ તેસં અનુકમ્પાય અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેન.
અધિવાસેત્વા ચ અથ ખો ભગવા વેરઞ્જં બ્રાહ્મણં ‘‘અલં ઘરાવાસપલિબોધચિન્તાયા’’તિ સઞ્ઞાપેત્વા તઙ્ખણાનુરૂપાય ધમ્મિયા કથાય દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકં અત્થં સન્દસ્સેત્વા કુસલે ધમ્મે સમાદપેત્વા ગણ્હાપેત્વા તત્થ ચ નં સમુત્તેજેત્વા સઉસ્સાહં કત્વા તાય સઉસ્સાહતાય અઞ્ઞેહિ ચ વિજ્જમાનગુણેહિ સમ્પહંસેત્વા ધમ્મરતનવસ્સં વસ્સેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. પક્કન્તે ચ પન ભગવતિ વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો પુત્તદારં આમન્તેસિ – ‘‘મયં, ભણે, ભગવન્તં તેમાસં નિમન્તેત્વા એકદિવસં એકભત્તમ્પિ નાદમ્હ. હન્દ, દાનિ તથા દાનં પટિયાદેથ યથા તેમાસિકોપિ દેય્યધમ્મો સ્વે એકદિવસેનેવ ‘‘અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન…પે॰… નિટ્ઠિતં ભત્ત’’ન્તિ.
૨૩. ભગવા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો તત્થ અગમાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો ભગવા…પે॰… નિસીદિ સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેના’’તિ. અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘન્તિ બુદ્ધપ્પમુખન્તિ બુદ્ધપરિણાયકં; બુદ્ધં સઙ્ઘત્થેરં કત્વા નિસિન્નન્તિ વુત્તં હોતિ. પણીતેનાતિ ઉત્તમેન. સહત્થાતિ સહત્થેન. સન્તપ્પેત્વાતિ સુટ્ઠુ તપ્પેત્વા, પરિપુણ્ણં સુહિતં યાવદત્થં કત્વા. સમ્પવારેત્વાતિ સુટ્ઠુ પવારેત્વા ‘અલ’ન્તિ હત્થસઞ્ઞાય મુખસઞ્ઞાય વચીભેદેન ચ પટિક્ખિપાપેત્વા. ભુત્તાવિન્તિ ભુત્તવન્તં. ઓનીતપત્તપાણિન્તિ પત્તતો ઓનીતપાણિં; અપનીતહત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. તિચીવરેન અચ્છાદેસીતિ તિચીવરં ભગવતો અદાસિ. ઇદં પન વોહારવચનમત્તં હોતિ ‘‘તિચીવરેન અચ્છાદેસી’’તિ, તસ્મિઞ્ચ તિચીવરે એકમેકો સાટકો સહસ્સં અગ્ઘતિ. ઇતિ બ્રાહ્મણો ભગવતો તિસહસ્સગ્ઘનકં તિચીવરમદાસિ ઉત્તમં કાસિકવત્થસદિસં. એકમેકઞ્ચ ભિક્ખું એકમેકેન દુસ્સયુગેનાતિ એકમેકેન દુસ્સયુગળેન. તત્ર એકસાટકો પઞ્ચસતાનિ અગ્ઘતિ. એવં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં પઞ્ચસતસહસ્સગ્ઘનકાનિ દુસ્સાનિ અદાસિ. બ્રાહ્મણો એત્તકમ્પિ દત્વા અતુટ્ઠો પુન સત્તટ્ઠસહસ્સગ્ઘનકે અનેકરત્તકમ્બલે ચ પટ્ટુણ્ણપત્તપટે ચ ફાલેત્વા ફાલેત્વા આયોગઅંસબદ્ધકકાયબન્ધનપરિસ્સાવનાદીનં અત્થાય અદાસિ. સતપાકસહસ્સપાકાનઞ્ચ ભેસજ્જતેલાનં તુમ્બાનિ પૂરેત્વા એકમેકસ્સ ભિક્ખુનો અબ્ભઞ્જનત્થાય સહસ્સગ્ઘનકં તેલમદાસિ. કિં બહુના, ચતૂસુ પચ્ચયેસુ ન કોચિ પરિક્ખારો સમણપરિભોગો
એવં મહાયાગં યજિત્વા સપુત્તદારં વન્દિત્વા નિસિન્નં અથ ખો ભગવા વેરઞ્જં બ્રાહ્મણં તેમાસં મારાવટ્ટનેન ધમ્મસવનામતરસપરિભોગપરિહીનં એકદિવસેનેવ ધમ્મામતવસ્સં વસ્સેત્વા પુરિપુણ્ણસઙ્કપ્પં કુરુમાનો ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેત્વા…પે॰… ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. બ્રાહ્મણોપિ સપુત્તદારો ભગવન્તઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ વન્દિત્વા ‘‘પુનપિ, ભન્તે, અમ્હાકં અનુગ્ગહં કરેય્યાથા’’તિ એવમાદીનિ વદન્તો અનુબન્ધિત્વા અસ્સૂનિ પવત્તયમાનો નિવત્તિ.
અથ ખો ભગવા વેરઞ્જાયં યથાભિરન્તં વિહરિત્વાતિ યથાજ્ઝાસયં યથારુચિતં વાસં વસિત્વા વેરઞ્જાય નિક્ખમિત્વા મહામણ્ડલે ચારિકાય ચરણકાલે ગન્તબ્બં બુદ્ધવીથિ પહાય દુબ્ભિક્ખદોસેન ‘‘અનુપગમ્મ સોરેય્યં…પે॰… વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાય’’ન્તિ.
બુદ્ધાચિણ્ણકથા નિટ્ઠિતા.
સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય
વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
તત્રિદં સમન્તપાસાદિકાય સમન્તપાસાદિકત્તસ્મિં –
આચરિયપરમ્પરતો, નિદાનવત્થુપ્પભેદદીપનતો;
પરસમયવિવજ્જનતો, સકસમયવિસુદ્ધિતો ચેવ.
બ્યઞ્જનપરિસોધનતો, પદત્થતો પાળિયોજનક્કમતો;
સિક્ખાપદનિચ્છયતો, વિભઙ્ગનયભેદદસ્સનતો.
સમ્પસ્સતં ન દિસ્સતિ, કિઞ્ચિ અપાસાદિકં યતો એત્થ;
વિઞ્ઞૂનમયં તસ્મા, સમન્તપાસાદિકાત્વેવ.
સંવણ્ણના
વુત્તસ્સ લોકનાથેન, લોકમનુકમ્પમાનેનાતિ.
વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના નિટ્ઠિતા.