નિદાનવણ્ણના
તત્થ પાતિમોક્ખન્તિ પઅતિમોક્ખં અતિપમોક્ખં અતિસેટ્ઠં અતિઉત્તમન્તિ અત્થો. ઇતિ ઇમિના વચનત્થેન એકવિધમ્પિ સીલગન્થભેદતો દુવિધં હોતિ. તથા હિ ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૬૯; ૩.૭૫; વિભ॰ ૫૦૮) ચ ‘‘આદિમેતં મુખમેતં પમુખમેતં કુસલાનં ધમ્માનં, તેન વુચ્ચતિ પાતિમોક્ખ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૧૩૫) ચ આદીસુ સીલં પાતિમોક્ખન્તિ વુચ્ચતિ, ‘‘ઉભયાનિ ખો પનસ્સ પાતિમોક્ખાનિ વિત્થારેન સ્વાગતાનિ હોન્તી’’તિઆદીસુ (પાચિ॰ ૧૪૭; અ॰ નિ॰ ૮.૫૨; ૧૦.૩૩) ગન્થો પાતિમોક્ખન્તિ વુચ્ચતિ. તત્થ સીલં યો નં પાતિ રક્ખતિ, તં મોક્ખેતિ મોચયતિ આપાયિકાદીહિ દુક્ખેહિ, અત્તાનુવાદાદીહિ વા ભયેહીતિ પાતિમોક્ખં. ગન્થો પન તસ્સ પાતિમોક્ખસ્સ જોતકત્તા પાતિમોક્ખન્તિ વુચ્ચતિ. આદિમ્હિ પન વુત્તો વચનત્થો ઉભિન્નમ્પિ સાધારણો હોતિ.
તત્થાયં વણ્ણના સીલપાતિમોક્ખસ્સાપિ યુજ્જતિ ગન્થપાતિમોક્ખસ્સાપિ, ગન્થે હિ વણ્ણિતે તસ્સ અત્થો વણ્ણિતોવ હોતિ. તં પનેતં ગન્થપાતિમોક્ખં ભિક્ખુપાતિમોક્ખં ભિક્ખુનિપાતિમોક્ખન્તિ દુવિધં હોતિ ભિક્ખુપાતિમોક્ખં, ‘‘સુણાતુ મે, અય્યે, સઙ્ઘો’’તિઆદિકં ચતૂહિ ઉદ્દેસપરિચ્છેદેહિ વવત્થિતં ભિક્ખુનિપાતિમોક્ખં. તત્થ ભિક્ખુપાતિમોક્ખે પઞ્ચ ઉદ્દેસા નામ નિદાનુદ્દેસો, પારાજિકુદ્દેસો, સઙ્ઘાદિસેસુદ્દેસો, અનિયતુદ્દેસો
‘‘સુણાતુ મે’’તિઆદીનં, પદાનં અત્થનિચ્છયં;
ભિક્ખવો સીલસમ્પન્ના, સિક્ખાકામા સુણન્તુ મેતિ.
એત્થ હિ સુણાતૂતિઇદં સવનાણત્તિવચનં. મેતિ યો સાવેતિ, તસ્સ અત્તનિદ્દેસવચનં. ભન્તેતિ સગારવસપ્પતિસ્સવચનં. સઙ્ઘોતિ પુગ્ગલસમૂહવચનં. સબ્બમેવ ચેતં પાતિમોક્ખુદ્દેસકેન પઠમં વત્તબ્બવચનં. ભગવતા હિ પાતિમોક્ખુદ્દેસં અનુજાનન્તેન રાજગહે વુત્તં, તસ્મા યો પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસતિ, તેન સચે સઙ્ઘત્થેરો હોતિ, ‘‘આવુસો’’તિ વત્તબ્બં. સચે નવકતરો હોતિ, પાળિયં (મહાવ॰ ૧૩૪) આગતનયેનેવ ‘‘ભન્તે’’તિ વત્તબ્બં. સઙ્ઘત્થેરો વા હિ પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્ય ‘‘થેરાધિકં પાતિમોક્ખ’’ન્તિવચનતો (મહાવ॰ ૧૫૪), નવકતરો વા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યો તત્થ ભિક્ખુ બ્યત્તો પટિબલો, તસ્સાધેય્યં પાતિમોક્ખ’’ન્તિવચનતો (મહાવ॰ ૧૫૫).
‘‘સઙ્ઘો’’તિઇમિના પન પદેન કિઞ્ચાપિ અવિસેસતો પુગ્ગલસમૂહો વુત્તો, અથ ખો સો દક્ખિણેય્યસઙ્ઘો, સમ્મુતિસઙ્ઘો ચાતિ દુવિધો હોતિ. તત્થ દક્ખિણેય્યસઙ્ઘોતિ અટ્ઠ અરિયપુગ્ગલસમૂહો વુચ્ચતિ. સમ્મુતિસઙ્ઘોતિ અવિસેસેન ભિક્ખુસમૂહો, સો ઇધ અધિપ્પેતો. સો ચતુવગ્ગેન ઠપેત્વા ઉપસમ્પદપવારણઅબ્ભાનાનિ સબ્બં પઞ્ચવગ્ગેન ઠપેત્વા મજ્ઝિમેસુ જનપદેસુ ઉપસમ્પદઞ્ચ અબ્ભાનકમ્મઞ્ચ સબ્બં સઙ્ઘકમ્મં કાતું દસવગ્ગેન અબ્ભાનકમ્મમત્તં ઠપેત્વા સબ્બં સઙ્ઘકમ્મં કાતું વટ્ટતિ. વીસતિવગ્ગેન ન કિઞ્ચિ સઙ્ઘકમ્મં કાતું ન વટ્ટતિ, તથા અતિરેકવીસતિવગ્ગેન.સો પન ચતુવગ્ગાદિના સઙ્ઘેન કત્તબ્બં કમ્મં ઊનકતરેન કાતું ન વટ્ટતિ, અતિરેકેન પન વટ્ટતીતિ દસ્સનત્થં વુત્તો. ઇમસ્મિં પનત્થે ચતુવગ્ગં ઉપાદાય સબ્બોપિ સમ્મુતિસઙ્ઘો અધિપ્પેતો.
અજ્જુપોસથોતિ અજ્જ ઉપોસથદિવસો, એતેન અનુપોસથદિવસં પટિક્ખિપતિ. પન્નરસોતિ ઇમિના અઞ્ઞં ઉપોસથદિવસં પટિક્ખિપતિ. દિવસવસેન હિ તયો ઉપોસથા ચાતુદ્દસિકો પન્નરસિકો સામગ્ગિઉપોસથોતિ, એવં તયો ઉપોસથા વુત્તા. તત્થ હેમન્તગિમ્હવસ્સાનાનં તિણ્ણં ઉતૂનં તતિયસત્તમપક્ખેસુ દ્વે દ્વે કત્વા છ ચાતુદ્દસિકા, અવસેસા અટ્ઠારસ પન્નરસિકાતિ એવં એકસંવચ્છરે ચતુવીસતિ ઉપોસથા, ઇદં તાવ પકતિચારિત્તં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સકિં પક્ખસ્સ ચાતુદ્દસે વા પન્નરસે વા પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિતુ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૧૩૬) વચનતો પન ‘‘આગન્તુકેહિ આવાસિકાનં અનુવત્તિતબ્બ’’ન્તિઆદિવચનતો (મહાવ॰ ૧૭૮) ચ તથારૂપપચ્ચયે સતિ અઞ્ઞસ્મિમ્પિ ચાતુદ્દસે ઉપોસથં કાતું વટ્ટતિ. પુરિમવસ્સંવુટ્ઠાનં પન પુબ્બકત્તિકપુણ્ણમા વા, તેસંયેવ સચે ભણ્ડનકારકેહિ ઉપદ્દુતા પવારણં પચ્ચુક્કડ્ઢન્તિ, અથ પુબ્બકત્તિકમાસસ્સ કાળપક્ખચાતુદ્દસો વા, પચ્છિમકત્તિકપુણ્ણમા વા, પચ્છિમવસ્સંવુટ્ઠાનઞ્ચ પચ્છિમકત્તિકપુણ્ણમા એવાતિ ઇમે તયો પવારણાદિવસાપિ હોન્તિ, ઇદમ્પિ પકતિચારિત્તમેવ. તથારૂપપચ્ચયે પન સતિ દ્વિન્નં કત્તિકપુણ્ણમાનં પુરિમેસુ ચાતુદ્દસેસુપિ પવારણં કાતું વટ્ટતિ. યદા પન કોસમ્બકક્ખન્ધકે (મહાવ॰ ૪૫૧) આગતનયેન ભિન્ને સઙ્ઘે ઓસારિતે તસ્મિં ભિક્ખુસ્મિં સઙ્ઘો તસ્સ વત્થુસ્સ વૂપસમાય સઙ્ઘસ્સ સામગ્ગિં કરોતિ, તદા ‘‘તાવદેવ ઉપોસથો કાતબ્બો, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિતબ્બ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૪૭૫) વચનતો ઠપેત્વા ચાતુદ્દસપન્નરસે, અઞ્ઞોપિ યો કોચિ દિવસો સામગ્ગિઉપોસથદિવસો નામ હોતિ, પુરિમવસ્સંવુટ્ઠાનં પન કત્તિકમાસબ્ભન્તરે અયમેવ સામગ્ગિપવારણાદિવસો નામ હોતિ. ઇતિ ઇમેસુ તીસુ દિવસેસુ ‘‘પન્નરસો’’તિઇમિના અઞ્ઞં ઉપોસથદિવસં પટિક્ખિપતિ. તસ્મા ય્વાયં ‘‘અજ્જુપોસથો’’તિવચનેન
યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લન્તિ એત્થ પત્તો કાલો ઇમસ્સ કમ્મસ્સાતિ પત્તકાલં, પત્તકાલમેવ પત્તકલ્લં. તદેતં ઇધ ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સઙ્ગહિતં. યથાહુ અટ્ઠકથાચરિયા –
‘‘ઉપોસથો યાવતિકા ચ ભિક્ખૂ કમ્મપ્પત્તા,
સભાગાપત્તિયો ચ ન વિજ્જન્તિ;
વજ્જનીયા ચ પુગ્ગલા તસ્મિં ન હોન્તિ,
‘પત્તકલ્લ’ન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૬૮);
તત્થ ઉપોસથોતિ તીસુ ઉપોસથદિવસેસુ અઞ્ઞતરઉપોસથદિવસો. તસ્મિઞ્હિ સતિ ઇદં સઙ્ઘસ્સ ઉપોસથકમ્મં પત્તકલ્લં નામ હોતિ, નાસતિ. યથાહ ‘‘ન ચ, ભિક્ખવે, અનુપોસથે ઉપોસથો કાતબ્બો, યો કરેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ॰ ૧૮૩).
યાવતિકા ચ ભિક્ખૂ કમ્મપ્પત્તાતિ યત્તકા ભિક્ખૂ તસ્સ ઉપોસથકમ્મસ્સ પત્તા યુત્તા અનુરૂપા, સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન ચત્તારો પકતત્તા, તે ચ ખો હત્થપાસં અવિજહિત્વા એકસીમાયં ઠિતા.
સીમા ચ નામેસા બદ્ધસીમા અબદ્ધસીમાતિ દુવિધા હોતિ. તત્થ એકાદસ વિપત્તિસીમાયો અતિક્કમિત્વા તિવિધસમ્પત્તિયુત્તા નિમિત્તેન નિમિત્તં સમ્બન્ધિત્વા સમ્મતા સીમા બદ્ધસીમા નામ, ‘‘અતિખુદ્દકા, અતિમહતી, ખણ્ડનિમિત્તા, છાયાનિમિત્તા, અનિમિત્તા, બહિસીમે ઠિતા સમ્મતા, નદિયા સમ્મતા, સમુદ્દે સમ્મતા, જાતસ્સરે સમ્મતા, સીમાય સીમં સમ્ભિન્દન્તેન સમ્મતા, સીમાય સીમં અજ્ઝોત્થરન્તેન સમ્મતા’’તિ ઇમા હિ ‘‘એકાદસહિ આકારેહિ સીમતો કમ્માનિ વિપજ્જન્તી’’તિ (પરિ॰ ૪૮૬) વચનતો એકાદસ વિપત્તિસીમાયો નામ. તત્થ અતિખુદ્દકા નામ યત્થ એકવીસતિ ભિક્ખૂ નિસીદિતું ન સક્કોન્તિ અતિમહતી નામ યા અન્તમસો કેસગ્ગમત્તેનાપિ તિયોજનં અતિક્કમિત્વા સમ્મતા. ખણ્ડનિમિત્તા નામ અઘટિતનિમિત્તા વુચ્ચતિ, પુરત્થિમાય દિસાય નિમિત્તં કિત્તેત્વા અનુક્કમેનેવ દક્ખિણાય પચ્છિમાય ઉત્તરાય દિસાય કિત્તેત્વા પુન પુરત્થિમાય દિસાય પુબ્બકિત્તિતં ખણ્ડનિમિત્તા નામ યા અનિમિત્તુપગં તચસારરુક્ખં વા ખાણુકં વા પંસુપુઞ્જવાલુકપુઞ્જાનં વા અઞ્ઞતરં અન્તરા એકં નિમિત્તં કત્વા સમ્મતા. છાયાનિમિત્તા નામ અનિમિત્તા નામ સબ્બેન સબ્બં નિમિત્તાનિ અકિત્તેત્વા સમ્મતા. બહિસીમે ઠિતસમ્મતા નામ નિમિત્તાનિ કિત્તેત્વા નિમિત્તાનં બહિઠિતેન સમ્મતા. નદિયા સમુદ્દે જાતસ્સરે સમ્મતા નામ એતેસુ નદિઆદીસુ સમ્મતા. સા હિ એવં સમ્મતાપિ ‘‘સબ્બા, ભિક્ખવે, નદી અસીમા, સબ્બો સમુદ્દો અસીમો, સબ્બો જાતસ્સરો અસીમો’’તિ (મહાવ॰ ૧૪૭) વચનતો અસમ્મતાવ હોતિ. સીમાય સીમં સમ્ભિન્દન્તેન સમ્મતા નામ અત્તનો સીમાય પરેસં સીમં સમ્ભિન્દન્તેન સમ્મતા. સચે હિ પોરાણકસ્સ વિહારસ્સ પુરત્થિમાય દિસાય અમ્બો ચેવ જમ્બૂ ચાતિ દ્વે રુક્ખા અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસટ્ઠવિટપા હોન્તિ, તેસુ અમ્બસ્સ પચ્છિમદિસાભાગે જમ્બૂ, વિહારસીમા ચ જમ્બું અન્તો કત્વા અમ્બં કિત્તેત્વા બદ્ધા હોતિ, અથ પચ્છા તસ્સ વિહારસ્સ પુરત્થિમાય દિસાય વિહારે કતે સીમં બન્ધન્તા ભિક્ખૂ તં અમ્બં અન્તો કત્વા જમ્બું કિત્તેત્વા બન્ધન્તિ, સીમાય સીમં સમ્ભિન્ના હોતિ. સીમાય સીમં અજ્ઝોત્થરન્તેન સમ્મતા નામ અત્તનો સીમાય પરેસં સીમં અજ્ઝોત્થરન્તેન સમ્મતા. સચે હિ પરેસં બદ્ધસીમં સકલં વા તસ્સા પદેસં વા અન્તો કત્વા અત્તનો સીમં સમ્મન્નતિ, સીમાય સીમં અજ્ઝોત્થરિતા નામ હોતિ. ઇતિ ઇમા એકાદસ વિપત્તિસીમાયો અતિક્કમિત્વા સમ્મતા.
તિવિધસમ્પત્તિયુત્તાતિ નિમિત્તસમ્પત્તિયા પરિસાસમ્પત્તિયા કમ્મવાચાસમ્પત્તિયા ચ યુત્તા. તત્થ નિમિત્તસમ્પત્તિયા યુત્તા નામ પબ્બતનિમિત્તં, પાસાણનિમિત્તં, વનનિમિત્તં, રુક્ખનિમિત્તં, મગ્ગનિમિત્તં, વમ્મિકનિમિત્તં, નદિનિમિત્તં, ઉદકનિમિત્તન્તિ એવં વુત્તેસુ અટ્ઠસુ નિમિત્તેસુ તસ્મિં તસ્મિં દિસાભાગે યથાલદ્ધાનિ પબ્બતો હત્થિપ્પમાણતો પટ્ઠાય ઉદ્ધં નિમિત્તુપગો, તતો ઓમકતરો ન વટ્ટતિ. પાસાણનિમિત્તે અયોગુળમ્પિ પાસાણસઙ્ખમેવ ગચ્છતિ, તસ્મા યો કોચિ પાસાણો ઉક્કંસવસેન હત્થિપ્પમાણતો ઓમકતરં આદિં કત્વા હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન વનનિમિત્તે અન્તોસારેહિ વા અન્તોસારમિસ્સકેહિ વા રુક્ખેહિ ચતુપઞ્ચરુક્ખમત્તમ્પિ વનં નિમિત્તુપગં, તતો ઊનકતરં ન વટ્ટતિ. રુક્ખો જીવન્તોયેવ અન્તોસારો ભૂમિયં પતિટ્ઠિતો, અન્તમસો ઉબ્બેધતો અટ્ઠઙ્ગુલો, પરિણાહતો સૂચિદણ્ડકપ્પમાણોપિ નિમિત્તુપગો, તતો ઓમકતરો ન વટ્ટતિ. મગ્ગો જઙ્ઘમગ્ગો વા હોતુ સકટમગ્ગો વા, યો વિનિવિજ્ઝિત્વા દ્વે તીણિ ગામખેત્તાનિ ગચ્છતિ, તાદિસો જઙ્ઘસત્થસકટસત્થેહિ વલઞ્જિયમાનોયેવ નિમિત્તુપગો, અવલઞ્જિતો વમ્મિકો પન હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન તંદિવસંજાતો અટ્ઠઙ્ગુલુબ્બેધો ગોવિસાણમત્તોપિ વમ્મિકો નિમિત્તુપગો, તતો ઓમકતરો ન વટ્ટતિ. યં પન અબદ્ધસીમાલક્ખણે નદિં વક્ખામ, સા નિમિત્તુપગા, અઞ્ઞા ન વટ્ટતિ. ઉદકં યં અસન્દમાનં આવાટપોક્ખરણીતળાકજાતસ્સરલોણિસમુદ્દાદીસુ ઠિતં, તં આદિં કત્વા અન્તમસો તઙ્ખણેયેવ પથવિયં ખણિતે આવાટકે ઘટેહિ આહરિત્વા પૂરિતમ્પિ યાવ કમ્મવાચાપરિયોસાના સણ્ઠમાનકં નિમિત્તુપગં, ઇતરં સન્દમાનં વા વુત્તપરિચ્છેદકાલં અતિટ્ઠન્તં વા ભાજનગતં વા ન વટ્ટતીતિ.
પરિસાસમ્પત્તિયા યુત્તા નામ સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન ચતૂહિ ભિક્ખૂહિ સન્નિપતિત્વા યાવતિકા તસ્મિં ગામખેત્તે બદ્ધસીમં વા નદિસમુદ્દજાતસ્સરે વા અનોક્કમિત્વા ઠિતા ભિક્ખૂ, તે સબ્બે હત્થપાસે વા કત્વા છન્દં વા આહરિત્વા સમ્મતા.
કમ્મવાચાસમ્પત્તિયા યુત્તા નામ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, યાવતા સમન્તા નિમિત્તા કિત્તિતા’’તિઆદિના (મહાવ॰ ૧૩૯) નયેન વુત્તાય પરિસુદ્ધાય ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય સમ્મતા. એવં એકાદસ વિપત્તિસીમાયો અતિક્કમિત્વા તિવિધસમ્પત્તિયુત્તા નિમિત્તેન નિમિત્તં સમ્બન્ધિત્વા સમ્મતા સીમા ‘‘બદ્ધસીમા’’તિ વેદિતબ્બા. ખણ્ડસીમા સમાનસંવાસસીમા અવિપ્પવાસસીમાતિ તસ્સાયેવ પભેદો.
અબદ્ધસીમા પન ગામસીમા, સત્તબ્ભન્તરસીમા, ઉદકુક્ખેપસીમાતિ તિવિધા. તત્થ યાવતા એકં ગામક્ખેત્તં, અયં ગામસીમા નામ. અગામકે અરઞ્ઞે સમન્તા સત્તબ્ભન્તરા સત્તબ્ભન્તરસીમા નામ. તત્થ અગામકં નામ અરઞ્ઞં વિઞ્ઝાટવિઆદીસુ વા સમુદ્દમજ્ઝે વા મચ્છબન્ધાનં અગમનપથેસુ દીપકેસુ લબ્ભતિ. સમન્તા સત્તબ્ભન્તરાતિ મજ્ઝે ઠિતાનં સબ્બદિસાસુ ઉદકુક્ખેપસીમા નામ. તત્થ યસ્સા ધમ્મિકાનં રાજૂનં કાલે અન્વડ્ઢમાસં અનુદસાહં અનુપઞ્ચાહં નદી નામ. સમુદ્દો પાકટોયેવ. યો પન કેનચિ ખણિત્વા અકતો સયંજાતો સોબ્ભો સમન્તતો આગતેન ઉદકેન જાતસ્સરો નામ. યોપિ નદિં વા સમુદ્દં વા ભિન્દિત્વા નિક્ખન્તઉદકેન ખતો સોબ્ભો એતં લક્ખણં પાપુણાતિ, અયમ્પિ જાતસ્સરોયેવ.
યં મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ સમન્તા ઉદકુક્ખેપાતિ યં ઠાનં થામમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ સમન્તતો ઉદકુક્ખેપેન પરિચ્છિન્નં, તત્થ યથા અક્ખધુત્તા દારુગુળં ખિપન્તિ, એવં ઉદકં વા વાલુકં વા હત્થેન ગહેત્વા મજ્ઝિમેન પુરિસેન સબ્બથામેન ખિપિતબ્બં, તત્થ યત્થ એવં ખિત્તં ઉદકં વા વાલુકં વા પતતિ, અયં ઉદકુક્ખેપો નામ.
અયં તત્થ સમાનસંવાસા એકૂપોસથાતિ અયં તેસુ નદિઆદીસુ ઉદકુક્ખેપપરિચ્છિન્ના સીમા સમાનસંવાસા ચેવ એકૂપોસથા ચ, અયં પન એતેસં નદિઆદીનં અન્તોયેવ લબ્ભતિ, ન બહિ. તસ્મા નદિયા વા જાતસ્સરે વા યત્તકં પદેસં પકતિવસ્સકાલે ચતૂસુ માસેસુ ઉદકં ઓત્થરતિ, સમુદ્દે યસ્મિં પદેસે પકતિવીચિયો ઓત્થરિત્વા સણ્ઠહન્તિ, તતો પટ્ઠાય કપ્પિયભૂમિ, તત્થ ઠત્વા ઉપોસથાદિકમ્મં કાતું વટ્ટતિ અબદ્ધસીમા વેદિતબ્બા. ઇતિ ઇમં બદ્ધસીમાબદ્ધસીમાવસેન દુવિધં સીમં સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘તે ચ ખો હત્થપાસં અવિજહિત્વા એકસીમાયં
સભાગાપત્તિયો ચ ન વિજ્જન્તીતિ એત્થ યં સબ્બો સઙ્ઘો વિકાલભોજનાદિના સભાગવત્થુના લહુકાપત્તિં આપજ્જતિ, એવરૂપા વત્થુસભાગા ‘‘સભાગા’’તિ વુચ્ચતિ, વિકાલભોજનપચ્ચયા આપન્નં પન આપત્તિસભાગં અનતિરિત્તભોજનપચ્ચયા આપન્નસ્સ સન્તિકે દેસેતું વટ્ટતિ. સભાગાપત્તિયા પન સતિ તેહિ ભિક્ખૂહિ એકો ભિક્ખુ સામન્તા આવાસા સજ્જુકં પાહેતબ્બો ‘‘ગચ્છાવુસો, તં આપત્તિં પટિકરિત્વા આગચ્છ, મયં તે સન્તિકે આપત્તિં પટિકરિસ્સામા’’તિ, એવઞ્ચેતં લભેથ, ઇચ્ચેતં કુસલં, નો ચે લભેથ, બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બો ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, અયં સબ્બો સઙ્ઘો સભાગં આપત્તિં આપન્નો, યદા અઞ્ઞં ભિક્ખું સુદ્ધં અનાપત્તિકં પસ્સિસ્સતિ, તદા તસ્સ સન્તિકે તં આપત્તિં પટિકરિસ્સતી’’તિ (મહાવ॰ ૧૭૧) વત્વા ઉપોસથો કાતબ્બો. સચે પન વેમતિકો હોતિ, ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, અયં સબ્બો સઙ્ઘો સભાગાય આપત્તિયા વેમતિકો, યદા નિબ્બેમતિકો ભવિસ્સતિ, તદા તં આપત્તિં પટિકરિસ્સતી’’તિ વત્વા ઉપોસથો કાતબ્બો. સચે પનેત્થ કોચિ તં સભાગં આપત્તિં દેસેતું વટ્ટતીતિ મઞ્ઞમાનો એકસ્સ સન્તિકે દેસેતિ, દેસિતા સુદેસિતાવ. અઞ્ઞં પન દેસનાપચ્ચયા દેસકો, પટિગ્ગહણપચ્ચયા પટિગ્ગાહકો ચાતિ ઉભોપિ દુક્કટં આપજ્જન્તિ, તં નાનાવત્થુકં હોતિ, તસ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં દેસેતબ્બં
વજ્જનીયા ચ પુગ્ગલા તસ્મિં ન હોન્તીતિ ‘‘ન, ભિક્ખવે, સગહટ્ઠાય પરિસાય પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિતબ્બં, યો ઉદ્દિસેય્ય આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ તિરચ્છાનગતોતિ યસ્સ ઉપસમ્પદા પટિક્ખિત્તા, તિત્થિયા ગહટ્ઠેનેવ સઙ્ગહિતા. એતેપિ હિ વજ્જનીયા નામ. એવં પત્તકલ્લં ઇમેહિ ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સઙ્ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં.
સઙ્ઘો ઉપોસથં કરેય્યાતિઇમિના યે તે અપરેપિ તયો ઉપોસથા સઙ્ઘે ઉપોસથો, ગણે ઉપોસથો, પુગ્ગલે ઉપોસથોતિ, એવં કારકવસેન તયો ઉપોસથા વુત્તા, તેસુ ઇતરે દ્વે પટિક્ખિપિત્વા સઙ્ઘે ઉપોસથમેવ દીપેતિ. પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્યાતિઇમિના યે તે અપરેપિ તયો ઉપોસથા સુત્તુદ્દેસો, પારિસુદ્ધિઉપોસથો, અધિટ્ઠાનઉપોસથોતિ, એવં કત્તબ્બાકારવસેન તયો ઉપોસથા વુત્તા, તેસુ ઇતરે દ્વે પટિક્ખિપિત્વા સુત્તુદ્દેસમેવ દીપેતિ. સુત્તુદ્દેસો નામ પાતિમોક્ખુદ્દેસો વુચ્ચતિ, સો દુવિધો ઓવાદપાતિમોક્ખુદ્દેસો ચ આણાપાતિમોક્ખુદ્દેસો ચ. તત્થ
‘‘ખન્તી
‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણં…પે॰….
‘‘અનૂપવાદો અનૂપઘાતો’’તિ. (દી॰ નિ॰ ૨.૯૦; ધ॰ પ॰ ૧૮૪, ૧૮૩, ૧૮૫)
આદિના નયેન વુત્તા તિસ્સો ગાથાયો ઓવાદપાતિમોક્ખં નામ, તં બુદ્ધા એવ ઉદ્દિસન્તિ, ન સાવકા. ‘‘સુણાતુ આણાપાતિમોક્ખં નામ, તં સાવકા એવ ઉદ્દિસન્તિ, ન બુદ્ધા. ઇદમેવ ચ ઇમસ્મિં અત્થે ‘‘પાતિમોક્ખ’’ન્તિ અધિપ્પેતં.
યે પારિસુદ્ધિઉપોસથો તાવ અઞ્ઞેસઞ્ચ સન્તિકે, અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચ આરોચનવસેન દુવિધો. તત્થ ય્વાયં અઞ્ઞેસં સન્તિકે કરીયતિ, સોપિ પવારિતાનઞ્ચ અપ્પવારિતાનઞ્ચ સન્તિકે કરણવસેન દુવિધો. તત્થ મહાપવારણાય પવારિતાનં સન્તિકે પચ્છિમિકાય ઉપગતેન વા અનુપગતેન વા છિન્નવસ્સેન વા ચાતુમાસિનિયં પન પવારિતાનં સન્તિકે પુરિમિકાય ઉપગતેન વા અનુપગતેન વા છિન્નવસ્સેન વા કાયસામગ્ગિં દત્વા ‘‘પરિસુદ્ધો અહં, ભન્તે, ‘પરિસુદ્ધો’તિ મં ધારેથા’’તિ તિક્ખત્તું વત્વા કાતબ્બો, ઠપેત્વા ચ પન પવારણાદિવસં અઞ્ઞસ્મિં કાલે આવાસિકેહિ ઉદ્દિટ્ઠમત્તે પાતિમોક્ખે અવુટ્ઠિતાય વા એકચ્ચાય વુટ્ઠિતાય વા સબ્બાય વા વુટ્ઠિતાય પરિસાય યે અઞ્ઞે સમસમા વા થોકતરા વા આગચ્છન્તિ, તેહિ તેસં સન્તિકે વુત્તનયેનેવ પારિસુદ્ધિ આરોચેતબ્બા. યો પનાયં અઞ્ઞમઞ્ઞં આરોચનવસેન કરીયતિ, સો ઞત્તિં ઠપેત્વા ચ અટ્ઠપેત્વા ચ કરણવસેન દુવિધો. તત્થ યસ્મિં આવાસે તયો ભિક્ખૂ વિહરન્તિ, તેસુ ઉપોસથદિવસે સન્નિપતિતેસુ એકેન ભિક્ખુના ‘‘સુણન્તુ મે આયસ્મન્તા અજ્જુપોસથો ચાતુદ્દસો’’તિ વા ‘‘પન્નરસો’’તિ વા વત્વા ‘‘યદાયસ્મન્તાનં પત્તકલ્લં મયં અઞ્ઞમઞ્ઞં પારિસુદ્ધિઉપોસથં કરેય્યામા’’તિ ઞત્તિયા ઠપિતાય થેરેન ભિક્ખુના એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘પરિસુદ્ધો અહં, આવુસો, ‘પરિસુદ્ધો’તિ મં ધારેથા’’તિ (મહાવ॰ ૧૬૮) તિક્ખત્તું વત્તબ્બં. ઇતરેહિ ‘‘ભન્તે’’તિ વત્વા એવમેવ વત્તબ્બં. એવં ઞત્તિં ઠપેત્વા કાતબ્બો. યત્થ પન દ્વે ભિક્ખૂ વિહરન્તિ, તત્ર પારિસુદ્ધિઉપોસથો.
સચે પન એકોવ ભિક્ખુ હોતિ, સબ્બં પુબ્બકરણીયં કત્વા અઞ્ઞેસં અનાગમનં ઞત્વા ‘‘અજ્જ મે ઉપોસથો ચાતુદ્દસો’’તિ વા ‘‘પન્નરસો’’તિ વા વત્વા ‘‘અધિટ્ઠામી’’તિ વત્તબ્બં. અયં અધિટ્ઠાનુપોસથોતિ એવં કત્તબ્બાકારવસેન તયો ઉપોસથાતિ વેદિતબ્બા. એત્તાવતા નવ ઉપોસથા દીપિતા હોન્તિ. તેસુ દિવસવસેન પન્નરસિકો, કારકવસેન સઙ્ઘુપોસથો, કત્તબ્બાકારવસેન સુત્તુદ્દેસોતિ એવં તિલક્ખણસમ્પન્નો ઉપોસથો ઇધ નિદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો. તસ્મિં પવત્તમાને ઉપોસથં અકત્વા તદહુપોસથે અઞ્ઞં અભિક્ખુકં નાનાસંવાસકેહિ વા સભિક્ખુકં આવાસં વા અનાવાસં વા વાસત્થાય અઞ્ઞત્ર સઙ્ઘેન, અઞ્ઞત્ર અન્તરાયા ગચ્છન્તસ્સ દુક્કટં હોતિ.
કિં સઙ્ઘસ્સ પુબ્બકિચ્ચન્તિ ‘‘સઙ્ઘો ઉપોસથં કરેય્યા’’તિ એવં
‘‘સમ્મજ્જની પદીપો ચ, ઉદકં આસનેન ચ;
ઉપોસથસ્સ એતાનિ, ‘પુબ્બકરણ’ન્તિ વુચ્ચતિ.
‘‘છન્દપારિસુદ્ધિઉતુક્ખાનં, ભિક્ખુગણના ચ ઓવાદો;
ઉપોસથસ્સ એતાનિ, ‘પુબ્બકિચ્ચ’ન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૬૮);
એવં દ્વીહિ નામેહિ નવવિધં પુબ્બકિચ્ચં દસ્સિતં, કિં તં કતન્તિ પુચ્છતિ. ન હિ તં અકત્વા ઉપોસથં કાતું વટ્ટતિ, તસ્મા થેરેન આણત્તેન અગિલાનેન ભિક્ખુના ઉપોસથાગારં સમ્મજ્જિતબ્બં, પાનીયં પરિભોજનીયં ઉપટ્ઠાપેતબ્બં, આસનં પઞ્ઞાપેતબ્બં, પદીપો કાતબ્બો, અકરોન્તો દુક્કટં આપજ્જતિ, થેરેનાપિ પતિરૂપં ઞત્વા આણાપેતબ્બં.
છન્દપારિસુદ્ધીતિ એત્થ ઉપોસથકરણત્થં સન્નિપતિતે સઙ્ઘે બહિ ઉપોસથં કત્વા આગતેન સન્નિપતિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા કાયસામગ્ગિં અદેન્તેન બિળાલસઙ્ખલિકા છન્દપારિસુદ્ધિ નામ હોતિ, સા નાગચ્છતિ, તસ્મા સયમેવ સન્નિપતિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા આરોચેતબ્બં. સચે પન સઞ્ચિચ્ચ નારોચેતિ, દુક્કટં આપજ્જતિ. છન્દપારિસુદ્ધિ પન તસ્મિં હત્થપાસં ઉપગતમત્તેયેવ આગતા હોતિ.
ઉતુક્ખાનન્તિ ભિક્ખુગણનાતિ ‘‘એત્તકા ભિક્ખૂ ઉપોસથગ્ગે સન્નિપતિતા’’તિ ભિક્ખૂનં ગણના. ઇદમ્પિ હિ ઉભયં કત્વાવ ઉપોસથો કાતબ્બો. ઓવાદોતિ ભિક્ખુનોવાદો. ન હિ ભિક્ખુનીહિ યાચિતં ઓવાદં અનારોચેત્વા ઉપોસથં કાતું વટ્ટતિ. ભિક્ખુનિયો હિ ‘‘સ્વે ઉપોસથો’’તિ આગન્ત્વા ‘‘અયં ઉપોસથો ચાતુદ્દસો પન્નરસો’’તિ પુચ્છિત્વા પુન ઉપોસથદિવસે આગન્ત્વા ‘‘ભિક્ખુનિસઙ્ઘો, અય્ય, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ
ભિક્ખુનિસઙ્ઘેનાપિ તા ભિક્ખુનિયો પેસેતબ્બા, ગચ્છથ, અય્યા, પુચ્છથ ‘‘કિં, અય્ય, લભતિ ભિક્ખુનિસઙ્ઘો ઓવાદૂપસઙ્કમન’’ન્તિ, તાહિ ‘‘સાધુ, અય્યે’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તં ભિક્ખું ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વત્તબ્બં ‘‘કિં, અય્ય, લભતિ ભિક્ખુનિસઙ્ઘો ઓવાદૂપસઙ્કમન’’ન્તિ. તેન વત્તબ્બં
તત્રાયં
‘‘છન્દપારિસુદ્ધિઉતુક્ખાનં
ઉપોસથસ્સ એતાનિ, ‘પુબ્બકિચ્ચ’ન્તિ વુચ્ચતી’’તિ.
પારિસુદ્ધિં આયસ્મન્તો આરોચેથાતિ અત્તનો પરિસુદ્ધભાવં આરોચેથ, ‘‘પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિસ્સામી’’તિઇદં પારિસુદ્ધિઆરોચનસ્સ કારણવચનં. ‘‘ન ચ, ભિક્ખવે, સાપત્તિકેન પાતિમોક્ખં સોતબ્બં, યો સુણેય્ય આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ॰ ૩૮૬) હિ વચનતો અપરિસુદ્ધેહિ પાતિમોક્ખં સોતું ન વટ્ટતિ. તેન વુત્તં – પારિસુદ્ધિં આયસ્મન્તો આરોચેથ, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિસ્સામીતિ. એત્થ સિયા ‘‘સઙ્ઘો ઉપોસથં કરેય્ય, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્યા’’તિ (મહાવ॰ ૧૩૪) વુત્તત્તા ઇધાપિ ‘‘પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિસ્સતી’’તિ વત્તબ્બં, એવઞ્હિ સતિ પુબ્બેનાપરં સન્ધિયતીતિ. વુચ્ચતે, વચનમત્તમેવેતં ન સન્ધિયતિ, લક્ખણતો પન સમેતિ, સઙ્ઘસ્સ સામગ્ગિયા, ગણસ્સ સામગ્ગિયા, પુગ્ગલસ્સ ઉદ્દેસા સઙ્ઘસ્સ ઉદ્દિટ્ઠં હોતિ પાતિમોક્ખન્તિ ઇદઞ્હેત્થ લક્ખણં, તસ્મા ‘‘પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિસ્સામી’’તિ ઇદમેવેત્થ વત્તબ્બં.
તં સબ્બેવ સન્તા સાધુકં સુણોમ મનસિ કરોમાતિ ન્તિ પાતિમોક્ખં. સબ્બેવ સન્તાતિ યાવતિકા તસ્સા પરિસાય થેરા ચ નવા ચ મજ્ઝિમા ચ. સાધુકં સુણોમાતિ અટ્ઠિં કત્વા મનસિ કરિત્વા સોતદ્વારવસેન સબ્બચેતસા સમન્નાહરામ. મનસિ કરોમાતિ એકગ્ગચિત્તા હુત્વા ચિત્તે ઠપેય્યામ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ ‘‘પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિસ્સામી’’તિ વુત્તત્તા ‘‘સુણોથ મનસિ કરોથા’’તિ વત્તું યુત્તં વિય દિસ્સતિ, ‘‘સઙ્ઘો ઉપોસથં કરેય્યા’’તિઇમિના પન ન સમેતિ. સમગ્ગસ્સ હિ સઙ્ઘસ્સેતં ઉપોસથકરણં, પાતિમોક્ખુદ્દેસકો ચ સઙ્ઘપરિયાપન્નોવ, ઇચ્ચસ્સ સઙ્ઘપરિયાપન્નત્તા ‘‘સુણોમ મનસિ કરોમા’’તિ ઇદમેવ વત્તું યુત્તં.
ઇદાનિ યં વુત્તં ‘‘પારિસુદ્ધિં આયસ્મન્તો આરોચેથા’’તિ, તત્થ યથા પારિસુદ્ધિઆરોચનં હોતિ, તં દસ્સેતું યસ્સ સિયા આપત્તિ, સો આવિકરેય્યાતિ આહ. તત્થ યસ્સ સિયાતિ યસ્સ છન્નં આકારાનં અઞ્ઞતરેન આપન્નાપત્તિ ભવેય્ય. આપત્તિઞ્હિ
કથં અલજ્જિતાય આપજ્જતિ? અકપ્પિયભાવં જાનન્તોયેવ મદ્દિત્વા વીતિક્કમં કરોતિ.
વુત્તમ્પિ
‘‘સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપજ્જતિ, આપત્તિં પરિગૂહતિ;
અગતિગમનઞ્ચ ગચ્છતિ, એદિસો વુચ્ચતિ અલજ્જિપુગ્ગલો’’તિ. (પરિ॰ ૩૫૯);
કથં અઞ્ઞાણતાય આપજ્જતિ? અઞ્ઞાણપુગ્ગલો હિ મન્દો મોમૂહો કત્તબ્બાકત્તબ્બં અજાનન્તો અકત્તબ્બં કરોતિ, કત્તબ્બં વિરાધેતિ, એવં અઞ્ઞાણતાય આપજ્જતિ.
કથં કુક્કુચ્ચપ્પકતતાય આપજ્જતિ? કપ્પિયાકપ્પિયં
કથં અકપ્પિયે કપ્પિયસઞ્ઞિતાય આપજ્જતિ? અચ્છમંસં ‘‘સૂકરમંસ’’ન્તિ ખાદતિ, વિકાલે કાલસઞ્ઞાય ભુઞ્જતિ, એવં અકપ્પિયે કપ્પિયસઞ્ઞિતાય આપજ્જતિ.
કથં કપ્પિયે અકપ્પિયસઞ્ઞિતાય આપજ્જતિ? સૂકરમંસં ‘‘અચ્છમંસ’’ન્તિ ખાદતિ, કાલે વિકાલસઞ્ઞાય ભુઞ્જતિ, એવં કપ્પિયે અકપ્પિયસઞ્ઞિતાય આપજ્જતિ.
કથં સતિસમ્મોસા આપજ્જતિ? સહસેય્યચીવરવિપ્પવાસાદીનિ સતિસમ્મોસા આપજ્જતિ, ઇતિ ઇમેસં છન્નં આકારાનં અઞ્ઞતરેન આકારેન આપન્ના યસ્સ સિયા સત્તન્નં આપત્તિક્ખન્ધાનં અઞ્ઞતરા આપત્તિ થેરસ્સ વા નવસ્સ વા મજ્ઝિમસ્સ વાતિ અત્થો.
સો આવિકરેય્યાતિ સો તં આપત્તિં દેસેતુ વા પકાસેતુ વાતિ વુત્તં હોતિ. અસન્તિયા આપત્તિયાતિ યસ્સ પન એવં અનાપન્ના વા આપત્તિં તુણ્હીભાવેન ખો પનાયસ્મન્તે ‘‘પરિસુદ્ધા’’તિ વેદિસ્સામીતિ તુણ્હીભાવેનાપિ હિ કારણેન અહં આયસ્મન્તે ‘‘પરિસુદ્ધા’’ઇચ્ચેવ જાનિસ્સામીતિ. યથા ખો પન પચ્ચેકપુટ્ઠસ્સ વેય્યાકરણં હોતીતિ યથા એકેનેકો પુટ્ઠો બ્યાકરેય્ય, યથા એકેનેકો પચ્ચેકપુટ્ઠો ‘‘મં એસ પુચ્છતી’’તિ ઞત્વા બ્યાકરેય્યાતિ વુત્તં હોતિ.
એવમેવં એવરૂપાય પરિસાય યાવતતિયં અનુસાવિતં હોતીતિ એત્થ એકચ્ચે તાવ આચરિયા એવં વદન્તિ ‘‘એવમેવં ઇમિસ્સાય ભિક્ખુપરિસાય યદેતં ‘યસ્સ સિયા આપત્તિ, સો આવિકરેય્ય, અસન્તિયા આપત્તિયા તુણ્હી ભવિતબ્બં, તુણ્હીભાવેન ખો પનાયસ્મન્તે પરિસુદ્ધાતિ વેદિસ્સામી’તિ તિક્ખત્તું અનુસાવિતં, તં એકમેકેન ‘મં એસ પુચ્છતી’તિ એવં જાનિતબ્બં હોતીતિ અત્થો’’તિ. તં ન યુજ્જતિ, કસ્મા? અત્થબ્યઞ્જનભેદતો. અનુસ્સાવનઞ્હિ નામ અત્થતો ચ બ્યઞ્જનતો ચ અભિન્નં હોતિ ‘‘દુતિયમ્પિ એતમત્થં વદામી’’તિઆદીસુ (મહાવ॰ ૭૨; ચૂળવ॰ ૩) વિય, ‘‘યસ્સ સિયા’’તિઆદિવચનત્તયં પન અત્થતોપિ બ્યઞ્જનતોપિ ભિન્નં, તેનસ્સ અનુસ્સાવનત્તયં ન યુજ્જતિ. યદિ ચેતં યાવતતિયાનુસ્સાવનં સિયા, નિદાનુદ્દેસે અનિટ્ઠિતેપિ આપત્તિ સિયા. ન ચ યુત્તં અનાપત્તિક્ખેત્તે આપત્તિં આપજ્જિતું.
અપરે ‘‘અનુસાવિત’’ન્તિપદસ્સ અનુસાવેતબ્બન્તિ અત્થં વિકપ્પેત્વા ‘‘યાવતતિય’’ન્તિઇદં ઉપરિ ઉદ્દેસાવસાને ‘‘કચ્ચિત્થ પરિસુદ્ધા…પે॰… તતિયમ્પિ પુચ્છામી’’તિ એતં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહુ. તમ્પિ ન યુજ્જતિ, કસ્મા? અત્થયુત્તીનં અભાવતો. ઇદઞ્હિ પદં કેચિ ‘‘અનુસાવેત’’ન્તિ સજ્ઝાયન્તિ, કેચિ ‘‘અનુસાવેત’’ન્તિ, તં ઉભયં વાપિ અતીતકાલમેવ દીપેતિ, ન અનાગતં. યદિ ચસ્સ અયં અત્થો સિયા, ‘‘અનુસાવિતં હેસ્સતી’’તિ વદેય્ય
તદેતં યથા અનુસાવિતં યાવતતિયં અનુસાવિતં નામ હોતિ, તં દસ્સેતું તત્થાયસ્મન્તે પુચ્છામીતિઆદિ વુત્તં. તં પનેતં પારાજિકાદીનં અવસાને દિસ્સતિ, ન નિદાનાવસાને. કિઞ્ચાપિ ન દિસ્સતિ, અથ ખો ઉદ્દેસકાલે ‘‘આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતી’’તિ વત્વા ‘‘ઉદ્દિટ્ઠં ખો આયસ્મન્તો નિદાનં, તત્થાયસ્મન્તે પુચ્છામી’’તિઆદિના નયેન વત્તબ્બમેવ. એવઞ્હિ નિદાનં સુઉદ્દિટ્ઠં હોતિ, અઞ્ઞથા દુઉદ્દિટ્ઠં. ઇમમેવ ચ અત્થં સન્ધાય ઉપોસથક્ખન્ધકે વુત્તં ‘‘યાવતતિયં અનુસાવિતં
યો પન ભિક્ખુ…પે॰… સમ્પજાનમુસાવાદસ્સ હોતીતિ સમ્પજાનમુસાવાદો અસ્સ હોતિ, તેનસ્સ દુક્કટાપત્તિ હોતિ, સા ચ ખો પન ન મુસાવાદલક્ખણેન, ‘‘સમ્પજાનમુસાવાદે કિં હોતિ, દુક્કટં હોતી’’તિ (મહાવ॰ ૧૩૫) ઇમિના પન ભગવતો વચનેન વચીદ્વારે અકિરિયસમુટ્ઠાનાપત્તિ હોતીતિ વેદિતબ્બા.
વુત્તમ્પિ ચેતં –
‘‘અનાલપન્તો મનુજેન કેનચિ,
વાચાગિરં નો ચ પરે ભણેય્ય;
આપજ્જેય્ય વાચસિકં, ન કાયિકં,
પઞ્હામેસા કુસલેહિ ચિન્તિતા’’તિ. (પરિ॰ ૪૭૯);
અન્તરાયિકોતિ તસ્માતિ યસ્મા અયં અનાવિકરણસઙ્ખાતો સમ્પજાનમુસાવાદો અન્તરાયિકો હોતિ, તસ્મા. સરમાનેનાતિ અત્તનિ સન્તિં આપત્તિં જાનન્તેન. વિસુદ્ધાપેક્ખેનાતિ વુટ્ઠાતુકામેન વિસુજ્ઝિતુકામેન. સન્તી આપત્તીતિ આપજ્જિત્વા અવુટ્ઠિતા આપત્તિ. આવિકાતબ્બાતિ સઙ્ઘમજ્ઝે વા ગણમજ્ઝે વા એકપુગ્ગલે વા પકાસેતબ્બા, અન્તમસો અનન્તરસ્સાપિ ભિક્ખુનો ‘‘અહં, આવુસો, ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નો, ઇતો વુટ્ઠહિત્વા આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતીતિએત્થ આવિકતાતિ આવિકતાય, પકાસિતાયાતિ અત્થો. અલજ્જિતાતિઆદીસુ (પરિ॰ ૨૯૫) વિય હિ ઇદમ્પિ કરણત્થે પચ્ચત્તવચનં. હીતિ નિપાતમત્તં. અસ્સાતિ એતસ્સ ભિક્ખુનો. ફાસુ હોતીતિ પઠમજ્ઝાનાદીનં અધિગમાય ફાસુ હોતિ, અવિપ્પટિસારમૂલકાનં પામોજ્જાદીનં વસેન સુખપ્પટિપદા સમ્પજ્જતીતિ અત્થો.
ઇતિ કઙ્ખાવિતરણિયા પાતિમોક્ખવણ્ણનાય
નિદાનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.