નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
વિનયપિટકે
મહાવગ્ગ-અટ્ઠકથા
૧. મહાખન્ધકં
બોધિકથા
ઉભિન્નં
સઙ્ગાયિંસુ મહાથેરા, ખન્ધકં ખન્ધકોવિદા.
યં તસ્સ દાનિ સમ્પત્તો, યસ્મા સંવણ્ણનાક્કમો;
તસ્મા હોતિ અયં તસ્સ, અનુત્તાનત્થવણ્ણના.
પદભાજનિયે અત્થા, યેહિ યેસં પકાસિતા;
તે ચે પુન વદેય્યામ, પરિયોસાનં કદા ભવે.
ઉત્તાના
અધિપ્પાયાનુસન્ધીહિ, બ્યઞ્જનેન ચ યે પન.
અનુત્તાના ન તે યસ્મા, સક્કા ઞાતું અવણ્ણિતા;
તેસંયેવ અયં તસ્મા, હોતિ સંવણ્ણનાનયોતિ.
૧. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા ઉરુવેલાયં વિહરતિ નજ્જા નેરઞ્જરાય તીરે બોધિરુક્ખમૂલે પઠમાભિસમ્બુદ્ધોતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાય’’ન્તિઆદીસુ વિય કરણવચને વિસેસકારણં નત્થિ, વિનયં પત્વા પન કરણવચનેનેવ અયમભિલાપો આરોપિતોતિ આદિતો પટ્ઠાય આરુળ્હાભિલાપવસેનેવેતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. એસ નયો અઞ્ઞેસુપિ ઇતો પરેસુ એવરૂપેસુ.
કિં પનેતસ્સ
તત્થ ઉરુવેલાયન્તિ મહાવેલાયં; મહન્તે વાલિકરાસિમ્હીતિ અત્થો. અથ વા ‘‘ઉરૂ’’તિ વાલિકા વુચ્ચતિ; ‘‘વેલા’’તિ મરિયાદા; વેલાતિક્કમનહેતુ આહટા ઉરુ ઉરુવેલાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અતીતે કિર અનુપ્પન્ને બુદ્ધે દસસહસ્સકુલપુત્તા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તસ્મિં પદેસે વિહરન્તા એકદિવસં સન્નિપતિત્વા કતિકવત્તં અકંસુ – ‘‘કાયકમ્મવચીકમ્માનિ નામ પરેસમ્પિ પાકટાનિ હોન્તિ, મનોકમ્મં પન અપાકટં; તસ્મા યો કામવિતક્કં વા બ્યાપાદવિતક્કં વા વિહિંસાવિતક્કં વા વિતક્કેતિ, તસ્સ અઞ્ઞો ચોદકો નામ નત્થિ, સો અત્તનાવ અત્તાનં ચોદેત્વા પત્તપુટેન વાલિકં આહરિત્વા ઇમસ્મિં ઠાને આકિરતુ, ઇદમસ્સ દણ્ડકમ્મ’’ન્તિ. તતો પટ્ઠાય યો તાદિસં વિતક્કં વિતક્કેતિ, સો તત્થ પત્તપુટેન વાલિકં આકિરતિ. એવં તત્થ અનુક્કમેન મહાવાલિકરાસિ જાતો, તતો નં
બોધિરુક્ખમૂલેતિ બોધિ વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણં; તં બોધિં ભગવા એત્થ પત્તોતિ રુક્ખોપિ ‘‘બોધિરુક્ખો’’ત્વેવ નામં લભિ, તસ્સ બોધિરુક્ખસ્સ મૂલે બોધિરુક્ખમૂલે. પઠમાભિસમ્બુદ્ધોતિ એકપલ્લઙ્કેનાતિ સકિમ્પિ અનુટ્ઠહિત્વા યથાઆભુજિતેન એકેનેવ પલ્લઙ્કેન. વિમુત્તિસુખપટિસંવેદીતિ વિમુત્તિસુખં ફલસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદયમાનો.
પટિચ્ચસમુપ્પાદન્તિ અનુલોમપટિલોમન્તિ અનુલોમઞ્ચ પટિલોમઞ્ચ. તત્થ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના નયેન વુત્તો અવિજ્જાદિકો પચ્ચયાકારો અત્તના કત્તબ્બકિચ્ચકરણતો ‘‘અનુલોમો’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘અવિજ્જાય ત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિઆદિના નયેન વુત્તો સ્વેવ અનુપ્પાદનિરોધેન નિરુજ્ઝમાનો તં કિચ્ચં ન કરોતીતિ તસ્સ અકરણતો ‘‘પટિલોમો’’તિ વુચ્ચતિ. પુરિમનયેન વા વુત્તો પવત્તિયા અનુલોમો, ઇતરો તસ્સા પટિલોમોતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. આદિતો પન પટ્ઠાય યાવ અન્તં, અન્તતો ચ પટ્ઠાય યાવ આદિં પાપેત્વા અવુત્તત્તા ઇતો અઞ્ઞેનત્થેન અનુલોમપટિલોમતા ન યુજ્જતિ.
મનસાકાસીતિ મનસિ અકાસિ. તત્થ યથા અનુલોમં મનસિ અકાસિ, ઇદં તાવ દસ્સેતું ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અવિજ્જા ચ સા પચ્ચયો ચાતિ અવિજ્જાપચ્ચયો. તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા સમ્ભવન્તીતિ ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન સબ્બાકારસમ્પન્નં વિનિચ્છયં ઇચ્છન્તેન વિસુદ્ધિમગ્ગતોવ ગહેતબ્બો.
યથા પન પટિલોમં મનસિ અકાસિ, ઇદં દસ્સેતું અવિજ્જાય ત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધોતિઆદિ વુત્તં. તત્થ અવિજ્જાય ત્વેવાતિ અવિજ્જાય તુ એવ. અસેસવિરાગનિરોધાતિ સઙ્ખારનિરોધોતિ સઙ્ખારાનં અનુપ્પાદનિરોધો હોતિ. એવં નિરુદ્ધાનં પન સઙ્ખારાનં નિરોધા વિઞ્ઞાણં નિરુદ્ધં, વિઞ્ઞાણાદીનઞ્ચ નિરોધા નામરૂપાદીનિ નિરુદ્ધાનિયેવ હોન્તીતિ દસ્સેતું સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધોતિઆદીનિ વત્વા એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતીતિ વુત્તં. તત્થ કેવલસ્સાતિ સકલસ્સ; સુદ્ધસ્સ વા સત્તવિરહિતસ્સાતિ અત્થો. દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ દુક્ખરાસિસ્સ. નિરોધો હોતીતિ અનુપ્પાદો હોતિ.
એતમત્થં વિદિત્વાતિ ય્વાયં ‘‘અવિજ્જાદિવસેન સઙ્ખારાદિકસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો ચ અવિજ્જાનિરોધાદિવસેન ચ નિરોધો હોતી’’તિ વુત્તો, સબ્બાકારેન એતમત્થં વિદિત્વા. તાયં વેલાયન્તિ તાયં તસ્સ અત્થસ્સ વિદિતવેલાયં. ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ ઇમં તસ્મિં વિદિતે અત્થે હેતુનો ચ હેતુસમુપ્પન્નધમ્મસ્સ ચ પજાનનાય આનુભાવદીપકં ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તી’’તિઆદિકં સોમનસ્સયુત્તઞાણસમુટ્ઠાનં ઉદાનં ઉદાનેસિ, અત્તમનવાચં નિચ્છારેસીતિ વુત્તં હોતિ.
તસ્સત્થો – યદા હવેતિ યસ્મિં ભવે કાલે. પાતુભવન્તીતિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ધમ્માતિ અનુલોમપચ્ચયાકારપટિવેધસાધકા બોધિપક્ખિયધમ્મા. અથ વા પાતુભવન્તીતિ પકાસન્તિ; અભિસમયવસેન બ્યત્તા પાકટા હોન્તિ. ધમ્માતિ ચતુઅરિયસચ્ચધમ્મા. આતાપો વુચ્ચતિ કિલેસસન્તાપનટ્ઠેન વીરિયં; આતાપિનોતિ સમ્મપ્પધાનવીરિયવતો. ઝાયતોતિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનલક્ખણેન ચ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનલક્ખણેન ચ ઝાનેન ઝાયન્તસ્સ. બ્રાહ્મણસ્સાતિ બાહિતપાપસ્સ ખીણાસવસ્સ. અથસ્સ કઙ્ખા વપયન્તીતિ અથસ્સ એવં પાતુભૂતધમ્મસ્સ કઙ્ખા વપયન્તિ. સબ્બાતિ યા એતા ‘‘કો નુ ખો ભન્તે ફુસતીતિ; નો કલ્લો પઞ્હોતિ ભગવા અવોચા’’તિઆદિના, તથા ‘‘કતમં નુ ખો ભન્તે જરામરણં; કસ્સ ચ પનિદં જરામરણન્તિ યતો પજાનાતિ સહેતુધમ્મન્તિ યસ્મા અવિજ્જાદિકેન હેતુના સહેતુકં ઇમં સઙ્ખારાદિં કેવલં દુક્ખક્ખન્ધધમ્મં પજાનાતિ અઞ્ઞાતિ પટિવિજ્ઝતીતિ.
૨. દુતિયવારે – ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ ઇમં તસ્મિં વિદિતે અત્થે ‘‘અવિજ્જાય ત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિ એવં પકાસિતસ્સ નિબ્બાનસઙ્ખાતસ્સ પચ્ચયક્ખયસ્સ અવબોધાનુભાવદીપકં
૩. તતિયવારે – ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ ઇમં યેન મગ્ગેન સો દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયનિરોધસઙ્ખાતો અત્થો કિચ્ચવસેન ચ આરમ્મણકિરિયાય ચ વિદિતો, તસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ આનુભાવદીપકં વુત્તપ્પકારં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ અત્થો. તત્રાપાયં સઙ્ખેપત્થો – યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા આતાપિનો ઝાયતો બ્રાહ્મણસ્સ, તદા સો બ્રાહ્મણો તેહિ વા ઉપ્પન્નેહિ બોધિપક્ખિયધમ્મેહિ, યસ્સ વા અરિયમગ્ગસ્સ ચતુસચ્ચધમ્મા પાતુભૂતા, તેન અરિયમગ્ગેન વિધૂપયં તિટ્ઠતિ મારસેનં ‘‘કામા તે પઠમા સેના’’તિઆદિના નયેન વુત્તપ્પકારં મારસેનં વિધૂપયન્તો વિધમેન્તો વિદ્ધંસેન્તો તિટ્ઠતિ. કથં? સૂરિયોવ ઓભાસયમન્તલિક્ખં, યથા સૂરિયો અબ્ભુગ્ગતો અત્તનો પભાય અન્તલિક્ખં ઓભાસેન્તોવ અન્ધકારં વિધમેન્તો તિટ્ઠતિ, એવં સોપિ બ્રાહ્મણો તેહિ ધમ્મેહિ તેન વા મગ્ગેન સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તોવ મારસેનં વિધૂપયન્તો તિટ્ઠતીતિ.
એવમેત્થ પઠમં ઉદાનં પચ્ચયાકારપચ્ચવેક્ખણવસેન, દુતિયં નિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણવસેન
બોધિકથા નિટ્ઠિતા.
અજપાલકથા
૪. અથ ખો ભગવા સત્તાહસ્સ અચ્ચયેન તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠહિત્વા બોધિરુક્ખમૂલા યેન અજપાલનિગ્રોધો તેનુપસઙ્કમીતિ એત્થ ન ભગવા તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠહિત્વા અનન્તરમેવ બોધિરુક્ખમૂલા યેન અજપાલનિગ્રોધો તેનુપસઙ્કમિ. યથા પન ‘‘ભુત્વા સયતી’’તિ વુત્તે ન ‘‘હત્થે અધોવિત્વા મુખં અવિક્ખાલેત્વા સયનસમીપં અગન્ત્વા અઞ્ઞં કિઞ્ચિ આલાપસલ્લાપં અકત્વા સયતિ’’ચ્ચેવ વુત્તં હોતિ, ભોજનતો પન પચ્છા સયતિ, ન નસયતીતિ ઇદમેવત્થ દીપિતં હોતિ. એવમિધાપિ ‘‘ન તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠહિત્વા અનન્તરમેવ પક્કામી’’તિ વુત્તં હોતિ, વુટ્ઠાનતો ચ પન પચ્છા પક્કામિ, ન નપક્કામીતિ
અનન્તરં પન અપક્કમિત્વા ભગવા કિં અકાસીતિ? અપરાનિપિ તીણિ સત્તાહાનિ બોધિસમીપેયેવ વીતિનામેસિ. તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – ભગવતિ કિર બુદ્ધત્તં પત્વા સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્ને ‘‘ન ભગવા વુટ્ઠાતિ; કિં નુ ખો અઞ્ઞેપિ બુદ્ધત્તકરા ધમ્મા અત્થી’’તિ એકચ્ચાનં દેવતાનં કઙ્ખા ઉદપાદિ. અથ ભગવા અટ્ઠમે દિવસે સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય દેવતાનં કઙ્ખં ઞત્વા કઙ્ખાવિધમનત્થં આકાસે ઉપ્પતિત્વા યમકપાટિહારિયં દસ્સેત્વા તાસં કઙ્ખં વિધમિત્વા પલ્લઙ્કતો ઈસકં પાચીનનિસ્સિતે ઉત્તરદિસાભાગે ઠત્વા ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ ઉપચિતાનં પારમીનં બલાધિગમનટ્ઠાનં પલ્લઙ્કં બોધિરુક્ખઞ્ચ અનિમિસેહિ અક્ખીહિ ઓલોકયમાનો સત્તાહં વીતિનામેસિ, તં ઠાનં અનિમિસચેતિયં નામ જાતં. અથ પલ્લઙ્કસ્સ ચ ઠિતટ્ઠાનસ્સ ચ અન્તરા પુરત્થિમતો ચ પચ્છિમતો ચ આયતે રતનચઙ્કમે ચઙ્કમન્તો સત્તાહં વીતિનામેસિ, તં ઠાનં રતનચઙ્કમચેતિયં નામ જાતં. તતો પચ્છિમદિસાભાગે દેવતા રતનઘરં માપયિંસુ. તત્થ પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા અભિધમ્મપિટકં વિસેસતો ચેત્થ અનન્તનયં સમન્તપટ્ઠાનં રતનઘરચેતિયં નામ જાતં.
એવં બોધિસમીપેયેવ ચત્તારિ સત્તાહાનિ વીતિનામેત્વા પઞ્ચમે સત્તાહે બોધિરુક્ખમૂલા યેન અજપાલનિગ્રોધો તેનુપસઙ્કમિ. તસ્સ કિર નિગ્રોધસ્સ છાયાય અજપાલકા ગન્ત્વા નિસીદન્તિ; તેનસ્સ અજપાલનિગ્રોધોત્વેવ નામં ઉદપાદિ. સત્તાહં વિમુત્તિસુખપટિસંવેદીતિ તત્રાપિ ધમ્મં વિચિનન્તોયેવ વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદેન્તો નિસીદિ. બોધિતો પુરત્થિમદિસાભાગે એસ રુક્ખો હોતિ. એવં નિસિન્ને ચ પનેત્થ ભગવતિ એકો બ્રાહ્મણો ગન્ત્વા પઞ્હં પુચ્છિ. તેન વુત્તં ‘‘અથ ખો અઞ્ઞતરો’’તિઆદિ. તત્થ હુંહુઙ્કજાતિકોતિ સો કિર દિટ્ઠમઙ્ગલિકો નામ
એતમત્થં વિદિત્વાતિ એતં તેન વુત્તસ્સ વચનસ્સ સિખાપત્તમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ. તસ્સત્થો – યો બાહિતપાપધમ્મતાય બ્રાહ્મણો ન દિટ્ઠમઙ્ગલિકતાય, હુંહુઙ્કારકભાવાદિપાપધમ્મયુત્તો હુત્વા કેવલં જાતિમત્તકેન બ્રહ્મઞ્ઞં પટિજાનાતિ, સો બ્રાહ્મણો બાહિતપાપધમ્મત્તા હુંહુઙ્કારપ્પહાનેન નિહુંહુઙ્કો, રાગાદિકસાવાભાવેન નિક્કસાવો, ભાવનાનુયોગયુત્તચિત્તતાય યતત્તો, સીલસંવરેન વા સઞ્ઞતચિત્તતાય યતત્તો, ચતુમગ્ગઞાણસઙ્ખાતેહિ વેદેહિ અન્તં, વેદાનં વા અન્તં ગતત્તા વેદન્તગૂ, મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ વુસિતત્તા વુસિતબ્રહ્મચરિયો. ધમ્મેન બ્રહ્મવાદં વદેય્ય, ‘‘બ્રાહ્મણો, અહ’’ન્તિ એતં વાદં ધમ્મેન વદેય્ય, યસ્સ સકલે લોકસન્નિવાસે કુહિઞ્ચિ એકારમ્મણેપિ રાગુસ્સદો દોસુસ્સદો મોહુસ્સદો માનુસ્સદો દિટ્ઠુસ્સદોતિ ઇમે ઉસ્સદા નત્થીતિ.
અજપાલકથા નિટ્ઠિતા.
મુચલિન્દકથા
૫. અકાલમેઘોતિ અસમ્પત્તે વસ્સકાલે ઉપ્પન્નમેઘો. અયં પન ગિમ્હાનં પચ્છિમે માસે ઉદપાદિ. સત્તાહવદ્દલિકાતિ તસ્મિં ઉપ્પન્ને સત્તાહં અવિચ્છિન્નવુટ્ઠિકા અહોસિ. સીતવાતદુદ્દિનીતિ સા ચ પન સત્તાહવદ્દલિકા અથ ખો મુચલિન્દો નાગરાજાતિ તસ્સેવ મુચલિન્દરુક્ખસ્સ સમીપે પોક્ખરણિયા નિબ્બત્તો મહાનુભાવો નાગરાજા. સત્તક્ખત્તું ભોગેહિ પરિક્ખિપિત્વાતિ એવં ભોગેહિ પરિક્ખિપિત્વા ઉપરિમુદ્ધનિ મહન્તં ફણં કરિત્વાવ ઠિતે; તસ્મિં તસ્સ પરિક્ખેપબ્ભન્તરં લોહપાસાદે ભણ્ડાગારગબ્ભપ્પમાણં અહોસિ, તસ્મા ભગવા નિવાતે પિહિતદ્વારવાતપાને કૂટાગારે નિસિન્નો વિય જાતો. મા ભગવન્તં સીતન્તિઆદિ તસ્સ તથા કરિત્વા ઠાનકારણપરિદીપનં. સો હિ ‘‘મા ભગવન્તં સીતં બાધયિત્થ, મા ઉણ્હં, મા ડંસાદિસમ્ફસ્સો બાધયિત્થા’’તિ તથા કરિત્વા અટ્ઠાસિ. તત્થ કિઞ્ચાપિ સત્તાહવદ્દલિકાય ઉણ્હમેવ નત્થિ, સચે પન અન્તરન્તરા મેઘો વિગચ્છેય્ય ઉણ્હં ભવેય્ય વિદ્ધન્તિ ઉબ્બિદ્ધં; મેઘવિગમેન વિગતવલાહકન્તિ અપગતમેઘં. દેવન્તિ આકાસં. સકવણ્ણન્તિ અત્તનો રૂપં.
સુખો વિવેકોતિ નિબ્બાનસઙ્ખાતો ઉપધિવિવેકો સુખો. તુટ્ઠસ્સાતિ ચતુમગ્ગઞાણસન્તોસેન સન્તુટ્ઠસ્સ. સુતધમ્મસ્સાતિ પકાસિતધમ્મસ્સ. પસ્સતોતિ તં વિવેકં યં વા કિઞ્ચિ પસ્સિતબ્બં નામ, તં સબ્બં અત્તનો વીરિયબલાધિગતેન ઞાણચક્ખુના પસ્સન્તસ્સ. અબ્યાપજ્જન્તિ અકુપ્પનભાવો; એતેન મેત્તાપુબ્બભાગો દસ્સિતો. પાણભૂતેસુ સંયમોતિ સત્તેસુ ચ સંયમો; અવિહિંસનભાવો સુખોતિ અત્થો. એતેન કરુણાપુબ્બભાગો દસ્સિતો. સુખા વિરાગતા લોકેતિ વીતરાગતાપિ સુખાતિ દીપેતિ. કામાનં સમતિક્કમોતિ યા ‘‘કામાનં સમતિક્કમો’’તિ વુચ્ચતિ; સા વિરાગતાપિ સુખાતિ અત્થો. એતેન અનાગામિમગ્ગો કથિતો. અસ્મિમાનસ્સ યો વિનયોતિ ઇમિના પન અરહત્તં કથિતં; અરહત્તઞ્હિ અસ્મિમાનસ્સ ‘‘પસ્સદ્ધિવિનયો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇતો પરઞ્ચ સુખં નામ નત્થિ, તેનાહ ‘‘એતં વે પરમં સુખ’’ન્તિ.
મુચલિન્દકથા નિટ્ઠિતા.
રાજાયતનકથા
૬. મુચલિન્દમૂલાતિ મહાબોધિતો પાચીનકોણે ઠિતમુચલિન્દરુક્ખમૂલા. રાજાયતનન્તિ દક્ખિણદિસાભાગે ઠિતં રાજાયતનરુક્ખં ઉપસઙ્કમિ તેન ખો પન સમયેનાતિ કતરેન સમયેન. ભગવતો કિર રાજાયતનમૂલે સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નસ્સ સમાધિતો વુટ્ઠાનદિવસે અરુણુગ્ગમનવેલાયમેવ ‘‘ભોજનકિચ્ચેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઞત્વા સક્કો દેવરાજા ઓસધહરીતકં ઉપનેસિ. ભગવા તં પરિભુઞ્જિ, પરિભુત્તમત્તસ્સેવ સરીરકિચ્ચં અહોસિ. સક્કો મુખોદકં અદાસિ. ભગવા મુખં ધોવિત્વા તસ્મિંયેવ રુક્ખમૂલે નિસીદિ. એવં ઉગ્ગતે અરુણમ્હિ નિસિન્ને ભગવતિ.
તેન ખો પન સમયેન તપુસ્સભલ્લિકા વાણિજાતિ તપુસ્સો ચ ભલ્લિકો ચાતિ દ્વે ભાતરો વાણિજા. ઉક્કલાતિ ઉક્કલજનપદતો. તં દેસન્તિ યસ્મિં દેસે ભગવા વિહરતિ. કતરસ્મિઞ્ચ દેસે ભગવા વિહરતિ? મજ્ઝિમદેસે. તસ્મા મજ્ઝિમદેસં ગન્તું અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્ના ઞાતિસાલોહિતા દેવતાતિ તેસં ઞાતિભૂતપુબ્બા દેવતા. એતદવોચાતિ સા કિર નેસં સબ્બસકટાનિ અપ્પવત્તીનિ અકાસિ. તતો મન્થેન ચ મધુપિણ્ડિકાય ચાતિ અબદ્ધસત્તુના ચ સપ્પિમધુફાણિતાદીહિ યોજેત્વા બદ્ધસત્તુના ચ. પતિમાનેથાતિ ઉપટ્ઠહથ. તં વોતિ તં પતિમાનનં તુમ્હાકં ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. યં અમ્હાકન્તિ યં પટિગ્ગહણં અમ્હાકં અસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. ભગવતો એતદહોસીતિ યો કિરસ્સ પધાનાનુયોગકાલે પત્તો અહોસિ, સો સુજાતાય પાયાસં દાતું આગચ્છન્તિયા એવ અન્તરધાયિ. તેનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘પત્તો મે નત્થિ, પુરિમકાપિ ચ ન ખો તથાગતા હત્થેસુ પટિગ્ગણ્હન્તિ, કિમ્હિ નુ ખો અહં પટિગ્ગણ્હેય્યં મન્થઞ્ચ મધુપિણ્ડકઞ્ચા’’તિ.
પરિવિતક્કમઞ્ઞાયાતિ ઇતો પુબ્બેવ ભગવતો સુજાતાય દિન્નભોજનંયેવ ઓજાનુપ્પબન્ધનવસેન અટ્ઠાસિ, એત્તકં કાલં નેવ જિઘચ્છા ન પિપાસા ન કાયદુબ્બલ્યં અહોસિ. ઇદાનિ પનસ્સ આહારં પટિગ્ગહેતુકામતાય ‘‘ન ખો તથાગતા’’તિઆદિના નયેન પરિવિતક્કો ઉદપાદિ ચતુદ્દિસાતિ ચતૂહિ દિસાહિ. સેલમયે પત્તેતિ મુગ્ગવણ્ણસેલમયે પત્તે. ઇદંયેવ ભગવા પટિગ્ગહેસિ, તેયેવ સન્ધાય વુત્તં. ચત્તારો પન મહારાજાનો પઠમં ઇન્દનીલમણિમયે પત્તે ઉપનામેસું, ન તે ભગવા અગ્ગહેસિ. તતો ઇમે ચત્તારોપિ મુગ્ગવણ્ણસિલામયે પત્તે ઉપનામેસું, ભગવા ચત્તારોપિ પત્તે અગ્ગહેસિ તેસં પસાદાનુરક્ખણત્થાય, નો મહિચ્છતાય. ગહેત્વા ચ પન ચત્તારોપિ યથા એકોવ પત્તો હોતિ તથા અધિટ્ઠહિ, ચતુન્નમ્પિ એકસદિસો પુઞ્ઞવિપાકો અહોસિ. એવં એકં કત્વા અધિટ્ઠિતે પટિગ્ગહેસિ ભગવા પચ્ચગ્ઘે સેલમયે પત્તે મન્થઞ્ચ મધુપિણ્ડિકઞ્ચ. પચ્ચગ્ઘેતિ પચ્ચગ્ઘસ્મિં; પાટેક્કં મહગ્ઘસ્મિન્તિ અત્થો. અથ વા પચ્ચગ્ઘેતિ અભિનવે અબ્ભુણ્હે; તઙ્ખણે નિબ્બત્તસ્મિન્તિ અત્થો. દ્વે વાચા એતેસં અહેસુન્તિ દ્વેવાચિકા. અથ વા દ્વીહિ વાચાહિ ઉપાસકભાવં પત્તાતિ અત્થો
રાજાયતનકથા નિટ્ઠિતા.
બ્રહ્મયાચનકથા
૭. અથ પરિવિતક્કો ઉદપાદીતિ તસ્મિં નિસિન્નમત્તસ્સેવ સબ્બબુદ્ધાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણો અયં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ. કસ્મા પનાયં સબ્બબુદ્ધાનં ઉપ્પજ્જતીતિ? ધમ્મસ્સ મહન્તભાવં ગરુભાવં ભારિયભાવં પચ્ચવેક્ખણાય બ્રહ્મુના યાચિતે દેસેતુકામતાય ચ. જાનન્તિ હિ બુદ્ધા ‘‘એવં પરિવિતક્કિતે બ્રહ્મા આગન્ત્વા ધમ્મદેસનં યાચિસ્સતિ, તતો સત્તા ધમ્મે ગારવં ઉપ્પાદેસ્સન્તિ, બ્રહ્મગરુકો હિ લોકસન્નિવાસો’’તિ. ઇતિ ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહિ અયં વિતક્કો ઉપ્પજ્જતીતિ.
તત્થ અધિગતો ખો મ્યાયન્તિ અધિગતો ખો મે અયં. આલયરામાતિ સત્તા પઞ્ચ કામગુણે અલ્લીયન્તિ, તસ્મા તે ‘‘આલયા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તેહિ આલયેહિ રમન્તીતિ આલયરામા. આલયેસુ રતાતિ આલયરતા. આલયેસુ સુટ્ઠુમુદિતાતિ આલયસમ્મુદિતા. યદિદન્તિ નિપાતો. તસ્સ ઠાનં સન્ધાય ‘‘યં ઇદ’’ન્તિ પટિચ્ચસમુપ્પાદં સન્ધાય ‘‘યો અય’’ન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ ઇમેસં પચ્ચયા ઇદપ્પચ્ચયા, ઇદપ્પચ્ચયાવ ઇદપ્પચ્ચયતા, ઇદપ્પચ્ચયતા ચ સા પટિચ્ચસમુપ્પાદો ચાતિ ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પાદો. સો મમસ્સ કિલમથોતિ યા અજાનન્તાનં દેસના નામ, સો મમ કિલમથો અસ્સ; સા મમ વિહેસા અસ્સાતિ અત્થો. ભગવન્તન્તિ ભગવતો. અનચ્છરિયાતિ અનુ અચ્છરિયા. પટિભંસૂતિ પટિભાનસઙ્ખાતસ્સ ઞાણસ્સ ગોચરા અહેસું, પરિવિતક્કયિતબ્બભાવં પાપુણિંસુ.
હલન્તિ એત્થ હકારો નિપાતમત્તો; અલન્તિ અત્થો. પકાસિતુન્તિ દેસિતું. અલં દાનિ પટિસોતગામિન્તિ પટિસોતં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં; નિબ્બાનગામિન્તિ અત્થો. રાગરત્તાતિ કામરાગભવરાગદિટ્ઠિરાગેન રત્તા. ન દક્ખન્તીતિ ન પસ્સિસ્સન્તિ. તમોખન્ધેન આવુટાતિ અવિજ્જારાસિના અજ્ઝોત્થટા. અપ્પોસ્સુક્કતાયાતિ નિરુસ્સુક્કભાવેન; અદેસેતુકામતાયાતિ અત્થો.
૮. યત્ર હિ નામાતિ યસ્મિં નામ લોકે. ભગવતો પુરતો પાતુરહોસીતિ ધમ્મદેસનાયાચનત્થં દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ મહાબ્રહ્માનો ગહેત્વા આગમ્મ ભગવતો પુરતો પાતુરહોસિ અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ પઞ્ઞામયે અક્ખિમ્હિ અપ્પં રાગદોસમોહરજં એતેસં એવંસભાવાતિ અપ્પરજક્ખજાતિકા. ભવિસ્સન્તિ ધમ્મસ્સ અઞ્ઞાતારોતિ પટિવિજ્ઝિતારો.
પાતુરહોસીતિ પાતુભવિ. સમલેહિ ચિન્તિતોતિ રાગાદીહિ મલેહિ સમલેહિ છહિ સત્થારેહિ ચિન્તિતો. અપાપુરેતન્તિ વિવર એતં. અમતસ્સ દ્વારન્તિ અમતસ્સ નિબ્બાનસ્સ દ્વારભૂતં અરિયમગ્ગં. સુણન્તુ ધમ્મં વિમલેનાનુબુદ્ધન્તિ
સેલે યથા પબ્બતમુદ્ધનિટ્ઠિતોતિ સેલમયે એકગ્ઘને પબ્બતમુદ્ધનિ યથાઠિતોવ યથા ચક્ખુમા પુરિસો સમન્તતો જનતં પસ્સેય્ય, ત્વમ્પિ સુમેધ સુન્દરપઞ્ઞ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સમન્તચક્ખુ ભગવા ધમ્મમયં પઞ્ઞામયં પાસાદમારુય્હ સયં અપેતસોકો સોકાવતિણ્ણં જાતિજરાભિભૂતઞ્ચ જનતં અવેક્ખસ્સુ ઉપધારય.
ઉટ્ઠેહીતિ ભગવતો ધમ્મદેસનત્થં ચારિકચરણં યાચન્તો ભણતિ. વીરાતિઆદીસુ ભગવા વીરિયવન્તતાય વીરો. દેવપુત્તમચ્ચુકિલેસાભિસઙ્ખારમારાનં વિજિતત્તા વિજિતસઙ્ગામો. જાતિકન્તારાદિનિત્થરણસમત્થતાય સત્થવાહો. કામચ્છન્દઇણસ્સ અણણો.
૯. અજ્ઝેસનન્તિ યાચનં. બુદ્ધચક્ખુનાતિ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણેન ચ આસયાનુસયઞાણેન ચ. ઇમેસઞ્હિ દ્વિન્નં ઞાણાનં બુદ્ધચક્ખૂતિ નામં. અપ્પરજક્ખાતિ પઞ્ઞાચક્ખુમ્હિ રાગાદિરજં અપ્પં યેસં, તે અપ્પરજક્ખા. યેસં તં મહન્તં તે મહારજક્ખા. યેસં સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ તિક્ખાનિ તે તિક્ખિન્દ્રિયા. યેસં તાનિ મુદૂનિ તે મુદિન્દ્રિયા. યેસં તેયેવ સદ્ધાદયો આકારા સુન્દરા તે સ્વાકારા. યેસં તેયેવ સદ્ધાદયો આકારા અસુન્દરા તે દ્વાકારા. યે કથિતકારણં સલ્લક્ખેન્તિ, સુખેન સક્કા હોન્તિ વિઞ્ઞાપેતું તે સુવિઞ્ઞાપયા. યે પરલોકઞ્ચ વજ્જઞ્ચ ભયતો પસ્સન્તિ તે પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનો. ઉપ્પલિનિયન્તિ ઉપ્પલવને. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. અન્તોનિમુગ્ગપોસીનીતિ યાનિ ઉદકસ્સ અન્તો નિમુગ્ગાનેવ પોસયન્તિ. સમોદકં ઠિતાનીતિ ઉદકેન સમં ઠિતાનિ. ઉદકં અચ્ચુગ્ગમ્મ ઠિતાનીતિ ઉદકં અતિક્કમિત્વા ઠિતાનિ.
અપારુતાતિ વિવટા. અમતસ્સ દ્વારાતિ અરિયમગ્ગો. સો હિ અમતસઙ્ખાતસ્સ નિબ્બાનસ્સ દ્વારં. પમુઞ્ચન્તુ સદ્ધન્તિ સબ્બે અત્તનો સદ્ધં પમુઞ્ચન્તુ. પચ્છિમપદદ્વયે અયમત્થો
બ્રહ્મયાચનકથા નિટ્ઠિતા.
પઞ્ચવગ્ગિયકથા
૧૦. પણ્ડિતોતિ પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતો. બ્યત્તોતિ વેય્યત્તિયેન સમન્નાગતો. મેધાવીતિ ઠાનુપ્પત્તિયા પઞ્ઞાય સમન્નાગતો. અપ્પરજક્ખજાતિકોતિ સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભિતત્તા નિક્કિલેસજાતિકો વિસુદ્ધસત્તો. આજાનિસ્સતીતિ સલ્લક્ખેસ્સતિ પટિવિજ્ઝિસ્સતિ. ભગવતોપિ ખો ઞાણં ઉદપાદીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જિ ‘‘ઇતો સત્તમદિવસમત્થકે કાલંકત્વા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને નિબ્બત્તો’’તિ. મહાજાનિયોતિ સત્તદિવસબ્ભન્તરે મહાજાનિયો અક્ખણે નિબ્બત્તત્તા. અભિદોસકાલંકતોતિ હિય્યો કાલંકતો, સોપિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને નિબ્બત્તોતિ અદ્દસ. બહૂકારાતિ બહૂપકારા. પધાનપહિતત્તં ઉપટ્ઠહિંસૂતિ પધાનત્થાય પેસિતત્તભાવં મુખોદકદાનાદિના ઉપટ્ઠહિંસુ.
૧૧. અન્તરા ચ ગયં અન્તરા ચ બોધિન્તિ ઉપકો બોધિમણ્ડસ્સ ચ ગયાય ચ અન્તરે ભગવન્તં અદ્દસ. અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નન્તિ અદ્ધાનમગ્ગં પટિપન્નં.
સબ્બાભિભૂતિ સબ્બં તેભૂમકધમ્મં અભિભવિત્વા ઠિતો. સબ્બવિદૂતિ સબ્બં ચતુભૂમકધમ્મં અવેદિં અઞ્ઞાસિં. સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અનૂપલિત્તોતિ સબ્બેસુ તેભૂમકધમ્મેસુ કિલેસલેપેન અલિત્તો. સબ્બઞ્જહોતિ સબ્બં તેભૂમકધમ્મં જહિત્વા ઠિતો. તણ્હક્ખયે વિમુત્તોતિ તણ્હક્ખયે નિબ્બાને આરમ્મણતો વિમુત્તો. સયં અભિઞ્ઞાયાતિ સબ્બં ચતુભૂમકધમ્મં અત્તનાવ જાનિત્વા. કમુદ્દિસેય્યન્તિ કં અઞ્ઞં ‘‘અયં મે આચરિયો’’તિ ઉદ્દિસેય્યં.
ન મે આચરિયો અત્થીતિ લોકુત્તરધમ્મે મય્હં આચરિયો નામ નત્થિ. નત્થિ મે પટિપુગ્ગલોતિ મય્હં પટિભાગપુગ્ગલો નામ નત્થિ. સીતિભૂતોતિ સબ્બકિલેસગ્ગિનિબ્બાપનેન સીતિભૂતો. કિલેસાનંયેવ નિબ્બુતત્તા નિબ્બુતો.
કાસીનં પુરન્તિ કાસિરટ્ઠે નગરં. આહઞ્છં અમતદુન્દુભિન્તિ ધમ્મચક્કપ્પટિલાભાય અમતભેરિં પહરિસ્સામીતિ ગચ્છામિ.
અરહસિ અનન્તજિનોતિ અનન્તજિનો ભવિતું યુત્તો. હુપેય્યપાવુસોતિ આવુસો એવમ્પિ નામ ભવેય્ય. સીસં ઓકમ્પેત્વાતિ સીસં ચાલેત્વા.
૧૨. સણ્ઠપેસુન્તિ કતિકં અકંસુ. બાહુલ્લિકોતિ ચીવરબાહુલ્લાદીનં અત્થાય પટિપન્નો. પધાનવિબ્ભન્તોતિ આવત્તો બાહુલ્લાયાતિ ચીવરાદિબહુલભાવત્થાય આવત્તો. ઓદહથ ભિક્ખવે સોતન્તિ ઉપનેથ ભિક્ખવે સોતં; સોતિન્દ્રિયં ધમ્મસવનત્થં અભિમુખં કરોથાતિ અત્થો. અમતમધિગતન્તિ અમતં નિબ્બાનં મયા અધિગતન્તિ દસ્સેતિ. ઇરિયાયાતિ દુક્કરઇરિયાય. પટિપદાયાતિ દુક્કરપટિપદાય. અભિજાનાથ મે નોતિ અભિજાનાથ નુ મે સમનુપસ્સથ. એવરૂપં ભાસિતમેતન્તિ એતં એવરૂપં વાક્યં ભાસિતન્તિ અત્થો. અસક્ખિ ખો ભગવા પઞ્ચવગ્ગિયે ભિક્ખૂ સઞ્ઞાપેતુન્તિ ‘‘અહં બુદ્ધો’’તિ જાનાપેતું અસક્ખિ.
૧૩. ચક્ખુકરણીતિ પઞ્ઞાચક્ખું સન્ધાયાહ. ઇતો પરં સબ્બં પદત્થતો ઉત્તાનમેવ. અધિપ્પાયાનુસન્ધિયોજનાદિભેદતો પન પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. ઇતો પટ્ઠાય હિ અતિવિત્થારભીરુકસ્સ મહાજનસ્સ ચિત્તં અનુરક્ખન્તા સુત્તન્તકથં અવણ્ણયિત્વા વિનયકથંયેવ વણ્ણયિસ્સામ.
૧૮. સાવ તસ્સ આયસ્મતો ઉપસમ્પદા અહોસીતિ આસાળ્હીપુણ્ણમાય અટ્ઠારસહિ દેવતાકોટીહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતસ્સ ‘‘એહિ ભિક્ખૂ’’તિ ભગવતો વચનેન અભિનિપ્ફન્ના સાવ તસ્સ આયસ્મતો એહિભિક્ખૂપસમ્પદા અહોસિ.
૧૯. અથ ખો આયસ્મતો ચ વપ્પસ્સાતિ આદિમ્હિ વપ્પત્થેરસ્સ પાટિપદદિવસે ધમ્મચક્ખું ઉદપાદિ, ભદ્દિયત્થેરસ્સ દુતિયદિવસે, મહાનામત્થેરસ્સ તતિયદિવસે, અસ્સજિત્થેરસ્સ ચતુત્થિયન્તિ. ઇમેસઞ્ચ પન ‘‘અથ ખો ભગવા પઞ્ચવગ્ગિયે’’તિઆદિ.
૨૪. તેન ખો પન સમયેન છ લોકે અરહન્તો હોન્તીતિ પઞ્ચમિયા પક્ખસ્સ લોકસ્મિં છ મનુસ્સા અરહન્તો હોન્તીતિ અત્થો.
પઞ્ચવગ્ગિયકથા નિટ્ઠિતા.
પબ્બજ્જાકથા
૩૧. પુબ્બાનુપુબ્બકાનન્તિ તેન ખો પન સમયેન એકસટ્ઠિ લોકે અરહન્તો હોન્તીતિ પુરિમા છ ઇમે ચ પઞ્ચપઞ્ઞાસાતિ અન્તોવસ્સમ્હિયેવ એકસટ્ઠિ મનુસ્સા અરહન્તો હોન્તીતિ અત્થો.
તત્ર યસઆદીનં કુલપુત્તાનં અયં પુબ્બયોગો – અતીતે કિર પઞ્ચપઞ્ઞાસજના સહાયકા વગ્ગબન્ધેન પુઞ્ઞાનિ કરોન્તા અનાથસરીરાનિ પટિજગ્ગન્તા વિચરન્તિ, તે એકદિવસં ગબ્ભિનિં ઇત્થિં કાલંકતં દિસ્વા ‘‘ઝાપેસ્સામા’’તિ સુસાનં નીહરિંસુ. તેસુ પઞ્ચ જને ‘‘તુમ્હે ઝાપેથા’’તિ સુસાને ઠપેત્વા સેસા ગામં પવિટ્ઠા. યસો દારકો તં સરીરં વિજ્ઝિત્વા પરિવત્તેત્વા ચ ઝાપયમાનો અસુભસઞ્ઞં પટિલભિ. સો ઇતરેસમ્પિ ચતુન્નં જનાનં ‘‘પસ્સથ ભો ઇમં અસુચિં પટિકૂલ’’ન્તિ દસ્સેસિ. તેપિ તત્થ અસુભસઞ્ઞં પટિલભિંસુ. તે પઞ્ચપિ જના ગામં ગન્ત્વા સેસસહાયકાનં કથયિંસુ. યસો પન દારકો ગેહમ્પિ ગન્ત્વા માતાપિતૂન્નઞ્ચ ભરિયાય ચ કથેસિ. તે સબ્બેપિ અસુભં ભાવયિંસુ. અયમેતેસં પુબ્બયોગો. તેનાયસ્મતો યસસ્સ નાટકજનેસુ સુસાનસઞ્ઞાયેવ ઉપ્પજ્જિ, તાયેવ ચ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા સબ્બેસં વિસેસાધિગમો નિબ્બત્તીતિ.
અથ ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ ભગવા યાવ પચ્છિમકત્તિકપુણ્ણમા, તાવ બારાણસિયં વિહરન્તો એકદિવસં તે ખીણાસવે સટ્ઠિ ભિક્ખૂ આમન્તેસિ.
૩૨. દિબ્બા માનુસા નામ માનુસકેસુ વિસયેસુ લોભપાસા. મા એકેન દ્વેતિ એકેન મગ્ગેન દ્વે મા અગમિત્થ. અસ્સવનતાતિ અસ્સવનતાય. પરિહાયન્તીતિ અનધિગતં નાધિગચ્છન્તા વિસેસાધિગમતો પરિહાયન્તિ.
૩૩. અન્તકાતિ અન્તલિક્ખચરોતિ રાગપાસં સન્ધાયાહ. તઞ્હિ સો ‘‘અન્તલિક્ખચરો’’તિ મન્ત્વા આહ.
૩૪. નાનાદિસા નાનાજનપદાતિ નાનાદિસતો ચ નાનાજનપદતો ચ. અનુજાનામિ ભિક્ખવે તુમ્હેવ દાનિ તાસુ તાસુ દિસાસુ તેસુ તેસુ જનપદેસુ પબ્બાજેથાતિઆદિમ્હિ પબ્બજ્જાપેક્ખં કુલપુત્તં પબ્બાજેન્તેન યે પરતો ‘‘ન ભિક્ખવે પઞ્ચહિ આબાધેહિ ફુટ્ઠો પબ્બાજેતબ્બો’’તિઆદિં કત્વા યાવ ‘‘ન અન્ધમૂગબધિરો પબ્બાજેતબ્બો’’તિ એવં પટિક્ખિત્તા પુગ્ગલા, તે વજ્જેત્વા પબ્બજ્જાદોસવિરહિતો પુગ્ગલો પબ્બાજેતબ્બો. સોપિ ચ માતાપિતૂહિ અનુઞ્ઞાતોયેવ. તસ્સ અનુજાનનલક્ખણં ‘‘ન ભિક્ખવે અનનુઞ્ઞાતો માતાપિતૂહિ પુત્તો પબ્બાજેતબ્બો, યો પબ્બાજેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ એતસ્મિં સુત્તે વણ્ણયિસ્સામ.
એવં પબ્બજ્જાદોસવિરહિતં માતાપિતૂહિ અનુઞ્ઞાતં પબ્બાજેન્તેનાપિ ચ સચે અચ્છિન્નકેસો હોતિ, એકસીમાય ચ અઞ્ઞેપિ ભિક્ખૂ અત્થિ, કેસચ્છેદનત્થાય ભણ્ડુકમ્મં આપુચ્છિતબ્બં. તસ્સ આપુચ્છનાકારં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સઙ્ઘં અપલોકેતું ભણ્ડુકમ્માયા’’તિ એત્થ વણ્ણયિસ્સામ. સચે ઓકાસો હોતિ, સયં પબ્બાજેતબ્બો. સચે ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીહિ બ્યાવટો હોતિ, ઓકાસં ન લભતિ, એકો દહરભિક્ખુ વત્તબ્બો ‘‘એતં પબ્બાજેહી’’તિ. અવુત્તોપિ ચે દહરભિક્ખુ ઉપજ્ઝાયં ઉદ્દિસ્સ પબ્બાજેતિ, વટ્ટતિ. સચે દહરભિક્ખુ નત્થિ, સામણેરોપિ વત્તબ્બો ‘‘એતં ખણ્ડસીમં નેત્વા પબ્બાજેત્વા કાસાયાનિ અચ્છાદેત્વા એહી’’તિ. સરણાનિ પન સયં દાતબ્બાનિ. એવં ભિક્ખુનાવ પબ્બજિતો હોતિ. પુરિસઞ્હિ ભિક્ખુતો અઞ્ઞો પબ્બાજેતું ન લભતિ, માતુગામં ભિક્ખુનિતો અઞ્ઞો. સામણેરો પન સામણેરી વા આણત્તિયા કાસાયાનિ દાતું લભતિ. કેસોરોપનં યેન કેનચિ કતં સુકતં.
સચે
એવં નહાપનકાલે પન કેસમસ્સું ઓરોપનકાલે વા ‘‘ત્વં ઞાતો યસસ્સી, ઇદાનિ મયં તં નિસ્સાય પચ્ચયેહિ ન કિલમિસ્સામા’’તિ ન વત્તબ્બો, અઞ્ઞાપિ અનિય્યાનિકકથા ન કથેતબ્બા. અથ ખ્વસ્સ ‘‘આવુસો, સુટ્ઠુ ઉપધારેહિ સતિં ઉપટ્ઠાપેહી’’તિ વત્વા તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિતબ્બં, આચિક્ખન્તેન ચ વણ્ણસણ્ઠાનગન્ધાસયોકાસવસેન અસુચિજેગુચ્છપટિકૂલભાવં નિજ્જીવનિસ્સત્તભાવં વા પાકટં કરોન્તેન આચિક્ખિતબ્બં. સચે હિ સો પુબ્બે મદ્દિતસઙ્ખારો હોતિ ભાવિતભાવનો, કણ્ટકવેધાપેક્ખો વિય પરિપક્કગણ્ડો, સૂરિયુગ્ગમનાપેક્ખં વિય ચ પરિણતપદુમં, અથસ્સ આરદ્ધમત્તે કમ્મટ્ઠાનમનસિકારે ઇન્દાસનિ વિય પબ્બતે કિલેસપબ્બતે ચુણ્ણયમાનંયેવ ઞાણં પવત્તતિ, ખુરગ્ગેયેવ અરહત્તં પાપુણાતિ. યે હિ કેચિ ખુરગ્ગે અરહત્તં પત્તા, સબ્બે તે એવરૂપં સવનં લભિત્વા કલ્યાણમિત્તેન આચરિયેન દિન્નનયં નિસ્સાય નો અનિસ્સાય. તસ્માસ્સ આદિતોવ એવરૂપી કથા કથેતબ્બાતિ.
કેસેસુ પન ઓરોપિતેસુ હલિદ્દિચુણ્ણેન વા ગન્ધચુણ્ણેન વા સીસઞ્ચ સરીરઞ્ચ ઉબ્બટ્ટેત્વા ગિહિગન્ધં અપનેત્વા કાસાયાનિ તિક્ખત્તું વા દ્વિક્ખત્તું
યં પન નિવાસનં વા પારુપનં વા અનાણત્તિયા ‘‘પઠમં કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદાપેત્વા એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કારાપેત્વા’’તિ એત્થ વિનિચ્છયો.
ભિક્ખૂનં પાદે વન્દાપેત્વાતિ યે તત્થ સન્નિપતિતા ભિક્ખૂ, તેસં પાદે વન્દાપેત્વા; અથ સરણગ્ગહણત્થં ઉક્કુટિકં નિસીદાપેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગણ્હાપેત્વા એવં વદેહીતિ વત્તબ્બો. ‘‘યમહં વદામિ, તં વદેહી’’તિ વત્તબ્બો. અથસ્સ ઉપજ્ઝાયેન વા આચરિયેન વા ‘‘બુદ્ધં સરણં ગચ્છામી’’તિઆદિના નયેન સરણાનિ દાતબ્બાનિ યથાવુત્તપટિપાટિયાવ ન ઉપ્પટિપાટિયા. સચે હિ એકપદમ્પિ એકક્ખરમ્પિ ઉપ્પટિપાટિયા દેતિ, બુદ્ધં સરણંયેવ વા તિક્ખત્તું દત્વા પુન ઇતરેસુ એકેકં તિક્ખત્તું દેતિ, અદિન્નાનિ હોન્તિ સરણાનિ.
ઇમઞ્ચ પન સરણગમનૂપસમ્પદં પટિક્ખિપિત્વા અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદા એકતો સુદ્ધિયા વટ્ટતિ. સામણેરપબ્બજ્જા પન ઉભતોસુદ્ધિયાવ વટ્ટતિ, નો એકતો સુદ્ધિયા. તસ્મા ઉપસમ્પદાય સચે આચરિયો ઞત્તિદોસઞ્ચેવ કમ્મવાચાદોસઞ્ચ વજ્જેત્વા કમ્મં કરોતિ, સુકતં હોતિ. પબ્બજ્જાય પન ઇમાનિ તીણિ સરણાનિ બુકારધકારાદીનં બ્યઞ્જનાનં ઠાનકરણસમ્પદં અહાપેન્તેનેવ આચરિયેનપિ અન્તેવાસિકેનપિ વત્તબ્બાનિ. સચે આચરિયો વત્તું સક્કોતિ, અન્તેવાસિકો ન સક્કોતિ; અન્તેવાસિકો વા સક્કોતિ, આચરિયો ન સક્કોતિ; ઉભોપિ વા ન સક્કોન્તિ, ન વટ્ટતિ. સચે પન ઉભોપિ સક્કોન્તિ, વટ્ટતિ.
ઇમાનિ અન્ધકટ્ઠકથાયં નામં સાવેત્વા ‘‘અહં ભન્તે બુદ્ધરક્ખિતો યાવજીવં બુદ્ધં સરણં ગચ્છામી’’તિ વુત્તં, તં એકઅટ્ઠકથાયમ્પિ નત્થિ, પાળિયમ્પિ ન વુત્તં, તેસં રુચિમત્તમેવ, તસ્મા ન ગહેતબ્બં. ન હિ તથા અવદન્તસ્સ સરણં કુપ્પતીતિ.
અનુજાનામિ ભિક્ખવે ઇમેહિ તીહિ સરણગમનેહિ પબ્બજ્જં ઉપસમ્પદન્તિ ઇમેહિ બુદ્ધં સરણં ગચ્છામીતિઆદીહિ એવં તિક્ખત્તું ઉભતોસુદ્ધિયા વુત્તેહિ તીહિ સરણગમનેહિ પબ્બજ્જઞ્ચેવ ઉપસમ્પદઞ્ચ અનુજાનામીતિ અત્થો. તત્થ યસ્મા ઉપસમ્પદા પરતો પટિક્ખિત્તા, તસ્મા સા એતરહિ સરણમત્તેનેવ ન રુહતિ. પબ્બજ્જા પન યસ્મા પરતો ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઇમેહિ તીહિ સરણગમનેહિ સામણેરપબ્બજ્જ’’ન્તિ અનુઞ્ઞાતા એવ, તસ્મા સા એતરહિપિ સરણમત્તેનેવ રુહતિ. એત્તાવતા હિ સામણેરભૂમિયં પતિટ્ઠિતો હોતિ.
સચે પનેસ મતિમા હોતિ પણ્ડિતજાતિકો, અથસ્સ તસ્મિંયેવ ઠાને સિક્ખાપદાનિ ઉદ્દિસિતબ્બાનિ. કથં? યથા ભગવતા ઉદ્દિટ્ઠાનિ. વુત્તઞ્હેતં –
‘‘અનુજાનામિ
અન્ધકટ્ઠકથાયં પન ‘‘અહં, ભન્તે, ઇત્થન્નામો યાવજીવં પાણાતિપાતા વેરમણિસિક્ખાપદં
સમાદિયામી’’તિ એવં સરણદાનં વિય સિક્ખાપદદાનમ્પિ વુત્તં, તં નેવ પાળિયં ન અટ્ઠકથાસુ અત્થિ, તસ્મા યથાપાળિયાવ ઉદ્દિસિતબ્બાનિ. પબ્બજ્જા હિ સરણગમનેહેવ સિદ્ધા, સિક્ખાપદાનિ પન કેવલં સિક્ખાપરિપૂરણત્થં
પબ્બજ્જાકથા નિટ્ઠિતા.
દુતિયમારકથા
૩૫. મય્હં ખો ભિક્ખવેતિ મયા ખોતિ અત્થો. અથ વા યો મય્હં યોનિસો મનસિકારો, તેન હેતુનાતિ અત્થો. પુન અનુપ્પત્તાતિ એત્થ વિભત્તિં પરિણામેત્વા મયાતિ વત્તબ્બં.
દુતિયમારકથા નિટ્ઠિતા.
ભદ્દવગ્ગિયકથા
૩૬. ભદ્દવગ્ગિયાતિ તેન હિ વોતિ એત્થ વોકારો નિપાતમત્તો. ધમ્મચક્ખું ઉદપાદીતિ કેસઞ્ચિ સોતાપત્તિમગ્ગો, કેસઞ્ચિ સકદાગામિમગ્ગો, કેસઞ્ચિ અનાગામિમગ્ગો ઉદપાદિ. તયોપિ હિ એતે મગ્ગા ‘‘ધમ્મચક્ખૂ’’તિ વુચ્ચન્તિ. તે કિર તુણ્ડિલજાતકે તિંસધુત્તા અહેસું, અથ તુણ્ડિલોવાદં સુત્વા પઞ્ચસીલાનિ રક્ખિંસુ; ઇદં નેસં પુબ્બકમ્મં.
ભદ્દવગ્ગિયકથા નિટ્ઠિતા.
ઉરુવેલપાટિહારિયકથા
૩૭. પમુખોતિ પુબ્બઙ્ગમો. પામોક્ખોતિ ઉત્તમો વિસુદ્ધપઞ્ઞો.
૩૮. અનુપહચ્ચાતિ તેજસા તેજન્તિ અત્તનો તેજેન નાગસ્સ તેજં. પરિયાદિયેય્યન્તિ અભિભવેય્યં, વિનાસેય્યં વાતિ. મક્ખન્તિ કોધં. નત્વેવ ચ ખો અરહા યથા અહન્તિ અત્તાનં ‘‘અરહા અહ’’ન્તિ મઞ્ઞમાનો વદતિ.
૩૯. નેરઞ્જરાયં ભગવાતિઆદિકા ગાથાયો પચ્છા પક્ખિત્તા.
૪૪-૯. વિસ્સજ્જેય્યન્તિ આહરહત્થો. ઉય્યોજેત્વાતિ વિસ્સજ્જેત્વા. મન્દામુખિયોતિ અગ્ગિભાજનાનિ વુચ્ચન્તિ.
૫૧. ચિરપટિકાતિ ચિરકાલતો પટ્ઠાય.
૫૨. કેસમિસ્સન્તિઆદીસુ કેસા એવ કેસમિસ્સં. એસ નયો સબ્બત્થ. ખારિકાજન્તિ ખારિભારો.
ઉરુવેલપાટિહારિયકથા નિટ્ઠિતા.
બિમ્બિસારસમાગમકથા
૫૫. લટ્ઠિવનેતિ સુપ્પતિટ્ઠે ચેતિયેતિ અઞ્ઞતરસ્મિં વટરુક્ખે; તસ્સ કિરેતં નામં. દ્વાદસનહુતેહીતિ એત્થ એકં નહુતં દસસહસ્સાનિ. અજ્ઝભાસીતિ તેસં કઙ્ખાચ્છેદનત્થં અભાસિ.
કિસકોવદાનોતિ તાપસચરિયાય કિસસરીરત્તા ‘‘કિસકો’’તિ લદ્ધનામાનં તાપસાનં ઓવાદકો અનુસાસકો સમાનોતિ અત્થો. અથ વા સયં કિસકો તાપસો સમાનો વદાનો ચ અઞ્ઞે ઓવદન્તો અનુસાસન્તોતિપિ અત્થો. કથં પહીનન્તિ કેન કારણેન પહીનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘ત્વં ઉરુવેલવાસિઅગ્ગિપરિચારકાનં તાપસાનં સયં ઓવાદાચરિયો સમાનો કિં દિસ્વા પહાસિ, પુચ્છામિ તં એતમત્થં કેન કારણેન તવ અગ્ગિહુત્તં પહીન’’ન્તિ.
દુતિયગાથાય અયમત્થો – એતે રૂપાદિકે કામે ઇત્થિયો ચ યઞ્ઞા અભિવદન્તિ, સ્વાહં એતં સબ્બમ્પિ રૂપાદિકં કામપ્પભેદં ખન્ધુપધીસુ મલન્તિ ઞત્વા યસ્મા ઇમે યિટ્ઠહુતપ્પભેદા યઞ્ઞા મલમેવ વદન્તિ, તસ્મા ન યિટ્ઠે
તતિયગાથાય અથ કોચરહીતિ અથ ક્વચરહિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.
ચતુત્થગાથાય – પદન્તિ નિબ્બાનપદં. સન્તસભાવતાય સન્તં. ઉપધીનં અભાવેન અનુપધિકં. રાગકિઞ્ચનાદીનં અભાવેન અકિઞ્ચનં. તીસુ ભવેસુ અલગ્ગતાય યં કામભવં યઞ્ઞા વદન્તિ, તસ્મિમ્પિ કામભવે અસત્તં. જાતિજરામરણાનં અભાવેન અનઞ્ઞથાભાવિં. અત્તના ભાવિતેન મગ્ગેનેવ અધિગન્તબ્બં, ન અઞ્ઞેન કેનચિ અધિગમેતબ્બન્તિ અનઞ્ઞનેય્યં. યસ્મા ઈદિસં પદમદ્દસં, તસ્મા ન યિટ્ઠે ન હુતે અરઞ્જિં. તેન કિં દસ્સેતિ? યો અહં દેવમનુસ્સલોકસમ્પત્તિસાધકે ન યિટ્ઠે ન હુતે અરઞ્જિં, સો કિં વક્ખામિ ‘‘એત્થ નામ મે દેવમનુસ્સલોકે રતો મનો’’તિ.
૫૬. એવં સબ્બલોકે અનભિરતિભાવં પકાસેત્વા અથ ખો આયસ્મા ઉરુવેલકસ્સપો ‘‘સાવકોહમસ્મી’’તિ એવં ભગવતો સાવકભાવં પકાસેસિ. તઞ્ચ ખો આકાસે વિવિધાનિ પાટિહારિયાનિ દસ્સેત્વા. ધમ્મચક્ખુન્તિ સોતાપત્તિમગ્ગઞાણં.
૫૭. અસ્સાસકાતિ એસાહં ભન્તેતિ એત્થ પન કિઞ્ચાપિ મગ્ગપ્પટિવેધેનેવસ્સ સિદ્ધં સરણગમનં, તત્થ પન નિચ્છયગમનમેવ ગતો, ઇદાનિ વાચાય અત્તસન્નિય્યાતનં કરોતિ. મગ્ગવસેનેવાયં નિયતસરણતં પત્તો, તં પરેસં વાચાય પાકટં કરોન્તો પણિપાતગમનઞ્ચ ગચ્છન્તો એવં વદતિ.
૫૮. સિઙ્ગીનિક્ખસવણ્ણોતિ સિઙ્ગીસુવણ્ણનિક્ખેન સમાનવણ્ણો. દસવાસોતિ દસસુ અરિયવાસેસુ વુત્થવાસો. દસધમ્મવિદૂતિ દસકમ્મપથવિદૂ. દસભિ ચુપેતોતિ દસહિ અસેક્ખેહિ અઙ્ગેહિ ઉપેતો. સબ્બધિદન્તોતિ સબ્બેસુ દન્તો; ભગવતો હિ ચક્ખુઆદીસુ કિઞ્ચિ અદન્તં નામ નત્થિ.
૫૯. ભગવન્તં ભુત્તાવિં ઓનીતપત્તપાણિં એકમન્તં નિસીદીતિ અત્થિકાનન્તિ બુદ્ધાભિવાદનગમનેન ચ ધમ્મસવનેન ચ અત્થિકાનં. અભિક્કમનીયન્તિ અભિગન્તું સક્કુણેય્યં. અપ્પાકિણ્ણન્તિ અનાકિણ્ણં. અપ્પસદ્દન્તિ વચનસદ્દેન અપ્પસદ્દં. અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ નગરનિગ્ઘોસસદ્દેન અપ્પનિગ્ઘોસં. વિજનવાતન્તિ અનુસઞ્ચરણજનસ્સ સરીરવાતેન વિરહિતં. ‘‘વિજનવાદ’’ન્તિપિ પાઠો; અન્તો જનવાદેન રહિતન્તિ અત્થો. ‘‘વિજનપાત’’ન્તિપિ પાઠો; જનસઞ્ચારવિરહિતન્તિ અત્થો. મનુસ્સરાહસેય્યકન્તિ મનુસ્સાનં રહસ્સકિરિયટ્ઠાનિયં. પટિસલ્લાનસારુપ્પન્તિ વિવેકાનુરૂપં.
સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનપબ્બજ્જાકથા
૬૦. સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનાતિ સારિપુત્તો ચ મોગ્ગલ્લાનો ચ. તેહિ કતિકા કતા હોતિ ‘‘યો પઠમં અમતં અધિગચ્છતિ, સો આરોચેતૂ’’તિ તે કિર ઉભોપિ ગિહિકાલે ઉપતિસ્સો કોલિતોતિ એવં પઞ્ઞાયમાનનામા અડ્ઢતેય્યસતમાણવકપરિવારા ગિરગ્ગસમજ્જં અગમંસુ. તત્ર નેસં મહાજનં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘અયં નામ એવં મહાસત્તનિકાયો અપ્પત્તે વસ્સસતે મરણમુખે પતિસ્સતી’’તિ. અથ ઉભોપિ ઉટ્ઠિતાય પરિસાય અઞ્ઞમઞ્ઞં પુચ્છિત્વા એકજ્ઝાસયા પચ્ચુપટ્ઠિતમરણસઞ્ઞા સમ્મન્તયિંસુ ‘‘સમ્મ મરણે સતિ અમતેનાપિ ભવિતબ્બં, હન્દ મયં અમતં પરિયેસામા’’તિ અમતપરિયેસનત્થં સઞ્ચયસ્સ છન્નપરિબ્બાજકસ્સ સન્તિકે સપરિસા
પાસાદિકેન અભિક્કન્તેનાતિઆદીસુ ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં વેદિતબ્બં. અત્થિકેહિ ઉપઞ્ઞાતં મગ્ગન્તિ એતં અનુબન્ધનસ્સ કારણવચનં; ઇદઞ્હિ વુત્તં હોતિ – ‘‘યંનૂનાહં ઇમં ભિક્ખું પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધેય્યં, કસ્મા
પિણ્ડપાતં આદાય પટિક્કમીતિ સુદિન્નકણ્ડે વુત્તપ્પકારં અઞ્ઞતરં કુટ્ટમૂલં ઉપસઙ્કમિત્વા નિસીદિ. સારિપુત્તોપિ ખો ‘‘અકાલો ખો તાવ પઞ્હં પુચ્છિતુ’’ન્તિ કાલં આગમયમાનો એકમન્તં ઠત્વા વત્તપટિપત્તિપૂરણત્થં કતભત્તકિચ્ચસ્સ થેરસ્સ અત્તનો કમણ્ડલુતો ઉદકં દત્વા ધોતહત્થપાદેન થેરેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા પઞ્હં પુચ્છિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો સારિપુત્તો પરિબ્બાજકો’’તિઆદિ. ન તાહં સક્કોમીતિ ન તે અહં સક્કોમિ. એત્થ ચ પટિસમ્ભિદાપ્પત્તો થેરો ન એત્તકં ન સક્કોતિ. અથ ખો ઇમસ્સ ધમ્મગારવં ઉપ્પાદેસ્સામીતિ સબ્બાકારેન બુદ્ધવિસયે અવિસયભાવં ગહેત્વા એવમાહ.
યે ધમ્મા હેતુપ્પભવાતિ હેતુપ્પભવા નામ પઞ્ચક્ખન્ધા; તેનસ્સ દુક્ખસચ્ચં દસ્સેતિ. તેસં હેતું તથાગતો આહાતિ તેસં હેતુ નામ સમુદયસચ્ચં; તઞ્ચ તથાગતો આહાતિ દસ્સેતિ. તેસઞ્ચ યો નિરોધોતિ તેસં ઉભિન્નમ્પિ સચ્ચાનં યો અપ્પવત્તિનિરોધો; તઞ્ચ તથાગતો આહાતિ અત્થો. તેનસ્સ નિરોધસચ્ચં દસ્સેતિ. મગ્ગસચ્ચં પનેત્થ સરૂપતો અદસ્સિતમ્પિ નયતો દસ્સિતં હોતિ, નિરોધે હિ વુત્તે તસ્સ સમ્પાપકો મગ્ગો વુત્તોવ હોતિ. અથ વા તેસઞ્ચ યો નિરોધોતિ એત્થ તેસં યો નિરોધો ચ નિરોધુપાયો ચાતિ એવં દ્વેપિ સચ્ચાનિ દસ્સિતાનિ હોન્તીતિ. ઇદાનિ તમેવત્થં પટિપાદેન્તો આહ – ‘‘એવંવાદી મહાસમણો’’તિ.
એસેવ ધમ્મો યદિ તાવદેવાતિ સચેપિ ઇતો ઉત્તરિ નત્થિ, એત્તકમેવ ઇદં સોતાપત્તિફલમત્તમેવ પત્તબ્બં, તથાપિ એસો એવ ધમ્મોતિ અત્થો. પચ્ચબ્યત્થ પદમસોકન્તિ યં અદિટ્ઠં અબ્ભતીતં બહુકેહિ કપ્પનહુતેહીતિ અમ્હેહિ નામ ઇદં પદં બહુકેહિ
૬૨. ગમ્ભીરે ઞાણવિસયેતિ ગમ્ભીરે ચેવ ગમ્ભીરસ્સ ચ ઞાણસ્સ વિસયભૂતે. અનુત્તરે ઉપધિસઙ્ખયેતિ નિબ્બાને. વિમુત્તેતિ તદારમ્મણાય વિમુત્તિયા વિમુત્તે. બ્યાકાસીતિ ‘‘એતં મે સાવકયુગં ભવિસ્સતિ અગ્ગં ભદ્દયુગ’’ન્તિ વદન્તો સાવકપારમિઞ્ઞાણે બ્યાકાસિ. સાવ તેસં આયસ્મન્તાનં ઉપસમ્પદા અહોસીતિ સા એહિભિક્ખૂપસમ્પદાયેવ તેસં ઉપસમ્પદા અહોસિ. એવં ઉપસમ્પન્નેસુ ચ તેસુ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો સત્તહિ દિવસેહિ અરહત્તે પતિટ્ઠિતો, સારિપુત્તત્થેરો અડ્ઢમાસેન.
અતીતે કિર અનોમદસ્સી નામ બુદ્ધો લોકે ઉદપાદિ. તસ્સ સરદો નામ તાપસો સકે અસ્સમે નાનાપુપ્ફેહિ મણ્ડપં કત્વા પુપ્ફાસનેયેવ ભગવન્તં નિસીદાપેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સાપિ તથેવ મણ્ડપં કત્વા પુપ્ફાસનાનિ પઞ્ઞપેત્વા અગ્ગસાવકભાવં પત્થેસિ. પત્થયિત્વા ચ સિરીવડ્ઢસ્સ નામ સેટ્ઠિનો પેસેસિ ‘‘મયા અગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થિતં, ત્વમ્પિ આગન્ત્વા એકં ઠાનં પત્થેહી’’તિ. સેટ્ઠિ નીલુપ્પલમણ્ડપં કત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં, તત્થ ભોજેત્વા દુતિયસાવકભાવં પત્થેસિ. તેસુ સરદતાપસો સારિપુત્તત્થેરો જાતો, સિરીવડ્ઢો મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરોતિ ઇદં નેસં પુબ્બકમ્મં.
૬૩. અપુત્તકતાયાતિઆદીસુ યેસં પુત્તા પબ્બજન્તિ, તેસં અપુત્તકતાય. યાસં પતી પબ્બજન્તિ, તાસં વેધબ્યાય વિધવાભાવાય. ઉભયેનાપિ કુલુપચ્છેદાય. સઞ્ચયાનીતિ સઞ્ચયસ્સ અન્તેવાસિકાનિ. મગધાનં ગિરિબ્બજન્તિ મગધાનં જનપદસ્સ ગિરિબ્બજં નગરં. મહાવીરાતિ મહાવીરિયવન્તો. નયમાનાનન્તિ નયમાનેસુ. ભુમ્મત્થે કા ઉસૂયા વિજાનતન્તિ ધમ્મેન નયન્તીતિ એવં વિજાનન્તાનં કા ઇસ્સા.
સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનપબ્બજ્જાકથા નિટ્ઠિતા.
ઉપજ્ઝાયવત્તકથા
૬૪-૫. અનુપજ્ઝાયકાતિ અનાકપ્પસમ્પન્નાતિ ન આકપ્પેન સમ્પન્ના; સમણસારુપ્પાચારવિરહિતાતિ અત્થો ઉપરિભોજનેતિ ભોજનસ્સ ઉપરિ. ઉત્તિટ્ઠપત્તન્તિ પિણ્ડાય ચરણકપત્તં. તસ્મિઞ્હિ મનુસ્સા ઉચ્છિટ્ઠસઞ્ઞિનો, તસ્મા ઉત્તિટ્ઠપત્તન્તિ વુત્તં. અથ વા ઉટ્ઠહિત્વા પત્તં ઉપનામેન્તીતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અનુજાનામિ ભિક્ખવે ઉપજ્ઝાયન્તિ ઉપજ્ઝાયં ગહેતું અનુજાનામીતિ અત્થો. પુત્તચિત્તં ઉપટ્ઠપેસ્સતીતિ પુત્તો મે અયન્તિ એવં ગેહસ્સિતપેમવસેન ચિત્તં ઉપટ્ઠપેસ્સતિ. એસ નયો દુતિયપદેપિ. સગારવા સપ્પતિસ્સાતિ ગરુભાવઞ્ચેવ જેટ્ઠકભાવઞ્ચ ઉપટ્ઠપેત્વા. સભાગવુત્તિનોતિ સભાગજીવિકા. સાહૂતિ વાતિઆદીનિ પઞ્ચ પદાનિ ઉપજ્ઝાયભાવસમ્પટિચ્છનવેવચનાનિ. કાયેન વિઞ્ઞાપેતીતિ એવં સદ્ધિવિહારિકેન ‘‘ઉપજ્ઝાયો મે ભન્તે હોહી’’તિ તિક્ખત્તું વુત્તે સચે ઉપજ્ઝાયો ‘‘સાહૂ’’તિઆદીસુ પઞ્ચસુ પદેસુ યસ્સ કસ્સચિ પદસ્સ વસેન કાયેન વા વાચાય વા કાયવાચાહિ વા ‘‘ગહિતો તયા ઉપજ્ઝાયો’’તિ ઉપજ્ઝાયગ્ગહણં વિઞ્ઞાપેતિ, ગહિતો હોતિ ઉપજ્ઝાયો. ઇદમેવ હિ એત્થ ઉપજ્ઝાયગ્ગહણં, યદિદં ઉપજ્ઝાયસ્સ ઇમેસુ પઞ્ચસુ પદેસુ યસ્સ કસ્સચિ પદસ્સ વાચાય વા સાવનં કાયેન વા અત્થવિઞ્ઞાપનન્તિ. કેચિ પન સાધૂતિ સમ્પટિચ્છનં સન્ધાય વદન્તિ. ન તં પમાણં, આયાચનદાનમત્તેન હિ ગહિતો હોતિ ઉપજ્ઝાયો, ન એત્થ સમ્પટિચ્છનં અઙ્ગં. સદ્ધિવિહારિકેનાપિ ન કેવલં ઇમિના મે પદેન ઉપજ્ઝાયો ગહિતોતિ ઞાતું વટ્ટતિ. ‘‘અજ્જતગ્ગે દાનિ થેરો મય્હં ભારો, અહમ્પિ થેરસ્સ ભારો’’તિ ઇદમ્પિ ઞાતું વટ્ટતિ.
૬૬. તત્રાયં સમ્માવત્તનાતિ યં વુત્તં સમ્મા વત્તિતબ્બન્તિ, તત્ર અયં સમ્માવત્તના. કાલસ્સેવ ઉટ્ઠાય ઉપાહના ઓમુઞ્ચિત્વાતિ સચસ્સ પચ્ચૂસકાલે ચઙ્કમનત્થાય વા ધોતપાદપરિહરણત્થાય વા પટિમુક્કા ઉપાહના પાદગતા હોન્તિ, તા કાલસ્સેવ ઉટ્ઠાય અપનેત્વા. દન્તકટ્ઠં દાતબ્બન્તિ મહન્તં મજ્ઝિમં ખુદ્દકન્તિ
મુખોદકં દાતબ્બન્તિ સીતઞ્ચ ઉણ્હઞ્ચ ઉદકં ઉપનેત્વા તતો યં તીણિ દિવસાનિ વળઞ્જેતિ, ચતુત્થદિવસતો પટ્ઠાય તાદિસમેવ મુખધોવનોદકં ‘‘સચે યાગુ હોતી’’તિઆદિના નયેન વુત્તવત્તં કાતબ્બં. ઉક્લાપોતિ કેનચિ કચવરેન સઙ્કિણ્ણો, સચે પન અઞ્ઞો કચવરો નત્થિ, ઉદકફુસિતાનેવ હોન્તિ, હત્થેનપિ પમજ્જિતબ્બો.
સગુણં કત્વાતિ દ્વે ચીવરાનિ એકતો કત્વા, તા એકતો કતા દ્વેપિ સઙ્ઘાટિયો દાતબ્બા. સબ્બઞ્હિ ચીવરં સઙ્ઘટિતત્તા ‘‘સઙ્ઘાટી’’તિ વુચ્ચતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સઙ્ઘાટિયો દાતબ્બા’’તિ. નાતિદૂરે ગન્તબ્બં નાચ્ચાસન્નેતિ એત્થ સચે ઉપજ્ઝાયં નિવત્તિત્વા ઓલોકેન્તં એકેન વા દ્વીહિ વા પદવીતિહારેહિ સમ્પાપુણાતિ, એત્તાવતા નાતિદૂરે નાચ્ચાસન્ને ગતો હોતીતિ વેદિતબ્બં. પત્તપરિયાપન્નં પટિગ્ગહેતબ્બન્તિ સચે ઉપજ્ઝાયેન ભિક્ખાચારે યાગુયા વા ભત્તે વા લદ્ધે પત્તો ઉણ્હો વા ભારિકો વા હોતિ, અત્તનો પત્તં તસ્સ દત્વા સો પત્તો ગહેતબ્બોતિ અત્થો. ન ઉપજ્ઝાયસ્સ ભણમાનસ્સ અન્તરન્તરા કથા ઓપાતેતબ્બાતિ અન્તરઘરે વા અઞ્ઞત્ર વા ભણમાનસ્સ અનિટ્ઠિતે તસ્સ વચને અઞ્ઞા કથા ન સમુટ્ઠાપેતબ્બા. ઇતો પટ્ઠાય ચ પન યત્થ યત્થ નકારેન પટિસેધો કરિયતિ, સબ્બત્થ દુક્કટાપત્તિ વેદિતબ્બા. અયઞ્હિ ખન્ધકધમ્મતા. આપત્તિસામન્તા ભણમાનોતિ પદસોધમ્મદુટ્ઠુલ્લાદિવસેન આપત્તિયા આસન્નવાચં ભણમાનો. નિવારેતબ્બોતિ ‘‘કિં ભન્તે ઈદિસં નામ વત્તું વટ્ટતિ, આપત્તિ
પઠમતરં આગન્ત્વાતિ સચે આસન્ને ગામો હોતિ, વિહારે વા ગિલાનો ભિક્ખુ હોતિ, ગામતો પઠમતરં આગન્તબ્બં. સચે દૂરે ગામો હોતિ, ઉપજ્ઝાયેન સદ્ધિં આગચ્છન્તો નત્થિ, તેનેવ સદ્ધિં ગામતો નિક્ખમિત્વા ચીવરેન પત્તં વેઠેત્વા અન્તરામગ્ગતો પઠમતરં આગન્તબ્બં સિન્નં હોતીતિ તિન્તં સેદગ્ગહિતં. ચતુરઙ્ગુલં કણ્ણં ઉસ્સારેત્વાતિ કણ્ણં ચતુરઙ્ગુલપ્પમાણં અતિરેકં કત્વા એવં ચીવરં સંહરિતબ્બં. કિં કારણા? મા મજ્ઝે ભઙ્ગો અહોસીતિ. સમં કત્વા સંહરિતસ્સ હિ મજ્ઝે ભઙ્ગો હોતિ, તતો નિચ્ચં ભિજ્જમાનં દુબ્બલં હોતિ તં નિવારણત્થમેતં વુત્તં. તસ્મા યથા અજ્જ ભઙ્ગટ્ઠાનેયેવ સ્વે ન ભિજ્જતિ, તથા દિવસે દિવસે ચતુરઙ્ગુલં ઉસ્સારેત્વા સંહરિતબ્બં. ઓભોગે કાયબન્ધનં કાતબ્બન્તિ કાયબન્ધનં સંહરિત્વા ચીવરભોગે પક્ખિપિત્વા ઠપેતબ્બં.
સચે પિણ્ડપાતો હોતીતિ એત્થ યો ગામેયેવ વા અન્તરઘરે વા પટિક્કમને વા ભુઞ્જિત્વા આગચ્છતિ, પિણ્ડં વા ન લભતિ, તસ્સ પિણ્ડપાતો ન હોતિ, ગામે અભુત્તસ્સ પન લદ્ધભિક્ખસ્સ વા હોતિ; તસ્મા ‘‘સચે પિણ્ડપાતો હોતી’’તિઆદિ વુત્તં. સચેપિ તસ્સ ન હોતિ, ભુઞ્જિતુકામો ચ હોતિ, ઉદકં દત્વા અત્તના લદ્ધતોપિ પિણ્ડપાતો ઉપનેતબ્બો. પાનીયેન પુચ્છિતબ્બોતિ ભુઞ્જમાનો તિક્ખત્તું ‘‘પાનીયં ભન્તે આહરિયતૂ’’તિ પાનીયેન પુચ્છિતબ્બો. સચે કાલો અત્થિ, ઉપજ્ઝાયે ભુત્તે સયં ભુઞ્જિતબ્બં. સચે ઉપકટ્ઠો કાલો, પાનીયં ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકે ઠપેત્વા સયમ્પિ ભુઞ્જિતબ્બં.
અનન્તરહિતાયાતિ તટ્ટિકધમ્મખણ્ડાદીસુ યેન કેનચિ અનત્થતાય પંસુસક્ખરમિસ્સાય ભૂમિયા પત્થો ન ઠપેતબ્બોતિ અત્થો. સચે પન કાળવણ્ણકતા વા સુધાબદ્ધા વા હોતિ નિરજમત્તિકા, તથારૂપાય ભૂમિયા પારતો અન્તં ઓરતો ભોગન્તિ ઇદં ચીવરવંસાદીનં હેટ્ઠા હત્થં પવેસેત્વા અભિમુખેન હત્થેન સણિકં નિક્ખિપનત્થં વુત્તં. અન્તે પન ગહેત્વા ભોગેન ચીવરવંસાદીનં ઉપરિ નિક્ખિપન્તસ્સ ભિત્તિયં ભોગો પટિહઞ્ઞતિ, તસ્મા તથા ન કાતબ્બં.
ચુણ્ણં સન્નેતબ્બન્તિ ન્હાનચુણ્ણં ઉદકેન તેમેત્વા પિણ્ડિ કાતબ્બા. એકમન્તં નિક્ખિપિતબ્બન્તિ એકસ્મિં નિદ્ધૂમે ઠાને ઠપેતબ્બં. જન્તાઘરે પરિકમ્મં નામ ઉદકેપિ પરિકમ્મન્તિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગઘંસનાદિકં સબ્બં કિચ્ચં. પાનીયેન પુચ્છિતબ્બોતિ જન્તાઘરે ઉણ્હસન્તાપેન પિપાસા હોતિ, તસ્મા પુચ્છિતબ્બો.
સચે ઉસ્સહતીતિ સચે પહોતિ; ન કેનચિ ગેલઞ્ઞેન અભિભૂતો હોતિ; અગિલાનેન હિ સદ્ધિવિહારિકેન સટ્ઠિવસ્સેનાપિ સબ્બં ઉપજ્ઝાયવત્તં કાતબ્બં, અનાદરેન અકરોન્તસ્સ વત્તભેદે દુક્કટં. નકારપટિસંયુત્તેસુ પન પદેસુ ગિલાનસ્સાપિ પટિક્ખિત્તકિરિયં કરોન્તસ્સ દુક્કટમેવ. અપ્પટિઘંસન્તેનાતિ ભૂમિયં અપ્પટિઘંસન્તેન. કવાટપિટ્ઠન્તિ કવાટઞ્ચ પિટ્ઠસઙ્ઘાતઞ્ચ અચ્છુપન્તેન. સન્તાનકન્તિ યંકિઞ્ચિ કીટકુલાવકમક્કટકસુત્તાદિ. ઉલ્લોકા પઠમં ઓહારેતબ્બન્તિ ઉલ્લોકતો પઠમં ઉલ્લોકં આદિંકત્વા અવહરિતબ્બન્તિ અત્થો. આલોકસન્ધિકણ્ણભાગાતિ આલોકસન્ધિભાગા ચ કણ્ણભાગા ચ અન્તરબાહિરવાતપાનકવાટકાનિ ચ ગબ્ભસ્સ ચ ચત્તારો કોણા પમજ્જિતબ્બાતિ અત્થો.
યથાપઞ્ઞત્તં પઞ્ઞપેતબ્બન્તિ યથા પઠમં પઞ્ઞત્તં અહોસિ, તથેવ પઞ્ઞપેતબ્બં. એતદત્થમેવ હિ યથાપઞ્ઞત્તં સલ્લક્ખેત્વા નીહરિત્વા એકમન્તં નિક્ખિપિતબ્બન્તિ પુરિમવત્તં પઞ્ઞત્તં. સચે પન પઠમં અજાનન્તેન કેનચિ પઞ્ઞત્તં અહોસિ, સમન્તતો ભિત્તિં દ્વઙ્ગુલમત્તેન વા તિવઙ્ગુલમત્તેન વા મોચેત્વા પઞ્ઞપેતબ્બં. ઇદઞ્હિ પઞ્ઞાપનવત્તં. સચે કટસારકો હોતિ અતિમહન્તો ચ, છિન્દિત્વા કોટિં નિવત્તેત્વા બન્ધિત્વા પુરત્થિમા વાતપાના થકેતબ્બાતિ પુરત્થિમાય વાતપાના થકેતબ્બા. એવં સેસાપિ વાતપાના થકેતબ્બા.
વૂપકાસેતબ્બોતિ અઞ્ઞત્થ નેતબ્બો. વૂપકાસાપેતબ્બોતિ અઞ્ઞો ભિક્ખુ વત્તબ્બો ‘‘થેરં ગહેત્વા અઞ્ઞત્થ ગચ્છા’’તિ વિવેચેતબ્બન્તિ વિસ્સજ્જાપેતબ્બં. વિવેચાપેતબ્બન્તિ અઞ્ઞો વત્તબ્બો ‘‘થેરં દિટ્ઠિગતં વિસ્સજ્જાપેહી’’તિ. ઉસ્સુક્કં કાતબ્બન્તિ પરિવાસદાનત્થં સો સો ભિક્ખુ ઉપસઙ્કમિત્વા યાચિતબ્બો. સચે અત્તના પટિબલો હોતિ, અત્તનાવ દાતબ્બો. નો ચે પટિબલો હોતિ, અઞ્ઞેન દાપેતબ્બો. કિન્તિ નુ ખોતિ કેન નુ ખો ઉપાયેન. એસ નયો સબ્બત્થ. લહુકાય વા પરિણામેય્યાતિ ઉક્ખેપનીયં અકત્વા તજ્જનીયં વા નિયસ્સં વા કરેય્યાતિ અત્થો. તેન હિ ‘‘ઉપજ્ઝાયસ્સ ઉક્ખેપનીયકમ્મં કત્તુકામો સઙ્ઘો’’તિ ઞત્વા એકમેકં ભિક્ખું ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘મા ભન્તે અમ્હાકં ઉપજ્ઝાયસ્સ કમ્મં કરિત્થા’’તિ યાચિતબ્બા. સચે કરોન્તિયેવ, ‘‘તજ્જનીયં વા નિયસ્સં વા કરોથા’’તિ યાચિતબ્બા. સચે કરોન્તિયેવ, અથ ઉપજ્ઝાયો ‘‘સમ્મા વત્તથ ભન્તે’’તિ યાચિતબ્બો. ઇતિ તં સમ્મા વત્તાપેત્વા ‘‘પટિપ્પસ્સમ્ભેથ ભન્તે કમ્મ’’ન્તિ ભિક્ખૂ યાચિતબ્બા.
સમ્પરિવત્તકં સમ્પરિવત્તકન્તિ સમ્પરિવત્તેત્વા સમ્પરિવત્તેત્વા. ન ચ અચ્છિન્ને થેવે પક્કમિતબ્બન્તિ યદિ અપ્પમત્તકમ્પિ રજનં ગળતિ, ન તાવ પક્કમિતબ્બં. ન ઉપજ્ઝાયં અનાપુચ્છા એકચ્ચસ્સ પત્તો દાતબ્બોતિઆદિ સબ્બં ઉપજ્ઝાયસ્સ વિસભાગપુગ્ગલવસેન કથિતં. ન ઉપજ્ઝાયં અનાપુચ્છા ગામો પવિસિતબ્બોતિ પિણ્ડાય વા અઞ્ઞેન વા કરણીયેન પવિસિતુકામેન આપુચ્છિત્વાવ પવિસિતબ્બો. સચે ઉપજ્ઝાયો કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય દૂરં ભિક્ખાચારં ગન્તુકામો હોતિ, ‘‘દહરા પિણ્ડાય પવિસન્તૂ’’તિ વત્વા ગન્તબ્બં. અવત્વા ગતે પરિવેણં ગન્ત્વા ઉપજ્ઝાયં અપસ્સન્તેન ગામં પવિસિતું વટ્ટતિ. સચે ગામં પવિસન્તોપિ પસ્સતિ, દિટ્ઠટ્ઠાનતો પટ્ઠાય આપુચ્છિતુંયેવ વટ્ટતિ.
ન સુસાનં ગન્તબ્બન્તિ વાસત્થાય વા દસ્સનત્થાય વા ન ગન્તબ્બં. ન દિસા પક્કમિતબ્બાતિ વુટ્ઠાનમસ્સ આગમેતબ્બન્તિ ગેલઞ્ઞતો વુટ્ઠાનં અસ્સ આગમેતબ્બં; ન કત્થચિ ગન્તબ્બં. સચે અઞ્ઞો ભિક્ખુ ઉપટ્ઠાકો અત્થિ, ભેસજ્જં પરિયેસિત્વા તસ્સ હત્થે દત્વા ‘‘ભન્તે અયં ઉપટ્ઠહિસ્સતી’’તિ વત્વા ગન્તબ્બં.
ઉપજ્ઝાયવત્તકથા નિટ્ઠિતા.
સદ્ધિવિહારિકવત્તકથા
૬૭. ઉપજ્ઝાયેન સઙ્ગહેતબ્બો અનુગ્ગહેતબ્બોતિ ઉદ્દેસાદીહિસ્સ સઙ્ગહો ચ અનુગ્ગહો ચ કત્તબ્બો. તત્થ ઉદ્દેસોતિ પાળિવાચનં. પરિપુચ્છાતિ પાળિયા અત્થવણ્ણના. ઓવાદોતિ અનોતિણ્ણે વત્થુસ્મિં ‘‘ઇદં કરોહિ, ઇદં મા કરિત્થા’’તિ વચનં. અનુસાસનીતિ ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિં. અપિ ચ ઓતિણ્ણે વા અનોતિણ્ણે વા પઠમં વચનં ઓવાદો; પુનપ્પુનં વચનં અનુસાસનીતિ. સચે ઉપજ્ઝાયસ્સ પત્તો હોતીતિ સચે અતિરેકપત્તો હોતિ. એસ નયો સબ્બત્થ. પરિક્ખારોતિ અઞ્ઞોપિ સમણપરિક્ખારો. ઇધ ઉસ્સુક્કં નામ ધમ્મિકેન નયેન ઉપ્પજ્જમાનઉપાયપરિયેસનં. ઇતો પરં દન્તકટ્ઠદાનં આદિં કત્વા આચમનકુમ્ભિયા ઉદકાસિઞ્ચનપરિયોસાનં વત્તં ગિલાનસ્સેવ સદ્ધિવિહારિકસ્સ કાતબ્બં. અનભિરતિવૂપકાસનાદિ પન અગિલાનસ્સાપિ કત્તબ્બમેવ. ચીવરં રજન્તેનાતિ ‘‘એવં રજેય્યાસી’’તિ ઉપજ્ઝાયતો ઉપાયં સુત્વા રજન્તેન. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
સદ્ધિવિહારિકવત્તકથા નિટ્ઠિતા.
નસમ્માવત્તનાદિકથા
૬૮. ન સમ્મા વત્તન્તીતિ યથાપઞ્ઞત્તં ઉપજ્ઝાયવત્તં ન પૂરેન્તિ. યો ન સમ્મા વત્તેય્યાતિ યો યથાપઞ્ઞત્તં વત્તં ન પૂરેય્ય; સો દુક્કટં આપજ્જતીતિ અત્થો. પણામેતબ્બોતિ અપસાદેતબ્બો. ન અધિમત્તં પેમં હોતીતિ ઉપજ્ઝાયમ્હિ અધિમત્તં ગેહસ્સિતપેમં ન હોતિ. નાધિમત્તા ભાવના હોતીતિ અધિમત્તા મેત્તાભાવના ન હોતિ; વુત્તપટિપક્ખનયેન અલં પણામેતુન્તિ યુત્તો પણામેતું.
અપ્પણામેન્તો ઉપજ્ઝાયો સાતિસારો હોતીતિ સદોસો હોતિ, આપત્તિં આપજ્જતિ; તસ્મા ન સમ્મા વત્તન્તો પણામેતબ્બોવ. ન સમ્માવત્તનાય ચ યાવ ચીવરરજનં તાવ વત્તે અકરિયમાને ઉપજ્ઝાયસ્સ
સદ્ધિવિહારિકા સમ્મા વત્તન્તિ, ઉપજ્ઝાયો સમ્મા ન વત્તતિ, ઉપજ્ઝાયસ્સ આપત્તિ. ઉપજ્ઝાયો સમ્મા વત્તતિ, સદ્ધિવિહારિકા સમ્મા ન વત્તન્તિ, તેસં આપત્તિ. ઉપજ્ઝાયે વત્તં સાદિયન્તે સદ્ધિવિહારિકા બહુકાપિ હોન્તિ, સબ્બેસં આપત્તિ. સચે ઉપજ્ઝાયો ‘‘મય્હં ઉપટ્ઠાકો અત્થિ, તુમ્હે અત્તનો સજ્ઝાયમનસિકારાદીસુ યોગં કરોથા’’તિ વદતિ, સદ્ધિવિહારિકાનં અનાપત્તિ. સચે ઉપજ્ઝાયો સાદિયનં વા અસાદિયનં વા ન જાનાતિ, બાલો હોતિ, સદ્ધિવિહારિકા બહુકા. તેસુ એકો વત્તસમ્પન્નો ભિક્ખુ ‘‘ઉપજ્ઝાયસ્સ કિચ્ચં અહં કરિસ્સામિ, તુમ્હે અપ્પોસ્સુક્કા વિહરથા’’તિ એવઞ્ચે અત્તનો ભારં કત્વા ઇતરે વિસ્સજ્જેતિ, તસ્સ ભારકરણતો પટ્ઠાય તેસં અનાપત્તિ.
નસમ્માવત્તનાદિકથા નિટ્ઠિતા.
રાધબ્રાહ્મણવત્થુકથા
૬૯. રાધબ્રાહ્મણવત્થુસ્મિં – કિઞ્ચાપિ આયસ્મા સારિપુત્તો ભગવતા બારાણસિયં તીહિ સરણગમનેહિ અનુઞ્ઞાતં પબ્બજ્જઞ્ચેવ ઉપસમ્પદઞ્ચ જાનાતિ, ભગવા પન તં લહુકં ઉપસમ્પદં પટિક્ખિપિત્વા ઞત્તિચતુત્થકમ્મેન ગરુકં કત્વા ઉપસમ્પદં અનુઞ્ઞાતુકામો. અથસ્સ થેરો અજ્ઝાસયં વિદિત્વા ‘‘કથાહં ભન્તે તં બ્રાહ્મણં પબ્બાજેમિ ઉપસમ્પાદેમી’’તિ આહ. બુદ્ધાનઞ્હિ પરિસા અજ્ઝાસયકુસલા હોન્તિ, અયઞ્ચ બુદ્ધપરિસાય અગ્ગો.
બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેનાતિ એત્થ બ્યત્તો નામ યસ્સ સાટ્ઠકથં વિનયપિટકં વાચુગ્ગતં પવત્તતિ, તસ્મિં અસતિ યસ્સ અન્તમસો ઇદં ઞત્તિચતુત્થકમ્મવાચામત્તમ્પિ સુગ્ગહિતં હોતિ, વાચુગ્ગતં પવત્તતિ, અયમ્પિ ઇમસ્મિં અત્થે બ્યત્તો. યો પન કાસસોસસેમ્હાદિના વા ગેલઞ્ઞેન અપ્પટિબલો. તબ્બિપરીતો ઇમસ્મિં અત્થે ‘‘પટિબલો’’તિ વેદિતબ્બો. સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બોતિ સઙ્ઘો જાનાપેતબ્બો. તતો પરં યં સઙ્ઘો જાનાપેતબ્બો, તં દસ્સેતું ‘‘સુણાતુ મે ભન્તે’’તિઆદિમાહ.
૭૧. ઉપસમ્પન્નસમનન્તરાતિ ઉપસમ્પન્નો હુત્વા સમનન્તરા. અનાચારં આચરતીતિ પણ્ણત્તિવીતિક્કમં કરોતિ. ઉલ્લુમ્પતુ મન્તિ ઉદ્ધરતુ મં, અકુસલા વુટ્ઠાપેત્વા કુસલે પતિટ્ઠપેતુ; સામણેરભાવા વા ઉદ્ધરિત્વા ભિક્ખુભાવે પતિટ્ઠાપેતૂતિ. અનુકમ્પં ઉપાદાયાતિ અનુદ્દયં પટિચ્ચ; મયિ અનુકપ્પં કત્વાતિ અત્થો.
૭૩. અટ્ઠિતા હોતીતિ નિચ્ચપ્પવત્તિની હોતિ. ચત્તારો નિસ્સયેતિ ચત્તારો પચ્ચયે. યસ્મા ચત્તારો પચ્ચયે નિસ્સાય અત્તભાવો પવત્તતિ, તસ્મા તે નિસ્સયાતિ વુચ્ચન્તિ.
રાધબ્રાહ્મણવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
આચરિયવત્તકથા
૭૫. કિન્તાયં ભિક્ખુ હોતીતિ કિં તે અયં ભિક્ખુ હોતિ. અઞ્ઞેહિ ઓવદિયો અનુસાસિયોતિ અઞ્ઞેહિ ઓવદિતબ્બો ચેવ અનુસાસિતબ્બો ચ. બાહુલ્લાય આવત્તો યદિદં ગણબન્ધિકન્તિ ગણબન્ધો એતસ્સ બાહુલ્લસ્સ અત્થીતિ ગણબન્ધિકં, બાહુલ્લં. યં ઇદં ગણબન્ધિકં નામ બાહુલ્લં, તદત્થાય અતિલહું ત્વં આપન્નોતિ વુત્તં હોતિ.
૭૬. અબ્યત્તાતિ પઞ્ઞાવેય્યત્તિયેન વિરહિતા. અઞ્ઞત્તરોપિ અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બોતિ પસૂરો પરિબ્બાજકો. સો કિર ‘‘ધમ્મં થેનેસ્સામી’’તિ અનુજાનામિ ભિક્ખવે બ્યત્તેન ભિક્ખુનાતિઆદિમ્હિ બ્યત્તો પુબ્બે ભિક્ખુનોવાદકવણ્ણનાયં વુત્તલક્ખણોયેવ. યો પન અન્તેવાસિનો વા સદ્ધિવિહારિકસ્સ વા ગિલાનસ્સ સક્કોતિ ઉપટ્ઠાનાદીનિ કાતું, અયં ઇધ પટિબલોતિ અધિપ્પેતો. વુત્તમ્પિ ચેતં –
‘‘પઞ્ચહુપાલિ
૭૭. પક્ખસઙ્કન્તેસૂતિ તિત્થિયપક્ખસઙ્કન્તેસુ. અનુજાનામિ ભિક્ખવે આચરિયન્તિ આચારસમાચારસિક્ખાપનકં આચરિયં અનુજાનામિ. આચરિયો ભિક્ખવે અન્તેવાસિકમ્હીતિઆદિ સબ્બં ‘‘ઉપજ્ઝાયો ભિક્ખવે સદ્ધિવિહારિકમ્હી’’તિઆદિના નયેન વુત્તવસેનેવ વેદિતબ્બં. નામમત્તમેવ હિ એત્થ નાનં.
આચરિયવત્તકથા નિટ્ઠિતા.
પણામનાખમનાકથા
૮૦. અન્તેવાસિકા આચરિયેસુ ન સમ્મા વત્તન્તીતિ એત્થ પન યં પુબ્બે ‘‘નસમ્માવત્તનાય ચ યાવ ચીવરરજનં, તાવ વત્તે અકરિયમાને ઉપજ્ઝાયસ્સ પરિહાનિ હોતિ, તસ્મા તં અકરોન્તસ્સ નિસ્સયમુત્તકસ્સાપિ અમુત્તકસ્સાપિ આપત્તિયેવા’’તિ ચ, ‘‘એકચ્ચસ્સ પત્તદાનતો પટ્ઠાય અમુત્તકનિસ્સયસ્સેવ આપત્તી’’તિ ચ લક્ખણં વુત્તં, ન તેનેવ લક્ખણેન નિસ્સયન્તેવાસિકસ્સ આપત્તિ વેદિતબ્બા. નિસ્સયન્તેવાસિકેન હિ યાવ આચરિયં નિસ્સાય વસતિ, તાવ સબ્બં આચરિયવત્તં કાતબ્બં. પબ્બજ્જાઉપસમ્પદાધમ્મન્તેવાસિકેહિ પન નિસ્સયમુત્તકેહિપિ
પણામનાખમનાકથા નિટ્ઠિતા.
નિસ્સયપટિપ્પસ્સદ્ધિકથા
૮૩. ઉપજ્ઝાયમ્હા ઉપજ્ઝાયો પક્કન્તો વાતિઆદીસુ અયં વિનિચ્છયો – પક્કન્તોતિ તમ્હા આવાસા વિપ્પવસિતુકામો પક્કન્તો દિસં ગતો. એવં ગતે ચ પન તસ્મિં સચે વિહારે નિસ્સયદાયકો અત્થિ, યસ્સ સન્તિકે અઞ્ઞદાપિ નિસ્સયો વા ગહિતપુબ્બો હોતિ, યો વા એકસમ્ભોગપરિભોગો, તસ્સ સન્તિકે નિસ્સયો ગહેતબ્બો, એકદિવસમ્પિ પરિહારો નત્થિ. સચે તાદિસો નત્થિ, અઞ્ઞો લજ્જી પેસલો અત્થિ, તસ્સ લજ્જીપેસલભાવં જાનન્તેન તદહેવ નિસ્સયો યાચિતબ્બો. સચે દેતિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. અથ પન ‘‘તુમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો લહું આગમિસ્સતી’’તિ પુચ્છતિ, ઉપજ્ઝાયેન ચ તથા વુત્તં, ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વત્તબ્બં. સચે વદતિ ‘‘તેન
સચે પન વિહારે નિસ્સયદાયકો નત્થિ, ઉપજ્ઝાયો ચ ‘‘અહં કતિપાહેન આગમિસ્સામિ, મા ઉક્કણ્ઠિત્થા’’તિ વત્વા ગતો, યાવ આગમના પરિહારો લબ્ભતિ. અથાપિ નં તત્થ મનુસ્સા પરિચ્છિન્નકાલતો ઉત્તરિપિ પઞ્ચ વા દસ વા દિવસાનિ વાસેન્તિયેવ, તેન વિહારં પવત્તિ પેસેતબ્બા ‘‘દહરા મા ઉક્કણ્ઠન્તુ, અહં અસુકદિવસં નામ
વિબ્ભન્તે પન કાલઙ્કતે પક્ખસઙ્કન્તે વા એકદિવસમ્પિ પરિહારો નત્થિ. યત્થ નિસ્સયો લબ્ભતિ, તત્થ ગન્તબ્બં. આણત્તીતિ પન નિસ્સયપણામના વુચ્ચતિ. તસ્મા ‘‘પણામેમિ ત’’ન્તિ વા ‘‘મા ઇધ પટિક્કમી’’તિ વા ‘‘નીહર તે પત્તચીવર’’ન્તિ વા ‘‘નાહં તયા ઉપટ્ઠાતબ્બો’’તિ વાતિ ઇમિના પાળિનયેન ‘‘મા મં ગામપ્પવેસનં આપુચ્છી’’તિઆદિના પાળિમુત્તકનયેન વા યો નિસ્સયપણામનાય પણામિતો હોતિ, તેન ઉપજ્ઝાયો ખમાપેતબ્બો.
સચે આદિતોવ ન ખમતિ, દણ્ડકમ્મં આહરિત્વા તિક્ખત્તું તાવ સયમેવ ખમાપેતબ્બો. નો ચે ખમતિ, તસ્મિં વિહારે મહાથેરે ગહેત્વા ખમાપેતબ્બો. નો ચે ખમતિ, સામન્તવિહારે
આચરિયમ્હા નિસ્સયપટિપ્પસ્સદ્ધીસુ આચરિયો પક્કન્તો વા હોતીતિ એત્થ કોચિ આચરિયો આપુચ્છિત્વા પક્કમતિ, કોચિ અનાપુચ્છિત્વા. અન્તેવાસિકોપિ એવમેવ. તત્ર સચે અન્તેવાસિકો આચરિયં આપુચ્છતિ ‘‘અસુકં નામ ભન્તે ઠાનં ગન્તું ઇચ્છામિ કેનચિદેવ કરણીયેના’’તિ, આચરિયેન ચ ‘‘કદા ગમિસ્સસી’’તિ વુત્તો ‘‘સાયન્હે વા રત્તિં વા ઉટ્ઠહિત્વા ગમિસ્સામી’’તિ વદતિ, આચરિયોપિ ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છતિ, તઙ્ખણઞ્ઞેવ નિસ્સયો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ.
સચે
સચે પન આચરિયો અન્તેવાસિકં આપુચ્છતિ ‘‘આવુસો અસુકં નામ ઠાનં ગમિસ્સામી’’તિ, અન્તેવાસિકેન ચ ‘‘કદા’’તિ વુત્તે ‘‘સાયન્હે વા રત્તિભાગે વા’’તિ વદતિ, અન્તેવાસિકોપિ ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છતિ, તઙ્ખણઞ્ઞેવ નિસ્સયો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ.
સચે પન આચરિયો ‘‘સ્વે પિણ્ડાય ચરિત્વા ગમિસ્સામી’’તિ વદતિ, ઇતરો ચ ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છતિ, એકદિવસં તાવ નિસ્સયો ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, પુનદિવસે પટિપ્પસ્સદ્ધો હોતિ. ‘‘અસુકસ્મિં નામ ગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા જાનિસ્સામિ મમ ગમનં વા અગમનં વા’’તિ વત્વા સચે ન ગચ્છતિ, નિસ્સયો ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. અથાપિ ‘‘ગચ્છામી’’તિ
સચે ઉભોપિ આચરિયન્તેવાસિકા કેનચિ કરણીયેન બહિસીમં ગચ્છન્તિ, તતો ચે આચરિયો ગમિયચિત્તે ઉપ્પન્ને અનાપુચ્છાવ ગન્ત્વા દ્વિન્નં લેડ્ડુપાતાનં અન્તોયેવ નિવત્તતિ, નિસ્સયો ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. સચે દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વા નિવત્તતિ, પટિપ્પસ્સદ્ધો હોતિ. આચરિયુપજ્ઝાયા દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમ્મ અઞ્ઞસ્મિં વિહારે વસન્તિ, નિસ્સયો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ.
આચરિયે વિબ્ભન્તે કાલઙ્કતે પક્ખસઙ્કન્તે ચ તઙ્ખણઞ્ઞેવ પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. આણત્તિયં પન સચેપિ
ઉપજ્ઝાયેન વા સમોધાનગતોતિ એત્થ દસ્સનસવનવસેન સમોધાનં વેદિતબ્બં. સચે હિ આચરિયં નિસ્સાય વસન્તો સદ્ધિવિહારિકો એકવિહારે ચેતિયં વા વન્દન્તં એકગામે પિણ્ડાય વા ચરન્તં ઉપજ્ઝાયં પસ્સતિ, નિસ્સયો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. ઉપજ્ઝાયો પસ્સતિ, સદ્ધિવિહારિકો પન ન પસ્સતિ, ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. મગ્ગપ્પટિપન્નં વા આકાસેન વા ગચ્છન્તં ઉપજ્ઝાયં દિસ્વા દૂરત્તા ભિક્ખૂતિ જાનાતિ, ઉપજ્ઝાયોતિ ન જાનાતિ, ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. સચે જાનાતિ, પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. ઉપરિપાસાદે ઉપજ્ઝાયો વસતિ, હેટ્ઠા સદ્ધિવિહારિકો, તં અદિસ્વાવ યાગું પિવિત્વા પક્કમતિ, આસનસાલાય વા નિસિન્નં અદિસ્વાવ એકમન્તે ભુઞ્જિત્વા પક્કમતિ, ધમ્મસ્સવનમણ્ડપે વા નિસિન્નમ્પિ તં અદિસ્વાવ ધમ્મં સુત્વા પક્કમતિ, નિસ્સયો ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. એવં તાવ દસ્સનવસેન સમોધાનં વેદિતબ્બં.
સવનવસેન પન સચે ઉપજ્ઝાયસ્સ વિહારે વા અન્તરઘરે વા ધમ્મં કથેન્તસ્સ અનુમોદનં
નિસ્સયપટિપ્પસ્સદ્ધિકથા નિટ્ઠિતા.
ઉપસમ્પાદેતબ્બપઞ્ચકકથા
૮૪. ઇદાનિ યં પુબ્બે ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન દસવસ્સેન વા અતિરેકદસવસ્સેન વા ઉપસમ્પાદેતું, નિસ્સયં દાતુ’’ન્તિ સઙ્ખેપતો ઉપજ્ઝાયાચરિયાનં લક્ખણં વુત્તં, તં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ પઞ્ચહિ અઙ્ગેહીતિ પઞ્ચહિ અગુણઙ્ગેહિ. સો હિ સીલક્ખન્ધાદીહિ અસમન્નાગતત્તાવ ન ઉપસમ્પાદેતબ્બન્તિ ઉપજ્ઝાયેન ન નિસ્સયો દાતબ્બોતિ આચરિયેન હુત્વા નિસ્સયો ન દાતબ્બો. એત્થ ચ ન અસેક્ખેન સીલક્ખન્ધેનાતિ ચ અત્તના ન અસેક્ખેનાતિ ચ અસ્સદ્ધોતિ ચ આદીસુ તીસુ પઞ્ચકેસુ અયુત્તવસેન પટિક્ખેપો કતો, ન આપત્તિઅઙ્ગવસેન. યો હિ અસેક્ખેહિ સીલક્ખન્ધાદીહિ અસમન્નાગતો પરે ચ તત્થ સમાદપેતું અસક્કોન્તો અસ્સદ્ધિયાદિદોસયુત્તોવ હુત્વા પરિસં પરિહરતિ, તસ્સ પરિસા સીલાદીહિ પરિહાયતિયેવ, ન વડ્ઢતિ. તસ્મા તેન ન ઉપસમ્પાદેતબ્બન્તિઆદિ અયુત્તવસેન વુત્તં, ન આપત્તિઅઙ્ગવસેન. ન હિ ખીણાસવસ્સેવ ઉપજ્ઝાયાચરિયભાવો ભગવતા અનુઞ્ઞાતો. યદિ તસ્સેવ અનુઞ્ઞાતો અભવિસ્સ, ‘‘સચે ઉપજ્ઝાયસ્સ અનભિરતિ ઉપ્પન્ના હોતી’’તિઆદિં ન વદેય્ય. યસ્મા પન ખીણાસવસ્સ પરિસા સીલાદીહિ ન પરિહાયતિ, તસ્મા ‘‘પઞ્ચહિ ભિક્ખવે અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન ભિક્ખુના ઉપસમ્પાદેતબ્બ’’ન્તિઆદિ વુત્તં.
અધિસીલે સીલવિપન્નોતિઆદીસુ પારાજિકઞ્ચ સઙ્ઘાદિસેસઞ્ચ આપન્નો અધિસીલે સીલવિપન્નો નામ. ઇતરે પઞ્ચાપત્તિક્ખન્ધે આપન્નો અજ્ઝાચારે આચારવિપન્નો નામ. સમ્માદિટ્ઠિં પહાય અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા સમન્નાગતો અતિદિટ્ઠિયા દિટ્ઠિવિપન્નો નામ. યત્તકં સુતં પરિસં પરિહરન્તસ્સ ઇચ્છિતબ્બં, તેન વિરહિતત્તા અપ્પસ્સુતો. યં તેન જાનિતબ્બં આપત્તાદિ, તસ્સ અજાનનતો દુપ્પઞ્ઞો. ઇમસ્મિં પઞ્ચકે પુરિમાનિ તીણિ પદાનિ અયુત્તવસેન વુત્તાનિ, પચ્છિમાનિ દ્વે આપત્તિઅઙ્ગવસેન.
આપત્તિં ન જાનાતીતિ ‘‘ઇદં નામ મયા કત’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ઇમં નામ આપત્તિં અયં આપન્નો’’તિ ન જાનાતિ. વુટ્ઠાનં ન જાનાતીતિ વુટ્ઠાનગામિનિતો વા દેસનાગામિનિતો વા આપત્તિતો એવં નામ વુટ્ઠાનં હોતીતિ ન જાનાતિ. ઇમસ્મિં પઞ્ચકે પુરિમાનિ દ્વે પદાનિ અયુત્તવસેન વુત્તાનિ, પચ્છિમાનિ તીણિ આપત્તિઅઙ્ગવસેન.
આભિસમાચારિકાય સિક્ખાયાતિ ખન્ધકવત્તે આદિબ્રહ્મચરિયકાયાતિ સેક્ખપણ્ણત્તિયં વિનેતું ન પટિબલોતિ અત્થો. અભિધમ્મેતિ નામરૂપપરિચ્છેદે વિનેતું ન પટિબલોતિ અત્થો. અભિવિનયેતિ સકલે વિનયપિટકે વિનેતું ન પટિબલોતિ અત્થો. વિનેતું ન પટિબલોતિ ચ સબ્બત્થ સિક્ખાપેતું ન સક્કોતીતિ ધમ્મતો વિવેચેતુન્તિ ધમ્મેન કારણેન વિસ્સજ્જાપેતું. ઇમસ્મિ પઞ્ચકે સબ્બપદેસુ આપત્તિ. આપત્તિં ન જાનાતીતિઆદિપઞ્ચકસ્મિમ્પિ સબ્બપદેસુ આપત્તિ. ઊનદસવસ્સપરિયોસાનપઞ્ચકેપિ એસેવ નયો. ઇતિ આદિતો તયો પઞ્ચકા, ચતુત્થે તીણિ પદાનિ, પઞ્ચમે દ્વે પદાનીતિ સબ્બેપિ ચત્તારો પઞ્ચકા અયુત્તવસેન વુત્તા. ચતુત્થપઞ્ચકે દ્વે પદાનિ, પઞ્ચમે તીણિ, છટ્ઠસત્તમઅટ્ઠમા તયો પઞ્ચકાતિ સબ્બેપિ ચત્તારો પઞ્ચકા આપત્તિઅઙ્ગવસેન વુત્તા; સુક્કપક્ખે અટ્ઠસુ અનાપત્તિયેવાતિ.
ઉપસમ્પાદેતબ્બપઞ્ચકકથા નિટ્ઠિતા.
ઉપસમ્પાદેતબ્બછક્કકથા
૮૫. છક્કેસુ ઊનદસવસ્સપદં વિસેસો, તં સબ્બત્થ આપત્તિકરં. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. તત્થ ઉભયાનિ ખો પનસ્સ પાતિમોક્ખાનિ વિત્થારેન ન સ્વાગતાનિ હોન્તીતિ ઉભતોવિભઙ્ગવસેન ન સ્વાગતાનિ. ન સુવિભત્તાનીતિ માતિકાવિભઙ્ગવસેન. ન સુપ્પવત્તીનીતિ વાચુગ્ગતવસેન. ન સુવિનિચ્છિતાનિ સુત્તસો અનુબ્યઞ્જનસોતિ માતિકાતો ચ વિભઙ્ગતો ચ ન સુટ્ઠુ વિનિચ્છિતાનિ.
ઉપસમ્પાદેતબ્બછક્કકથા નિટ્ઠિતા.
અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બવત્થુકથા
૮૬. અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બવત્થુસ્મિં ‘‘યો સો ભિક્ખવે અઞ્ઞોપી’’તિઆદિમાહ. તત્થ તસ્સ ચત્તારો માસે પરિવાસો દાતબ્બોતિ અયં તિત્થિયપરિવાસો નામ; અપ્પટિચ્છન્નપરિવાસોતિપિ વુચ્ચતિ. અયં પન નગ્ગપરિબ્બાજકસ્સેવ આજીવકસ્સ વા
પઠમં કેસમસ્સુન્તિઆદિના તસ્સ આદિતોવ સામણેરપબ્બજ્જં દસ્સેતિ. એવં પબ્બાજેન્તેહિ પન તસ્મિં સઙ્ઘમજ્ઝે નિસિન્નેયેવ ‘‘ત્વં પબ્બાજેહિ, ત્વં આચરિયો હોહિ, ત્વં ઉપજ્ઝાયો હોહી’’તિ થેરા ભિક્ખૂ ન વત્તબ્બા. એવં વુત્તા હિ સચે તસ્સ આચરિયુપજ્ઝાયભાવેન જિગુચ્છન્તા ન સમ્પટિચ્છન્તિ, અથ સો ‘‘નયિમે મય્હં સદ્દહન્તી’’તિ કુજ્ઝિત્વાપિ ગચ્છેય્ય. તસ્મા તં એકમન્તં નેત્વા તસ્સ આચરિયુપજ્ઝાયા પરિયેસિતબ્બા.
૮૭. એવં ખો ભિક્ખવે અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બો આરાધકો હોતિ, એવં અનારાધકોતિ અયમસ્સ પરિવાસવત્તદસ્સનત્થં માતિકા. કથઞ્ચ ભિક્ખવેતિઆદિ તસ્સેવ વિભઙ્ગો. તત્થ અતિકાલેન ગામં પવિસતીતિ ભિક્ખૂનં વત્તકરણવેલાયમેવ ગામં પિણ્ડાય પવિસતિ. અતિદિવા પટિક્કમતીતિ કુલઘરેસુ ઇત્થિપુરિસદારકદારિકાદીહિ સદ્ધિં ગેહસ્સિતકથં કથેન્તો તત્થેવ ભુઞ્જિત્વા ભિક્ખૂસુ પત્તચીવરં પટિસામેત્વા ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીનિ વા કરોન્તેસુ પટિસલ્લીનેસુ વા આગચ્છતિ; ન ઉપજ્ઝાયવત્તં નાચરિયવત્તં કરોતિ, અઞ્ઞદત્થુ વસનટ્ઠાનં પવિસિત્વા નિદ્દાયતિ. એવમ્પિ ભિક્ખવે અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બો અનારાધકો હોતીતિ એવમ્પિ કરોન્તો પરિવાસવત્તસ્સ સમ્પાદકો પૂરકો ન હોતિ.
વેસિયાગોચરો વાતિઆદીસુ વેસિયાતિ આમિસકિઞ્ચિક્ખસમ્પદાનાદિના સુલભજ્ઝાચારા રૂપૂપજીવિકા ઇત્થિયો. વિધવાતિ મતપતિકા વા પવુત્થપતિકા વા ઇત્થિયો; તા યેન કેનચિ સદ્ધિં મિત્તભાવં પત્થેન્તિ. થુલ્લકુમારિકાતિ યોબ્બન્નપ્પત્તા યોબ્બન્નાતીતા વા કુમારિયો; તા પુરિસાધિપ્પાયાવ વિચરન્તિ, યેન કેનચિ સદ્ધિં મિત્તભાવં પત્થેન્તિ. પણ્ડકાતિ ઉસ્સન્નકિલેસા અવૂપસન્તપરિળાહા નપુંસકા; તે પરિળાહવેગાભિભૂતા યેન ભિક્ખુનિયોતિ સમાનપબ્બજ્જા ઇત્થિયો; તાહિ સદ્ધિં ખિપ્પમેવ વિસ્સાસો હોતિ, તતો સીલં ભિજ્જતિ.
તત્થ
ઉચ્ચાવચાનિ કરણીયાનીતિ મહન્તખુદ્દકાનિ કમ્માનિ. તત્થ ઘણ્ટિં પહરિત્વા સમગ્ગેન સઙ્ઘેન સન્નિપતિત્વા કત્તબ્બાનિ ચેતિયમહાપાસાદપટિસઙ્ખરણાદીનિ કમ્માનિ ઉચ્ચાનિ નામ. ચીવરધોવનરજનાદીનિ ખન્ધકપરિયાપન્નાનિ ચ અગ્ગિસાલવત્તાદીનિ આભિસમાચારિકાનિ અવચાનિ નામ. તત્થ ન દક્ખો હોતીતિ તેસુ કમ્મેસુ છેકો સુસિક્ખિતો ન હોતિ. ન અનલસોતિ ઉટ્ઠાનવીરિયસમ્પન્નો ન હોતિ; ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ કમ્મં અત્થી’’તિ સુત્વા પગેવ ભત્તકિચ્ચં કત્વા ગબ્ભન્તરં પવિસિત્વા યાવદત્થં સુપિત્વા સાયં નિક્ખમતિ. તત્રુપાયાયાતિ તેસુ કમ્મેસુ ઉપાયભૂતાય. વીમંસાયાતિ ઠાનુપ્પત્તિકવીમંસાય. ‘‘ઇદમેવં કત્તબ્બં, ઇદમેવં ન કત્તબ્બ’’ન્તિ તસ્મિંયેવ ખણે ઉપ્પન્નપઞ્ઞાય સમન્નાગતો ન હોતિ. ન અલં કાતું ન અલં સંવિધાતુન્તિ સહત્થાપિ કાતું સમત્થો ન હોતિ; ‘‘ગણ્હથ ભન્તે, ગણ્હ દહર, ગણ્હ સામણેર, સચે તુમ્હે વા ન કરિસ્સથ, અમ્હે વા ન કરિસ્સામ, કો દાનિ ઇમં કરિસ્સતી’’તિ એવં ઉસ્સાહં જનેત્વા સંવિધાતું અઞ્ઞમઞ્ઞં કારેતુમ્પિ સમત્થો ન હોતિ. ભિક્ખૂહિ ‘‘કમ્મં કરિસ્સામા’’તિ વુત્તે કિઞ્ચિ રોગં અપદિસતિ, ભિક્ખૂનં કમ્મં કરોન્તાનં સમીપેનેવ વિચરતિ, સીસમેવ દસ્સેતિ, અયમ્પિ અનારાધકો હોતિ.
ન તિબ્બચ્છન્દો હોતીતિ બલવચ્છન્દો ન ઉદ્દેસેતિ પાળિપરિયાપુણને. પરિપુચ્છાયાતિ અત્થસવને. અધિસીલેતિ પાતિમોક્ખસીલે. અધિચિત્તેતિ લોકિયસમાધિભાવનાય. અધિપઞ્ઞાયાતિ લોકુત્તરમગ્ગભાવનાય.
સઙ્કન્તો હોતીતિ ઇધાગતો હોતિ. તસ્સ સત્થુનોતિ તસ્સ તિત્થાયતનસામિકસ્સ. તસ્સ દિટ્ઠિયાતિ અવણ્ણે ભઞ્ઞમાનેતિ ગરહાય ભઞ્ઞમાનાય. અનભિરદ્ધોતિ અપરિપુણ્ણસઙ્કપ્પો; નો પગ્ગહિતચિત્તો. ઉદગ્ગોતિ અબ્ભુન્નતકાયચિત્તો. ઇદં ભિક્ખવે સઙ્ઘાતનિકં અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બસ્સ અનારાધનીયસ્મિન્તિ ભિક્ખવે યમિદં તસ્સ સત્થુનો તસ્સેવ ચ લદ્ધિયા અવણ્ણે ભઞ્ઞમાને ‘‘કિં ઇમે પરં ગરહન્તી’’તિ કાયવચીવિકારનિબ્બત્તકં અનત્તમનત્તં, બુદ્ધાદીનઞ્ચ અવણ્ણે ભઞ્ઞમાને અત્તમનત્તં, યઞ્ચ તસ્સેવ સત્થુનો તસ્સેવ ચ લદ્ધિયા વણ્ણે ભઞ્ઞમાને અત્તમનત્તં, બુદ્ધાદીનઞ્ચ વણ્ણભણને અનત્તમનત્તં, ઇદં અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બસ્સ અનારાધનીયસ્મિં સઙ્ઘાતનિકં, અનારાધકે પરિવાસવત્તં અપૂરકે કમ્મે ઇદં લિઙ્ગં, ઇદં લક્ખણં, ઇદમચલપ્પમાણન્તિ વુત્તં હોતિ. એવં અનારાધકો ખો ભિક્ખવે અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બો આગતો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બોતિ ઇતો એકેનપિ અઙ્ગેન સમન્નાગતો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો. સુક્કપક્ખે સબ્બં વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બં.
એવં આરાધકો ખો ભિક્ખવેતિ એવં નાતિકાલેન ગામપ્પવેસના નાતિદિવા પટિક્કમનં, ન વેસિયાદિગોચરતા, સબ્રહ્મચારીનં કિચ્ચેસુ દક્ખતાદિ, ઉદ્દેસાદીસુ તિબ્બચ્છન્દતા, તિત્થિયાનં અવણ્ણભણને અત્તમનતા, બુદ્ધાદીનં અવણ્ણભણને અનત્તમનતા, તિત્થિયાનં વણ્ણભણને અનત્તમનતા, બુદ્ધાદીનં વણ્ણભણને અત્તમનતાતિ ઇમેસં અટ્ઠન્નં તિત્થિયવત્તાનં પરિપૂરણેન
સચે પન ઉપસમ્પદમાળકેપિ એકં વત્તં ભિન્દતિ, પુન ચત્તારો માસે પરિવસિતબ્બં. યથા પન ભિન્નસિક્ખાય સિક્ખમાનાય પુન સિક્ખાપદાનિ ચ સિક્ખાસમ્મુતિ ચ દિય્યતિ, એવં નયિમસ્સ કિઞ્ચિ પુન દાતબ્બમત્થિ. પુબ્બે દિન્નપરિવાસોયેવ હિ તસ્સ પરિવાસો. તસ્મા પુન ચત્તારો માસે પરિવસિતબ્બં. સચે પરિવસન્તો અન્તરા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતિ, લોકિયધમ્મો
ઉપજ્ઝાયમૂલકં ચીવરં પરિયેસિતબ્બન્તિ ઉપજ્ઝાયં ઇસ્સરં કત્વા તસ્સ ચીવરં પરિયેસિતબ્બં. પત્તમ્પિ તથેવ. તસ્મા યદિ ઉપજ્ઝાયસ્સ પત્તચીવરં અત્થિ, ‘‘ઇમસ્સ દેહી’’તિ વત્તબ્બો. અથ નત્થિ, અઞ્ઞે દાતુકામા હોન્તિ, તેહિપિ ઉપજ્ઝાયસ્સેવ દાતબ્બં ‘‘ઇદં તુમ્હાકં કત્વા ઇમસ્સ દેથા’’તિ. કસ્મા? તિત્થિયા નામ વિલોમા હોન્તિ ‘‘સઙ્ઘેન મે પત્તચીવરં દિન્નં, કિં મય્હં તુમ્હેસુ આયત્ત’’ન્તિ વત્વા ઓવાદાનુસાસનિં ન કરેય્યું, ઉપજ્ઝાયેન પન આયત્તજીવિકત્તા તસ્સ વચનકરો ભવિસ્સતિ. તેનસ્સ ‘‘ઉપજ્ઝાયમૂલકં ચીવરં પરિયેસિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. ભણ્ડુકમ્માયાતિ કેસોરોપનત્થં. ભણ્ડુકમ્મકથા પરતો આગમિસ્સતિ.
અગ્ગિકાતિ અગ્ગિપરિચરણકા. જટિલકાતિ તાપસા. એતે ભિક્ખવે કિરિયવાદિનોતિ એતે કિરિયં ન પટિબાહન્તિ, ‘‘અત્થિ કમ્મં, અત્થિ કમ્મવિપાકો’’તિ ઇમાહં ભિક્ખવે ઞાતીનં આવેણિકં પરિહારં દમ્મીતિ ઇમં અહં તેસં પાટેક્કં ઓદિસ્સકં પરિહારં દદામિ. કસ્મા એવમાહ? તે હિ તિત્થાયતને પબ્બજિતાપિ સાસનસ્સ અવણ્ણકામા ન હોન્તિ, અમ્હાકં ઞાતિસેટ્ઠસ્સ સાસનન્તિ વણ્ણવાદિનોવ હોન્તિ, તસ્મા એવમાહાતિ.
અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
પઞ્ચાબાધવત્થુકથા
૮૮. મગધેસુ પઞ્ચ આબાધા ઉસ્સન્ના હોન્તીતિ મગધનામકે જનપદે મનુસ્સાનઞ્ચ અમનુસ્સાનઞ્ચ પઞ્ચ રોગા ઉસ્સન્ના વુડ્ઢિપ્પત્તા ફાતિપ્પત્તા હોન્તિ. જીવકકોમારભચ્ચકથા ચીવરક્ખન્ધકે આવિભવિસ્સતિ. ન ભિક્ખવે પઞ્ચહિ આબાધેહિ ફુટ્ઠો પબ્બાજેતબ્બોતિ યે તે કુટ્ઠાદયો પઞ્ચ આબાધા ઉસ્સન્ના, તેહિ ફુટ્ઠો અભિભૂતો ન પબ્બાજેતબ્બો.
તત્થ કુટ્ઠન્તિ રત્તકુટ્ઠં વા હોતુ કાળકુટ્ઠં વા, યંકિઞ્ચિ કિટિભદદ્દુકચ્છુઆદિપ્પભેદમ્પિ સબ્બં
ગણ્ડોતિ મેદગણ્ડો વા હોતુ અઞ્ઞો વા યો કોચિ કોલટ્ઠિમત્તકોપિ ચે વડ્ઢનકપક્ખે ઠિતો ગણ્ડો હોતિ, ન પબ્બાજેતબ્બો. પટિચ્છન્નટ્ઠાને પન કોલટ્ઠિમત્તે અવડ્ઢનકપક્ખે ઠિતો
કિલાસોતિ સોસોતિ સોસબ્યાધિ; તસ્મિં સતિ ન પબ્બાજેતબ્બો. અપમારોતિ પિત્તુમ્મારો વા યક્ખુમ્મારો વા; તત્થ પુબ્બવેરિકેન અમનુસ્સેન ગહિતો દુત્તિકિચ્છો હોતિ. અપ્પમત્તકેપિ પન અપમારે સતિ ન પબ્બાજેતબ્બો.
પઞ્ચાબાધવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
રાજભટવત્થુકથા
૯૦. રાજભટવત્થુસ્મિં – પચ્ચન્તં ઉચ્ચિનથાતિ પચ્ચન્તં વડ્ઢેથ. ચોરે પલાપેત્વા ચોરભયેન વુટ્ઠિતે ગામે આવાસાપેત્વા આરક્ખં દત્વા કસિકમ્માદીનિ પવત્તાપેથાતિ વુત્તં હોતિ. રાજા પન સોતાપન્નત્તા ‘‘ચોરે ઘાતેથ, હનથા’’તિ ન આણાપેતિ. ઉપજ્ઝાયસ્સ દેવ સીસં છિન્દિતબ્બન્તિઆદિ સબ્બં ‘‘પબ્બજ્જાય ઉપજ્ઝાયો સેટ્ઠો, તતો આચરિયો, તતો ગણો’’તિ ચિન્તેત્વા ઇદં વોહારે અડ્ડવિનિચ્છયે આગતન્તિ આહંસુ. ન ભિક્ખવે રાજભટો પબ્બાજેતબ્બોતિ એત્થ અમચ્ચો વા હોતુ મહામત્તો વા સેવકો વા કિઞ્ચિ ઠાનન્તરં પત્તો વા અપ્પત્તો વા, યો કોચિ રઞ્ઞો ભત્તવેતનભટો, સબ્બો રાજભટોતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ, સો ન પબ્બાજેતબ્બો. તસ્સ પન પુત્તનત્તભાતુકા યે રાજતો ભત્તવેતનં ન ગણ્હન્તિ, તે પબ્બાજેતું
રાજભટવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
ચોરવત્થુકથા
૯૧. ચોરવત્થૂસુ – મનુસ્સા પસ્સિત્વાતિ યેહિ ગિહિકાલે દિટ્ઠપુબ્બો યે ચ ‘‘અયં સો’’તિ અઞ્ઞેસં સુણન્તિ, તે પસ્સિત્વા ઉબ્બિજ્જન્તિપિ…પે॰… દ્વારમ્પિ ન ભિક્ખવેતિ ભગવા સયં ધમ્મસ્સામી, તસ્મા આયતિં અકરણત્થાય ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેન્તો એવમાહ. તત્થ ધજં બન્ધિત્વા વિય વિચરતીતિ ધજબન્ધો. મૂલદેવાદયો વિય લોકે પાકટોતિ વુત્તં હોતિ. તસ્મા યો ગામઘાતં વા પન્થદુહનં વા નગરે સન્ધિચ્છેદાદિકમ્મં વા કરોન્તો વિચરતિ, પઞ્ઞાયતિ ચ ‘‘અસુકો નામ ઇદં ઇદં કરોતી’’તિ, સો ન પબ્બાજેતબ્બો. યો પન રાજપુત્તો રજ્જં પત્થેન્તો ગામઘાતાદીનિ કરોતિ, સો પબ્બાજેતબ્બો. રાજાનો હિ તસ્મિં પબ્બજિતે તુસ્સન્તિ, સચે પન ન તુસ્સન્તિ, ન પબ્બાજેતબ્બો. પુબ્બે મહાજને પાકટો ચોરો પચ્છા ચોરકમ્મં પહાય પઞ્ચસીલાદીનિ સમાદિયતિ, તઞ્ચે મનુસ્સા એવં જાનન્તિ, પબ્બાજેતબ્બો. યે પન અમ્બલબુજાદિચોરકા સન્ધિચ્છેદાદિચોરા એવ વા અદિસ્સમાના થેય્યં કરોન્તિ, પચ્છાપિ ઇમિના નામ ઇદં કતન્તિ ન પઞ્ઞાયન્તિ, તેપિ પબ્બાજેતું વટ્ટતિ.
૯૨. કારં ભિન્દિત્વાતિ અટ્ટબન્ધનાદિં ભિન્દિત્વા. અભયૂવરાતિ એત્થ ભયેન ઉપરમન્તીતિ ભયૂવરા, એતે પન લદ્ધાભયત્તા ન ભયૂવરાતિ અભયૂવરા; પકારસ્સ ચેત્થ વકારો કતોતિ વેદિતબ્બો. ન ભિક્ખવે કારભેદકો પબ્બાજેતબ્બોતિ કારો વુચ્ચતિ બન્ધનાગારં. ઇધ પન અન્દુબન્ધનં
૯૩. ન ભિક્ખવે લિખિતકોતિ એત્થ લિખિતકો નામ ન કેવલં ‘‘યત્થ પસ્સતિ તત્થ હન્તબ્બો’’તિ, અથ ખો યો કોચિ ચોરિકં વા અઞ્ઞં વા ગરું રાજાપરાધં કત્વા પલાતો, રાજા ચ નં પણ્ણે વા પોત્થકે વા ‘‘ઇત્થન્નામો યત્થ દિસ્સતિ, તત્થ ગહેત્વા મારેતબ્બો’’તિ વા ‘‘હત્થપાદાનિસ્સ છિન્દિતબ્બાની’’તિ વા ‘‘એત્તકં નામ દણ્ડં આહરાપેતબ્બો’’તિ વા લિખાપેતિ, અયં લિખિતકો નામ, સો ન પબ્બાજેતબ્બો.
૯૪. કસાહતો કતદણ્ડકમ્મોતિ એત્થ યો વચનપેસનાદીનિ અકરોન્તો હઞ્ઞતિ, ન સો કતદણ્ડકમ્મો. યો પન કેણિયા વા અઞ્ઞથા વા કિઞ્ચિ ગહેત્વા ખાદિત્વા પુન દાતું અસક્કોન્તો ‘‘અયમેવ તે દણ્ડો હોતૂ’’તિ કસાહિ હઞ્ઞતિ, અયં કસાહતો કતદણ્ડકમ્મો. સો ચ કસાહિ વા હતો હોતુ અદ્ધદણ્ડકાદીનં વા અઞ્ઞતરેન, યાવ અલ્લવણો હોતિ, તાવ ન પબ્બાજેતબ્બો. વણે પન પાકતિકે કત્વા પબ્બાજેતબ્બો. સચે પન જાણૂહિ વા કપ્પરેહિ વા નાળિકેરપાસાણાદીહિ વા ઘાતેત્વા મુત્તો હોતિ, સરીરે ચસ્સ ગણ્ઠિયો પઞ્ઞાયન્તિ, ન પબ્બાજેતબ્બો. ફાસુકં
૯૫. લક્ખણાહતો કતદણ્ડકમ્મોતિ એત્થ કતદણ્ડકમ્મભાવો પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બો. યસ્સ પન નલાટે વા ઊરુઆદીસુ વા તત્તેન લોહેન લક્ખણં આહતં હોતિ, સો સચે ભુજિસ્સો યાવ અલ્લવણો હોતિ, તાવ ન પબ્બાજેતબ્બો. સચેપિસ્સ વણા રુળ્હા હોન્તિ, છવિયા
ચોરવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
ઇણાયિકવત્થુકથા
૯૬. ન ભિક્ખવે ઇણાયિકોતિ એત્થ ઇણાયિકો નામ યસ્સ પિતિપિતામહેહિ વા ઇણં ગહિતં હોતિ, સયં વા ઇણં ગહિતં હોતિ, યં વા આથપેત્વા માતાપિતૂહિ કિઞ્ચિ ગહિતં હોતિ, સો તં
સચે ઇણાયિકો અઞ્ઞં દેસં ગન્ત્વા પુચ્છિયમાનોપિ ‘‘નાહં કસ્સચિ કિઞ્ચિ ધારેમી’’તિ વત્વા પબ્બજતિ, ઇણસામિકો ચ તં પરિયેસન્તો તત્થ ગચ્છતિ, દહરો તં દિસ્વા પલાયતિ, સો ચ થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘અયં ભન્તે કેન પબ્બાજિતો, મમ એત્તકં નામ ધનં ગહેત્વા
સચે પન નં થેરસ્સ સમ્મુખાવ દિસ્વા ‘‘અયં મમ ઇણાયિકો’’તિ વદતિ, ‘‘તવ ઇણાયિકં
ઇણાયિકવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
દાસવત્થુકથા
૯૭. ન ભિક્ખવે દાસોતિ એત્થ ચત્તારો દાસા – અન્તોજાતો, ધનક્કીતો, કરમરાનીતો, સામં દાસબ્યં ઉપગતોતિ. તત્થ અન્તોજાતો નામ જાતિદાસો ઘરદાસિયા પુત્તો. ધનક્કીતો નામ માતાપિતૂનં સન્તિકા પુત્તો વા સામિકાનં સન્તિકા દાસો વા ધનં દત્વા દાસચારિત્તં આરોપેત્વા કીતો. એતે દ્વેપિ ન પબ્બાજેતબ્બા. પબ્બાજેન્તેન તત્થ તત્થ ચારિત્તવસેન અદાસં કત્વા પબ્બાજેતબ્બા.
કરમરાનીતો નામ તિરોરટ્ઠં વિલોપં વા કત્વા ઉપલાપેત્વા વા તિરોરટ્ઠતો ભુજિસ્સમાનુસકાનિ આહરન્તિ, અન્તોરટ્ઠેયેવ વા કતાપરાધં કિઞ્ચિ ગામં રાજા ‘‘વિલુમ્પથા’’તિ આણાપેતિ, તતો માનુસકાનિપિ આહરન્તિ. તત્થ સબ્બે પુરિસા દાસા, ઇત્થિયો દાસિયો. એવરૂપો કરમરાનીતો દાસો યેહિ આનીતો, તેસં સન્તિકે વસન્તો વા બન્ધનાગારે બદ્ધો વા પુરિસેહિ રક્ખિયમાનો વા ન પબ્બાજેતબ્બો. પલાયિત્વા પન ગતો, ગતટ્ઠાને પબ્બાજેતબ્બો. રઞ્ઞા
સામં દાસબ્યં ઉપગતો નામ જીવિતહેતુ વા આરક્ખહેતુ વા ‘‘અહં તે દાસો’’તિ સયમેવ દાસભાવં ઉપગતો. રાજૂનં હત્થિઅસ્સગોમહિંસગોપકાદયો વિય, તાદિસો દાસો ન પબ્બાજેતબ્બો. રઞ્ઞો વણ્ણદાસીનં પુત્તા હોન્તિ અમચ્ચપુત્તસદિસા, તેપિ ન પબ્બાજેતબ્બા. ભુજિસ્સિત્થિયો
ઇમસ્સ ચ અત્થસ્સ પકાસનત્થં ઇદં વત્થું વદન્તિ – એકા કિર કુલદાસી એકેન સદ્ધિં અનુરાધપુરા પલાયિત્વા રોહણે વસમાના
દાસવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
કમ્મારભણ્ડુવત્થાદિકથા
૯૮-૯. કમ્મારભણ્ડૂતિ સઙ્ઘં અપલોકેતું ભણ્ડુકમ્માયાતિ સઙ્ઘં ભણ્ડુકમ્મત્થાય આપુચ્છિતું અનુજાનામીતિ અત્થો. તત્રાયં આપુચ્છનવિધિ – સીમાપરિયાપન્ને ભિક્ખૂ સન્નિપાતેત્વા પબ્બજ્જાપેક્ખં તત્થ નેત્વા ‘‘સઙ્ઘં ભન્તે ઇમસ્સ દારકસ્સ ભણ્ડુકમ્મં આપુચ્છામી’’તિ તિક્ખત્તું વા દ્વિક્ખત્તું વા સકિં વા વત્તબ્બં. એત્થ ચ ‘‘ઇમસ્સ દારકસ્સ ભણ્ડુકમ્મં આપુચ્છામી’’તિપિ ‘‘ઇમસ્સ સમણકરણં આપુચ્છામી’’તિપિ ‘‘ઇમસ્સ પબ્બાજનં આપુચ્છામી’’તિપિ ‘‘અયં સમણો હોતુકામો’’તિપિ ‘‘અયં પબ્બજિતુકામો’’તિપિ વત્તું વટ્ટતિયેવ.
સચે સભાગટ્ઠાનં હોતિ, દસ વા વીસં વા તિંસં વા ભિક્ખૂ વસન્તીતિ પરિચ્છેદો પઞ્ઞાયતિ, તેસં ઠિતોકાસં વા નિસિન્નોકાસં વા ગન્ત્વાપિ પુરિમનયેનેવ આપુચ્છિતબ્બં. પબ્બજ્જાપેક્ખં વિનાવ દહરભિક્ખૂ વા સામણેરે વા પેસેત્વાપિ ‘‘એકો ભન્તે પબ્બજ્જાપેક્ખો અત્થિ તસ્સ ભણ્ડુકમ્મં
સચે કેચિ ભિક્ખૂ સેનાસનં વા ગુમ્બાદીનિ વા પવિસિત્વા નિદ્દાયન્તિ વા સમણધમ્મં વા કરોન્તિ, આપુચ્છકા ચ પરિયેસન્તાપિ અદિસ્વા ‘‘સબ્બે આપુચ્છિતા અમ્હેહી’’તિ સઞ્ઞિનો હોન્તિ, પબ્બજ્જા નામ લહુકં કમ્મં, તસ્મા પબ્બજિતો સુપબ્બજિતોવ પબ્બાજેન્તસ્સાપિ અનાપત્તિ.
સચે પન મહાવિહારો હોતિ અનેકભિક્ખુસહસ્સાવાસો, સબ્બે ભિક્ખૂ સન્નિપાતેતુમ્પિ દુક્કરં, પગેવ પટિપાટિયા આપુચ્છિતું, ખણ્ડસીમાયં વા ઠત્વા નદીસમુદ્દાદીનિ વા ગન્ત્વા પબ્બાજેતબ્બો. યો પન નવમુણ્ડો વા હોતિ વિબ્ભન્તકો વા નિગણ્ઠાદીસુ અઞ્ઞતરો વા દ્વઙ્ગુલકેસો ઉપાલિવત્થુ મહાવિભઙ્ગે વુત્તનયમેવ.
૧૦૦. અહિવાતકરોગેનાતિ મારિબ્યાધિના; યત્ર હિ સો રોગો ઉપ્પજ્જતિ, તં કુલં દ્વિપદચતુપ્પદં સબ્બં નસ્સતિ, યો ભિત્તિં વા છદનં વા ભિન્દિત્વા પલાયતિ, તિરોગામાદિગતો
કાકુડ્ડેપકન્તિ યો વામહત્થેન લેડ્ડું ગહેત્વા નિસિન્નો સક્કોતિ આગતાગતે કાકે ઉડ્ડાપેત્વા પુરતો નિક્ખિત્તં ભત્તં ભુઞ્જિતું, અયં કાકુડ્ડેપકો નામ, તં પબ્બાજેતું વટ્ટતિ.
૧૦૨. ઇત્તરોતિ અપ્પમત્તકો; કતિપાહમેવ વાસો ભવિસ્સતીતિ અત્થો.
૧૦૩. ઓગણેનાતિ પરિહીનગણેન; અપ્પમત્તકેન ભિક્ખુસઙ્ઘેનાતિ અત્થો. અબ્યત્તેન યાવજીવન્તિ એત્થ સચાયં વુડ્ઢતરં આચરિયં ન લભતિ, ઉપસમ્પદાય સટ્ઠિવસ્સો વા સત્તતિવસ્સો વા હોતુ, નવકતરસ્સાપિ બ્યત્તસ્સ સન્તિકે ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘આચરિયો મે આવુસો હોહિ, આયસ્મતો નિસ્સાય વચ્છામી’’તિ એવં તિક્ખત્તું વત્વા નિસ્સયો ગહેતબ્બોવ. ગામપ્પવેસનં આપુચ્છન્તેનાપિ ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ગામપ્પવેસનં આપુચ્છામિ આચરિયા’’તિ વત્તબ્બં. એસ નયો સબ્બઆપુચ્છનેસુ. પઞ્ચકછક્કેસુ ચેત્થ યત્તકં સુતં નિસ્સયમુત્તકસ્સ અપ્પસ્સુતો; અત્થિતાય ચ બહુસ્સુતોતિ વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયેનેવ.
કમ્મારભણ્ડુવત્થાદિકથા નિટ્ઠિતા.
રાહુલવત્થુકથા
૧૦૫. યેન કપિલવત્થુ તેન ચારિકં પક્કામીતિ એત્થ અયં અનુપુબ્બિકથા. સુદ્ધોદનમહારાજા કિર બોધિસત્તસ્સ અભિનિક્ખમનદિવસતો પટ્ઠાય ‘‘મમ પુત્તો બુદ્ધો ભવિસ્સામીતિ નિક્ખન્તો, જાતો નુ ખો બુદ્ધો’’તિ પવત્તિસવનત્થં ઓહિતસોતોવ વિહરતિ. સો ભગવતો પધાનચરિયઞ્ચ સમ્બોધિઞ્ચ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનાદીનિ ચ સુણન્તો ‘‘ઇદાનિ કિર મે પુત્તો રાજગહં ઉપનિસ્સાય વિહરતી’’તિ સુત્વા એકં અમચ્ચં આણાપેસિ – ‘‘અહં તાત વુડ્ઢો મહલ્લકો, સાધુ મે જીવન્તસ્સેવ પુત્તં દસ્સેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા પુરિસસહસ્સપરિવારો રાજગહં ગન્ત્વા ભગવતો પાદે વન્દિત્વા નિસીદિ. અથસ્સ ભગવા ધમ્મકથં કથેસિ, સો પસીદિત્વા પબ્બજ્જઞ્ચેવ ઉપસમ્પદઞ્ચ યાચિ. તતો નં ભગવા એહિભિક્ખૂપસમ્પદાય ઉપસમ્પાદેસિ
અથ રાજા બોધિસત્તેન સદ્ધિં એકદિવસંજાતં કાળુદાયિં નામ અમચ્ચં પહિણિતુકામો પુરિમનયેનેવ યાચિ, સો ‘‘સચે અહં પબ્બજિતું લભામિ, દસ્સેસ્સામી’’તિ આહ. તં રાજા ‘‘પબ્બજિત્વાપિ મે પુત્તં દસ્સેહી’’તિ પહિણિ; સોપિ પુરિસસહસ્સપરિવારો ગન્ત્વા તથેવ સપરિવારો અરહત્તં પાપુણિ. સો એકદિવસં સમ્ભતેસુ સબ્બસસ્સેસુ વિસ્સટ્ઠકમ્મન્તેસુ જનપદમનુસ્સેસુ પુપ્ફિતેસુ થલજજલજપુપ્ફેસુ પટિપજ્જનક્ખમે મગ્ગે ભગવન્તં વન્દિત્વા સટ્ઠિમત્તાહિ ગાથાહિ ગમનવણ્ણં વણ્ણેસિ. ભગવા ‘‘કિમેત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ભન્તે તુમ્હાકં પિતા સુદ્ધોદનમહારાજા મહલ્લકોમ્હિ, જીવન્તસ્સેવ મે પુત્તં દસ્સેહી’’તિ મં પેસેસિ, સાધુ ભન્તે ભગવા ઞાતકાનં સઙ્ગહં કરોતુ, કાલો ચારિકં પક્કમિતુન્તિ. તેન હિ
એવં પક્કન્તે ચ ભગવતિ ઉદાયિત્થેરો નિક્ખન્તદિવસતો પટ્ઠાય સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ ગેહે ભત્તકિચ્ચં કરોતિ. રાજા થેરં પરિવિસિત્વા પત્તં ગન્ધચુણ્ણેન ઉબ્બટ્ટેત્વા ઉત્તમભોજનસ્સ પૂરેત્વા ‘‘ભગવતો દેહી’’તિ થેરસ્સ હત્થે ઠપેતિ. થેરોપિ તથેવ કરોતિ. ઇતિ ભગવા અન્તરામગ્ગે રઞ્ઞોયેવ પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિ. થેરોપિ ચ ભત્તકિચ્ચાવસાને દિવસે દિવસે રઞ્ઞો આરોચેતિ ‘‘અજ્જ ભગવા એત્તકં આગતો’’તિ, બુદ્ધગુણપટિસંયુત્તાય ચ કથાય સાકિયાનં ભગવતિ સદ્ધં ઉપ્પાદેસિ. તેનેવ નં ભગવા ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં કુલપ્પસાદકાનં યદિદં કાળુદાયી’’તિ એતદગ્ગે ઠપેસિ.
સાકિયાપિ ખો અનુપ્પત્તે ભગવતિ ‘‘અમ્હાકં ઞાતિસેટ્ઠં પસ્સિસ્સામા’’તિ સન્નિપતિત્વા ભગવતો વસનટ્ઠાનં વીમંસમાના નિગ્રોધસક્કસ્સ આરામો રમણીયોતિ સલ્લક્ખેત્વા તત્થ સબ્બં પટિજગ્ગનવિધિં કારેત્વા ગન્ધપુપ્ફાદિહત્થા પચ્ચુગ્ગમનં કરોન્તા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતે દહરદહરે
તેસુ એવં નિસિન્નેસુ ભગવા તેસં અજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા ‘‘ન મં ઞાતી વન્દન્તિ, હન્દ ને વન્દાપયિસ્સામી’’તિ અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ઇદ્ધિયા આકાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા તેસં સીસે પાદપંસું ઓકિરમાનો
સુદ્ધોદનમહારાજેન પન વન્દિતે ભગવતિ અવન્દિત્વા ઠિતો નામ એકસાકિયોપિ નાહોસિ, સબ્બેયેવ વન્દિંસુ. ઇતિ ભગવા ઞાતયો વન્દાપેત્વા આકાસતો ઓરુય્હ પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. નિસિન્ને ભગવતિ સિખાપ્પત્તો ઞાતિસમાગમો અહોસિ, સબ્બે એકગ્ગા સન્નિપતિંસુ. તતો મહામેઘો પોક્ખરવસ્સં વસ્સિ, તમ્બવણ્ણમુદકં હેટ્ઠા વિરવન્તં ગચ્છતિ. કસ્સચિ સરીરે એકબિન્દુમત્તમ્પિ ન પતતિ, તં દિસ્વા સબ્બે અચ્છરિયબ્ભુતજાતા અહેસું. ભગવા ‘‘ન ઇદાનેવ મય્હં ઞાતિસમાગમે પોક્ખરવસ્સં વસ્સતિ, અતીતેપિ વસ્સી’’તિ ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા વેસ્સન્તરજાતકં કથેસિ. ધમ્મદેસનં સુત્વા સબ્બે ઉટ્ઠાય વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કમિંસુ. એકોપિ રાજા વા રાજમહામત્તો વા ‘‘સ્વે અમ્હાકં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ વત્વા ગતો નામ નત્થિ.
ભગવા દુતિયદિવસે વીસતિભિક્ખુસહસ્સપરિવારો કપિલવત્થું પિણ્ડાય પાવિસિ, ન કોચિ પચ્ચુગ્ગન્ત્વા નિમન્તેસિ વા પત્તં વા અગ્ગહેસિ. ભગવા ઇન્દખીલે ઠિતો આવજ્જેસિ – ‘‘કથં નુ ખો પુબ્બે બુદ્ધા કુલનગરે
‘‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્ય, ધમ્મં સુચરિતં ચરે;
ધમ્મચારી સુખં સેતિ, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચા’’તિ.
ઇમં
‘‘ધમ્મં ચરે સુચરિતં, ન નં દુચ્ચરિતં ચરે;
ધમ્મચારી સુખં સેતિ, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચા’’તિ.
ઇમં પન ગાથં સુત્વા સકદાગામિફલે પતિટ્ઠાસિ, ધમ્મપાલજાતકં સુત્વા અનાગામિફલે પતિટ્ઠાસિ, મરણસમયે સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા સિરિસયને નિપન્નોયેવ અરહત્તં પાપુણિ. અરઞ્ઞવાસેન પધાનાનુયોગકિચ્ચં રઞ્ઞો નાહોસિ.
સોતાપત્તિફલઞ્ચ
રાજા રાજધીતાય ભગવતિ સિનેહબહુમાનાદિગુણસમ્પત્તિં કથેસિ. ભગવા ‘‘અનચ્છરિયં મહારાજ યં ઇદાનિ પરિપક્કે ઞાણે તયા રક્ખિયમાના રાજધીતા અત્તાનં રક્ખિ, સા પુબ્બે અનારક્ખા પબ્બતપાદે વિચરમાના અપરિપક્કે ઞાણે અત્તાનં રક્ખી’’તિ વત્વા ચન્દકિન્નરીજાતકં કથેસિ.
તંદિવસમેવ ચ નન્દરાજકુમારસ્સ કેસવિસ્સજ્જનં પટ્ટબન્ધો ઘરમઙ્ગલં આવાહમઙ્ગલં છત્તમઙ્ગલન્તિ પઞ્ચ મહામઙ્ગલાનિ હોન્તિ. ભગવા નન્દં પત્તં ગાહાપેત્વા મઙ્ગલં વત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. જનપદકલ્યાણી કુમારં ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘તુવટં ખો અય્યપુત્ત આગચ્છેય્યાસી’’તિ વત્વા ગીવં પસારેત્વા ઓલોકેસિ. સોપિ ભગવન્તં ‘‘પત્તં ગણ્હથા’’તિ
સત્તમે દિવસે રાહુલમાતા કુમારં અલઙ્કરિત્વા ભગવતો સન્તિકં પેસેસિ – ‘‘પસ્સ તાત એતં વીસતિસહસ્સસમણપરિવુતં સુવણ્ણવણ્ણં બ્રહ્મરૂપવણ્ણં સમણં, અયં તે પિતા, એતસ્સ મહન્તા નિધયો અહેસું, ત્યસ્સ નિક્ખમનતો પટ્ઠાય ન પસ્સામ, ગચ્છ નં દાયજ્જં યાચ, અહં તાત કુમારો છત્તં ઉસ્સાપેત્વા ચક્કવત્તી ભવિસ્સામિ, ધનેન મે અત્થો, ધનં મે દેહિ, સામિકો હિ પુત્તો પિતુસન્તકસ્સા’’તિ. રાહુલકુમારો ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વાવ પિતુસિનેહં પટિલભિત્વા હટ્ઠચિત્તો ‘‘સુખા તે સમણ છાયા’’તિ વત્વા અઞ્ઞમ્પિ બહું અત્તનો અનુરૂપં વદન્તો અટ્ઠાસિ. ભગવા કતભત્તકિચ્ચો અનુમોદનં કત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. કુમારોપિ ‘‘દાયજ્જં મે સમણ દેહિ, દાયજ્જં મે સમણ દેહી’’તિ ભગવન્તં અનુબન્ધિ. તેન વુત્તં
અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં સારિપુત્તં આમન્તેસીતિ ભગવા કુમારં ન નિવત્તાપેસિ, પરિજનોપિ ભગવતા સદ્ધિં ગચ્છન્તં નિવત્તેતું ન વિસહતિ. અથ આરામં ગન્ત્વા ‘‘યં અયં પિતુસન્તકં ધનં ઇચ્છતિ, તં વટ્ટાનુગતં સવિઘાતકં, હન્દસ્સ બોધિમણ્ડે પટિલદ્ધં સત્તવિધં અરિયધનં દેમિ, લોકુત્તરદાયજ્જસ્સ નં સામિકં કરોમી’’તિ આયસ્મન્તં સારિપુત્તં આમન્તેસિ. આમન્તેત્વા ચ પનાહ – ‘‘તેન હિ ત્વં સારિપુત્ત રાહુલકુમારં પબ્બાજેહી’’તિ. યસ્મા અયં દાયજ્જં યાચતિ, તસ્મા નં લોકુત્તરદાયજ્જપટિલાભાય પબ્બાજેહીતિ અત્થો.
ઇદાનિ યા સા ભગવતા બારાણસિયં તીહિ સરણગમનેહિ પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ અનુઞ્ઞાતા, તતો યસ્મા ઉપસમ્પદં પટિક્ખિપિત્વા ગરુભાવે ઠપેત્વા ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન ઉપસમ્પદા અનુઞ્ઞાતા, પબ્બજ્જા પન નેવ પટિક્ખિત્તા, ન પુન અનુઞ્ઞાતા, તસ્મા અનાગતે ભિક્ખૂનં વિમતિ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ – ‘‘અયં પબ્બજ્જા નામ પુબ્બે ઉપસમ્પદાસદિસા, કિં નુ ખો ઇદાનિપિ ઉપસમ્પદા વિય કમ્મવાચાય ‘‘કથાહં ભન્તે રાહુલકુમારં પબ્બાજેમી’’તિ.
અથ ખો આયસ્મા સારિપુત્તો રાહુલકુમારં પબ્બાજેસીતિ કુમારસ્સ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો કેસે છિન્દિત્વા કાસાયાનિ દત્વા સરણાનિ અદાસિ. મહાકસ્સપત્થેરો ઓવાદાચરિયો અહોસિ. યસ્મા પન ઉપજ્ઝાયમૂલકા પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ, ઉપજ્ઝાયોવ તત્થ ઇસ્સરો, ન આચરિયો, તસ્મા વુત્તં – ‘‘અથ ખો આયસ્મા સારિપુત્તો રાહુલકુમારં પબ્બાજેસી’’તિ.
એવં ‘‘કુમારો પબ્બજિતો’’તિ સુત્વા ઉપ્પન્નસંવેગેન હદયેન અથ ખો સુદ્ધોદનો સક્કોતિ સબ્બં વત્તબ્બં. તત્થ યસ્મા ઉઞ્છાચરિયાય જીવતો પબ્બજિતસ્સ અવિસેસેન ‘‘વરં યાચામી’’તિ વુત્તે ‘‘યાચસ્સૂ’’તિ વચનં અપ્પતિરૂપં, ન ચ બુદ્ધાનં આચિણ્ણં, તસ્મા ‘‘અતિક્કન્તવરા ખો ગોતમ તથાગતા’’તિ વુત્તં. યઞ્ચ ભન્તે કપ્પતિ યઞ્ચ અનવજ્જન્તિ યં તુમ્હાકઞ્ચેવ દાતું કપ્પતિ, અનવજ્જઞ્ચ હોતિ, મમ ચ સમ્પટિચ્છનપચ્ચયા વિઞ્ઞૂહિ ન ગરહિતબ્બં તથા નન્દે અધિમત્તં રાહુલેતિ
સાધુ ભન્તે અય્યાતિ ઇદં કસ્મા આહ? સો કિર ચિન્તેસિ – ‘‘યત્ર હિ નામ અહમ્પિ બુદ્ધમામકો ધમ્મમામકો સઙ્ઘમામકો સમાનો અત્તનો પિયતરપુત્તે પબ્બાજિયમાને ઞાતિવિયોગદુક્ખં અધિવાસેતું ન ‘‘ન ભિક્ખવે અનનુઞ્ઞાતો માતાપિતૂહિ પુત્તો પબ્બાજેતબ્બો’’તિ સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસિ.
તત્થ માતાપિતૂહીતિ જનનિજનકે સન્ધાય વુત્તં. સચે દ્વે અત્થિ, દ્વેપિ આપુચ્છિતબ્બા. સચે પિતા મતો માતા વા, યો જીવતિ સો આપુચ્છિતબ્બો. પબ્બજિતાપિ આપુચ્છિતબ્બાવ. આપુચ્છન્તેન સયં વા ગન્ત્વા આપુચ્છિતબ્બં, અઞ્ઞો વા પેસેતબ્બો, સો એવ વા પેસેતબ્બો ‘‘ગચ્છ માતાપિતરો આપુચ્છિત્વા એહી’’તિ. સચે ‘‘અનુઞ્ઞાતોમ્હી’’તિ વદતિ, સદ્દહન્તેન પબ્બાજેતબ્બો. પિતા સયં પબ્બજિતો પુત્તમ્પિ પબ્બાજેતુકામો હોતિ, માતરં આપુચ્છિત્વાવ પબ્બાજેતુ. માતા વા ધીતરં પબ્બાજેતુકામા, પિતરં આપુચ્છિત્વાવ પબ્બાજેતુ. પિતા પુત્તદારેન અનત્થિકો પલાયિ, માતા ‘‘ઇમં પબ્બાજેથા’’તિ પુત્તં ભિક્ખૂનં દેતિ, ‘‘પિતાસ્સ કુહિ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ચિત્તકેળિયં કીળિતું પલાતો’’તિ વદતિ, તં પબ્બાજેતું વટ્ટતિ. માતા કેનચિ પુરિસેન સદ્ધિં પલાતા હોતિ, પિતા પન ‘‘પબ્બાજેથા’’તિ દેતિ, એત્થાપિ એસેવ નયો. પિતા વિપ્પવુત્થો હોતિ, માતા પુત્તં ‘‘પબ્બાજેથા’’તિ અનુજાનાતિ, ‘‘પિતા
માતાપિતરો મતા, દારકો ચૂળમાતાદીનં સન્તિકે સંવદ્ધો, તસ્મિં પબ્બાજિયમાને ઞાતકા
યોપિ દહરકાલેયેવ ‘‘અયં તુમ્હાકં દિન્નો, યદા ઇચ્છથ, તદા પબ્બાજેય્યાથા’’તિ એવં દિન્નો હોતિ, સોપિ આગતાગતો પુન અનાપુચ્છાવ પબ્બાજેતબ્બો. યં પન દહરકાલેયેવ ‘‘ઇમં ભન્તે પબ્બાજેય્યાથા’’તિ અનુજાનિત્વા પચ્છા વુડ્ઢિપ્પત્તકાલે નાનુજાનન્તિ, અયં ન અનાપુચ્છા પબ્બાજેતબ્બો. એકો માતાપિતૂહિ સદ્ધિં ભણ્ડિત્વા ‘‘પબ્બાજેથ મ’’ન્તિ આગચ્છતિ, ‘‘આપુચ્છિત્વા એહી’’તિ ચ વુત્તો ‘‘નાહં ગચ્છામિ, સચે મં ન પબ્બાજેથ, વિહારં વા ઝાપેમિ, સત્થેન વા તુમ્હે પહરામિ, તુમ્હાકં ઞાતકઉપટ્ઠાકાનં વા આરામચ્છેદનાદીહિ અનત્થં ઉપ્પાદેમિ, રુક્ખા વા પતિત્વા મરામિ, ચોરમજ્ઝં વા પવિસામિ, દેસન્તરં વા ગચ્છામી’’તિ વદતિ, તં જીવસ્સેવ રક્ખણત્થાય પબ્બાજેતું વટ્ટતિ. સચે પનસ્સ માતાપિતરો આગન્ત્વા ‘‘કસ્મા અમ્હાકં પુત્તં પબ્બાજયિત્થા’’તિ વદન્તિ, તેસં તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘રક્ખણત્થાય નં પબ્બાજયિમ્હ, પઞ્ઞાયથ તુમ્હે પુત્તેના’’તિ વત્તબ્બા. ‘‘રુક્ખા પતિસ્સામી’’તિ આરુહિત્વા પન હત્થપાદે મુઞ્ચન્તં પબ્બાજેતું વટ્ટતિયેવ.
એકોપિ
યાવતકે વા પન ઉસ્સહતીતિ યત્તકે સક્કોતિ.
રાહુલવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
સિક્ખાપદદણ્ડકમ્મવત્થુકથા
૧૦૬. દસસુ સિક્ખાપદેસુ પુરિમાનં પઞ્ચન્નં અતિક્કમો નાસનવત્થુ
૧૦૭. અપ્પતિસ્સાતિ ભિક્ખૂ જેટ્ઠકટ્ઠાને ઇસ્સરિયટ્ઠાને ન ઠપેન્તિ. અસભાગવુત્તિકાતિ સમાનજીવિકા ન ભવન્તિ, વિસભાગજીવિકાતિ અત્થો. અલાભાય પરિસક્કતીતિ યથા લાભં ન લભન્તિ; એવં પરક્કમતિ. અનત્થાયાતિ ઉપદ્દવાય. અવાસાયાતિ ‘‘કિન્તિ ઇમસ્મિં આવાસે ન વસેય્યુ’’ન્તિ પરક્કમતિ. અક્કોસતિ પરિભાસતીતિ અક્કોસતિ ચેવ ભયદસ્સનેન ચ તજ્જેતિ. ભેદેતીતિ પેસુઞ્ઞં ઉપસંહરિત્વા ભેદેતિ. આવરણં કાતુન્તિ ‘‘મા ઇધ પવિસા’’તિ નિવારણં કાતું. યત્થ વા વસતિ યત્થ વા પટિક્કમતીતિ યત્થ વસતિ વા પવિસતિ વા; ઉભયેનાપિ અત્તનો પરિવેણઞ્ચ વસ્સગ્ગેન પત્તસેનાસનઞ્ચ વુત્તં.
મુખદ્વારિકં આહારં આવરણં કરોન્તીતિ ‘‘અજ્જ મા ખાદ, મા ભુઞ્જા’’તિ એવં નિવારેન્તિ. ન ભિક્ખવે મુખદ્વારિકો આહારો આવરણં કાતબ્બોતિ
સિક્ખાપદદણ્ડકમ્મવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
અનાપુચ્છાવરણવત્થુઆદિકથા
૧૦૮. ન ભિક્ખવે ઉપજ્ઝાયં અનાપુચ્છાતિ એત્થ ‘‘તુમ્હાકં સામણેરસ્સ અયં નામ અપરાધો, દણ્ડકમ્મમસ્સ કરોથા’’તિ તિક્ખત્તું વુત્તે, સચે ઉપજ્ઝાયો દણ્ડકમ્મં ન કરોતિ, સયં કાતું વટ્ટતિ. સચેપિ આદિતોવ ઉપજ્ઝાયો વદતિ ‘‘મય્હં સામણેરાનં દોસે સતિ તુમ્હે દણ્ડકમ્મં કરોથા’’તિ કાતું વટ્ટતિયેવ. યથા ચ સામણેરાનં એવં સદ્ધિવિહારિકન્તેવાસિકાનમ્પિ દણ્ડકમ્મં કાતું વટ્ટતિ.
અપલાળેન્તીતિ ‘‘તુમ્હાકં ન ભિક્ખવે અઞ્ઞસ્સ પરિસા અપલાળેતબ્બાતિ એત્થ સામણેરા વા હોન્તુ ઉપસમ્પન્ના વા, અન્તમસો દુસ્સીલભિક્ખુસ્સાપિ પરસ્સ પરિસભૂતે ભિન્દિત્વા ગણ્હિતું ન વટ્ટતિ, આદીનવં પન વત્તું વટ્ટતિ ‘‘તયા ન્હાયિતું આગતેન ગૂથમક્ખનં વિય કતં દુસ્સીલં નિસ્સાય વિહરન્તેના’’તિ. સચે સો સયમેવ જાનિત્વા ઉપજ્ઝં વા નિસ્સયં વા યાચતિ, દાતું વટ્ટતિ.
અનુજાનામિ ભિક્ખવે દસહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં સામણેરં નાસેતુન્તિ એત્થ કણ્ટકસિક્ખાપદવણ્ણનાયં વુત્તાસુ તીસુ નાસનાસુ લિઙ્ગનાસનાવ અધિપ્પેતા, તસ્મા યો પાણાતિપાતાદીસુ એકમ્પિ કમ્મં કરોતિ, સો લિઙ્ગનાસનાય નાસેતબ્બો. યથા ચ ભિક્ખૂનં પાણાતિપાતાદીસુ નાનાઆપત્તિયો હોન્તિ, ન તથા સામણેરાનં. સામણેરો હિ કુન્થકિપિલ્લિકમ્પિ મારેત્વા મઙ્ગુરણ્ડકમ્પિ ભિન્દિત્વા નાસેતબ્બતંયેવ
અદિન્નાદાને
અવણ્ણભાસને પન અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધોતિઆદીનં પટિપક્ખવસેન બુદ્ધસ્સ વા, સ્વાક્ખાતોતિઆદીનં પટિપક્ખવસેન ધમ્મસ્સ વા, સુપ્પટિપન્નોતિઆદીનં પટિપક્ખવસેન સઙ્ઘસ્સ વા અવણ્ણં ભાસન્તો રતનત્તયં નિન્દન્તો ગરહન્તો આચરિયુપજ્ઝાયાદીહિ ‘‘મા એવં અવચા’’તિ અવણ્ણભાસને આદીનવં દસ્સેત્વા નિવારેતબ્બો. સચે યાવતતિયં વુચ્ચમાનો ન ઓરમતિ, કણ્ટકનાસનાય નાસેતબ્બોતિ કુરુન્દિયં વુત્તં. મહાઅટ્ઠકથાયં પન ‘‘સચે એવં વુચ્ચમાનો તં લદ્ધિં નિસ્સજ્જતિ, દણ્ડકમ્મં કારેત્વા અચ્ચયં દેસાપેતબ્બો. સચે ન નિસ્સજ્જતિ, તથેવ આદાય પગ્ગય્હ
મિચ્છાદિટ્ઠિકેપિ એસેવ નયો. સસ્સતુચ્છેદાનઞ્હિ અઞ્ઞતરદિટ્ઠિકો સચે આચરિયાદીહિ ઓવદિયમાનો નિસ્સજ્જતિ, દણ્ડકમ્મં કારેત્વા અચ્ચયં દેસાપેતબ્બો. અપ્પટિનિસ્સજ્જન્તોવ નાસેતબ્બોતિ. ભિક્ખુનિદૂસકો ચેત્થ કામં અબ્રહ્મચારિગ્ગહણેન ગહિતોવ અબ્રહ્મચારિં પન આયતિં સંવરે ઠાતુકામં સરણાનિ દત્વા ઉપસમ્પાદેતું વટ્ટતિ. ભિક્ખુનિદૂસકો આયતિં સંવરે ઠાતુકામોપિ પબ્બજ્જમ્પિ ન લભતિ, પગેવ ઉપસમ્પદન્તિ એતમત્થં દસ્સેતું ‘‘ભિક્ખુનિદૂસકો’’તિ ઇદં વિસું દસમં અઙ્ગં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.
અનાપુચ્છાવરણવત્થુઆદિકથા નિટ્ઠિતા.
પણ્ડકવત્થુકથા
૧૦૯. દહરે દહરેતિ તરુણે તરુણે. મોળિગલ્લેતિ થૂલસરીરે. હત્થિભણ્ડે અસ્સભણ્ડેતિ હત્થિગોપકે ચ અસ્સગોપકે ચ.
પણ્ડકો ભિક્ખવેતિ એત્થ આસિત્તપણ્ડકો ઉસૂયપણ્ડકો ઓપક્કમિકપણ્ડકો પક્ખપણ્ડકો નપુંસકપણ્ડકોતિ પઞ્ચ
પણ્ડવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
થેય્યસંવાસકવત્થુકથા
૧૧૦. પુરાણકુલપુત્તોતિ પુરાણસ્સ અનુક્કમેન પારિજુઞ્ઞં પત્તસ્સ કુલસ્સ પુત્તો. માતિપક્ખપિતિપક્ખતો કોલઞ્ઞા ખીણા વિનટ્ઠા મતા અસ્સાતિ ખીણકોલઞ્ઞો. અનધિગતન્તિ અપ્પત્તં. ફાતિંકાતુન્તિ વડ્ઢેતું. ઇઙ્ઘાતિ ઉય્યોજનત્થે નિપાતો. અનુયુઞ્જિયમાનોતિ એકમન્તં નેત્વા કેસમસ્સુઓરોપનકાસાયપટિગ્ગહણસરણગમનઉપજ્ઝાયગ્ગહણકમ્મવાચાનિસ્સયધમ્મે પુચ્છિયમાનો. એતમત્થં આરોચેસીતિ એતં સયં પબ્બજિતભાવં આદિતો પટ્ઠાય આચિક્ખિ.
થેય્યસંવાસકો ભિક્ખવેતિ એત્થ તયો થેય્યસંવાસકા – લિઙ્ગત્થેનકો, સંવાસત્થેનકો, ઉભયત્થેનકોતિ. તત્થ યો સયં પબ્બજિત્વા વિહારં ગન્ત્વા ન ભિક્ખુવસ્સાનિ ગણેતિ, ન યથાવુડ્ઢં વન્દનં સાદિયતિ, ન આસનેન પટિબાહતિ, ન ઉપોસથપવારણાદીસુ સન્દિસ્સતિ, અયં લિઙ્ગમત્તસ્સેવ થેનિતત્તા લિઙ્ગત્થેનકો નામ.
યો પન ભિક્ખૂહિ પબ્બાજિતો સામણેરો સમાનોપિ વિદેસં ગન્ત્વા ‘‘અહં દસવસ્સો વા
યો પન સયં પબ્બજિત્વા વિહારં ગન્ત્વા ભિક્ખુવસ્સાનિ ગણેતિ, યથાવુડ્ઢં વન્દનં સાદિયતિ, આસનેન પટિબાહતિ, ઉપોસથપવારણાદીસુ સન્દિસ્સતિ, અયં લિઙ્ગસ્સ ચેવ સંવાસસ્સ ચ થેનિતત્તા ઉભયત્થેનકો નામ. અયં તિવિધોપિ થેય્યસંવાસકો અનુપસમ્પન્નો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો, ઉપસમ્પન્નો નાસેતબ્બો, પુન પબ્બજ્જં યાચન્તોપિ ન પબ્બાજેતબ્બો.
એત્થ
‘‘રાજદુબ્ભિક્ખકન્તાર-રોગવેરિભયેહિ વા;
ચીવરાહરણત્થં વા, લિઙ્ગં આદિયતીધ યો.
સંવાસં નાધિવાસેતિ, યાવ સો સુદ્ધમાનસો;
થેય્યસંવાસકો નામ, તાવ એસ ન વુચ્ચતી’’તિ.
તત્રાયં વિત્થારનયો – ઇધેકચ્ચસ્સ રાજા કુદ્ધો હોતિ, સો ‘‘એવં મે સોત્થિ ભવિસ્સતી’’તિ સયમેવ લિઙ્ગં ગહેત્વા પલાયતિ. તં દિસ્વા રઞ્ઞો આરોચેન્તિ. રાજા ‘‘સચે પબ્બજિતો, ન તં લબ્ભા કિઞ્ચિ કાતુ’’ન્તિ તસ્મિં કોધં પટિવિનેતિ, સો ‘‘વૂપસન્તં મે રાજભય’’ન્તિ સઙ્ઘમજ્ઝં અનોસરિત્વાવ ગિહિલિઙ્ગં ગહેત્વા આગતો પબ્બાજેતબ્બો. અથાપિ ‘‘સાસનં નિસ્સાય મયા જીવિતં લદ્ધં, હન્દ દાનિ અહં પબ્બજામી’’તિ ઉપ્પન્નસંવેગો તેનેવ લિઙ્ગેન આગન્ત્વા આગન્તુકવત્તં ન સાદિયતિ, ભિક્ખૂહિ પુટ્ઠો વા અપુટ્ઠો વા યથાભૂતમત્તાનં આવિકત્વા પબ્બજ્જં યાચતિ, લિઙ્ગં અપનેત્વા પબ્બાજેતબ્બો. સચે પન વત્તં સાદિયતિ, પબ્બજિતાલયં દસ્સેતિ, સબ્બં પુબ્બે વુત્તં વસ્સગણનાદિભેદં વિધિં પટિપજ્જતિ, અયં ન પબ્બાજેતબ્બો.
ઇધ પનેકચ્ચો દુબ્ભિક્ખે જીવિતું અસક્કોન્તો સયમેવ લિઙ્ગં ગહેત્વા સબ્બપાસણ્ડિયભત્તાનિ
અપરો મહાકન્તારં નિત્થરિતુકામો હોતિ, સત્થવાહો ચ પબ્બજિતે ગહેત્વા ગચ્છતિ. સો ‘‘એવં મં સત્થવાહો ગહેત્વા ગમિસ્સતી’’તિ સયમેવ લિઙ્ગં ગહેત્વા સત્થવાહેન સદ્ધિં કન્તારં નિત્થરિત્વા ખેમન્તં પત્વા સઙ્ઘમજ્ઝં અનોસરિત્વાવ ગિહિલિઙ્ગં ગહેત્વા આગતોતિ સબ્બં પુરિમસદિસમેવ.
અપરો રોગભયે ઉપ્પન્ને જીવિતું અસક્કોન્તો સયમેવ લિઙ્ગં ગહેત્વા સબ્બપાસણ્ડિયભત્તાનિ ભુઞ્જન્તો રોગભયે વૂપસન્તે સઙ્ઘમજ્ઝં
અપરસ્સ એકો વેરિકો કુદ્ધો હોતિ, ઘાતેતુકામો નં વિચરતિ, સો ‘‘એવં મે સોત્થિ ભવિસ્સતી’’તિ સયમેવ લિઙ્ગં ગહેત્વા પલાયતિ. વેરિકો ‘‘કુહિં સો’’તિ પરિયેસન્તો ‘‘પબ્બજિત્વા પલાતો’’તિ સુત્વા ‘‘સચે પબ્બજિતો, ન તં લબ્ભા કિઞ્ચિ કાતુ’’ન્તિ તસ્મિં કોધં પટિવિનેતિ. સો ‘‘વૂપસન્તં મે વેરિભય’’ન્તિ સઙ્ઘમજ્ઝં અનોસરિત્વાવ ગિહિલિઙ્ગં ગહેત્વા આગતોતિ સબ્બં પુરિમસદિસમેવ.
અપરો ઞાતિકુલં ગન્ત્વા સિક્ખં પચ્ચક્ખાય ગિહિ હુત્વા ‘‘ઇમાનિ ચીવરાનિ ઇધ વિનસ્સિસ્સન્તિ, સચેપિ ઇમાનિ ગહેત્વા વિહારં ગમિસ્સામિ, અન્તરામગ્ગે મં ‘ચોરો’તિ ગહેસ્સન્તિ, યંનૂનાહં કાયપરિહારિયાનિ કત્વા ગચ્છેય્ય’’ન્તિ ચીવરાહરણત્થં નિવાસેત્વા ચ પારુપિત્વા ચ વિહારં ગચ્છતિ. તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા સામણેરા ચ દહરા ચ અબ્ભુગ્ગચ્છન્તિ, વત્તં દસ્સેન્તિ. સો ન સાદિયતિ, યથાભૂતમત્તાનં આવિકરોતિ. સચે ભિક્ખૂ ‘‘ન દાનિ મયં તં મુઞ્ચિસ્સામા’’તિ બલક્કારેન પબ્બાજેતુકામા હોન્તિ, કાસાયાનિ અપનેત્વા પુન પબ્બાજેતબ્બો. સચે પન ‘‘નયિમે મમ હીનાયાવત્તભાવં જાનન્તી’’તિ તંયેવ ભિક્ખુભાવં પટિજાનિત્વા સબ્બં પુબ્બે વુત્તં વસ્સગણનાદિભેદં વિધિં પટિપજ્જતિ, અયં ન પબ્બાજેતબ્બો.
અપરો મહાસામણેરો ઞાતિકુલં ગન્ત્વા ઉપ્પબ્બજિત્વા કમ્મન્તાનુટ્ઠાનેન ઉબ્બાળ્હો હુત્વા પુન ‘‘દાનિ અહં સમણોવ ભવિસ્સામિ, થેરોપિ મે ઉપ્પબ્બજિતભાવં ન જાનાતી’’તિ તદેવ પત્તચીવરં
અપરો
ભિક્ખુ સિક્ખં પચ્ચક્ખાય લિઙ્ગં અનપનેત્વા દુસ્સીલકમ્મં કત્વા વા અકત્વા વા પુન સબ્બં પુબ્બે વુત્તં વસ્સગણનાદિભેદં વિધિં પટિપજ્જતિ, થેય્યસંવાસકો હોતિ. સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય સલિઙ્ગે ઠિતો મેથુનં પટિસેવિત્વા વસ્સગણનાદિભેદં વિધિં આપજ્જન્તો થેય્યસંવાસકો ન હોતિ, પબ્બજ્જામત્તં લભતિ. અન્ધકટ્ઠકથાયં પન એસો થેય્યસંવાસકોતિ વુત્તં, તં ન ગહેતબ્બં.
એકો ભિક્ખુ કાસાયે સઉસ્સાહોવ ઓદાતં નિવાસેત્વા મેથુનં પટિસેવિત્વા પુન કાસાયાનિ નિવાસેત્વા વસ્સગણનાદિભેદં સબ્બં વિધિં આપજ્જતિ, અયમ્પિ થેય્યસંવાસકો ન હોતિ, પબ્બજ્જામત્તં લભતિ. સચે પન
સામણેરો સલિઙ્ગે ઠિતો મેથુનાદિઅસ્સમણકરણધમ્મં આપજ્જિત્વાપિ થેય્યસંવાસકો ન હોતિ. સચેપિ કાસાયે સઉસ્સાહોવ કાસાયાનિ અપનેત્વા મેથુનં પટિસેવિત્વા પુન કાસાયાનિ નિવાસેતિ, નેવ થેય્યસંવાસકો હોતિ. સચે પન કાસાયે ધુરં નિક્ખિપિત્વા નગ્ગો વા ઓદાતનિવત્થો વા મેથુનસેવનાદીહિ અસ્સમણો
સચે પન નિવત્થકાસાયસ્સ ઉપરિ ઓદાતં નિવાસેત્વા વીમંસતિ વા સમ્પટિચ્છતિ વા, રક્ખતિયેવ. ભિક્ખુનિયાપિ એસેવ નયો. સાપિ હિ ગિહિભાવં પત્થયમાના સચે કાસાયં ગિહિનિવાસનં નિવાસેતિ, ‘‘સોભતિ નુ ખો મે ગિહિલિઙ્ગં, ન સોભતી’’તિ વીમંસનત્થં, રક્ખતિ તાવ. સચે ‘‘સોભતી’’તિ સમ્પટિચ્છતિ, ન રક્ખતિ. ઓદાતં નિવાસેત્વા વીમંસનસમ્પટિચ્છનેસુપિ એસેવ નયો. નિવત્થકાસાયસ્સ પન ઉપરિ ઓદાતં નિવાસેત્વા વીમંસતુ વા સમ્પટિચ્છતુ વા, રક્ખતિયેવ.
સચે કોચિ વુડ્ઢપબ્બજિતો વસ્સાનિ અગણેત્વા પાળિયમ્પિ અટ્ઠત્વા એકપસ્સેનાગન્ત્વા મહાપેળાદીસુ કટચ્છુના ઉક્ખિત્તે ભત્તપિણ્ડે પત્તં ઉપનામેત્વા સેનો વિય મંસપેસિં ગહેત્વા ગચ્છતિ, થેય્યસંવાસકો ન હોતિ. ભિક્ખુવસ્સાનિ પન ગણેત્વા ગણ્હન્તો થેય્યસંવાસકો હોતિ.
સયં સામણેરોવ સામણેરપટિપાટિયા કૂટવસ્સાનિ ગણેત્વા ગણ્હન્તો થેય્યસંવાસકો ન હોતિ. ભિક્ખુ ભિક્ખુપટિપાટિયા કૂટવસ્સાનિ ગણેત્વા ગણ્હન્તો ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બોતિ.
થેય્યસંવાસકવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
તિત્થિયપક્કન્તકકથા
તિત્થિયપક્કન્તકો ભિક્ખવેતિ એત્થ પન તિત્થિયેસુ પક્કન્તો પવિટ્ઠોતિ તિત્થિયપક્કન્તકો. સો ન કેવલં ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો, અથ ખો ન પબ્બાજેતબ્બોપિ. તત્રાયં વિનિચ્છયો – ઉપસમ્પન્નો ભિક્ખુ તિત્થિયો ભવિસ્સામીતિ સલિઙ્ગેનેવ તેસં ઉપસ્સયં ગચ્છતિ, પદવારે પદવારે દુક્કટં. તેસં લિઙ્ગે આદિન્નમત્તે તિત્થિયપક્કન્તકો હોતિ. યોપિ
સચે પન ‘‘કિં તુમ્હાકં પબ્બજ્જાય ઉક્કટ્ઠ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘કેસમસ્સુલુઞ્ચનાદીની’’તિ વુત્તો એકકેસમ્પિ લુઞ્ચાપેતિ, ઉક્કુટિકપ્પધાનાદીનિ વા વત્તાનિ આદિયતિ, મોરપિઞ્છાદીનિ વા નિવાસેતિ, તેસં લિઙ્ગં ગણ્હાતિ, ‘‘અયં પબ્બજ્જા સેટ્ઠા’’તિ સેટ્ઠભાવં વા ઉપગચ્છતિ, ન મુચ્ચતિ, તિત્થિયપક્કન્તકો હોતિ. સચે પન ‘‘સોભતિ નુ ખો મે તિત્થિયપબ્બજ્જા, નનુ ખો સોભતી’’તિ વીમંસનત્થં કુસચીરાદીનિ વા નિવાસેતિ, જટં વા બન્ધતિ, ખારિકાજં વા આદિયતિ, યાવ ન સમ્પટિચ્છતિ, તાવ નં લદ્ધિ રક્ખતિ, સમ્પટિચ્છિતમત્તે તિત્થિયપક્કન્તકો હોતિ. અચ્છિન્નચીવરો પન કુસચીરાદીનિ નિવાસેન્તો રાજભયાદીહિ વા તિત્થિયલિઙ્ગં ગણ્હન્તો લદ્ધિયા અભાવેન નેવ તિત્થિયપક્કન્તકો હોતિ.
અયઞ્ચ તિત્થિયપક્કન્તકો નામ ઉપસમ્પન્નભિક્ખુના કથિતો, તસ્મા સામણેરો સલિઙ્ગેન તિત્થાયતનં ગતોપિ પુન પબ્બજ્જઞ્ચ ઉપસમ્પદઞ્ચ લભતીતિ કુરુન્દિયં વુત્તં. પુરિમો પન થેય્યસંવાસકો અનુપસમ્પન્નેન કથિતો; તસ્મા ઉપસમ્પન્નો કૂટવસ્સં ગણેન્તોપિ અસ્સમણો ન હોતિ. લિઙ્ગે સઉસ્સાહો પારાજિકં આપજ્જિત્વા ભિક્ખુવસ્સાદીનિ ગણેન્તોપિ થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ.
તિત્થિયપક્કન્તકકથા નિટ્ઠિતા.
તિરચ્છાનગતવત્થુકથા
૧૧૧. નાગયોનિયા અટ્ટીયતીતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ સો પવત્તિયં કુસલવિપાકેન દેવસમ્પત્તિસદિસં ઇસ્સરિયસમ્પત્તિં અનુભોતિ, અકુસલવિપાકપટિસન્ધિકસ્સ હરાયતીતિ લજ્જતિ. જિગુચ્છતીતિ અત્તભાવં જિગુચ્છતિ. તસ્સ ભિક્ખુનો નિક્ખન્તેતિ તસ્મિં ભિક્ખુસ્મિં નિક્ખન્તે. અથ વા તસ્સ ભિક્ખુનો નિક્ખમનેતિ અત્થો. વિસ્સટ્ઠો નિદ્દં ઓક્કમીતિ તસ્મિં અનિક્ખન્તે વિસ્સરભયેન સતિં અવિસ્સજ્જિત્વા કપિમિદ્ધવસેનેવ નિદ્દાયન્તો નિક્ખન્તે સતિં વિસ્સજ્જિત્વા વિસ્સટ્ઠો નિરાસઙ્કો મહાનિદ્દં પટિપજ્જિ. વિસ્સરમકાસીતિ ભયવસેન સમણસઞ્ઞં પહાય વિરૂપં મહાસદ્દમકાસિ.
તુમ્હે ખોત્થાતિ તુમ્હે ખો અત્થ; અકારસ્સ લોપં કત્વા વુત્તં. તુમ્હે ખો નાગા ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલાનં અભબ્બત્તા ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે અવિરુળ્હિધમ્મા અત્થ, વિરુળ્હિધમ્મા ન ભવથાતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપત્થો. સજાતિયાતિ નાગિયા એવ. યદા પન મનુસ્સિત્થિઆદિભેદાય અઞ્ઞજાતિયા પટિસેવતિ, તદા દેવપુત્તો વિય હોતિ. એત્થ ચ પવત્તિયં અભિણ્હં સભાવપાતુકમ્મદસ્સનવસેન ‘‘દ્વે પચ્ચયા’’તિ વુત્તં. નાગસ્સ પન પઞ્ચસુ કાલેસુ સભાવપાતુકમ્મં હોતિ – પટિસન્ધિકાલે, તચજહનકાલે, સજાતિયા મેથુનકાલે, વિસ્સટ્ઠનિદ્દોક્કમનકાલે, ચુતિકાલેતિ.
તિરચ્છાનગતો ભિક્ખવેતિ એત્થ નાગો વા હોતુ સુપણ્ણમાણવકાદીનં વા અઞ્ઞતરો, અન્તમસો સક્કં દેવરાજાનં ઉપાદાય યો કોચિ અમનુસ્સજાતિયો, સબ્બોવ ઇમસ્મિં અત્થે તિરચ્છાનગતોતિ વેદિતબ્બો. સો નેવ ઉપસમ્પાદેતબ્બો, ન પબ્બાજેતબ્બો, ઉપસમ્પન્નોપિ નાસેતબ્બોતિ.
તિરચ્છાનગતવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
માતુઘાતકાદિવત્થુકથા
૧૧૨. માતુઘાતકાદિવત્થૂસુ – નિક્ખન્તિં કરેય્યન્તિ નિક્ખમનં નિગ્ગમનં અપવાહનં કરેય્યન્તિ અત્થો. માતુઘાતકો ભિક્ખવેતિ એત્થ યેન મનુસ્સિત્થિભૂતા
૧૧૪. અરહન્તઘાતકોપિ મનુસ્સઅરહન્તવસેનેવ વેદિતબ્બો. મનુસ્સજાતિયઞ્હિ અન્તમસો અપબ્બજિતમ્પિ ખીણાસવં દારકં દારિકં વા સઞ્ચિચ્ચ જીવિતા વોરોપેન્તો અરહન્તઘાતકોવ હોતિ, આનન્તરિયઞ્ચ ફુસતિ, પબ્બજ્જા ચસ્સ વારિતા. અમનુસ્સજાતિકં પન અરહન્તં મનુસ્સજાતિકં વા અવસેસં અરિયપુગ્ગલં ઘાતેત્વા આનન્તરિયો ન હોતિ, પબ્બજ્જાપિસ્સ ન વારિતા, કમ્મં પન બલવં હોતિ. તિરચ્છાનો મનુસ્સઅરહન્તમ્પિ ઘાતેત્વા આનન્તરિયો ન હોતિ, કમ્મં પન ભારિયન્તિ અયમેત્થ વિનિચ્છયો. તે વધાય ઓનીયન્તીતિ વધત્થાય ઓનીયન્તિ, મારેતું નીયન્તીતિ અત્થો. યં પન પાળિયં ‘‘સચા ચ મય’’ન્તિ વુત્તં, તસ્સ સચે મયન્તિ અયમેવત્થો. ‘‘સચે’’તિ હિ વત્તબ્બે એત્થ ‘‘સચા ચ’’ ઇતિ અયં નિપાતો વુત્તો. ‘‘સચે ચ’’ ઇચ્ચેવ વા પાઠો. તત્થ સચેતિ સમ્ભાવનત્થે નિપાતો; ચ ઇતિ પદપૂરણમત્તે. ‘‘સચજ્જ મય’’ન્તિપિ પાઠો. તસ્સ સચે અજ્જ મયન્તિ અત્થો.
૧૧૫. ભિક્ખુનિદૂસકો ભિક્ખવેતિ એત્થ યો પકતત્તં ભિક્ખુનિં તિણ્ણં મગ્ગાનં અઞ્ઞતરસ્મિં દૂસેતિ, અયં ભિક્ખુનિદૂસકો નામ. એતસ્સ પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ વારિતા. યો પન કાયસંસગ્ગેન સીલવિનાસં પાપેતિ, તસ્સ પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ ન વારિતા. બલક્કારેન ઓદાતવત્થવસનં કત્વા અનિચ્છમાનંયેવ
સઙ્ઘભેદકો ભિક્ખવેતિ એત્થ યો દેવદત્તો વિય સાસનં ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયં કત્વા ચતુન્નં કમ્માનં અઞ્ઞતરવસેન સઙ્ઘં ભિન્દતિ, અયં સઙ્ઘભેદકો નામ. એતસ્સ પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ વારિતા.
લોહિતુપ્પાદકો ભિક્ખવેતિ એત્થાપિ યો દેવદત્તો વિય દુટ્ઠચિત્તેન વધકચિત્તેન તથાગતસ્સ જીવમાનકસરીરે ખુદ્દકમક્ખિકાય પિવનકમત્તમ્પિ લોહિતં ઉપ્પાદેતિ, અયં લોહિતુપ્પાદકો નામ. એતસ્સ પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ વારિતા. યો પન રોગવૂપસમનત્થં જીવકો વિય સત્થેન ફાલેત્વા પૂતિમંસઞ્ચ લોહિતઞ્ચ નીહરિત્વા ફાસું કરોતિ, બહું સો પુઞ્ઞં પસવતીતિ.
માતુઘાતકાદિવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
ઉભતોબ્યઞ્જનકવત્થુકથા
૧૧૬. ઉભતોબ્યઞ્જનકો ભિક્ખવેતિ ઇત્થિનિમિત્તુપ્પાદનકમ્મતો ચ પુરિસનિમિત્તુપ્પાદનકમ્મતો ચ ઉભતો બ્યઞ્જનમસ્સ અત્થીતિ ઉભતોબ્યઞ્જનકો. કરોતીતિ પુરિસનિમિત્તેન ઇત્થીસુ મેથુનવીતિક્કમં કરોતિ. કારાપેતીતિ પરં સમાદપેત્વા અત્તનો ઇત્થિનિમિત્તે કારાપેતિ, સો દુવિધો હોતિ – ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકો, પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકોતિ.
તત્થ ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ ઇત્થિનિમિત્તં પાકટં હોતિ, પુરિસનિમિત્તં પટિચ્છન્નં. પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ પુરિસનિમિત્તં પાકટં, ઇત્થિનિમિત્તં પટિચ્છન્નં. ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ ઇત્થીસુ પુરિસત્તં કરોન્તસ્સ ઇત્થિનિમિત્તં પટિચ્છન્નં હોતિ, પુરિસનિમિત્તં પાકટં હોતિ. પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ પુરિસાનં ઇત્થિભાવં ઉપગચ્છન્તસ્સ પુરિસનિમિત્તં પટિચ્છન્નં હોતિ, ઇત્થિનિમિત્તં પાકટં હોતિ. ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકો સયઞ્ચ ગબ્ભં ગણ્હાતિ, પરઞ્ચ ગણ્હાપેતિ. પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકો પન સયં ન ગણ્હાતિ, પરં ગણ્હાપેતીતિ, ઇદમેતેસં નાનાકરણં. કુરુન્દિયં પન વુત્તં – ‘‘યદિ પટિસન્ધિયં પુરિસલિઙ્ગં
ઉભતોબ્યજ્જનકવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
અનુપજ્ઝાયકાદિવત્થુકથા
૧૧૭. તેન ખો પન સમયેનાતિ યેન સમયેન ભગવતા સિક્ખાપદં અપઞ્ઞત્તં હોતિ, તેન સમયેન. અનુપજ્ઝાયકન્તિ ઉપજ્ઝં અગાહાપેત્વા સબ્બેન સબ્બં ઉપજ્ઝાયવિરહિતં. એવં ઉપસમ્પન્ના નેવ ધમ્મતો ન આમિસતો સઙ્ગહં લભન્તિ, તે પરિહાયન્તિયેવ, ન વડ્ઢન્તિ. ન ભિક્ખવે અનુપજ્ઝાયકોતિ ઉપજ્ઝં અગાહાપેત્વા નિરુપજ્ઝાયકો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો. યો ઉપસમ્પાદેય્ય આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિતો પટ્ઠાય એવં ઉપસમ્પાદેન્તસ્સ આપત્તિ હોતિ; કમ્મં પન ન કુપ્પતિ. કેચિ કુપ્પતીતિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. સઙ્ઘેન ઉપજ્ઝાયેનાતિઆદીસુપિ ઉભતોબ્યઞ્જનકુપજ્ઝાયપરિયોસાનેસુ એસેવ નયો.
અનુપજ્ઝાયકાદિવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
અપત્તકાદિવત્થુકથા
૧૧૮. હત્થેસુ પિણ્ડાય ચરન્તીતિ યો હત્થેસુ પિણ્ડો લબ્ભતિ, તદત્થાય ચરન્તિ. સેય્યથાપિ તિત્થિયાતિ યથા આજીવકનામકા તિત્થિયા; સૂપબ્યઞ્જનેહિ મિસ્સેત્વા હત્થેસુ ઠપિતપિણ્ડમેવ હિ તે ભુઞ્જન્તિ. આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ એવં ઉપસમ્પાદેન્તસ્સેવ આપત્તિ હોતિ, કમ્મં પન ન કુપ્પતિ. અચીવરકાદિવત્થૂસુપિ એસેવ નયો.
યાચિતકેનાતિ ‘‘યાવ ઉપસમ્પદં કરોમ, તાવ દેથા’’તિ યાચિત્વા ગહિતેન; તાવકાલિકેનાતિ અત્થો. ઈદિસેન હિ પત્તેન વા ચીવરેન વા પત્તચીવરેન વા ઉપસમ્પાદેન્તસ્સેવ આપત્તિ હોતિ, કમ્મં પન ન કુપ્પતિ, તસ્મા પરિપુણ્ણપત્તચીવરોવ ઉપસમ્પાદેતબ્બો. સચે તસ્સ નત્થિ, આચરિયુપજ્ઝાયા ચસ્સ દાતુકામા હોન્તિ, અઞ્ઞે વા ભિક્ખૂ નિરપેક્ખેહિ નિસ્સજ્જિત્વા અધિટ્ઠાનુપગં પત્તચીવરં દાતબ્બં. પબ્બજ્જાપેક્ખં પન પણ્ડુપલાસં યાચિતકેનાપિ પત્તચીવરેન પબ્બાજેતું વટ્ટતિ, સભાગટ્ઠાને વિસ્સાસેન ગહેત્વાપિ પબ્બાજેતું વટ્ટતિ.
સચે પન
અપત્તકાદિવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
હત્થચ્છિન્નાદિવત્થુકથા
૧૧૯. હત્થચ્છિન્નાદિવત્થૂસુ – હત્થચ્છિન્નોતિ યસ્સ હત્થતલે વા મણિબન્ધે વા કપ્પરે વા યત્થ કત્થચિ એકો વા દ્વે વા હત્થા છિન્ના હોન્તિ. પાદચ્છિન્નોતિ યસ્સ અગ્ગપાદે વા ગોપ્ફકેસુ વા જઙ્ઘાય વા યત્થ કત્થચિ એકો વા દ્વે વા પાદા છિન્ના હોન્તિ. હત્થપાદચ્છિન્નોતિ યસ્સ વુત્તપ્પકારેનેવ ચતૂસુ હત્થપાદેસુ દ્વે વા તયો વા સબ્બે વા હત્થપાદા છિન્ના હોન્તિ. કણ્ણચ્છિન્નોતિ યસ્સ કણ્ણમૂલે વા કણ્ણસક્ખલિકાય વા એકો વા દ્વે વા કણ્ણા છિન્ના હોન્તિ. યસ્સ પન કણ્ણાવિદ્ધે છિજ્જન્તિ, સક્કા ચ હોતિ સઙ્ઘાટેતું, સો કણ્ણં સઙ્ઘાટેત્વા પબ્બાજેતબ્બો. નાસચ્છિન્નોતિ યસ્સ અજપદકે વા અગ્ગે વા એકપુટે વા યત્થ કત્થચિ નાસા છિન્ના હોતિ. યસ્સ પન નાસિકા સક્કા હોતિ સન્ધેતું, સો તં ફાસુકં કત્વા પબ્બાજેતબ્બો. કણ્ણનાસચ્છિન્નો ઉભયવસેન વેદિતબ્બો. અઙ્ગુલિચ્છિન્નોતિ યસ્સ નખસેસં અદસ્સેત્વા એકા વા બહૂ વા અઙ્ગુલિયો છિન્ના હોન્તિ. યસ્સ પન સુત્તતન્તુમત્તમ્પિ નખસેસં પઞ્ઞાયતિ, તં પબ્બાજેતું વટ્ટતિ. અળચ્છિન્નોતિ યસ્સ ચતૂસુ અઙ્ગુટ્ઠકેસુ અઙ્ગુલિયં વુત્તનયેનેવ એકો વા બહૂ વા અઙ્ગુટ્ઠકા છિન્ના હોન્તિ. કણ્ડરચ્છિન્નોતિ યસ્સ કણ્ડરનામકા મહાન્હારૂ પુરતો વા પચ્છતો વા છિન્ના હોન્તિ; યેસુ એકસ્સપિ છિન્નત્તા અગ્ગપાદેન વા ચઙ્કમતિ, મૂલેન વા ચઙ્કમતિ, ન વા પાદં પતિટ્ઠાપેતું સક્કોતિ.
ફણહત્થકોતિ
ખુજ્જોતિ યો ઉરસ્સ વા પિટ્ઠિયા વા પસ્સસ્સ વા નિક્ખન્તત્તા ખુજ્જસરીરો. યસ્સ પન
વામનોતિ જઙ્ઘવામનો વા કટિવામનો વા ઉભયવામનો વા. જઙ્ઘવામનસ્સ કટિતો પટ્ઠાય હેટ્ઠિમકાયો રસ્સો હોતિ, ઉપરિમકાયો પરિપુણ્ણો. કટિવામનસ્સ કટિતો પટ્ઠાય ઉપરિમકાયો રસ્સો હોતિ, હેટ્ઠિમકાયો પરિપુણ્ણો. ઉભયવામનસ્સ ઉભોપિ કાયા રસ્સા હોન્તિ, યેસં રસ્સત્તા ભૂતાનં વિય પરિવટુમો મહાકુચ્છિઘટસદિસો અત્તભાવો હોતિ, તં તિવિધમ્પિ પબ્બાજેતું ન વટ્ટતિ.
ગલગણ્ડીતિ યસ્સ કુમ્ભણ્ડં વિય ગલે ગણ્ડો હોતિ. દેસનામત્તમેવ ચેતં, યસ્મિં કિસ્મિઞ્ચિ પન પદેસે ગણ્ડે સતિ ન પબ્બાજેતબ્બો. તત્થ વિનિચ્છયો – ‘‘ન ભિક્ખવે પઞ્ચહિ આબાધેહિ ફુટ્ઠો પબ્બાજેતબ્બો’’તિ એત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. લક્ખણાહતકસાહતલિખિતકેસુ યં વત્તબ્બં, તં ‘‘ન ભિક્ખવે લક્ખણાહતો’’તિઆદીસુ વુત્તમેવ.
સીપદીતિ ભારપાદો વુચ્ચતિ. યસ્સ પાદો થૂલો હોતિ સઞ્જાતપિળકો ખરો, સો ન પબ્બાજેતબ્બો. યસ્સ પન ન તાવ ખરભાવં ગણ્હાતિ, સક્કા હોતિ ઉપનાહં બન્ધિત્વા ઉદકઆવાટે પવેસેત્વા ઉદકવાલિકાય પૂરેત્વા યથા સિરા પઞ્ઞાયન્તિ, જઙ્ઘા ચ તેલનાળિકા વિય હોતિ, એવં મિલાપેતું સક્કા, તસ્સ પાદં ઈદિસં કત્વા તં પબ્બાજેતું વટ્ટતિ. સચે પુન વડ્ઢતિ, ઉપસમ્પાદેન્તેનાપિ તથા કત્વાવ ઉપસમ્પાદેતબ્બો.
પાપરોગીતિ અરિસભગન્દરપિત્તસેમ્હકાસસોસાદીસુ યેન કેનચિ રોગેન નિચ્ચાતુરો અતેકિચ્છરોગો જેગુચ્છો અમનાપો; અયં ન પબ્બાજેતબ્બો.
પરિસદૂસકોતિ યો અત્તનો વિરૂપતાય પરિસં દૂસેતિ; અતિદીઘો વા હોતિ અઞ્ઞેસં સીસપ્પમાણનાભિપ્પદેસો, અતિરસ્સો
સમ્બદ્ધભમુકો વા નિલ્લોમભમુકો વા મક્કટભમુકો વા અતિમહન્તક્ખિ વા અતિખુદ્દકક્ખિ વા મહિંસચમ્મે વાસિકોણેન પહરિત્વા કતછિદ્દસદિસેહિ અક્ખીહિ સમન્નાગતો, વિસમક્ખિ વા એકેન મહન્તેન એકેન ખુદ્દકેન અક્ખિના સમન્નાગતો, વિસમચક્કલો વા એકેન ઉદ્ધં એકેન અધોતિ એવં વિસમજાતેહિ અક્ખિચક્કલેહિ સમન્નાગતો, કેકરો વા ગમ્ભીરક્ખિ વા યસ્સ ગમ્ભીરે ઉદપાને ઉદકતારકા વિય અક્ખિતારકા પઞ્ઞાયન્તિ; નિક્ખન્તક્ખિ વા યસ્સ કક્કટકસ્સેવ અક્ખિતારકા નિક્ખન્તા હોન્તિ; હત્થિકણ્ણો વા મહતીહિ કણ્ણસક્ખલિકાહિ સમન્નાગતો, મૂસિકકણ્ણો વા જટુકકણ્ણો વા ખુદ્દિકાહિ કણ્ણસક્ખલિકાહિ સમન્નાગતો, છિદ્દમત્તકણ્ણો વા યસ્સ વિના કણ્ણસક્ખલિકાહિ
અતિમહન્તનાસિકો વા અતિખુદ્દકનાસિકો વા ચિપિટનાસિકો વા મજ્ઝે અપ્પતિટ્ઠહિત્વા એકપસ્સે ઠિતવઙ્કનાસિકો વા, દીઘનાસિકો વા સુકતુણ્ડસદિસાય જિવ્હાય લેહિતું સક્કુણેય્યાય નાસિકાય સમન્નાગતો, નિચ્ચપગ્ઘરિતસિઙ્ઘાણિકનાસો વા.
મહામુખો વા યસ્સ પટઙ્ગમણ્ડૂકસ્સેવ મુખનિમિત્તંયેવ મહન્તં હોતિ, મુખં પન લાબુસદિસં
મહાદન્તો વા અટ્ઠકદન્તસદિસેહિ દન્તેહિ સમન્નાગતો અસુરદન્તો વા હેટ્ઠા વા ઉપરિ વા બહિનિક્ખન્તદન્તો, યસ્સ પન સક્કા હોતિ ઓટ્ઠેહિ પિદહિતું કથેન્તસ્સેવ પઞ્ઞાયતિ નો અકથેન્તસ્સ, તં પબ્બાજેતું વટ્ટતિ. પૂતિદન્તો વા નિદ્દન્તો વા યસ્સ પન દન્તન્તરે કલન્દકદન્તો વિય સુખુમદન્તો હોતિ, તં પબ્બાજેતું વટ્ટતિ.
મહાહનુકો વા ગોહનુસદિસેન હનુના સમન્નાગતો, દીઘહનુકો વા ચિપિટહનુકો વા અન્તોપવિટ્ઠેન વિય અતિરસ્સેન હનુકેન સમન્નાગતો, ભિન્નહનુકો વા વઙ્કહનુકો વા નિમ્મસ્સુદાઠિકો વા ભિક્ખુનિસદિસમુખો દીઘગલો વા બકગલસદિસેન ગલેન સમન્નાગતો, રસ્સગલો વા અન્તોપવિટ્ઠેન
ભટ્ઠકટિકો વા મહાઆનિસદો વા ઉદ્ધનકૂટસદિસેહિ આનિસદમંસેહિ અચ્ચુગ્ગતેહિ સમન્નાગતો, મહાઊરુકો વા વાતણ્ડિકો વા મહાજાણુકો વા સઙ્ઘટ્ટનજાણુકો વા દીઘજઙ્ઘો વા યટ્ઠિસદિસજઙ્ઘો વિકટો વા પણ્હો વા ઉબ્બદ્ધપિણ્ડિકો વા, સો દુવિધો હેટ્ઠા ઓરુળ્હાહિ વા ઉપરિ આરુળ્હાહિ વા મહતીહિ જઙ્ઘપિણ્ડિકાહિ સમન્નાગતો, મહાજઙ્ઘો વા થૂલજઙ્ઘપિણ્ડિકો વા મહાપાદો વા મહાપણ્હિ વા પિટ્ઠિકપાદો વા પાદવેમજ્ઝતો ઉટ્ઠિતજઙ્ઘો વઙ્કપાદો વા સો દુવિધો – અન્તો વા બહિ વા પરિવત્તપાદો ગણ્ઠિકઙ્ગુલિ વા સિઙ્ગિવેરફણસદિસાહિ અઙ્ગુલીહિ સમન્નાગતો, અન્ધનખો વા કાળવણ્ણેહિ પૂતિનખેહિ સમન્નાગતો, સબ્બોપિ એસ પરિસદૂસકો. એવરૂપો પરિસદૂસકો ન પબ્બાજેતબ્બો.
કાણોતિ પસન્નન્ધો વા હોતુ પુપ્ફાદીહિ વા ઉપહતપસાદો. યો દ્વીહિ વા એકેન વા અક્ખિના કુણીતિ હત્થકુણી વા પાદકુણી વા અઙ્ગુલિકુણી વા; યસ્સ એતેસુ હત્થાદીસુ યંકિઞ્ચિ વઙ્કં પઞ્ઞાયતિ, સો કુણી નામ. ખઞ્જોતિ નતજાણુકો વા ભિન્નજઙ્ઘો વા મજ્ઝે સઙ્કુટિતપાદત્તા કુણ્ડપાદકો વા પિટ્ઠિપાદમજ્ઝેન ચઙ્કમન્તો અગ્ગે સઙ્કુટિતપાદત્તા કુણ્ડપાદકો વા પિટ્ઠિપાદગ્ગેન ચઙ્કમન્તો અગ્ગપાદેનેવ ચઙ્કમનખઞ્જો વા પણ્હિકાય ચઙ્કમનખઞ્જો
પક્ખહતોતિ છિન્નિરિયાપથોતિ પીઠસપ્પિ વુચ્ચતિ. જરાદુબ્બલોતિ જિણ્ણભાવેન દુબ્બલો અત્તનો ચીવરરજનાદિકમ્મં કાતુમ્પિ અસમત્થો. યો પન મહલ્લકોપિ બલવા હોતિ, અત્તાનં પટિજગ્ગિતું સક્કોતિ, સો પબ્બાજેતબ્બો. અન્ધોતિ જચ્ચન્ધો વુચ્ચતિ. મૂગોતિ યસ્સ વચીભેદો નપ્પવત્તતિ; યસ્સાપિ પવત્તતિ, સરણગમનં પન પરિપુણ્ણં ભાસિતું ન સક્કોતિ, તાદિસં મમ્મનમ્પિ પબ્બાજેતું ન વટ્ટતિ. યો પન સરણગમનમત્તં પરિપુણ્ણં ભાસિતું સક્કોતિ, તં પબ્બાજેતું વટ્ટતિ.
બધિરોતિ યો સબ્બેન સબ્બં ન સુણાતિ. યો પન મહાસદ્દં સુણાતિ, તં પબ્બાજેતું વટ્ટતિ. અન્ધમૂગાદયો ઉભયદોસવસેન વુત્તા. યેસઞ્ચ પબ્બજ્જા પટિક્ખિત્તા, ઉપસમ્પદાપિ તેસં પટિક્ખિત્તાવ. સચે પન તે સઙ્ઘો ઉપસમ્પાદેતિ, સબ્બેપિ હત્થચ્છિન્નાદયો સૂપસમ્પન્ના, કારકસઙ્ઘો પન આચરિયુપજ્ઝાયા ચ આપત્તિતો ન મુચ્ચન્તિ. વક્ખતિ ચ – ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે પુગ્ગલો અપ્પત્તો ઓસારણં, તઞ્ચે સઙ્ઘો ઓસારેતિ, એકચ્ચો સુઓસારિતો, એકચ્ચો દુઓસારિતો’’તિ તસ્સત્થો આગતટ્ઠાનેયેવ આવિ ભવિસ્સતીતિ.
હત્થચ્છિન્નાદિવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
અલજ્જીનિસ્સયવત્થુકથા
૧૨૦. અલજ્જીનં નિસ્સાય વસન્તીતિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં; અલજ્જિપુગ્ગલે નિસ્સાય વસન્તીતિ યાવ ભિક્ખુસભાગતં જાનામીતિ નિસ્સયદાયકસ્સ ભિક્ખુનો ભિક્ખૂહિ સભાગતં લજ્જિભાવં યાવ જાનામીતિ અત્થો. તસ્મા નવં ઠાનં ગતેન ‘‘એહિ ભિક્ખુ, નિસ્સયં ગણ્હાહી’’તિ વુચ્ચમાનેનાપિ ચતૂહપઞ્ચાહં નિસ્સયદાયકસ્સ લજ્જિભાવં ઉપપરિક્ખિત્વા નિસ્સયો ગહેતબ્બો.
સચે ‘‘થેરો લજ્જી’’તિ ભિક્ખૂનં સન્તિકે સુત્વા આગતદિવસેયેવ ગહેતુકામો હોતિ, થેરો પન ‘‘આગમેહિ તાવ, વસન્તો જાનિસ્સસી’’તિ કતિપાહં આચારં ઉપપરિક્ખિત્વા નિસ્સયં દેતિ, વટ્ટતિ. પકતિયા નિસ્સયગ્ગહણટ્ઠાનં
અલજ્જીનિસ્સયવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
ગમિકાદિનિસ્સયવત્થુકથા
૧૨૧. નિસ્સયકરણીયોતિ કરણીયનિસ્સયો, કરણીયો મયા નિસ્સયો; ગહેતબ્બોતિ અત્થો. નિસ્સયં અલભમાનેનાતિ અત્તના સદ્ધિં અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નેસુ નિસ્સયદાયકે અસતિ નિસ્સયં ન લભતિ નામ. એવં અલભન્તેન અનિસ્સિતેન બહૂનિપિ દિવસાનિ ગન્તબ્બં. સચે પુબ્બેપિ નિસ્સયં ગહેત્વા વુત્થપુબ્બં કઞ્ચિ આવાસં પવિસતિ, એકરત્તં વસન્તેનાપિ નિસ્સયો ગહેતબ્બો. અન્તરામગ્ગે વિસ્સમન્તો વા સત્થં પરિયેસન્તો વા કતિપાહં વસતિ, અનાપત્તિ. અન્તોવસ્સે પન નિબદ્ધવાસં વસિતબ્બં, નિસ્સયો ચ ગહેતબ્બો. નાવાય ગચ્છન્તસ્સ પન વસ્સાને આગતેપિ નિસ્સયં અલભન્તસ્સ અનાપત્તિ.
યાચિયમાનેનાતિ તેન ગિલાનેન યાચિયમાનેન અનિસ્સિતેન વસિતબ્બં. સચે ‘‘યાચાહિ મ’’ન્તિ વુચ્ચમાનોપિ ગિલાનો માનેન ન યાચતિ, ગન્તબ્બં.
ફાસુ હોતીતિ સમથવિપસ્સનાનં પટિલાભવસેન ફાસુ હોતિ. ઇમઞ્હિ પરિહારં નેવ સોતાપન્નો ન સકદાગામી અનાગામી અરહન્તો લભન્તિ; ન થામગતસ્સ સમાધિનો વા વિપસ્સનાય વા લાભી, વિસ્સટ્ઠકમ્મટ્ઠાને પન બાલપુથુજ્જને કથાવ નત્થિ. યસ્સ ખો પન સમથો વા વિપસ્સના વા તરુણો હોતિ, અયં ઇમં પરિહારં લભતિ, પવારણસઙ્ગહોપિ એતસ્સેવ અનુઞ્ઞાતો. તસ્મા ઇમિના પુગ્ગલેન આચરિયે પવારેત્વા ગતેપિ ‘‘યદા પતિરૂપો નિસ્સયદાયકો આગચ્છિસ્સતિ, તસ્સ નિસ્સાય વસિસ્સામી’’તિ આભોગં કત્વા પુન યાવ
૧૨૨. ગોત્તેનપિ અનુસ્સાવેતુન્તિ મહાકસ્સપસ્સ ઉપસમ્પદાપેક્ખોતિ એવં ગોત્તં વત્વા અનુસ્સાવેતું અનુજાનામીતિ અત્થો.
૧૨૩. દ્વે એકાનુસ્સાવનેતિ દ્વે એકતો અનુસ્સાવને; એકેન એકસ્સ અઞ્ઞેન ઇતરસ્સાતિ એવં દ્વીહિ વા આચરિયેહિ એકેન વા એકક્ખણે કમ્મવાચં અનુસ્સાવેન્તેહિ ઉપસમ્પાદેતું અનુજાનામીતિ અત્થો.
દ્વે તયો એકાનુસ્સાવને કાતું તઞ્ચ ખો એકેન ઉપજ્ઝાયેનાતિ દ્વે વા તયો વા જને પુરિમનયેનેવ એકતો અનુસ્સાવને કાતું અનુજાનામિ; તઞ્ચ ખો અનુસ્સાવનકિરિયં એકેન ઉપજ્ઝાયેન અનુજાનામીતિ અત્થો. તસ્મા એકેન આચરિયેન દ્વે વા તયો વા અનુસ્સાવેતબ્બા. દ્વીહિ વા તીહિ વા આચરિયેહિ વિસું વિસું એકેન એકસ્સાતિ એવં એકપ્પહારેનેવ દ્વે તિસ્સો વા કમ્મવાચા કાતબ્બા. સચે પન નાનાચરિયા નાનુપજ્ઝાયા હોન્તિ, તિસ્સત્થેરો સુમનત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકં, સુમનત્થેરો તિસ્સત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકં અનુસ્સાવેતિ, અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચ ગણપૂરકા હોન્તિ, વટ્ટતિ. સચે પન નાનાઉપજ્ઝાયા હોન્તિ, એકો આચરિયો હોતિ, ‘‘નત્વેવ નાનુપજ્ઝાયેના’’તિ પટિક્ખિત્તત્તા ન વટ્ટતિ. ઇદં સન્ધાય હિ એસ પટિક્ખેપો.
ગમિકાદિનિસ્સયવત્થુકથા નિટ્ઠિતા.
ઉપસમ્પદાવિધિકથા
૧૨૬. પઠમં ઉપજ્ઝં ગાહાપેતબ્બોતિ એત્થ વજ્જાવજ્જં ઉપનિજ્ઝાયતીતિ ઉપજ્ઝા, તં ઉપજ્ઝં; ‘‘ઉપજ્ઝાયો મે ભન્તે હોહી’’તિ એવં વદાપેત્વા ગાહાપેતબ્બો. વિત્થાયન્તીતિ વિત્થદ્ધગત્તા હોન્તિ. યં જાતન્તિ યં તવ સરીરે જાતં નિબ્બત્તં વિજ્જમાનં, તં સઙ્ઘમજ્ઝે પુચ્છન્તે સન્તં અત્થીતિ વત્તબ્બન્તિઆદિ. ઉલ્લુમ્પતુ મન્તિ ઉદ્ધરતુ મં.
ઉપસમ્પદાવિધિકથા નિટ્ઠિતા.
ચત્તારોનિસ્સયાદિકથા
૧૨૮. તાવદેવાતિ છાયા મેતબ્બાતિ એકપોરિસા વા દ્વિપોરિસા વાતિ છાયા મેતબ્બા. ઉતુપ્પમાણં આચિક્ખિતબ્બન્તિ ‘‘વસ્સાનો હેમન્તો ગિમ્હો’’તિ એવં ઉતુપ્પમાણં આચિક્ખિતબ્બં. એત્થ ચ ઉતુયેવ ઉતુપ્પમાણં. સચે વસ્સાનાદયો અપરિપુણ્ણા હોન્તિ, યત્તકેહિ દિવસેહિ યસ્સ યો ઉતુ અપરિપુણ્ણો, તે દિવસે સલ્લક્ખેત્વા સો દિવસભાગો આચિક્ખિતબ્બો. અથ વા ‘‘અયં નામ ઉતુ, સો ચ ખો પરિપુણ્ણો વા અપરિપુણ્ણો વા’’તિ એવં ઉતુપ્પમાણં આચિક્ખિતબ્બં. ‘‘પુબ્બણ્હો વા સાયન્હો વા’’તિ એવં દિવસભાગો સઙ્ગીતીતિ ઇદમેવ સબ્બં એકતો કત્વા ‘‘ત્વં કિં લભસિ, કા તે છાયા, કિં ઉતુપ્પમાણં, કો દિવસભાગો’’તિ પુટ્ઠો ‘‘ઇદં નામ લભામિ – વસ્સં વા હેમન્તં વા ગિમ્હં વા, અયં મે છાયા, ઇદં ઉતુપ્પમાણં, અયં દિવસભાગોતિ વદેય્યાસી’’તિ એવં આચિક્ખિતબ્બં.
૧૨૯. ઓહાયાતિ છડ્ડેત્વા. દુતિયં દાતુન્તિ ઉપસમ્પદમાળકતો પરિવેણં ગચ્છન્તસ્સ દુતિયકં દાતું અનુજાનામિ, ચત્તારિ ચ અકરણીયાનિ આચિક્ખિતુન્તિ અત્થો. પણ્ડુપલાસોતિ પણ્ડુવણ્ણો પત્તો. બન્ધના પવુત્તોતિ વણ્ટતો પતિતો. અભબ્બો હરિતત્થાયાતિ પુન હરિતો ભવિતું અભબ્બો. પુથુસિલાતિ મહાસિલા.
૧૩૦. અલબ્ભમાનાય સામગ્ગિયા અનાપત્તિ સમ્ભોગે સંવાસેતિ યાવ તસ્સ ઉક્ખેપનીયકમ્મકરણત્થાય સામગ્ગી ન લબ્ભતિ, તાવ તેન સદ્ધિં સમ્ભોગે ચ ઉપોસથપવારણાદિકરણભેદે
ચત્તારોનિસ્સયાદિકથા નિટ્ઠિતા.
સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય
દ્વાસત્તતિઅધિકવત્થુસતપટિમણ્ડિતસ્સ મહાખન્ધકસ્સ
અત્થવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
મહાખન્ધકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.