૧૫. ભૂતગામવિનિચ્છયકથા
૭૫. ભૂતગામોતિ મૂલબીજં નામ હલિદ્દિ સિઙ્ગિવેરં વચા વચત્તં અતિવિસં કટુકરોહિણી ઉસીરં ભદ્દમુત્તકં, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ મૂલે જાયન્તિ મૂલે સઞ્જાયન્તિ, એતં મૂલબીજં નામ. ખન્ધબીજં નામ અસ્સત્થો નિગ્રોધો પિલક્ખો ઉદુમ્બરો કચ્છકો કપિત્થનો, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ ખન્ધે જાયન્તિ ખન્ધે સઞ્જાયન્તિ, એતં ખન્ધબીજં નામ. ફળુબીજં નામ ઉચ્છુ વેળુ નળો, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ પબ્બે જાયન્તિ પબ્બે સઞ્જાયન્તિ, એતં ફળુબીજં નામ. અગ્ગબીજં નામ અજ્જુકં ફણિજ્જકં હિરિવેરં, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ અગ્ગે જાયન્તિ અગ્ગે સઞ્જાયન્તિ, એતં અગ્ગબીજં નામ. બીજબીજં નામ પુબ્બણ્ણં અપરણ્ણં, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ બીજે જાયન્તિ બીજે સઞ્જાયન્તિ, એતં બીજબીજં નામ (પાચિ॰ ૯૧). તત્થ ભૂતગામે ભૂતગામસઞ્ઞી છિન્દતિ વા છિન્દાપેતિ વા ભિન્દતિ વા ભિન્દાપેતિ વા પચતિ વા પચાપેતિ વા, પાચિત્તિયં. ભૂતગામઞ્હિ વિકોપેન્તસ્સ પાચિત્તિયં, ભૂતગામપરિમોચિતં પઞ્ચવિધમ્પિ બીજગામં વિકોપેન્તસ્સ દુક્કટં.
૭૬. બીજગામભૂતગામો (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૯૨૨) નામેસ અત્થિ ઉદકટ્ઠો, અત્થિ થલટ્ઠો. તત્થ ઉદકટ્ઠો સાસપમત્તિકતિલબીજકાદિભેદા સપણ્ણિકા ચ અપણ્ણિકા ચ સબ્બા સેવાલજાતિ, અન્તમસો ઉદકપપ્પટકં ઉપાદાય ‘‘ભૂતગામો’’તિ વેદિતબ્બો. ઉદકપપ્પટકો નામ ઉપરિ થદ્ધો ફરુસવણ્ણો હેટ્ઠા મુદુ નીલવણ્ણો હોતિ. તત્થ યસ્સ સેવાલસ્સ મૂલં ઓરુહિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠિતં, તસ્સ પથવી ઠાનં. યો ઉદકે સઞ્ચરતિ, તસ્સ ઉદકં. પથવિયં પતિટ્ઠિતં યત્થ કત્થચિ વિકોપેન્તસ્સ, ઉદ્ધરિત્વા વા ઠાનન્તરં સઙ્કામેન્તસ્સ પાચિત્તિયં, ઉદકે સઞ્ચરન્તં વિકોપેન્તસ્સેવ પાચિત્તિયં. હત્થેહિ પન ઇતો ચિતો ચવિયૂહિત્વા નહાયિતું વટ્ટતિ. સકલઞ્હિ ઉદકં તસ્સ ઠાનં, તસ્મા ન સો એત્તાવતા ઠાનન્તરં સઙ્કામિતો હોતિ. ઉદકતો પન ઉદકેન વિના સઞ્ચિચ્ચ ઉક્ખિપિતું ન વટ્ટતિ, ઉદકેન સદ્ધિં ઉક્ખિપિત્વા પુન ઉદકે પક્ખિપિતું વટ્ટતિ. ઉપ્પલિનિપદુમિનિઆદીનિ જલજવલ્લિતિણાનિ ઉદકતો ઉદ્ધરન્તસ્સ વા તત્થેવ વિકોપેન્તસ્સ વા પાચિત્તિયં, પરેહિ ઉપ્પાટિતાનિ વિકોપેન્તસ્સ દુક્કટં. તાનિ હિ બીજગામે સઙ્ગહં મહાપચ્ચરિયાદીસુ ‘‘અનન્તકતિલબીજકઉદકપપ્પટકાદીનિ દુક્કટવત્થૂની’’તિ વુત્તં, તત્થ કારણં ન દિસ્સતિ. અન્ધકટ્ઠકથાયં ‘‘સમ્પુણ્ણભૂતગામં ન હોતિ, તસ્મા દુક્કટ’’ન્તિ વુત્તં, તમ્પિ ન સમેતિ. ભૂતગામે હિ પાચિત્તિયં બીજગામે દુક્કટં વુત્તં. અસમ્પુણ્ણભૂતગામો નામ તતિયો કોટ્ઠાસો નેવ પાળિયં, ન અટ્ઠકથાસુ આગતો, અથેતં બીજગામસઙ્ગહં ગમિસ્સતીતિ, તમ્પિ ન યુત્તં અભૂતગામમૂલત્તા તાદિસસ્સ બીજગામસ્સાતિ. અપિચ ‘‘ગરુકલહુકેસુ ગરુકે ઠાતબ્બ’’ન્તિ એતં વિનયલક્ખણં.
થલટ્ઠે છિન્નરુક્ખાનં અવસિટ્ઠો હરિતખાણુ નામ હોતિ, તત્થ કકુધકરઞ્જપિયઙ્ગુપનસાદીનં ખાણુ ઉદ્ધં વડ્ઢતિ, સો ભૂતગામેન સઙ્ગહિતો. તાલનાળિકેરાદીનં ખાણુ ઉદ્ધં ન વડ્ઢતિ, સો બીજગામેન સઙ્ગહિતો. કદલિયા પન અફલિતાય ખાણુ ભૂતગામેન સઙ્ગહિતો, ફલિતાય બીજગામેન. કદલી પન ફલિતા યાવ નીલપણ્ણા, તાવ ભૂતગામેનેવ સઙ્ગહિતા, તથા ફલિતો વેળુ. યદા પન અગ્ગતો પટ્ઠાય સુસ્સતિ, તદા બીજગામેન સઙ્ગહં ગચ્છતિ. કતરબીજગામેન? ફળુબીજગામેન. કિં તતો નિબ્બત્તતિ? ન કિઞ્ચિ. યદિ હિ નિબ્બત્તેય્ય, ભૂતગામેન સઙ્ગહં ગચ્છેય્ય. ઇન્દસાલાદિરુક્ખે છિન્દિત્વા રાસિં કરોન્તિ, કિઞ્ચાપિ રાસિકતદણ્ડકેહિ રતનપ્પમાણાપિ સાખા નિક્ખમન્તિ, બીજગામેનેવ પન સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. મણ્ડપત્થાય વા વતિઅત્થાય વા વલ્લિઆરોપનત્થાય વા ભૂમિયં નિખણન્તિ, મૂલેસુ ચેવ પણ્ણેસુ ચ નિગ્ગતેસુ પુન ભૂતગામસઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ, મૂલમત્તેસુ પન પણ્ણમત્તેસુ વા નિગ્ગતેસુપિ બીજગામેન સઙ્ગહિતા એવ.
યાનિ કાનિચિ બીજાનિ પથવિયં વા ઉદકેન સિઞ્ચિત્વા ઠપિતાનિ, કપાલાદીસુ વા અલ્લપંસું પક્ખિપિત્વા નિક્ખિત્તાનિ હોન્તિ, સબ્બાનિ મૂલમત્તે વા પણ્ણમત્તે વા નિગ્ગતેપિ બીજાનિયેવ. સચેપિ મૂલાનિ ચ ઉપરિ અઙ્કુરો ચ નિગ્ગચ્છતિ, યાવ અઙ્કુરો હરિતો ન હોતિ, તાવ બીજાનિયેવ. મુગ્ગાદીનં પન પણ્ણેસુ ઉટ્ઠિતેસુ, વીહિઆદીનં વા અઙ્કુરે હરિતે નીલવણ્ણે જાતે ભૂતગામસઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. તાલટ્ઠીનં પઠમં સૂકરદાઠા વિય મૂલં નિગ્ગચ્છતિ, નિગ્ગતેપિ યાવ ઉપરિ પત્તવટ્ટિ ન નિગ્ગચ્છતિ, તાવ બીજગામો નામયેવ. નાળિકેરસ્સ તચં ભિન્દિત્વા દન્તસૂચિ વિય અઙ્કુરો નિગ્ગચ્છતિ, યાવ મિગસિઙ્ગસદિસા
અમ્બટ્ઠિઆદીનિ
૭૭. પાસાણજાતિ પાસાણદદ્દુસેવાલસેલેય્યકાદીનિ અહરિતવણ્ણાનિ અપત્તકાનિ ચ દુક્કટવત્થુકાનિ. અહિચ્છત્તકં યાવ મકુટં હોતિ, તાવ દુક્કટવત્થુ, પુપ્ફિતકાલતો પટ્ઠાય અબ્બોહારિકં, અલ્લરુક્ખતો પન અહિચ્છત્તકં ગણ્હન્તો રુક્ખતચં વિકોપેતિ, તસ્મા તત્થ પાચિત્તિયં. રુક્ખપપટિકાયપિ એસેવ નયો. યા પન ઇન્દસાલકકુધાદીનં પપટિકા રુક્ખતો મુચ્ચિત્વા તિટ્ઠતિ, તં ગણ્હન્તસ્સ અનાપત્તિ. નિય્યાસમ્પિ રુક્ખતો મુચ્ચિત્વા ઠિતં સુક્ખરુક્ખે વા લગ્ગં ગણ્હિતું વટ્ટતિ, અલ્લરુક્ખતો ન વટ્ટતિ. લાખાયપિ એસેવ નયો. રુક્ખં ચાલેત્વા પણ્ડુપલાસં વા પરિણતકણિકારાદિપુપ્ફં વા પાતેન્તસ્સ પાચિત્તિયમેવ. હત્થકુક્કુચ્ચેન મુદુકેસુ ઇન્દસાલનુહીખન્ધાદીસુ વા તત્થજાતકતાલપણ્ણાદીસુ વા અક્ખરં છિન્દન્તસ્સપિ એસેવ નયો. સામણેરાનં પુપ્ફં ઓચિનન્તાનં સાખં ઓનામેત્વા દાતું વટ્ટતિ. તેહિ પન પુપ્ફેહિ પાનીયં ન વાસેતબ્બં, પાનીયવાસત્થિકેન સામણેરં ઉક્ખિપિત્વા ઓચિનાપેતબ્બાનિ. ફલસાખાપિ અત્તના
‘‘સમ્મુઞ્જનીસલાકાયપિ
૭૮. પરિભુઞ્જન્તેન
‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહિ સમણકપ્પેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતું અગ્ગિપરિજિતં સત્થપરિજિતં નખપરિજિતં અબીજં નિબ્બટ્ટબીજઞ્ઞેવ પઞ્ચમ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૫૦).
તત્થ અગ્ગિપરિજિતન્તિ અગ્ગિના પરિજિતં અધિભૂતં દડ્ઢં ફુટ્ઠન્તિ અત્થો. સત્થપરિજિતન્તિ સત્થેન પરિજિતં અધિભૂતં છિન્નં વિદ્ધં વાતિ અત્થો. એસ નયો નખપરિજિતે. અબીજનિબ્બટ્ટબીજાનિ સયમેવ કપ્પિયાનિ. અગ્ગિના કપ્પિયં કરોન્તેન કટ્ઠગ્ગિગોમયગ્ગિઆદીસુ યેન કેનચિ અન્તમસો લોહખણ્ડેનપિ આદિત્તેન કપ્પિયં કાતબ્બં, તઞ્ચ ખો એકદેસે ફુસન્તેન ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વત્વાવ કાતબ્બં. સત્થેન કરોન્તેન યસ્સ કસ્સચિ લોહમયસત્થસ્સ અન્તમસો સૂચિનખચ્છેદનાનમ્પિ તુણ્ડેન વા ધારાય વા છેદં વા વેધં
તત્થ સચેપિ બીજાનં પબ્બતમત્તો રાસિ, રુક્ખસહસ્સં વા છિન્દિત્વા એકાબદ્ધં કત્વા ઉચ્છૂનં વા મહાભારો બન્ધિત્વા ઠપિતો હોતિ, એકસ્મિં બીજે વા રુક્ખસાખાય વા ઉચ્છુમ્હિ વા કપ્પિયે કતે સબ્બં કતં હોતિ. ઉચ્છૂ ચ દારૂનિ ચ એકતો બદ્ધાનિ હોન્તિ, ‘‘ઉચ્છું કપ્પિયં કરિસ્સામી’’તિ દારું વિજ્ઝતિ, વટ્ટતિયેવ. સચે પન યાય રજ્જુયા વા વલ્લિયા વા બદ્ધાનિ, તં વિજ્ઝતિ, ન વટ્ટતિ. ઉચ્છુખણ્ડાનં પચ્છિં પૂરેત્વા આહરન્તિ, એકસ્મિં ખણ્ડે કપ્પિયે કતે સબ્બં કતમેવ. મરીચપક્કાદીહિ ચ મિસ્સેત્વા ભત્તં આહરન્તિ, ‘‘કપ્પિયં કરોહી’’તિ વુત્તે સચેપિ ભત્તસિત્થે વિજ્ઝતિ, વટ્ટતિયેવ. તિલતણ્ડુલાદીસુપિ એસેવ નયો. યાગુયા પક્ખિત્તાનિ પન એકાબદ્ધાનિ
ઇતિ પાળિમુત્તકવિનયવિનિચ્છયસઙ્ગહે
ભૂતગામવિનિચ્છયકથા સમત્તા.