ચૂળસઙ્ગામો
અનુવિજ્જકસ્સ પટિપત્તિવણ્ણના
૩૬૫. ચૂળસઙ્ગામે સઙ્ગામાવચરેન ભિક્ખુનાતિ સઙ્ગામો વુચ્ચતિ અધિકરણવિનિચ્છયત્થાય સઙ્ઘસન્નિપાતો. તત્ર હિ અત્તપચ્ચત્થિકા ચેવ સાસનપચ્ચત્થિકા ચ ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયં સત્થુ સાસનં દીપેન્તા સમોસરન્તિ વેસાલિકા વજ્જિપુત્તકા વિય. યો ભિક્ખુ તેસં પચ્ચત્થિકાનં લદ્ધિં મદ્દિત્વા સકવાદદીપનત્થાય તત્થ અવચરતિ, અજ્ઝોગાહેત્વા વિનિચ્છયં પવત્તેતિ, સો સઙ્ગામાવચરો નામ યસત્થેરો વિય. તેન સઙ્ગામાવચરેન ભિક્ખુના સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમન્તેન નીચચિત્તેન સઙ્ઘો ઉપસઙ્કમિતબ્બો. નીચચિત્તેનાતિ માનદ્ધજં નિપાતેત્વા નિહતમાનચિત્તેન. રજોહરણસમેનાતિ પાદપુઞ્છનસમેન; યથા રજોહરણસ્સ સંકિલિટ્ઠે વા અસંકિલિટ્ઠે વા પાદે પુઞ્છિયમાને નેવ રાગો ન દોસો; એવં ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ અરજ્જન્તેન અદુસ્સન્તેનાતિ અત્થો. યથાપતિરૂપે આસનેતિ યથાપતિરૂપં આસનં ઞત્વા અત્તનો પાપુણનટ્ઠાને થેરાનં ભિક્ખૂનં પિટ્ઠિં અદસ્સેત્વા નિસીદિતબ્બં. અનાનાકથિકેનાતિ નાનાવિધં તં તં અનત્થકથં અકથેન્તેન. અતિરચ્છાનકથિકેનાતિ દિટ્ઠસુતમુતમ્પિ રાજકથાદિકં તિરચ્છાનકથં અકથેન્તેન. સામં વા ધમ્મો ભાસિતબ્બોતિ સઙ્ઘસન્નિપાતટ્ઠાને કપ્પિયાકપ્પિયનિસ્સિતા વા રૂપારૂપપરિચ્છેદસમથાચારવિપસ્સનાચારટ્ઠાનનિસજ્જવત્તાદિનિસ્સિતા વા કથા ધમ્મો નામ. એવરૂપો ધમ્મો સયં વા ભાસિતબ્બો, પરો વા અજ્ઝેસિતબ્બો. યો ભિક્ખુ તથારૂપિં કથં કથેતું પહોતિ, સો વત્તબ્બો – ‘‘આવુસો સઙ્ઘમજ્ઝમ્હિ અરિયો વા તુણ્હીભાવો નાતિમઞ્ઞિતબ્બોતિ અરિયા તુણ્હી નિસીદન્તા ન બાલપુથુજ્જના વિય નિસીદન્તિ. અઞ્ઞતરં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વાવ નિસીદન્તિ. ઇતિ કમ્મટ્ઠાનમનસિકારવસેન તુણ્હીભાવો
ન ઉપજ્ઝાયો પુચ્છિતબ્બોતિ ‘‘કો નામો તુય્હં ઉપજ્ઝાયો’’તિ ન પુચ્છિતબ્બો. એસ નયો સબ્બત્થ. ન જાતીતિ ‘‘ખત્તિયજાતિયો ત્વં બ્રાહ્મણજાતિયો’’તિ ન આગમોતિ ‘‘દીઘભાણકોસિ ત્વં મજ્ઝિમભાણકો’’તિ એવં આગમો ન પુચ્છિતબ્બો. કુલપદેસોતિ ખત્તિયકુલાદિવસેનેવ વેદિતબ્બો. અત્રસ્સ પેમં વા દોસો વાતિ અત્ર પુગ્ગલે એતેસં કારણાનં અઞ્ઞતરવસેન પેમં વા ભવેય્ય દોસો વા.
નો પરિસકપ્પિકેનાતિ પરિસકપ્પકેન પરિસાનુવિધાયકેન ન ભવિતબ્બં; યં પરિસાય રુચ્ચતિ, તદેવ ચેતેત્વા કપ્પેત્વા ન કથેતબ્બન્તિ અત્થો. ન હત્થમુદ્દા દસ્સેતબ્બાતિ કથેતબ્બે ચ અકથેતબ્બે ચ સઞ્ઞાજનનત્થં હત્થવિકારો ન કાતબ્બો.
અત્થં અનુવિધિયન્તેનાતિ વિનિચ્છયપટિવેધમેવ સલ્લક્ખેન્તેન ‘‘ઇદં સુત્તં ઉપલબ્ભતિ, ઇમસ્મિં વિનિચ્છયે ઇદં વક્ખામી’’તિ એવં પરિતુલયન્તેન નિસીદિતબ્બન્તિ અત્થો. ન ચ આસના વુટ્ઠાતબ્બન્તિ ન આસના વુટ્ઠાય સન્નિપાતમણ્ડલે વિચરિતબ્બં, વિનયધરે ઉટ્ઠિતે સબ્બા પરિસા ઉટ્ઠહતિ. ન વીતિહાતબ્બન્તિ ન વિનિચ્છયો હાપેતબ્બો. ન કુમ્મગ્ગો સેવિતબ્બોતિ ન આપત્તિ દીપેતબ્બા. અસાહસિકેન ભવિતબ્બન્તિ ન સહસાકારિના ભવિતબ્બં; સહસા દુરુત્તવચનં ન કથેતબ્બન્તિ અત્થો. વચનક્ખમેનાતિ દુરુત્તવાચં ખમનસીલેન. હિતપરિસક્કિનાતિ હિતેસિના હિતગવેસિના કરુણા ચ કરુણાપુબ્બભાગો ચ ઉપટ્ઠાપેતબ્બોતિ અયં પદદ્વયેપિ અધિપ્પાયો. અનસુરુત્તેનાતિ ન અસુરુત્તેન. અસુરુત્તં વુચ્ચતિ વિગ્ગાહિકકથાસઙ્ખાતં અસુન્દરવચનં; તં ન કથેતબ્બન્તિ અત્થો. અત્તા પરિગ્ગહેતબ્બોતિ ‘‘વિનિચ્છિનિતું વૂપસમેતું સક્ખિસ્સામિ નુ ખો નો’’તિ એવં અત્તા પરિગ્ગહેતબ્બો; અત્તનો પમાણં જાનિતબ્બન્તિ અત્થો. પરો પરિગ્ગહેતબ્બોતિ ‘‘લજ્જિયા નુ ખો અયં પરિસા, સક્કા સઞ્ઞાપેતું
ચોદકો પરિગ્ગહેતબ્બોતિ ‘‘ધમ્મચોદકો નુ ખો નો’’તિ એવં પરિગ્ગહેતબ્બો. ચુદિતકો પરિગ્ગહેતબ્બોતિ ‘‘ધમ્મચુદિતકો નુ ખો નો’’તિ એવં પરિગ્ગહેતબ્બો. અધમ્મચોદકો પરિગ્ગહેતબ્બોતિ વુત્તં અહાપેન્તેનાતિ ચોદકચુદિતકેહિ વુત્તવચનં અહાપેન્તેન. અવુત્તં અપકાસેન્તેનાતિ અનોસટં વત્થું અપ્પકાસેન્તેન. મન્દો હાસેતબ્બોતિ મન્દો મોમૂહો પગ્ગણ્હિતબ્બો, ‘‘નનુ ત્વં કુલપુત્તો’’તિ ઉત્તેજેત્વા અનુયોગવત્તં કથાપેત્વા તસ્સ અનુયોગો ગણ્હિતબ્બો. ભીરૂ અસ્સાસેતબ્બોતિ યસ્સ સઙ્ઘમજ્ઝં વા ગણમજ્ઝં વા અનોસટપુબ્બત્તા સારજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, તાદિસો ‘‘મા ભાયિ, વિસ્સટ્ઠો કથેહિ, મયં તે ઉપત્થમ્ભા ભવિસ્સામા’’તિ વત્વાપિ અનુયોગવત્તં કથાપેતબ્બો. ચણ્ડો નિસેધેતબ્બોતિ અપસાદેતબ્બો તજ્જેતબ્બો. અસુચિ વિભાવેતબ્બોતિ અલજ્જિં પકાસેત્વા આપત્તિં દેસાપેતબ્બો. ઉજુમદ્દવેનાતિ યો ભિક્ખુ ઉજુ સીલવા કાયવઙ્કાદિરહિતો, સો મદ્દવેનેવ ઉપચરિતબ્બો. ધમ્મેસુ ચ પુગ્ગલેસુ ચાતિ એત્થ યો ધમ્મગરુકો હોતિ ન પુગ્ગલગરુકો, અયમેવ ધમ્મેસુ ચ પુગ્ગલેસુ ચ મજ્ઝત્તોતિ વેદિતબ્બો.
૩૬૬. સુત્તં સંસન્દનત્થાયાતિઆદીસુ તેન ચ પન એવં સબ્રહ્મચારીનં પિયમનાપગરુભાવનીયેન અનુવિજ્જકેન સમુદાહટેસુ સુત્તાદીસુ સુત્તં સંસન્દનત્થાય; આપત્તાનાપત્તીનં સંસન્દનત્થન્તિ વેદિતબ્બં. ઓપમ્મં નિદસ્સનત્થાયાતિ ઓપમ્મં અત્થદસ્સનત્થાય. અત્થો વિઞ્ઞાપનત્થાયાતિ અત્થો જાનાપનત્થાય. પટિપુચ્છા ઠપનત્થાયાતિ પુચ્છા પુગ્ગલસ્સ ઠપનત્થાય. ઓકાસકમ્મં ચોદનત્થાયાતિ વત્થુના વા આપત્તિયા વા ચોદનત્થાય. ચોદના સારણત્થાયાતિ દોસાદોસં સરાપનત્થાય. સારણા સવચનીયત્થાયાતિ દોસાદોસસારણા સવચનીયકરણત્થાય. સવચનીયં પલિબોધત્થાયાતિ સવચનીયં ‘‘ઇમમ્હા આવાસા પરં મા પક્કમી’’તિ એવં પલિબોધત્થાય. પલિબોધો વિનિચ્છયત્થાયાતિ વિનિચ્છયં પાપનત્થાય. વિનિચ્છયો સન્તીરણત્થાયાતિ દોસાદોસં સન્તીરણત્થાય તુલનત્થાય. સન્તીરણં ઠાનાટ્ઠાનગમનત્થાયાતિ આપત્તિઅનાપત્તિગરુકલહુકાપત્તિજાનનત્થાય સઙ્ઘો સમ્પરિગ્ગહસમ્પટિચ્છનત્થાયાતિ વિનિચ્છયસમ્પટિગ્ગહણત્થાય ચ; સુવિનિચ્છિતદુબ્બિનિચ્છિતભાવજાનનત્થાય ચાતિ અત્થો. પચ્ચેકટ્ઠાયિનો અવિસંવાદકટ્ઠાયિનોતિ ઇસ્સરિયાધિપચ્ચજેટ્ઠકટ્ઠાને
ઇદાનિ યે મન્દા મન્દબુદ્ધિનો એવં વદેય્યું ‘‘વિનયો નામ કિમત્થાયા’’તિ તેસં વચનોકાસપિદહનત્થમત્તં દસ્સેતું વિનયો સંવરત્થાયાતિઆદિમાહ. તત્થ વિનયો સંવરત્થાયાતિ સકલાપિ વિનયપઞ્ઞત્તિ કાયવચીદ્વારસંવરત્થાય. આજીવવિસુદ્ધિપરિયોસાનસ્સ સીલસ્સ ઉપનિસ્સયો અવિપ્પટિસારોતિ પાપપુઞ્ઞાનં કતાકતવસેન ચિત્તવિપ્પટિસારાભાવો. પામુજ્જન્તિ દુબ્બલા તરુણપીતિ. પીતીતિ બલવા બહલપીતિ. પસ્સદ્ધીતિ કાયચિત્તદરથપટિપ્પસ્સદ્ધિ. સુખન્તિ કાયિકચેતસિકસુખં. તઞ્હિ દુવિધમ્પિ સમાધિસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિ. સમાધીતિ ચિત્તેકગ્ગતા. યથાભૂતઞાણદસ્સનન્તિ તરુણવિપસ્સના; ઉદયબ્બયઞાણસ્સેતં અધિવચનં. ચિત્તેકગ્ગતા હિ તરુણવિપસ્સનાય ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિ. નિબ્બિદાતિ સિખાપત્તા વુટ્ઠાનગામિનિબલવવિપસ્સના. વિરાગોતિ અરિયમગ્ગો. વિમુત્તીતિ અરહત્તફલં. ચતુબ્બિધોપિ હિ અરિયમગ્ગો અરહત્તફલસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિ. વિમુત્તિઞાણદસ્સનન્તિ પચ્ચવેક્ખણાઞાણં. વિમુત્તિઞાણદસ્સનં અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થાયાતિ અપચ્ચયપરિનિબ્બાનત્થાય. અપચ્ચયપરિનિબ્બાનસ્સ હિ તં પચ્ચયો હોતિ, તસ્મિં અનુપ્પત્તે અવસ્સં પરિનિબ્બાયિતબ્બતોતિ. એતદત્થા કથાતિ અયં વિનયકથા નામ એતદત્થા. મન્તનાતિ વિનયમન્તના એવ. ઉપનિસાતિ અયં ‘‘વિનયો સંવરત્થાયા’’તિઆદિકા પરમ્પરપચ્ચયતાપિ એતદત્થાય. સોતાવધાનન્તિ ઇમિસ્સા પરમ્પરપચ્ચયકથાય સોતાવધાનં. ઇમં કથં સુત્વા યં ઉપ્પજ્જતિ ઞાણં, તમ્પિ એતદત્થાય. યદિદં અનુપાદા ચિત્તસ્સ વિમોક્ખોતિ યો અયં ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ અનુપાદિયિત્વા ચિત્તસ્સ અરહત્તફલસઙ્ખાતો વિમોક્ખો, સોપિ એતદત્થાય; અપચ્ચયપરિનિબ્બાનત્થાય એવાતિ અત્થો.
૩૬૭. અનુયોગવત્તગાથાસુ પઠમગાથા વુત્તત્થા એવ.
વત્થું વિપત્તિં આપત્તિં, નિદાનં આકારઅકોવિદો પુબ્બાપરં ન જાનાતીતિ ‘‘વત્થુ’’ન્તિઆદીનિ ‘‘ન જાનાતી’’તિ પદેન સમ્બન્ધો. ‘‘અકોવિદો’’તિ સમેન ચાતિ તેનેવ પુબ્બાપરં અજાનનસ્સ સમેન અઞ્ઞાણેન, ‘‘કતાકતં ન જાનાતી’’તિ વુત્તં હોતિ; એવં તાવ નજાનાતિ-પદેન સદ્ધિં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. યં પનેતં ‘‘આકારઅકોવિદો’’તિ વુત્તં, તત્થ આકારઅકોવિદોતિ કારણાકારણે અકોવિદો. ઇતિ ય્વાયં
કમ્મઞ્ચ અધિકરણઞ્ચાતિ ઇમેસમ્પિ પદાનં ‘‘ન જાનાતી’’તિ પદેનેવ સમ્બન્ધો. અયં પનેત્થ યોજના – તથેવ ઇતિ ય્વાયં કમ્મઞ્ચ ન જાનાતિ, અધિકરણઞ્ચ ન જાનાતિ, સત્તપ્પકારે સમથે ચાપિ અકોવિદો, રાગાદીહિ પન રત્તો દુટ્ઠો ચ મૂળ્હો ચ, ભયેન ભયા ગચ્છતિ, સમ્મોહેન મોહા ગચ્છતિ, રત્તત્તા પન દુટ્ઠત્તા ચ છન્દા દોસા ચ ગચ્છતિ, પરં સઞ્ઞાપેતું અસમત્થતાય ન ચ સઞ્ઞત્તિકુસલો, કારણાકારણદસ્સને અસમત્થતાય નિજ્ઝત્તિયા ચ અકોવિદો અત્તનો સદિસાય પરિસાય લદ્ધત્તા લદ્ધપક્ખો, હિરિયા પરિબાહિરત્તા અહિરિકો, કાળકેહિ કમ્મેહિ સમન્નાગતત્તા કણ્હકમ્મો, ધમ્માદરિયપુગ્ગલાદરિયાનં અભાવતો અનાદરો, સ વે તાદિસકો ભિક્ખુ અપટિક્ખોતિ વુચ્ચતિ, ન પટિક્ખિતબ્બો ન ઓલોકેતબ્બો, ન સમ્મન્નિત્વા ઇસ્સરિયાધિપચ્ચજેટ્ઠકટ્ઠાને ઠપેતબ્બોતિ અત્થો. સુક્કપક્ખગાથાનમ્પિ યોજનાનયો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ.
ચૂળસઙ્ગામવણ્ણના નિટ્ઠિતા.