પરિવારવણ્ણના
સોળસમહાવારવણ્ણના
પઞ્ઞત્તિવારવણ્ણના
૧-૨. સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનસઙ્ખાતસ્સ ધમ્મક્ખન્ધસરીરસ્સ સાસનેતિ અત્થો. પરિવારોતિ સઙ્ગહં યો સમારુળ્હો, તસ્સ પરિવારસ્સ. વિનયભૂતા પઞ્ઞત્તિ વિનયપઞ્ઞત્તિ. ‘‘પઞ્ઞત્તિકાલં જાનતા’’તિ દુકનયવસેન વત્વા પુન સુત્તન્તનયેન વત્તું ‘‘અપિચ પુબ્બેનિવાસાદીહી’’તિ વુત્તં. તત્થ પસ્સનં નામ દસ્સનત્તા દિબ્બચક્ખુના યોજિતં પટિવેધઞાણદસ્સનં. દેસનાપઞ્ઞાય પસ્સતાતિ આસયાનુસયાદિકે. પુચ્છાયાતિ સત્તમી. પુનપિ એત્થાતિ પુચ્છાવિસ્સજ્જને. મિચ્છાદિટ્ઠીતિ નત્થિકદિટ્ઠિ અન્તગ્ગાહિકદિટ્ઠિ. ‘‘આજીવહેતુ પઞ્ઞત્તાની’’તિ વચનતો ઇમાનિ છ સિક્ખાપદાનિ ઠપેત્વા સેસા આચારવિપત્તિ નામાતિ વેદિતબ્બં. કાયેન પન આપત્તિં આપજ્જતીતિ એત્થ ‘‘પુબ્બભાગે સેવનચિત્તમઙ્ગં કત્વા કાયદ્વારસઙ્ખાતં વિઞ્ઞત્તિં જનયિત્વા પવત્તચિત્તુપ્પાદસઙ્ખાતં આપત્તિં આપજ્જતિ, કિઞ્ચાપિ ચિત્તેન સમુટ્ઠાપિતા વિઞ્ઞત્તિ, તથાપિ ચિત્તેન અધિપ્પેતસ્સ અત્થસ્સ વિઞ્ઞત્તિયા સાધિતત્તા ‘કાયદ્વારેન આપજ્જતી’તિ વુત્ત’’ન્તિ ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્તં, ન ભણ્ડનાદિત્તયવૂપસમં. આપાણકોટિકન્તિ જીવિતપરિયન્તં કત્વા. પોરાણકેહિ મહાથેરેહીતિ સીહળદીપે મહાથેરેહિ પોત્થકં
મહાવિભઙ્ગે પઞ્ઞત્તિવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
કતાપત્તિવારાદિવણ્ણના
૧૬૬. કતાપત્તિવારે સેય્યં સન્થરિત્વાતિ અબ્ભન્તરે સન્થરિતભાવતો વિહારતો બહિગમનેપિ તંદિવસાનાગમે આપજ્જનતો ‘‘પરિક્ખેપં અતિક્કામેતી’’તિ વુત્તં.
૧૭૧. સઞ્ચિચ્ચ પાણં જીવિતા વોરોપેન્તો ચતસ્સો આપત્તિયોતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ તસ્મિં સિક્ખાપદે તિરચ્છાનગતપાણોવ અધિપ્પેતો, અથ ખો પાણોતિ વોહારસામઞ્ઞતો અત્થુદ્ધારવસેન ‘‘ચતસ્સો’’તિ વુત્તં. એસ નયો અઞ્ઞેસુપિ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ.
૧૭૩. વિકાલે ગામપ્પવેસને ‘‘પઠમં પાદં પરિક્ખેપં અતિક્કામેતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’તિ વુત્તત્તા ઉપચારે નાપજ્જતિ, પરિક્ખેપં અતિક્કમિત્વાવ આપજ્જતીતિ સિદ્ધમેવા’’તિ વદન્તિ.
૧૯૩. પચ્ચયવારે પુરિમવારતો વિસેસો અત્થિયેવ, ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તો કતિ આપત્તિયો આપજ્જતી’’તિ વુત્તે જતુમટ્ઠકસ્સોકાસો ન જાતો, ઇધ પન ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવનપચ્ચયા’’તિ વુત્તે પુગ્ગલનિદ્દેસાભાવા જતુમટ્ઠકઞ્ચ પવિટ્ઠં, એવં વિસેસો અત્થિ. તથા એવરૂપેસુ ઠાનેસુ.
મહાવિભઙ્ગે ચ ભિક્ખુનિવિભઙ્ગે સોળસમહાવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
સમુટ્ઠાનસીસવણ્ણના
૨૫૭. અનત્તાતિ આદિચ્ચો. યસ્મા તે દેસયન્તિ, તસ્મા અઙ્ગીરસોપિ. પિટકે તીણિ દેસયિ તેસં અઞ્ઞતરત્તાતિ અત્થો. વિનયો યદિ તિટ્ઠતિ, એવં પટિપત્તિસદ્ધમ્માદિ નીયતિ પવત્તતીતિ અત્થો. અયં પન કથં તિટ્ઠતીતિ? આહ ‘‘ઉભતો ચા’’તિઆદિ. પરિવારેન ગન્થિતા તિટ્ઠન્તીતિ અત્થો. તસ્સેવ પરિવારસ્સ સુત્તે. નિયતસમુટ્ઠાનં કતં, વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. અસમ્ભિન્નસમુટ્ઠાનાનિ અસઙ્કરસમુટ્ઠાનાનિ, અઞ્ઞેહિ અસદિસસમુટ્ઠાનાનીતિ અત્થો. યસ્મા પરિવારે સતિ વિનયો તિટ્ઠતિ, વિનયે સતિ સદ્ધમ્મો તિટ્ઠતિ, યસ્મા સમુટ્ઠાનાનિ ચ સુત્તે દિસ્સન્તિ, તસ્મા સિક્ખેતિ અત્થો. ‘‘ધમ્મકામો સુપેસલો’’તિ પરિવારે ગારવજનનત્થં વુત્તં. તત્થાતિ ‘‘દિસ્સન્તી’’તિ તત્થ. ‘‘એકેન સમુટ્ઠાનેન સમુટ્ઠાતીતિ પઠમપારાજિકં એકેન સમુટ્ઠાનેન સમુટ્ઠાતી’’તિ વુત્તં. પાળિયઞ્હિ નિદ્દિટ્ઠસમુટ્ઠાનઞ્ચ દિસ્સતિ. ‘‘તસ્સેવ પરિવારસ્સ, સમુટ્ઠાનં નિયતો કત’’ન્તિ વુત્તં પુરિમનયેતિ અત્થો. યથાઞાયન્તિ યથાભૂતં. ‘‘સઞ્ચરિત્તાભાસનઞ્ચા’’તિ પાઠો. ‘‘સઞ્ચરિત્તાનુભાસનઞ્ચા’’તિપિ અત્થિ. નયવજ્જેહિ વિનયવજ્જેહીતિ અત્થો.
પઠમપારાજિકસમુટ્ઠાનવણ્ણના
૨૫૮. નાનુબન્ધે પવત્તિનિન્તિ ‘‘યા પન ભિક્ખુની વુત્થાપિતં પવત્તિનિં દ્વે વસ્સાનિ નાનુબન્ધેય્યા’’તિ વુત્તસિક્ખાપદઞ્ચ. અયં પાઠો એકચ્ચેસુ પોત્થકેસુ ન દિસ્સતિ. છસત્તતિ પઠમપારાજિકસમુટ્ઠાના.
દુતિયપારાજિકસમુટ્ઠાનવણ્ણના
૨૫૯. ‘‘કુક્કુચ્ચં ચીવરં દત્વાતિ કુક્કુચ્ચુપ્પાદનઞ્ચ ધમ્મિકાનં કમ્માનં છન્દં દત્વા ખીયનઞ્ચ ચીવરં દત્વા ખીયનઞ્ચા’’તિ પાઠો. ‘‘દત્વા’’તિ ઉપ્પટિપાટિયા વુત્તં, તસ્મા ‘‘કુક્કુચ્ચં ધમ્મિકં દત્વાતિ પાઠો સુન્દરો’’તિ વદન્તિ, વિચારેત્વા ગહેતબ્બં.
૨૬૯. અકતન્તિ
અન્તરપેય્યાલં
કતિપુચ્છાવારવણ્ણના
૨૭૧. પટિનિદ્દેસન્તિ વિનીતાનિ સંવરાનીતિ અત્થો. એતેહિ આપત્તિક્ખન્ધેહિ. ‘‘આરકા’’તિ નિવત્તિઅત્થેન વુત્તત્તા તં પુન સરૂપેન વત્તુકામો ‘‘ભુસા વા’’તિ આહ. ‘‘ગેહં ધૂમેન પુણ્ણં આધૂમિત’’ન્તિઆદીસુ વિય રાગાદિવેરં મણતિ વિનાસેતિ. એતાયાતિ વિરતિયા. વેલ ચલને. નિય્યાનં મગ્ગં સિનોતિ બન્ધતીતિ સેતુ. ‘‘સેતુઘાતોતિ વીતિક્કમપટિપક્ખભૂતા વિરતિ, તદત્થનિબ્બત્તિકરચિત્તુપ્પાદો વા’’તિ વુત્તં. ‘‘ધમ્મસ્સવનગ્ગન્તિ ધમ્મં સુણન્તાનં સમૂહ’’ન્તિ લિખિતં. સચે ન ગચ્છતિ, વિક્ખિત્તો વા નિસીદતિ. કાયપ્પાગબ્ભિયં કાયદુચ્ચરિતં. ‘‘પમાદે’’તિ વત્વા તદત્થં દસ્સેતું ‘‘સતિવિપ્પવાસે’’તિ વુત્તં.
૨૭૨-૩. સપરસન્તાને વાતિ સસન્તાને વા પરસન્તાને વા. તથા વિવદન્તા પનાતિ ભેદકરવત્થૂનિ નિસ્સાય વિવદન્તા. ઉભયેહિપીતિ થેરનવેહિ. નન્તિ મેત્તં કાયકમ્મં. યેસં પુગ્ગલાનં પિયં કરોતિ, તેસં મેત્તાકાયકમ્મસઙ્ખાતો ધમ્મો. એત્તકન્તિ આમિસવિભત્તિદસ્સનં. અસુકસ્સ ચાતિ પુગ્ગલવિભત્તિદસ્સનં. ‘‘દુસ્સીલસ્સ અદાતુમ્પિ વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા એવ અલજ્જિપરિભોગો વારિતો. સબ્બેસં દાતબ્બમેવાતિ સન્નિટ્ઠાનેન અજાનન્તેન વિભાગં અકત્વા દાતબ્બભાવં દીપેતીતિ એકે. ‘‘સબ્બેસં દાતબ્બમેવા’’તિ વુત્તં અટ્ઠકથાસુ. તત્થ ‘‘અલજ્જિઉક્ખિત્તકાનં પરિભોગસીસેન સહત્થા ન દાતબ્બં, દાપેતબ્બન્તિ અપરે’’તિ વુત્તં. વિચિનિત્વા દાનં વિચેય્ય દાનં. યસ્મા અયં વિસેસો કાતબ્બોયેવાતિ અયં કરોતિ, તસ્મા પુગ્ગલવિભાગો ન કતોતિ સમ્બન્ધો. પકતિવણ્ણેન વિસભાગવણ્ણેન. ‘‘ઇદં નામ આપન્નો’’તિ પરેહિ અપરામસિતબ્બતો અપરામટ્ઠાનિ. અનુલોમેહિ ગહિતસઙ્ખારારમ્મણેહિ નિબ્બાનારમ્મણં કત્વા નિય્યાતિ.
છઆપત્તિસમુટ્ઠાનવારાદિવણ્ણના
૨૭૬. ‘‘પઠમેન આપત્તિસમુટ્ઠાનેન દુબ્ભાસિતં આપજ્જેય્યાતિ ન હીતિ વત્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તં વાચાચિત્તવસેનેવાપજ્જિતબ્બતો.
૨૭૭. કુટિં કરોતીતિ એત્થ સઞ્ચરિત્તમવત્વા દુક્કટથુલ્લચ્ચયસઙ્ઘાદિસેસાનં એકસ્મિં વત્થુસ્મિં પટિપાટિયા ઉપ્પત્તિદસ્સનત્થમિદં વુત્તં. ન હિ સઞ્ચરિત્તે એવ આપજ્જતિ. ‘‘ઇમિના પન નયેન સબ્બત્થ પટિપાટિયા અગ્ગહણે કારણં વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.
૨૮૩. વિવેકદસ્સિનાતિ તદઙ્ગવિવેકાદિપઞ્ચવિધવિવેકદસ્સિના.
૨૮૪. અત્તનો દુટ્ઠુલ્લન્તિ સઙ્ઘાદિસેસં.
૨૮૮. વિવાદાધિકરણપચ્ચયાતિ અઞ્ઞેહિ, અત્તના વા પુબ્બભાગે આપન્નપચ્ચયાતિ અત્થો. ઓમસતીતિ ‘‘અયં ધમ્મો, અયં વિનયો’’તિ વિવદન્તો ‘‘ત્વં કિં જાનાસી’’તિઆદિના ઓમસતિ. તીહિ સમથેહિ સમ્મુખાવિનયપટિઞ્ઞાતકરણતિણવત્થારકેહિ. ‘‘સમ્મુખાવિનયઞ્ચેત્થ સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બતો ‘સમ્મુખાવિનયેન ચેવ પટિઞ્ઞાતકરણેન ચા’તિઆદિના દ્વીહિપિ યોજિતં. એસ નયો સબ્બત્થા’’તિ વુત્તં.
૨૯૧. ઠપેત્વા સત્ત આપત્તિયોતિ એત્થ ‘‘કિઞ્ચાપિ અવસેસા નત્થિ, તથાપિ પટિપાટિયા પાટવજનનત્થં પુચ્છા કતા’’તિ વુત્તં.
અન્તરપેય્યાલં નિટ્ઠિતં.
સમથભેદવણ્ણના
અધિકરણપરિયાયવારાદિવણ્ણના
૨૯૩-૪. લોભકારણા વિવાદનતો ‘‘લોભો પુબ્બઙ્ગમો’’તિ વુત્તં. એવં સેસેસુ. ઠાનાનીતિઆદીનિ કારણવેવચનાનિ. કારણઞ્હિ તિટ્ઠન્તિ એત્થાતિ ઠાનં, વસન્તિ એત્થાતિ વત્થુ, ભવન્તિ એત્થાતિ ભૂમીતિ વુચ્ચતિ. કે તિટ્ઠન્તિ વસન્તિ ભવન્તિ ચાતિ? વિવાદાધિકરણાદયો. કુસલાકુસલાબ્યાકતચિત્તો હુત્વા વિવદનતો ‘‘નવ હેતૂ’’તિ વુત્તં. કોધનો હોતિ ઉપનાહીતિઆદીનિ દ્વાદસ મૂલાનિ. અક્કોસન્તેન હિ ચતૂસુ વિપત્તીસુ એકેન અનુવદનતો ‘‘ચતસ્સો વિપત્તિયો ઠાનાની’’તિ વુત્તં. ચુદ્દસ મૂલાનીતિ વિવાદાધિકરણે વુત્તા દ્વાદસ, કાયો, વાચા ચ.
૨૯૫-૬. સત્ત આપત્તિક્ખન્ધા ઠાનાનીતિ એત્થ ‘‘આપત્તિં આપજ્જિત્વા પટિચ્છાદેન્તસ્સ યા આપત્તિ હોતિ, તસ્સા આપત્તિયા પુબ્બે આપન્ના આપત્તિ ઠાનં હોતી’’તિ વુત્તં. ‘‘નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલન્તિ વચનતો નત્થિ આપત્તાધિકરણસ્સ કુસલહેતુ, કુસલચિત્તં પન અઙ્ગં હોતી’’તિ લિખિતં. ચત્તારિ કમ્માનિ ઠાનાનીતિ એત્થ ‘‘એવં કત્તબ્બન્તિ ઠિતપાળિ કમ્મં નામ. ‘યથાઠિતપાળિવસેન કરોન્તાનં કિરિયા કિચ્ચાધિકરણં નામા’’’તિ વુત્તં, ‘‘પાળિઅનુસારેન પટિકાતબ્બલક્ખણં વા કમ્મં. તથેવ કરણં કિચ્ચાધિકરણ’’ન્તિ ચ. ઞત્તિઞત્તિદુતિયઞત્તિચતુત્થકમ્માનિ ઞત્તિતો જાયન્તિ, અપલોકનકમ્મં અપલોકનતો, ‘‘કિચ્ચાધિકરણં એકેન સમથેન સમ્મતિ સમ્પજ્જતીતિ અત્થો’’તિ લિખિતં. સિયુન્તિ હોન્તિ. કથઞ્ચ સિયાતિ કથં હોતિ. વિવાદાધિકરણસ્સ દ્વેતિ તે દ્વે ઠપેત્વા અઞ્ઞેહિ ન સમ્મતિ.
૨૯૭. સાધારણાતિ તં સમેતબ્બા.
૨૯૮. તબ્ભાગિયાતિ તંકોટ્ઠાસા.
૨૯૯. એકાધિકરણં સબ્બે સમથા સમગ્ગા હુત્વા સમેતું ભબ્બાતિ પુચ્છન્તો ‘‘સમથા સમથસ્સ સાધારણા’’તિ આહ. સમથા સમથસ્સા સિયા સાધારણા સિયા અસાધારણા.
૩૦૦. સમથા
૩૦૧. ઇમે સમથા સમથા, ન સમ્મુખાવિનયોતિ અત્થો.
૩૦૨. ‘‘સમથા વિનયો’’તિપિ વુચ્ચતિ, તસ્મા વિનયો સમ્મુખાવિનયોતિ વિનયવારો ઉદ્ધટો સિયા. ન સમ્મુખાવિનયોતિ સમ્મુખાવિનયં ઠપેત્વા સતિવિનયાદયો સેસસમથા.
૩૦૩. સઙ્ઘસ્સ સમ્મુખા પટિઞ્ઞાતે તં પટિજાનનં સઙ્ઘસ્સ સમ્મુખતા નામ હોતીતિ ‘‘તસ્સ પટિજાનનચિત્તં સન્ધાય ‘સમ્મુખાવિનયો કુસલો’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. નત્થિ સમ્મુખાવિનયો અકુસલોતિ ‘‘ધમ્મવિનયપુગ્ગલસમ્મુખતાહિ તિવઙ્ગિકો સમ્મુખાવિનયો એતેહિ વિના નત્થિ. તત્થ કુસલચિત્તેહિ કરણકાલે કુસલો, અરહન્તાનં કરણકાલે અબ્યાકતો, એતેસં અકુસલપટિપક્ખત્તા અકુસલસ્સ સમ્ભવો નત્થિ, તસ્મા ‘નત્થિ સમ્મુખાવિનયો અકુસલો’તિ વુત્ત’’ન્તિ લિખિતં. ‘‘યેભુય્યસિકા અધમ્મવાદીહિ વૂપસમનકાલે સલાકગ્ગાહાપકે ધમ્મવાદિમ્હિ કુસલા, ધમ્મવાદીનમ્પિ અધમ્મવાદિમ્હિ સલાકગ્ગાહાપકે જાતે અકુસલા, સબ્બત્થ અરહતો વસેનેવ અબ્યાકતતા, અનરહતો સઞ્ચિચ્ચ સતિવિનયદાને સતિવિનયો અકુસલો, અમૂળ્હવિનયો અનુમ્મત્તકસ્સ દાને, પટિઞ્ઞાતકરણં મૂળ્હસ્સ અજાનનતો પટિઞ્ઞાયકરણે, તસ્સપાપિયસિકા સુદ્ધસ્સ કરણે, તિણવત્થારકં મહાકલહે, સઞ્ચિચ્ચ કરણે ચ અકુસલ’’ન્તિ લિખિતં.
યત્થવારપુચ્છાવારવણ્ણના
૩૦૪. લબ્ભતીતિ પુચ્છા.
સમથવારવિસ્સજ્જનાવારવણ્ણના
૩૦૫. યસ્મિં સમયે સમ્મુખાવિનયેન ચાતિઆદિ તસ્સા વિસ્સજ્જનં. યસ્મિં સમયે સમ્મુખાવિનયેન ચ યેભુય્યસિકાય ચ અધિકરણં વૂપસમ્મતિ, તસ્મિં સમયે યત્થ યેભુય્યસિકા લબ્ભતિ, તત્થ સમ્મુખાવિનયો લબ્ભતીતિ એવં સબ્બત્થ સમ્બન્ધો. યત્થ પટિઞ્ઞાતકરણં લબ્ભતિ, તત્થ સમ્મુખાવિનયો લબ્ભતીતિ એત્થ એકં વા દ્વે વા બહૂ વા આપત્તિયો આપન્નો
સંસટ્ઠવારાદિવણ્ણના
૩૦૬. અધિકરણાનં વૂપસમોવ સમથો નામ, સો અધિકરણં વિના નત્થિ, તસ્મા ન ચ લબ્ભા વિનિભુજ્જિત્વા નાનાકરણં કાતું.
૩૦૯-૩૧૦. સમથા સમથેહિ સમ્મન્તીતિ એત્થ સમ્મન્તીતિ સમ્પજ્જન્તિ. અધિકરણા વા પન સમ્મન્તિ વૂપસમ્મન્તીતિ અત્થો, તસ્મા ‘‘યેભુય્યસિકા સમ્મુખાવિનયેન સમ્મતી’’તિ ઇમાય સમ્મુખાવિનયેન સદ્ધિં સમ્પજ્જતિ, ન સતિવિનયાદીહિ તેસં તસ્સા અનુપકારત્તાતિ અત્થો. સમથા અધિકરણેહિ સમ્મન્તીતિ એત્થ સમથા અભાવં ગચ્છન્તીતિ અત્થો.
૩૧૧. ‘‘સમ્મુખાવિનયો વિવાદાધિકરણેન ન સમ્મતી’’તિ પાઠો. યેભુય્યસિકાય સમાનભાવતો ચ અવસાને ‘‘સમ્મુખાવિનયો ન કેનચિ સમ્મતી’’તિ (પરિ॰ ૩૧૩) વુત્તત્તા ચ સમ્મુખાવિનયો સયં સમથેન વા અધિકરણેન વા સમેતબ્બો ન હોતીતિ કત્વા વુત્તો. સતિવિનયો કિચ્ચાધિકરણેન સમ્મતિ. અમૂળ્હવિનયતસ્સપાપિયસિકતિણવત્થારકાપિ કિચ્ચાધિકરણેન સમ્મન્તિ.
૩૧૩. વિવાદાધિકરણં કિચ્ચાધિકરણેન સમ્મતીતિ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે…પે॰… પઠમં સલાકં નિક્ખિપામી’’તિ એવં વિવાદાધિકરણં કિચ્ચાધિકરણેન સમ્મતિ. અનુવાદાધિકરણઆપત્તાધિકરણાપિ કિચ્ચાધિકરણેન સમ્મન્તિ. ‘‘‘અકતં કમ્મં દુક્કટં કમ્મ’ન્તિ એવં કિચ્ચાધિકરણમ્પિ કિચ્ચાધિકરણેન સમ્મતીતિ ગણ્ઠિપદે ‘‘‘સમથા અધિકરણેહિ સમ્મન્તી’તિ એત્થ યસ્મા સબ્બે સમથા કિચ્ચાધિકરણેન સમ્મન્તિ, તસ્મા ‘સમથા કિચ્ચાધિકરણેન સમ્મન્તી’તિ પાઠો ગહેતબ્બો’’તિ વુત્તં.
૩૧૪. વિવાદાધિકરણં કતમં અધિકરણં સમુટ્ઠાપેતીતિ ‘‘નાયં ધમ્મો’’તિ વુત્તમત્તેન કિઞ્ચિ અધિકરણં ન સમુટ્ઠાપેતિ.
૩૧૮-૯. ‘‘કતમાધિકરણપરિયાપન્ન’’ન્તિ પાઠો. વિવાદાધિકરણં વિવાદાધિકરણં ભજતીતિ પઠમુપ્પન્નવિવાદં પચ્છા ઉપ્પન્નો ભજતિ. વિવાદાધિકરણં દ્વે સમથે ભજતીતિ ‘‘ઇમં વૂપસમેતું સમત્થા તુમ્હે’’તિ વદન્તં વિય ભજતિ ‘‘મયં તં વૂપસમેસ્સામા’’તિ વદન્તેહિ વિય દ્વીહિ સમથેહિ સઙ્ગહિતં.
સમથભેદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
ખન્ધકપુચ્છાવારવણ્ણના
પુચ્છાવિસ્સજ્જનાવણ્ણના
૩૨૦. નિદાનં નામ કાલઞ્ચ નગરઞ્ચ દેસો ચ ભગવા ચ. વત્થુપુગ્ગલાદિ નિદ્દેસો. યાનિ તત્થ ઉપસમ્પદક્ખન્ધકે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઊનવીસતિવસ્સો પુગ્ગલો ઉપસમ્પાદેતબ્બો’’તિઆદિના નયેન ઉત્તમાનિ પદાનિ વુત્તાનીતિ સમ્બન્ધો. સા સા તસ્સ તસ્સ પદસ્સ આપત્તીતિ વુચ્ચતીતિ યા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઊનવીસતિવસ્સો પુગ્ગલો ઉપસમ્પાદેતબ્બો’’તિ પદેન પઞ્ઞત્તા આપત્તિ, સા તસ્સ પદસ્સાતિ અધિપ્પાયો. ચમ્મસંયુત્તેતિ ચમ્મક્ખન્ધકે.
એકુત્તરિકનયવણ્ણના
એકકવારવણ્ણના
૩૨૧. એકુત્તરિકનયે આપત્તિ જાનિતબ્બાતિ એત્થ આપત્તિ નામ કિં પરમત્થસભાવા, ઉદાહુ ન વત્તબ્બસભાવાતિ? ન વત્તબ્બસભાવા. વુત્તઞ્હિ પરિવારે ‘‘વત્થુ જાનિતબ્બં, ગોત્તં જાનિતબ્બં, નામં જાનિતબ્બં, આપત્તિ જાનિતબ્બા’’તિ એતેસં પદાનં વિભઙ્ગે ‘‘મેથુનધમ્મોતિ વત્થુ ચ ગોત્તઞ્ચ. પારાજિકન્તિ નામઞ્ચેવ આપત્તિ ચા’’તિ. નામઞ્ચ ગોત્તઞ્ચ ‘‘નામગોત્તં ન જીરતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૭૬) વચનતો સમ્મુતિમત્તં, તસ્મા ‘‘કુસલત્તિકવિનિમુત્તા ન વત્તબ્બધમ્મભૂતા એકચ્ચા સમ્મુતિ એવા’’તિ વુત્તં. યં પન વુત્તં સમથક્ખન્ધકે ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકત’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૨૨), તં ‘‘વિવાદાધિકરણં સિયા કુસલં, સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકત’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૨૦) એત્થ વિય પરિયાયતો વુત્તં. અત્થતો હિ વિવાદો નામ એકચ્ચો સમ્મુતિવિસેસો. યો ચિત્તસમઙ્ગિનો, સો ‘‘તં ચિત્તપરિયાયેન પન સિયા કુસલ’’ન્તિઆદિ વોહારલદ્ધો, તથા આપત્તાધિકરણમ્પીતિ દટ્ઠબ્બં. તેનેવ વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘આપત્તિં આપજ્જમાનો હિ અકુસલચિત્તો વા આપજ્જતિ કુસલાબ્યાકતચિત્તો વા’’તિ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ પઠમપારાજિકવણ્ણના). અઞ્ઞથા સમથેહિ અધિકરણીયતા ન સમ્ભવતિ. ન હિ સમથા કુસલાદિં અકુસલાદિં વા અધિકિચ્ચપવત્તન્તિ, સમથવસેન વા કુસલાદિ સમ્મતિ. ન ચ કુસલસ્સ વિવાદસ્સ, અનુવાદસ્સ વા કુસલાદિસમથેહિ વૂપસમેતબ્બતા આપજ્જતીતિ તેસં અધિકરણમત્તમેવ ન સમ્ભવેય્ય, તસ્મા અધિકરણાનં, સમથાનઞ્ચ કુસલાદિભાવો પરિયાયદેસનાય લબ્ભતિ, નો અઞ્ઞથા, તેનેવ સમ્મુખાવિનયે વિય આપત્તાધિકરણે તિકં ન પૂરિતં. સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપજ્જમાનસ્સ યસ્મા સઞ્ચેતના એકન્તતો અકુસલાવ હોતિ. ઇતરસ્સ સચિત્તકસ્સ વા અચિત્તકસ્સ વા તદાભાવમત્તં ઉપાદાય ‘‘અબ્યાકત’’ન્તિ વુત્તં. યથા હિ ‘‘તિક્ખત્તું ચોદયમાનો તં ચીવરં અભિનિપ્ફાદેય્ય, ઇચ્ચેતં કુસલ’’ન્તિઆદીસુ (પારા॰ ૫૩૮) ન કુસલસદ્દો સુખવિપાકો, ‘‘સમ્પરાયિકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં પટિઘાતાયા’’તિઆદીસુ (પરિ॰ ૪૯૮) ન અકુસલા વા હોતિ. ઇતરસ્સ સચિત્તકસ્સ
‘‘આપત્તાધિકરણસ્સ કિં પુબ્બઙ્ગમન્તિ? લોભો પુબ્બઙ્ગમો, દોસો, મોહો, અલોભો, અદોસો, અમોહો પુબ્બઙ્ગમો’’તિ ‘‘કતિ હેતૂતિ? છ હેતૂ તયો અકુસલહેતૂ, તયો અબ્યાકતહેતૂ’’તિ ચ વુત્તત્તા નિપ્પરિયાયેનેવ ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકત’’ન્તિ વુત્તં. સમથક્ખન્ધકે પન સન્ધાયભાસિતવસેન તથા એવ વુત્તં. તસ્મા આપત્તાધિકરણં સભાવતો નિપ્પરિયાયેનેવ અકુસલા ચત્તારો ખન્ધા, રૂપઅબ્યાકતા ચ હોન્તિ. ‘‘નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૨૨) વુત્તત્તા કુસલમેવ પટિક્ખિત્તં, ખીણાસવાનં કિરિયાબ્યાકતં નામ હોતીતિ કુસલે પટિક્ખિત્તે કિરિયાબ્યાકતમ્પિ પટિક્ખિત્તમેવ હોતિ. તસ્મિં પટિક્ખિત્તે સબ્બથા અવાવટં વિપાકાબ્યાકતં પટિક્ખિત્તમેવ હોતિ. નિબ્બાનાબ્યાકતે વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ એકે, તં અયુત્તં ‘‘છ હેતુયો’’તિ વુત્તત્તા. કિઞ્ચાપિ વુત્તં સામઞ્ઞેન, તથાપિ વિપાકહેતુયેવ તત્થ અધિપ્પેતો, ન કિરિયાહેતુ, તે હિ કુસલસભાવા ચ, તસ્મા રૂપં, વિપાકાબ્યાકતઞ્ચાપત્તિ. તત્થ અકુસલાપત્તિતો વિનીતવત્થૂનિ. ઇતરસ્સાપિ આદિતો છાદના કુસલચિત્તતોતિ વુત્તં સમથક્ખન્ધકે પન પણ્ણત્તિવજ્જમેવ સન્ધાય તથા વુત્તં. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં, ગણ્ઠિપદે ચ ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકતં, નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’ન્તિ એત્થ સન્ધાયભાસિતવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. યસ્મિઞ્હિ પથવિખણનાદિકે ‘‘અત્થાપત્તિ કુસલચિત્તો આપજ્જતિ, કુસલચિત્તો વુટ્ઠાતી’’તિઆદિ. તસ્મિઞ્હિ સતિ ન સક્કા વત્તું ‘‘નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ. યસ્મા આપત્તિસમુટ્ઠાપકં ચિત્તં સન્ધાય વુત્તં ન હોતિ, તસ્મા ન યિદં અઙ્ગપ્પહોનકચિત્તં સન્ધાય વુત્તં. યદિ તં સન્ધાય વુત્તં, ‘‘સિયા કુસલ’’ન્તિ ચ વત્તબ્બં ભવેય્ય, ન ચ વુત્તં. તસ્મા ઇદં પન સન્ધાય વુત્તં – યં તાવ આપત્તાધિકરણં લોકવજ્જં, તં એકન્તતો અકુસલમેવ, તત્થ ‘‘સિયા અકુસલ’’ન્તિ વિકપ્પો નત્થિ. યં પન પણ્ણત્તિવજ્જં, તં યસ્મા સઞ્ચિચ્ચ ‘‘ઇમં આપત્તિં વીતિક્કમામી’’તિ વીતિક્કમન્તસ્સેવ અકુસલં હોતિ, અસઞ્ચિચ્ચ પન કિઞ્ચિ અજાનન્તસ્સ સહસેય્યાદિવસેન આપજ્જતો રૂપવિપાકં અબ્યાકતં હોતિ અનુટ્ઠાનતો. તસ્મા તસ્સ પણ્ણત્તિવજ્જસ્સ સઞ્ચિચ્ચાસઞ્ચિચ્ચવસેન ઇમં વિકપ્પભાવં સન્ધાય ઇદં વુત્તં ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકતં, નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ.
સચે પન કોચિ વિનયે અપકતઞ્ઞૂ ‘‘યં કુસલચિત્તો આપજ્જતિ, ઇદં વુચ્ચતિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ વદેય્ય, તસ્સેવંવાદિનો અચિત્તકાનં એળકલોમાદિસમુટ્ઠાનાનમ્પિ કુસલચિત્તસમઙ્ગિકાલે તાસં આપત્તીનં કુસલચિત્તો આપજ્જેય્ય, ન વા આપજ્જતિ
કેચિ પનેત્થ ‘‘અપ્પકાસે ઠાને કટિસુત્તકસઞ્ઞાય સઙ્ઘાણિં, મત્તિકાસઞ્ઞાય ગન્ધવણ્ણકાદિં વા ધારેન્તિયાપિ આપત્તિ, તસ્મા અચિત્તકાયેવા’’તિ વણ્ણયન્તિ. તે ‘‘સઙ્ઘાણિયા અસઙ્ઘાણિસઞ્ઞાય ધારેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ પાઠાભાવં દસ્સેત્વા પટિક્ખિપિતબ્બા. સુરાપાનાપત્તિ પન અચિત્તકાપિ એકન્તાકુસલાવ. તેનેવ
તત્થ ઠપેત્વા સુરાપાનં એકચ્ચઞ્ચ પણ્ણત્તિવજ્જં, એકન્તાકુસલઞ્ચ સચિત્તકમેવ, ભૂતારોચનં અચિત્તકમેવ, સેસં સહ સુરાપાનેન અનેકન્તાકુસલં લોકવજ્જઞ્ચ અનેકન્તાબ્યાકતં પણ્ણત્તિવજ્જઞ્ચ યેભુય્યેન સચિત્તકાચિત્તકન્તિ સબ્બસિક્ખાપદં તિપ્પભેદં હોતિ. યં પનેત્થ સચિત્તકમેવ, તં મેથુનાદિવત્થુજાનનચિત્તેનેવ સચિત્તકં, સબ્બં સેખિયં પણ્ણત્તિજાનનચિત્તેનેવ સચિત્તકં ‘‘અનાદરિયં પટિચ્ચા’’તિ વચનતોતિ સચિત્તકં દુવિધં હોતિ. એકન્તાચિત્તકં પણ્ણત્તિજાનનચિત્તાભાવેન, ન વત્થુજાનનચિત્તાભાવેન. તદભાવતો એકન્તાકુસલં સુરાપાનં, એકન્તાબ્યાકતં સઞ્ચરિત્તં, વત્થુજાનનચિત્તસ્સ વા પણ્ણત્તિજાનનચિત્તસ્સ વા ઉભિન્નં અભાવેન અચિત્તકભાવેન અચિત્તકં હોતિ. સુરાપાનં પન સચિત્તકં હોતિ વત્થુજાનનચિત્તેનેવ. અરિયપુગ્ગલાનં ઇતરેસં ઉભિન્નં વા અઞ્ઞતરસ્સ ભાવેન સેસં ચિત્તકાચિત્તકં ‘‘આપત્તિ જાનિતબ્બા’’તિ એત્થ વિનિચ્છયો.
મૂલવિસુદ્ધિયા અન્તરાપત્તીતિ અન્તરાપત્તિં આપજ્જિત્વા મૂલાયપટિકસ્સનં કત્વા ઠિતેન આપન્નાપત્તિ. અયં અગ્ઘવિસુદ્ધિયા અન્તરાપત્તીતિ સઉસ્સાહેનેવ ચિત્તેન. ‘‘અયં ભિક્ખુનિયા એવા’’તિ લિખિતં. ‘‘પારાજિકમેવા’’તિ ઇદઞ્ચ ભૂતવસેન દસ્સેતું વુત્તં. ‘‘એવં દેસિતે પન યા કાચિ આપત્તિ ન વુટ્ઠાતીતિ અપરે, તં ન ગહેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘ધમ્મિકસ્સ પટિસ્સવસ્સ અસચ્ચાપને’’તિ વુત્તત્તા અધમ્મિકપટિસ્સવે દુક્કટં ન હોતિ. ‘‘પુબ્બે સુદ્ધચિત્તસ્સ ‘તુમ્હે વિબ્ભમથા’તિ વુત્તે ‘સાધૂ’તિ પટિસ્સુણિત્વા સચે ન વિબ્ભમતિ અનાપત્તિ, એવં સબ્બત્થા’’તિ ચ વુત્તં. ‘‘આવિકરો જાનિતબ્બો’’તિપિ પાળિ. કાલેન વક્ખામિ, નો અકાલેના’’તિઆદીસુ પઞ્ચદસસુ ધમ્મેસુ. ભબ્બાપત્તિકા નામ આપત્તિં આપજ્જિતું ભબ્બા.
દુકવારવણ્ણના
૩૨૨. નિદહને આતપે. ‘‘એકરત્તમ્પિ ચે ભિક્ખુ તિચીવરેન વિપ્પવસેય્ય (પારા॰ ૪૭૨). છારત્તપરમં તેના’’તિઆદિના (પારા॰ ૬૫૩) વુત્તાપત્તિકો ગણપૂરકો હુત્વાપિ કમ્મં કોપેતિ નાનાસંવાસકત્તા. કમ્મેન વા સલાકગ્ગાહેન વાતિ એત્થ ઉદ્દેસો ચેવ કમ્મઞ્ચ એકન્તિ એત્થ પાતિમોક્ખુદ્દેસોતિ વા કમ્મન્તિ વા અત્થતો એકમેવ, તેસુ યં કિઞ્ચિ કતે સઙ્ઘભેદો હોતીતિ અત્થો. પુબ્બભાગાતિ સઙ્ઘભેદતો પુબ્બભાગા. ‘‘પમાણ’’ન્તિ ઇમેસં દ્વિન્નં અઞ્ઞતરેન ભેદો હોતિ, ન ઇતરેહીતિ વુત્તં. વિનયે સિદ્ધા વિનયસિદ્ધા, રોમજનપદે જાતં રોમકં, અનુઞ્ઞાતલોણત્તા દુકેસુ વુત્તાતિ.
તિકવારવણ્ણના
૩૨૩. વો તુમ્હેહિ ન સમુદાચરિતબ્બં. વચીસમ્પયુત્તં કાયકિરિયં કત્વાતિ કાયેન નિપચ્ચકારં કત્વાતિ અત્થો. ઉપઘાતેતિ વિનાસેતિ. ઓમદ્દિત્વાતિ અભિભવિત્વા. વદતોતિ વદન્તસ્સ. ‘‘બાલસ્સ નિસ્સયો દાતબ્બો’’તિ દુકે આગતં, ઇધ પન ‘‘ન દાતબ્બો’’તિ વુત્તં, આપત્તિબાહુલ્લં તિકભોજનં નામ સચે તયો હુત્વા ભુઞ્જન્તિ, ગણભોજનેન ‘‘પસુત્તો’’તિ બાહુલ્લતો વુત્તં. અથ વા નિપજ્જિત્વાતિ અત્થો. ‘‘ઇદં ઠપેત્વા ગચ્છામિ, તાવકાલિકં ભન્તે દેથાતિ વુત્તે ‘નવકમ્માદિઅત્થં વિના દાતું ન વટ્ટતી’’તિ લિખિતં. વિકપ્પેત્વા ઠપિતં વસ્સિકસાટિકં પચ્છિમે પાટિપદદિવસે નિવાસેન્તો દુક્કટં આપજ્જતીતિ અત્થો. અપચ્ચુદ્ધરિત્વાતિ પચ્ચુદ્ધરણં અકત્વાતિ અત્થો. ‘‘વિકપ્પેતુ’’ન્તિ વચનતો અવિકપ્પનપચ્ચયા આપત્તિ હેમન્તે આપજ્જતિ, વિકપ્પના પન કત્તિકપુણ્ણમદિવસે કાતબ્બાતિ દસ્સનત્થં વુત્તન્તિ ઞાતબ્બં. અયં નયો અવિકપ્પનં સન્ધાય, પુરિમો વિકપ્પિતપરિભોગપચ્ચયાપત્તિં સન્ધાય. વત્થપટિચ્છાદિ સબ્બકપ્પિયતાયાતિ વત્થપટિચ્છાદિ સબ્બત્થ કપ્પિયત્તાતિ અત્થો. કેચિ ઇમમત્થં અસલ્લક્ખેત્વા ‘‘વત્થપટિચ્છાદિ સબ્બકપ્પિયતા તાય પટિચ્છન્નેના’’તિ લિખન્તિ. ‘‘વત્થમેવ પટિચ્છાદિ વત્થપટિચ્છાદી’’તિ વિગ્ગહત્તા ‘‘તાયા’’તિ ન યુજ્જતિ. ‘‘તેના’’તિ ભવિતબ્બત્તાતિ ઇદં સબ્બં અઞ્ઞતરસ્મિં ગણ્ઠિપદે લિખિતં, વિચારેત્વા ગહેતબ્બં.
ચતુક્કવારવણ્ણના
૩૨૪. ચતૂહાકારેહિ આપત્તિં આપજ્જતિ…પે॰… કમ્મવાચાય આપજ્જતીતિ એત્થ યઞ્હિ આપત્તિં કમ્મવાચાય આપજ્જતિ, ન તત્થ કાયાદયોતિ આપન્નં, તતો કમ્મવાચાય સદ્ધિં આપત્તિકરા ધમ્મા સત્તાતિ આપજ્જતિ, એવં સતિ ‘‘છ આપત્તિસમુટ્ઠાનાની’’તિ વચનવિરોધો, તાનિ એવ આપત્તિકરા ધમ્મા નામ. અથ તત્થાપિ કાયાદયો એકતો વા નાનાતો વા લબ્ભન્તિ, ચતૂહાકારેહીતિ ન યુજ્જતીતિ ‘‘છહાકારેહિ આપત્તિં આપજ્જતી’’તિ વત્તબ્બં સિયાતિ એવં એતાનિ સુત્તપદાનિ વિરોધિતાનિ હોન્તિ. કથં અવિરોધિતાનિ? સવિઞ્ઞત્તિકાવિઞ્ઞત્તિકભેદભિન્નત્તા. કાયાદીનં યા કિરિયા આપત્તિ, નં એકચ્ચં કાયેન સવિઞ્ઞત્તિકેન આપજ્જતિ, એકચ્ચં સવિઞ્ઞત્તિકાય વાચાય, એકચ્ચં સવિઞ્ઞત્તિકાહિ કાયવાચાહિ આપજ્જતિ, યા પન અકિરિયા આપત્તિ, તં એકચ્ચં કમ્મવાચાય આપજ્જતિ, તઞ્ચ ખો અવસિટ્ઠાહિ અવિઞ્ઞત્તિકાહિ કાયવાચાહિયેવ, ન વિના ‘‘નો ચે કાયેન વાચાય પટિનિસ્સજ્જતિ, કમ્મવાચાપરિયોસાને આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા॰ ૪૧૪) વચનતો, અવિસેસેન વા એકચ્ચં આપત્તિં કાયેન આપજ્જતિ, એકચ્ચં વાચાય
તત્રાયં સમાસતો અત્થવિભાવના – કાયેન આપજ્જતીતિ કાયેન સવિઞ્ઞત્તિકેન અકત્તબ્બં કત્વા એકચ્ચં આપજ્જતિ, અવિઞ્ઞત્તિકેન કત્તબ્બં અકત્વા આપજ્જતિ, તદુભયમ્પિ કાયકમ્મં નામ. અકતમ્પિ હિ લોકે ‘‘કત’’ન્તિ વુચ્ચતિ ‘‘દુક્કટં મયા, યં મયા પુઞ્ઞં ન કત’’ન્તિ એવમાદીસુ, સાસને ચ ‘‘ઇદં તે, આવુસો આનન્દ, દુક્કટં, યં ત્વં ભગવન્તં ન પુચ્છી’’તિ (ચૂળવ॰ ૪૪૩) એવમાદીસુ, એવમિધ વિનયપરિયાયેન કાયેન અકરણમ્પિ ‘‘કાયકમ્મ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અયમેવ નયો ‘‘વાચાય આપજ્જતી’’તિઆદીસુ. પુરતીતિ પુરિસો, પુર અગ્ગગમને. પુરતીતિ પુરતો ગચ્છતિ સબ્બકમ્મેસુ પુબ્બઙ્ગમો હોતિ. પઠમુપ્પન્નવસેનાતિ પઠમકપ્પિયેસુ હિ પઠમં પુરિસલિઙ્ગં ઉપ્પજ્જતિ, ‘‘પુરિમ’’ન્તિ સઙ્ખં ગતં પુરિસલિઙ્ગં જાયતીતિ અત્થો. સતં તિંસ ચાતિ એત્થ અસાધારણાપિ પારાજિકા નો અન્તોગધાયેવ જાતા પારાજિકાપન્નાનં ભિક્ખુભાવાય અભબ્બત્તા. ‘‘અસાધારણવચનેન પન સામઞ્ઞેન ઉદ્ધટાની’’તિ વદન્તિ. ‘‘સતઞ્ચેવ તિંસઞ્ચ સિક્ખાપદાનીતિ પાઠો’’તિ ચ વદન્તિ. ભિક્ખુસ્સ ચ ભિક્ખુનિયા ચ ચતૂસુ પારાજિકેસૂતિ સાધારણેસુ એવ. અત્થિ વત્થુનાનત્તતા નો આપત્તિનાનત્તતાતિ પઠમપઞ્હો ઇધ દુતિયો નામ. અત્થિ આપત્તિસભાગતા નો વત્થુસભાગતાતિ એતેન વિસેસો નત્થિ. મન્તાભાસાતિ મતિયા ભાસા. ‘‘અભિવાદનારહાતિ યથાનિસિન્નાવ સીસં ઉક્ખિપિત્વા વન્દન્તિ. નવમભિક્ખુનિતો પટ્ઠાય અનુટ્ઠિતબ્બતો આસના ન પચ્ચુટ્ઠેન્તિ. અવિસેસેનાતિ ઉપજ્ઝાયસ્સ, ઇતરસ્સ વા વિપ્પકતભોજનસ્સ, સમીપગતો યો કોચિ વુડ્ઢતરોતિ અત્થો. વિપ્પકતભોજનેનાપિ હિ ઉટ્ઠહિત્વા આસનં દાતબ્બં. ઇધ ન કપ્પન્તીતિ વદન્તોપીતિ પચ્ચન્તિમજનપદેસુ ઠત્વા ‘‘ઇધ ન કપ્પન્તી’’તિ વદન્તો વિનયાતિસારદુક્કટં આપજ્જતિ. કપ્પિયઞ્હિ ‘‘ન કપ્પતી’’તિ વદન્તો પઞ્ઞત્તં સમુચ્છિન્દતિ નામ. તથા ઇધ કપ્પન્તીતિઆદીસુપિ ઠત્વા ‘‘ઇધ કપ્પન્તી’’તિ વદન્તો વિનયાગતભિક્ખુ વિનયો પુચ્છિતબ્બોતિ અત્થો.
પઞ્ચકવારવણ્ણના
૩૨૫. ન ઉપેતિ પુગ્ગલો. ‘‘નિમન્તિતો સભત્તો સમાનો સન્તં ભિક્ખું અનાપુચ્છા’’તિ (પાચિ॰ ૨૯૯) વચનતો નિમન્તનાભાવા પિણ્ડપાતિકસ્સ અનામન્તચારો વટ્ટતિ. ‘‘ગિલાનસમયો’’તિઆદિના આભોગં કત્વા ભોજનં અધિટ્ઠહિત્વા ભોજનં નામ. ‘‘મય્હં અવિકપ્પના. પરમ્મુખે અગુણવચનં અયસો. સમ્મુખા ગરહા. સીલદિટ્ઠિબ્યસનાનં વિનયપરિયાપન્નત્તા તેહિ સદ્ધિં ઇતરે પઞ્ચકં પૂરેતું વુત્તા. ‘‘વિનયધરપઞ્ચમેન ગણેના’’તિ (મહાવ॰ ૨૫૯) વુત્તત્તા પઞ્ચકં જાતં. અઞ્ઞતરસ્મિં વિહારે એકો થેરોતિ અત્થો. ‘‘યોનકવિસયતોતિ ચીનટ્ઠાના’’તિ લિખિતં. અટ્ઠ કપ્પે અનુસ્સરીતિ પુબ્બેનિવાસઞાણં નિબ્બત્તેસીતિ અત્થો. અનન્તરે ઠાને ઠત્વાતિ અત્થો. ઞત્તિયા કમ્મપ્પત્તો હુત્વાતિ ઞત્તિટ્ઠપિતકાલે કમ્મપ્પત્તો હોતિ. પુન કમ્મવાચાય કમ્મસિદ્ધિ. ઞત્તિખેત્તન્તિ ઞત્તિયાવ કાતબ્બટ્ઠાનં તસ્સા ખેત્તં, ઞત્તિદુતિયાદિકમ્મે પઠમટ્ઠપનં તસ્સા ઓકાસો નામ. આરઞ્ઞકે ઇદઞ્ચિદઞ્ચાનિસંસન્તિ એવં ઇદમત્થિતન્તિ અત્થો.
છક્કવારવણ્ણના
૩૨૬. ‘‘છબ્બસ્સપરમતા ધારેતબ્બ’’ન્તિ વિભઙ્ગે પાઠત્તા એવં વુત્તં. ચુદ્દસપરમાનિ નવ છક્કાનિ હોન્તિ. કથં? પઠમં એકં છક્કં, સેસેસુ અટ્ઠસુ એકેકેન સદ્ધિં એકેકન્તિ એવં તીણિ છક્કાનિ અન્તરપેય્યાલે વુત્તાનિ. કથં? ‘‘ચતુત્થેન આપત્તિસમુટ્ઠાનેન છ આપત્તિયો આપજ્જતી’’તિઆદિના નયેન પઞ્ચમેન, છટ્ઠેન ચ તીણિ છક્કાનિ. લોભાદયો છ વિવાદમૂલાનિ, તથા અનુવાદસ્સ. દીઘસો છ વિદત્થિયો વસ્સિકસાટિકાય. તિરિયં છ વિદત્થિયો સુગતચીવરસ્સ. વિપ્પકતચીવરં આદાય પક્કમને નિટ્ઠાનન્તિકો, સન્નિટ્ઠાનનાસન સવન સીમાતિક્કન્તિકસહુબ્ભારાતિ છ, સમાદાય વારેપિ છાતિ છક્કદ્વયં. સત્તકે પક્કમનન્તિકેન સહ સત્ત.
સત્તકવારવણ્ણના
૩૨૭. છક્કે વુત્તાનિયેવ સત્તકવસેન યોજેતબ્બાનીતિ છક્કે વુત્તચુદ્દસપરમાનિ સત્તકવસેન યોજેતબ્બાનિ. સત્તમે અરુણુગ્ગમને નિસ્સગ્ગિયન્તિ ‘‘છારત્તપરમં તેન ભિક્ખુના તેન ચીવરેન વિપ્પવસિતબ્બં, તતો ચે ઉત્તરિ વિપ્પવસેય્યા’’તિ એવં વુત્તં નિસ્સગ્ગિયં હોતિ. ચમ્પેય્યક્ખન્ધકે સુગતચીવરભાણવારસ્સ પરતો ‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુસ્સ ન હોતિ આપત્તિ દટ્ઠબ્બા, તમેનં ચોદેતિ સઙ્ઘો વા સમ્બહુલા વા એકપુગ્ગલો વા’’તિઆદિના નયેન વુત્તસત્તકાતિ.
અટ્ઠકવારવણ્ણના
૩૨૮. તેન આનિસંસો, અકરણં આદીનવો, તસ્મા એતે અટ્ઠાનિસંસે સમ્પસ્સમાનેનાતિ અત્થો. ‘‘અયસો અક્કોસો’’તિ વુત્તં. પુબ્બેવસ્સ હોતિ ‘‘મુસા ભણિસ્સ’’ન્તિ, ભણન્તસ્સ હોતિ ‘‘મુસા ભણામી’’તિ, ભણિતસ્સ હોતિ ‘‘મુસા મયા ભણિત’’ન્તિ, વિનિધાય દિટ્ઠિં ખન્તિં રુચિં ભાવં સઞ્ઞન્તિ એવં અકપ્પિયકતં હોતિ અપ્પટિગ્ગહિતકતન્તિઆદયો અટ્ઠ અનતિરિત્તા. સપ્પિઆદિ અટ્ઠમે અરુણુગ્ગમને નિસ્સગ્ગિયં હોતિ. અટ્ઠવાચિકા ભિક્ખુનીનં ઉપસમ્પદા ઉભતોઞત્તિચતુત્થત્તા. વસ્સિકસાટિકદાનાદીનિ અટ્ઠ વરાનિ.
નવકવારવણ્ણના
૩૨૯. નવહિ ભિક્ખૂહિ ભિજ્જતિ. મનુસ્સમંસવજ્જેહિ નવ મંસેહિ વિનિચ્છયો. સુન્દરં ન સુન્દરન્તિ સઙ્ઘાટિઆદીનિ નવ ચીવરાનિ. તાનેવ અધિટ્ઠિતકાલતો પટ્ઠાય ન વિકપ્પેતબ્બાનિ, અધિટ્ઠિતકાલતો પટ્ઠાય અપચ્ચુદ્ધરિત્વા ન વિકપ્પેતબ્બાનીતિ અધિપ્પાયો. નવ વિદત્થિયો સુગતચીવરસ્સ. ‘‘વગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં વગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતી’’તિઆદિના નયેન અધમ્મકમ્મે દ્વે નવકાનિ પાચિત્તિયવસેન વુત્તાનિ.
દસકવારવણ્ણના
૩૩૦. ‘‘ઓરમત્તકઞ્ચ અધિકરણં હોતિ, ન ચ ગતિગત’’ન્તિઆદિના (ચૂળવ॰ ૨૦૪) દસ અધમ્મિકા સલાકગ્ગાહા. વિપરીતા ધમ્મિકા. સમથક્ખન્ધકે વુત્તેહિ ‘‘સંકચ્ચિકં વા પક્ખિપિત્વા દસા’’તિ વુત્તં કપ્પિયત્તા એતેસં. માતુરક્ખિતાદયો દસ ઇત્થિયો. ધનક્કીતાદયો દસ ભરિયા. ‘‘સિક્ખાસમ્મુતિં દત્વા દસવસ્સાય તસ્સા દ્વાદસવસ્સકાલે સયમ્પિ દ્વાદસવસ્સા ભવિસ્સતી’’તિ વુટ્ઠાપનસમ્મુતિ સાદિતબ્બા. ‘‘વિનયધરસ્સેવ ‘આપત્તાનાપત્તિં ન જાનાતી’તિ આરબ્ભ યાવ ‘ઉભયાનિ ખો પનસ્સ…પે॰… અનુબ્યઞ્જનસો’તિ પઞ્ચઙ્ગાનિ વત્વા પુનપિ ‘આપત્તાનાપત્તિં ન જાનાતિ’ચ્ચેવ આરબ્ભ યાવ ‘અધિકરણે ચ ન વિનિચ્છયકુસલો હોતી’તિ પઞ્ચ વુત્તા, તે તથા તથા પઞ્ચ પઞ્ચ કત્વા દસ હોન્તી’’તિ લિખિતં. ‘‘દસવસ્સાય ભિક્ખુનિયા નિસ્સયો દાતબ્બો’’તિ એકચ્ચેસુ પોત્થકેસુ નત્થિ, કિઞ્ચાપિ નત્થિ, પાઠો એવ પન હોતિ.
એકાદસકવારવણ્ણના
૩૩૧. ન વોદાયન્તિ ન પકાસેન્તિ. રોગમેવ રોગાતઙ્કં. રોગન્તરાયં વા.
એકુત્તરિકનયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
ઉપોસથાદિપુચ્છાવિસ્સજ્જનાવણ્ણના
૩૩૨. ‘‘સઙ્ઘં, ભન્તે, પવારેમી’’તિઆદિ પવારણકથા નામ વિનીતગાથાસુ વિય.
અત્થવસપકરણવણ્ણના
૩૩૪. દસ અત્થવસે પટિચ્ચાતિ એત્થ તસ્સ તસ્સ સિક્ખાપદસ્સ પઞ્ઞાપને ગુણવિસેસદીપનતો, અપઞ્ઞાપને આદીનવદસ્સનતો ચ સઙ્ઘસુટ્ઠુતા હોતિ. તત્થ યથાસમ્ભવં લોકવજ્જસ્સ અપણ્ણત્તિસમ્ભવસ્સ પઞ્ઞાપને પયોગવિસુદ્ધિ ગુણો. પણ્ણત્તિસમ્ભવસ્સ પન સેખિયસ્સ લોકવજ્જસ્સ પઞ્ઞાપને પરિવારનયેન વા પઠમેન પાપિચ્છાનં ભિક્ખૂનં પક્ખુપચ્છેદો, દુતિયેન ગિહીનં અનુકમ્પા હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘દ્વે અત્થવસે પટિચ્ચ તથાગતેન સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં ગિહીનં અનુકમ્પાય પાપિચ્છાનં પક્ખુપચ્છેદાયા’’તિ (પરિ॰ ૪૯૮). તથા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાનં વેરાનં વજ્જાનં અકુસલાનં વસેનપિ યોજના કાતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘દ્વે અત્થવસે…પે॰… પઞ્ઞત્તં દિટ્ઠધમ્મિકાનં વેરાનં સમ્પરાયિકાનં વેરાનં પટિઘાતાયા’’તિઆદિ (પરિ॰ ૪૯૮). અપિચેત્થ સબ્બમ્પિ અકતવિઞ્ઞત્તિપટિસંયુત્તં, ગિહીનં પીળાપટિસંયુત્તં, તેસં પસાદભોગક્ખયરક્ખાપટિસંયુત્તઞ્ચ ગિહીનં અનુકમ્પાય પઞ્ઞત્તં નામ, કુલદૂસકગણભોજનાનિ પાપિચ્છાનં પક્ખુપચ્છેદાય પઞ્ઞત્તં. સબ્બં લોકવજ્જં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકવેરાદિપટિઘાતાય
વત્થુવીતિક્કમેન યં, એકન્તાકુસલં ભવે;
તં સઙ્ઘસુટ્ઠુભાવાય, પઞ્ઞત્તં લોકવજ્જતો.
પારાજિકાદિં,
પઞ્ઞત્તિજાનનેનેવ, યત્થાપત્તિ ન અઞ્ઞથા;
તં ધમ્મટ્ઠિતિયા વાપિ, પસાદુપ્પાદબુદ્ધિયા.
ધમ્મદેસનાપટિસંયુત્તં ઇતરઞ્ચ સેખિયં, ઇદં પણ્ણત્તિસમ્ભવં લોકવજ્જં નામ. વત્થુનો, પઞ્ઞત્તિયા વા વીતિક્કમચેતનાયાભાવેપિ પટિક્ખિત્તસ્સ કરણે, કત્તબ્બસ્સ અકરણે વા સતિ યત્થ આપત્તિ પહોતિ, તં સબ્બં ઠપેત્વા સુરાપાનં પણ્ણત્તિવજ્જન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થ ઉક્કોટનકે પાચિત્તિયં, ‘‘યો પન ભિક્ખુ ધમ્મિકાનં કમ્માનં છન્દં દત્વા પચ્છા ખીયનધમ્મં આપજ્જેય્ય, પાચિત્તિયં (પાચિ॰ ૪૭૫), યો પન ભિક્ખુ સઙ્ઘે વિનિચ્છયકથાય વત્તમાનાય
‘‘ભૂતગામો
તસ્સ કોપનસઞ્ઞાય, પસાદો બુદ્ધસાવકે.
‘‘નિજ્જીવસઞ્ઞિતંપેતં, અકોપેન્તો કથં મુનિ;
જીવં કોપેય્ય નિદ્દોસો, મચ્છમંસાનુજાનને.
એવમ્પિ –
‘‘તસ્સ કોપનસઞ્ઞાય, પસાદો બુદ્ધસાવકે;
યતો તિત્થકરાવિમે, વિરતા ભૂતગામતો;
લોકસ્સ ચિત્તરક્ખત્થં, તતોપિ વિરતો મુની’’તિ. –
પસન્નાનં ભિય્યોભાવો હોતિ.
વિવિત્તસેનાસનભોગતણ્હાવસેનનિજ્જીવમિતારક્ખં;
બુદ્ધોભિનિન્નઞ્ચ વિવજ્જયન્તો;
સિક્ખાપદં તત્થ ચ પઞ્ઞપેસિ.
નિજ્જીવસ્સાપિ
નિન્દમાનં જનં દિસ્વા, ભૂતગામં પરિચ્ચજિ.
તિકોટિપરિસુદ્ધત્તા, મચ્છમંસાનુજાનને;
પટિચ્ચ મંસાનુજાનનં, કમ્મે દિટ્ઠિપ્પસઙ્ગભયા.
અપરિક્ખકસ્સ લોકસ્સ, પરાનુદ્દયતાય ચ;
ભૂતગામપાતબ્યતાય, પાણાતિપાતપ્પસઙ્ગભયા.
તત્થ પરિયાયવચનં અનુજાનિ ભગવા, ઉદ્દિસ્સ કતં પટિક્ખિપિ પરસ્સ વા પાપપ્પસઙ્ગભયેન. ઇધ પન ભૂતગામપાતબ્યતાય પાપાભાવઞાપનત્થં અત્તુદ્દેસિકં વિહારં, કુટિઞ્ચ અત્થવસપકરણન્તિ.
મહાવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
પઠમગાથાસઙ્ગણિકવણ્ણના
સત્તનગરેસુ પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદવણ્ણના
૩૩૫. વચનસમ્પટિચ્છનત્થે અડ્ઢુડ્ઢસતાનીતિ તીણિ સતાનિ, પઞ્ઞાસાનિ ચ. વિગ્ગહન્તિ મનુસ્સવિગ્ગહં. અતિરેકં વાતિ દસાહપરમં અતિરેકચીવરં. કાળકન્તિ ‘‘સુદ્ધકાળકાન’’ન્તિ (પારા॰ ૫૫૨-૫૫૪) વુત્તકાળકં. ભૂતન્તિ ભૂતારોચનં. પરમ્પરભત્તન્તિ પરમ્પરભોજનં. ભિક્ખુનીસુ ચ અક્કોસોતિ યા પન ભિક્ખુની ભિક્ખું અક્કોસેય્ય વા પરિભાસેય્ય વા (પાચિ॰ ૧૦૨૯). અન્તરવાસકન્તિ અઞ્ઞાતિકાય ભિક્ખુનિયા ચીવરપટિગ્ગહણં. રૂપિયન્તિ રૂપિયસબ્બોહારં. સુત્તન્તિ સામં સુત્તં વિઞ્ઞાપેત્વા તન્તવાયેહિ. ઉજ્ઝાપનકેતિ ઉજ્ઝાપનકે ખીયનકે. પાચિતપિણ્ડન્તિ ભિક્ખુનીપઅપાચિતપિણ્ડપાતં. ચારિત્તન્તિ નિમન્તિતો સભત્તો સમાનો સન્તં. ચીવરં દત્વાતિ સમગ્ગેન સઙ્ઘેન ચીવરં દત્વા. વોસાસન્તીતિ ભિક્ખૂ પનેવ કુલેસુ નિમન્તિતા ભુઞ્જન્તિ (પાચિ॰ ૫૫૮), તત્થ ચેસા. ગિરગ્ગચરિયાતિ ‘‘યા પન ભિક્ખુની નચ્ચં વા ગીતં વા’’તિ (પાચિ॰ ૮૩૪) ચ, ‘‘અન્તોવસ્સં ચારિકં ચરેય્યા’’તિ (પાચિ॰ ૯૭૦) ચ વુત્તદ્વયં. છન્દદાનેનાતિ પારિવાસિકછન્દદાનેન સિક્ખમાનં વુટ્ઠાપેય્ય (પાચિ॰ ૧૧૬૭). પારાજિકાનિ ચત્તારિ, ભિક્ખુનીનં સઞ્ઞાચિકકુટિઞ્ચ કોસિયમિસ્સસન્થતઞ્ચ સેય્યા ચ અનુપસમ્પન્નેન સહ પથવીખણનં. ગચ્છ દેવતેતિ ભૂતગામપાતબ્યતા સપ્પાણકઉદકસિઞ્ચનન્તિ અત્થો. મહાવિહારોતિ મહલ્લકવિહારો. અઞ્ઞન્તિ અઞ્ઞવાદકં. દ્વારન્તિ યાવદ્વારકોસા. ‘‘અનાદરિયપાચિત્તીતિ ચ સહધમ્મિકં વુચ્ચમાનો’’તિ પાઠો. પયોપાનન્તિ સુરુસુરુકારકં. એળકલોમાનિ પત્તો ચાતિ એળકલોમધોવાપનઞ્ચ ઊનપઞ્ચબન્ધનપત્તો ચ. ઓવાદો ચેવ ભેસજ્જન્તિ ભિક્ખુનુપસ્સયં ઉપસઙ્કમિત્વા ઓવાદો તદુત્તરિભેસજ્જવિઞ્ઞાપનઞ્ચ. સૂચિ અરઞ્ઞકોતિ ‘‘અટ્ઠિમયં વા દન્તમયં વા વિસાણમયં વા સૂચિઘર’’ન્તિ (પાચિ॰ ૫૧૭) ચ ‘‘યાનિ ખો પન તાનિ આરઞ્ઞકાનિ ઓવાદોતિ યા પન ભિક્ખુની ઓવાદાય વા સંવાસાય વા ન ગચ્છેય્ય (પાચિ॰ ૧૦૫૫). પારાજિકાનિ ચત્તારીતિઆદિ દ્વીસુ નગરેસુ પઞ્ઞત્તસમ્પિણ્ડનં.
ચતુવિપત્તિવણ્ણના
૩૩૬. એકતિંસા યે ગરુકાતિ ઉભતો અટ્ઠ પારાજિકા, ભિક્ખૂનં તેરસ, ભિક્ખુનીનં દસ ચ સઙ્ઘાદિસેસા. સાધારણાસાધારણવસેન અટ્ઠ અનવસેસા નામ પારાજિકાનિ. તદેવાતિ સીલવિપત્તિંયેવ. વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘પારાજિક’’ન્તિઆદિના અપુચ્છિતમેવ વિસ્સજ્જિતં. ‘‘તત્થ યો ચાયં, અક્કોસતિ હસાધિપ્પાયો’’તિ પાઠો. દુટ્ઠુલ્લવિભાવનવસેનાગતવિપત્તિં ઠપેત્વા પુચ્છાપટિપાટિયા યાવતતિયકપઞ્હં વિસ્સજ્જિતુમારભિ. ઉક્ખિત્તાનુવત્તિકા ભિક્ખુની અટ્ઠ યાવતતિયકસઙ્ઘાદિસેસા ઇધ પુચ્છિતત્તા અનન્તરપઞ્હા નામ જાતા.
છેદનકાદિવણ્ણના
૩૩૭. પમાણાતિક્કન્તમઞ્ચનિસીદનકણ્ડુપટિચ્છાદિવસ્સિકસાટિકાસુગતચીવરપ્પમાણં ભિક્ખુનીનં ઉદકસાટિકાતિ છ છેદનકાનિ. ચીવરવિપ્પવાસસમ્મુતિઆદયો ચતસ્સો સમ્મુતિયો. ‘‘અયં તત્થ સામીચી’’તિ એવં આગતા સત્ત સામીચિયો.
અસાધારણાદિવણ્ણના
૩૩૮. પુબ્બે વુત્તચુદ્દસપરમાનેવ અન્તરપઞ્હે નિટ્ઠપેત્વા પુરિમપઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો. ધોવનઞ્ચ પટિગ્ગહોતિ ગાથા અટ્ઠકથાચરિયાનં. દ્વે લોમાનિ એળકલોમતિયોજનપરમાનિ.
દ્વેવીસતિ ખુદ્દકાતિ –
‘‘સકલો ભિક્ખુનિવગ્ગો, પરમ્પરઞ્ચ ભોજનં;
અનતિરિત્તં અભિહટં, પણીતઞ્ચ અચેલકં;
જાનં દુટ્ઠુલ્લછાદનં.
‘‘ઊનં
સન્તં ભિક્ખું અનાપુચ્છા, વિકાલે ગામપ્પવેસનં.
‘‘નિસીદને ચ યા સિક્ખા, વસ્સિકાય ચ સાટિકા;
દ્વાવીસતિ ઇમા સિક્ખા, ખુદ્દકેસુ પકાસિતા’’તિ. –
પાઠો છચત્તારીસા ચિમેતિ છચત્તારીસ ઇમે. ‘‘પારાજિકાનિ સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ એવં વુત્તસિક્ખાપદે એવ વિભજિત્વા વુત્તત્તા વિભત્તિયો નામ. સાધારણન્તિ અટ્ઠન્નમ્પિ સાધારણં. પારાજિકભૂતા વિભત્તિયો પારાજિકવિભત્તિયો. સાધારણે સત્તવજ્જો સઙ્ઘાદિસેસો. અઞ્ઞતરસ્મિં ગણ્ઠિપદે ‘‘અથ વા ‘દ્વે ઉપોસથા દ્વે પવારણા ચત્તારિ કમ્માનિ પઞ્ચેવ ઉદ્દેસા ચતુરો ભવન્તિ, નઞ્ઞથા’તિ પાળિં ઉદ્ધરન્તિ. તત્થ ‘ચત્તારિ કમ્માની’તિ વિસેસાભાવા ઉદ્ધરિતપોત્થકમેવ સુન્દરં, પુબ્બેપિ વિભત્તિમત્તદસ્સનવસેનેવ ચેતં વુત્તં. ‘ન સમથેહિ વૂપસમનવસેના’તિ વત્વા ચત્તારિ કમ્મવિભજને ‘સમથેહિ વૂપસમ્મતી’તિ ન વિસેસિતં ઉપોસથપ્પવારણાનંયેવ વિભાગત્તા. કસ્મા? એત્થાપિ ‘ઉપોસથપ્પવારણાનંયેવ વિસેસેત્વા નયં દેથા’તિ વુત્તત્તા, અધમ્મેન વગ્ગાદિકમ્મેન આપત્તિયોપિ વૂપસમ્મન્તીતિ આપજ્જનતોતિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, વિચારેતબ્બં. દ્વીહિ ચતૂહિ તીહિ કિચ્ચં એકેનાતિ દ્વીહિ વિવાદાધિકરણં, ચતૂહિ અનુવાદાધિકરણં, તીહિ આપત્તાધિકરણં, એકેન કિચ્ચાધિકરણં સમ્મતીતિ અત્થો.
પારાજિકાદિઆપત્તિવણ્ણના
૩૩૯. નિબ્બચનમત્તન્તિ વેવચનમત્તં. સેસેતિ આદિતો સેસા મજ્ઝન્તા. પદન્તિ સિક્ખાપદં. સદ્ધાચિત્તં પસન્નચિત્તન્તિ અત્થો, ‘‘સન્તાચિત્ત’’ન્તિ વા પાઠો. અનાળિયન્તિ દલિદ્દં. કિઞ્ચાપિ ઇદં નિબ્બચનં ‘‘ગરુકં લહુકઞ્ચા’’તિઆદિપઞ્હે નત્થિ, ‘‘હન્દ વાક્યં સુણોમ તે’’તિ ઇમિના પન વચનેન સઙ્ગહિતસ્સત્થસ્સ દીપનત્થં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘આકાસો પક્ખિનં ગતી’’તિ ચ પાઠો અત્થિ, સો જાતિવસેન યુજ્જતિ. પક્ખીનન્તિ ઉજુકમેવ.
પઠમગાથાસઙ્ગણિકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
અધિકરણભેદવણ્ણના
ઉક્કોટનભેદાદિવણ્ણના
૩૪૦. અધિકરણઉક્કોટેન સમથાનં ઉક્કોટં દસ્સેતુન્તિ અધિકરણાનિ સત્તહિ સમથેહિ સમ્મન્તિ, તાનિ ઉક્કોટેન્તો સત્ત સમથે ઉક્કોટેતિ નામાતિ અધિપ્પાયો. પસવતીતિ સમ્ભવતિ. ‘‘અનુવાદાધિકરણે લબ્ભન્તી’તિઆદીનિ ‘ધમ્મો અધમ્મો’તિઆદીનં સમાનત્તા તેસુ વિસેસતો લબ્ભન્તી’’તિ વુત્તં. અનિહતન્તિ સુત્તાદિના. અવિનિચ્છિતન્તિ ‘‘આપત્તિઅનાપત્તી’’તિઆદિના. ‘‘તત્થ જાતકં અધિકરણં ઉક્કોટેતિ…પે॰… તિણવત્થારકં ઉક્કોટેતી’’તિ દસેવ વુત્તા. ‘‘સમ્મુખાવિનયપટિઞ્ઞાતકરણયેભુય્યસિકા અવુત્તત્તા ઉક્કોટેતું ન સક્કા, કમ્મવાચાપિ તેસં નત્થિ. તસ્મા તે ઉક્કોટેતું ન સક્કાતિ વદન્તી’’તિ લિખિતં. પાળિમુત્તકવિનિચ્છયેનેવાતિ વિનયલક્ખણં વિના કેવલં ધમ્મદેસનામત્તવસેનેવાતિ અત્થો. ખન્ધકતો વા પરિવારતો વા આનીતસુત્તેન. નિજ્ઝાપેન્તિ દસ્સેન્તિ. પુબ્બે ધમ્મવિનયેન વિનિચ્છિતં અધિકરણં ઉપજ્ઝાયાદીનં અત્થાય ‘‘અધમ્મં ધમ્મો’’તિઆદીનિ દીપેત્વાતિ અત્થો. વિસમાનિ કાયકમ્માદીનિ નિસ્સિતત્તા વિસમનિસ્સિતો. એવં સેસેસુ.
અધિકરણનિદાનાદિવણ્ણના
૩૪૨-૩. કિંસમ્ભારન્તિ કિંપરિક્ખારં, એત્થ કિન્તિ લિઙ્ગસામઞ્ઞમબ્યયં. પુબ્બે ઉપ્પન્નવિવાદં નિસ્સાય પચ્છા ઉપ્પજ્જનકવિવાદો વિવાદનિદાનં નામ. આપત્તાધિકરણપચ્ચયા ચતસ્સો આપત્તિયો આપજ્જતીતિ ભિક્ખુની જાનં પારાજિકં ધમ્મં પટિચ્છાદેતિ પારાજિકં, વેમતિકા પટિચ્છાદેતિ થુલ્લચ્ચયં, ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસં પટિચ્છાદેતિ પાચિત્તિયં, આચારવિપત્તિં પટિચ્છાદેતિ દુક્કટં. પુબ્બે કતઉક્ખેપનિયાદિકિચ્ચં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકકિચ્ચાનં. કીદિસાનં? સમનુભાસનાદીનં વસેન. તં હીતિ અધિકરણં.
૩૪૪. અધિકરણેસુ યેન અધિકરણેન સમ્મન્તિ, તં દસ્સેતુન્તિ યદા અધિકરણેહિ સમ્મન્તિ, તદા કિચ્ચાધિકરણેનેવ સમ્મન્તિ, ન અઞ્ઞેહીતિ
૩૪૮. આપત્તાધિકરણે સઙ્ઘો વિવદતીતિ આપત્તાનાપત્તીતિ એવં.
૩૫૩. સમુટ્ઠાનાભાવતો સમ્મુખાવિનયે કમ્મસ્સ કિરિયાકરણમિચ્ચાદિના અવિભજિત્વાવ સતિવિનયાદીનં છન્નંયેવ છ સમુટ્ઠાનાનિ વિભત્તાનિ. તં કસ્મા? કમ્મસઙ્ગહાભાવેન, સતિવિનયાદીનં વિય સઙ્ઘસમ્મુખતાદીનં કિચ્ચયતા નામ નત્થીતિ અધિપ્પાયો.
અધિકરણભેદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
દુતિયગાથાસઙ્ગણિકવણ્ણના
ચોદનાદિપુચ્છાવિસ્સજ્જનાવણ્ણના
૩૫૯. વિગ્ગાહિકકથન્તિ અત્થો. નિસામયાતિ સલ્લક્ખેહિ. ‘‘કારય’’ ઇતિ પાઠો. પુબ્બાપરં ન જાનાતિ, તસ્મા અકોવિદો હોતીતિ એકે. અયં પન દુવિધેપિ કિચ્ચે કેનચિ ઇરિયાપથેન.
ચોદનાકણ્ડવણ્ણના
અનુવિજ્જકકિચ્ચવણ્ણના
૩૬૦. અનુવિજ્જકપુચ્છને આજીવવિપત્તિ ન પુચ્છિતા. પઞ્ચાપત્તિક્ખન્ધવસેન આચારવિપત્તિ પુચ્છિતા. ‘‘આજીવવિપત્તિયાપિ તથેવ, સઙ્ગહગમનતો’’તિ વદન્તિ. ‘‘અજ્ઝાપજ્જન્તો’’તિ પાઠો.
૩૬૩. તસ્મા ન ચ આમિસં નિસ્સાયાતિ સમ્બન્ધિતબ્બં.
ચૂળસઙ્ગામવણ્ણના
અનુવિજ્જકસ્સપટિપત્તિવણ્ણના
૩૬૫. ઠાનનિસજ્જવત્થાદિનિસ્સિતાતિ સઞ્ઞાજનનત્થન્તિ ‘‘એવં વત્તબ્બ’’ન્તિ એવં સઞ્જાનનત્થં. અનુવિધિયન્તેનાતિ ચિત્તે ઠપેન્તેનાતિ અત્થો. લજ્જા સા નુ ખોતિ કિં સા લજ્જા અયં પરિસાતિ અધિપ્પાયો. અનુયોગવત્તં કથાપેત્વાતિ ‘‘કિમનુયોગવત્તં જાનાસી’’તિ પુચ્છિત્વા તેનેવ કથાપેત્વા. અજાનનપ્પસઙ્ગા નામ અઞ્ઞાણં.
૩૬૭. ‘‘ભયેન ભયા ગચ્છતી’’તિ ભયેન ભયહેતુ ભયા ગચ્છતીતિ હેતુવસેન વુત્તં. યથા ‘‘રત્તત્તા પન દુટ્ઠત્તા ચ છન્દા દોસા ચ ગચ્છતી’’તિ હિ વુત્તં, એવં.
મહાસઙ્ગામવણ્ણના
વોહરન્તેનજાનિતબ્બાદિવણ્ણના
૩૭૫. વણ્ણાવણ્ણોતિ નીલાદિવણ્ણવસેન ચ આરોગ્યત્થાદિઅવણ્ણવસેન ચ વુત્તસુક્કવિસ્સટ્ઠિ.
૪૦૨. ભૂમિપુચ્છાતિ ભૂમિ પુથવી જગતી ચાતિ સબ્બાનિ પથવિવેવચનાનિ.
કથિનભેદવણ્ણના
કથિનઅત્થતાદિવણ્ણના
૪૦૩-૪. કિન્તિ ‘‘અનાગતવસેન અનન્તરા હુત્વા’’તિ ઉદકાહરણાદિપયોગસ્સ ધોવનાદિપુબ્બકરણસ્સ પચ્છા ઉપ્પજ્જનતો, ધોવનાદિકિરિયઞ્ચ સન્ધાય પયોગકરણતો વુત્તં. પુરેજાતપચ્ચયે પનેસ પયોગોતિ અત્થો. એકં ધમ્મમ્પિ ન લભતિ અત્તનો પુરેજાતસ્સ નત્થિતાય.
કથિનાદિજાનિતબ્બવિભાગવણ્ણના
૪૧૨. રૂપાદિધમ્મેસૂતિ વણ્ણગન્ધાદિઅટ્ઠકેસુ. ‘‘વસ્સાનસ્સ પચ્છિમો માસો’’તિ (પારા॰ ૨૧૮) વુત્તત્તા પચ્છિમે માસે યસ્મિં વા તસ્મિં વા દિવસે અત્થરિતું વટ્ટતીતિ સિદ્ધં.
૪૧૫. ‘‘આદિચ્ચબન્ધુનાતિ વુત્તત્તા થેરવચન’’ન્તિ વદન્તિ.
પલિબોધપઞ્હાબ્યાકરણકથાવણ્ણના
૪૧૫-૬. સન્નિટ્ઠાનન્તિકો કથં બહિસીમાય ઉદ્ધરીયતિ? ભિક્ખુ અકતચીવરં સમાદાય પક્કમતિ ‘‘ન પચ્ચેસ્સ’’ન્તિ, તસ્સ બહિસીમાગતસ્સ એવં હોતિ ‘‘નેવિમં ચીવરં કારેસ્સ’’ન્તિ, એવમેતસ્સ બહિસીમાગતસ્સ ઉદ્ધરીયતિ. કથં અન્તોસીમાય? અકતચીવરં સમાદાય પક્કમતિ ‘‘ન પચ્ચેસ્સ’’ન્તિ, તતો તત્થ ફાસુવિહારં અલભન્તો તમેવ વિહારં આગચ્છતિ, તસ્સ ચીવરપલિબોધોયેવ ઠિતો, સો ચ ‘‘નેવિમં ચીવરં કારેસ્સ’’ન્તિ ચિત્તે ઉપ્પન્ને છિજ્જતિ, તસ્મા ‘‘અન્તોસીમાય ઉદ્ધરીયતી’’તિ વુત્તં. સન્નિટ્ઠાનન્તિકં દુવિધં ‘‘ન પચ્ચેસ્સ’’ન્તિ આવાસપલિબોધં છિન્દિત્વા તતો પુનપિ તમેવ વિહારં આગન્ત્વા ‘‘નેવિમં ચીવરં કારેસ્સ’’ન્તિ સન્નિટ્ઠાનં કરોતિ, બહિસીમાય ઠત્વા ‘‘નેવિમં ચીવરં કારેસ્સં ન પચ્ચેસ્સ’’ન્તિ ચિત્તુપ્પાદેન સન્નિટ્ઠાનન્તિકં હોતિ. ગાથાયમ્પિ ‘‘દ્વે પલિબોધા અપુબ્બં અચરિમ’’ન્તિ ‘‘અત્થારે હિ સતિ ઉદ્ધારો નામા’’તિ અત્થારં વિના ઉદ્ધારં ન લભન્તિ, તસ્મા વુત્તં. પુરિમા દ્વેતિ ‘‘દ્વે કથિનુદ્ધારા એકુપ્પાદા એકનિરોધા’’તિ વુત્તાધિકારે પઠમં વુત્તા અન્તરબ્ભારસહુબ્ભારા. ન પક્કમનન્તિકાદયો દ્વે. એકતો નિરુજ્ઝન્તીતિ ઉદ્ધારભાવં પાપુણન્તીતિ અત્થો.
કથિનભેદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
પઞ્ઞત્તિવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
ઉપાલિપઞ્ચકવણ્ણના
અનિસ્સિતવગ્ગવણ્ણના
૪૧૯. કાયિકઉપઘાતિકા
નપ્પટિપ્પસ્સમ્ભનવગ્ગવણ્ણના
૪૨૦. ઓમદ્દકારકોતિ ઓમદ્દિત્વા અભિભવિત્વા કારકો.
વોહારવગ્ગવણ્ણના
૪૨૪. ભેદકરવત્થૂનિ નિસ્સાય વિવાદાધિકરણં સમુટ્ઠાતિ, એવં યથાસઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. કોધોપનાહાદિદ્વાદસમૂલપયોગં વિવાદાધિકરણં, તથા સેસેસુ. ઓસારણાદીસુ નવસુ ઠાનેસુ કમ્મઞત્તિયા કરણં. દ્વીસુ ઠાનેસુ ઞત્તિદુતિયઞત્તિચતુત્થકમ્મેસુ. યસ્મા મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ ઉભતોવિભઙ્ગા અસઙ્ગહિતા, તસ્મા યં કુરુન્દિયં વુત્તં, તં ગહેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો.
દિટ્ઠાવિકમ્મવગ્ગવણ્ણના
૪૨૫. તિણ્ણન્નં લદ્ધિનાનાસંવાસકો. ‘‘અવિપ્પવાસસીમાય ઠિતસ્સા’’તિ મહાસીમં કિર સન્ધાય વુત્તં.
૪૩૩. ‘‘ઉમ્માદા ચિત્તક્ખેપા’’તિ પાઠો.
મુસાવાદવગ્ગવણ્ણના
૪૪૪. પરિયાયેન જાનન્તસ્સાતિ યસ્સ કસ્સચિ જાનન્તસ્સ પરિયાયેન વુત્તમુસાવાદોતિ અત્થો.
૪૪૬. અનુયોગો ન દાતબ્બોતિ તેન વુત્તં અનાદિયિત્વા તુણ્હી ભવિતબ્બન્તિ અત્થો.
ભિક્ખુનોવાદવગ્ગવણ્ણના
૪૫૪. વોહારનિરુત્તિયં એકૂનવીસતિ.
ઉબ્બાહિકવગ્ગવણ્ણના
૪૫૫. પસારેતા મોહેતા.
અધિકરણવૂપસમવગ્ગવણ્ણના
૪૫૮. ‘‘યથારત્તન્તિ અનુપસમ્પન્ને અપેક્ખતી’’તિપિ વદન્તિ. ‘‘યથાવુડ્ઢન્તિ ઉપસમ્પન્ને અપેક્ખતી’’તિ લિખિતં.
કથિનત્થારવગ્ગવણ્ણના
૪૬૭. ‘‘એકાવત્તો’’તિપિ અટ્ઠકથાયં ઉદ્ધટપાળિયા વિરુજ્ઝતીતિ. એકાવટ્ટોતિ હિ ઉદ્ધટં, તસ્મા ન ગહેતબ્બં. અન્તરા વુત્તકારણેનાતિ ‘‘કિચ્ચયપસુતત્તા વન્દનં અસમન્નાહરન્તો નલાટં પટિહઞ્ઞેય્યા’’તિઆદિવુત્તકારણેન.
ઉપાલિપઞ્ચકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
આપત્તિસમુટ્ઠાનવણ્ણના
૪૭૦. પુબ્બે વુત્તમેવાતિ સહસેય્યાદિપણ્ણત્તિવજ્જં. ઇતરન્તિ સચિત્તકં. દેસેન્તો, દોમનસ્સિકો અઞ્ઞેહિ ભિંસાપનાદીનિ કત્વા આપત્તિં આપજ્જિત્વાતિ અધિપ્પાયો.
દુતિયગાથાસઙ્ગણિકવણ્ણના
કાયિકાદિઆપત્તિવણ્ણના
૪૭૪-૫. નિદાનુદ્દેસં ‘‘સબ્બપાતિમોક્ખુદ્દેસાનઞ્ચ સઙ્ગહો હોતી’’તિ વુત્તં. વિનયે ગરુકા વિનયગરુકા. ઇદં પન દ્વીસુ ગાથાસુ કિઞ્ચાપિ આગતં, અઞ્ઞેહિ પન મિસ્સેત્વા વુત્તભાવા નાનાકરણં પચ્ચેતબ્બં. નવસુ ઠાનેસુ કમ્મં હોતીતિ કમ્મઞત્તિ હોતિ. વાચાતિ વચીસમ્ભવા. અદ્ધાનહીનો ઊનવીસતિવસ્સો. ‘‘અપિચેત્થાતિ કુરુન્દિવાદો’’તિ વુત્તં. વનપ્પતિન્તિ એવં અદિન્નાદાને આગતં વનપ્પતિં. વિસ્સટ્ઠિછડ્ડનેતિ સુક્કવિસ્સટ્ઠિયં. દુક્કટા કતાતિ દુક્કટં વુત્તં. આમકધઞ્ઞં વિઞ્ઞાપેત્વા ભુઞ્જન્તિયા પુબ્બપયોગે દુક્કટં, અજ્ઝોહારે પાચિત્તિયં.
પાચિત્તિયવણ્ણના
૪૭૬. મહાસઙ્ઘિકા ‘‘ન દેસાપેતબ્બા’’તિ, દણ્ડકમ્મં પન તેસં કાતબ્બં તથારૂપે ઓળારિકવીતિક્કમે.
અવન્દનીયપુગ્ગલાદિવણ્ણના
૪૭૭. દસસતં આપત્તિયોતિ સહસ્સં આપત્તિયો. ચમ્પાયં વિનયવત્થુસ્મિન્તિ ચમ્પેય્યક્ખન્ધકે. અધમ્મેન વગ્ગન્તિઆદીનિ ચત્તારિ કમ્માનિયેવ ભગવતા વુત્તાનીતિ અત્થો. ન કેવલં આપત્તિયેવ, અથ ખો છ સમથા…પે॰… સમ્મુખાવિનયેન સમ્મન્તિ, સમાયોગં ગચ્છન્તિ સમ્મુખાવિનયેન સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ અત્થો. વિના સમથેહિ સમ્મતિ, સમથભાવં ગચ્છતિ. પટિસેધત્થે સતિ વિના સમથેહીતિ સમથેહિ વિનાતિ અત્થો.
સોળસકમ્માદિવણ્ણના
૪૭૮. અસુત્તકન્તિ સુત્તવિરહિતં, ઉસુત્તં તત્ર નત્થીતિ અધિપ્પાયો.
દુતિયગાથાસઙ્ગણિકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
સેદમોચનગાથાવણ્ણના
અવિપ્પવાસપઞ્હાવણ્ણના
૪૭૯. તહિન્તિ અકપ્પિયસમ્ભોગો નામ મેથુનધમ્માદિ. ‘‘વરસેનાસનરક્ખણત્થાય વિસ્સજ્જેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ ગરુભણ્ડવિનિચ્છયે વુત્તો. એકાદસાવન્દિયે પણ્ડકાદયો એકાદસ. ઉપેતિ સપરિસં. ન જીવતિ નિમ્મિતરૂપત્તા. ‘‘ઉબ્ભક્ખકેન વદામી’’તિ ઇમિના મુખે મેથુનધમ્માભાવં દીપેતિ. અધોનાભિવિવજ્જનેન વચ્ચમગ્ગપ્પસ્સાવમગ્ગેસુ ગામન્તરપરિયાપન્નં નદિપારં ઓક્કન્તભિક્ખુનિં સન્ધાયાતિ ભિક્ખુનિયા ગામાપરિયાપન્નપરતીરે નદિસમીપમેવ સન્ધાય વુત્તા. તત્થ પરતીરે ગામૂપચારો એકલેડ્ડુપાતો નદિપરિયન્તેન પરિચ્છિન્નો, તસ્મા પરતીરે રતનમત્તમ્પિ અરઞ્ઞં ન અત્થિ, તઞ્ચ તિણાદીહિ પટિચ્છન્નત્તા દસ્સનૂપચારવિરહિતં કરોતિ. તત્થ અત્તનો ગામે આપત્તિ નત્થિ. પરતીરે પન એકલેડ્ડુપાતસઙ્ખાતે ગામૂપચારેયેવ પદં ઠપેતિ. અન્તરે અભિધમ્મવસેન અરઞ્ઞભૂતં સકગામં અતિક્કમતિ નામ, તસ્મા ગણમ્હા ઓહીયના ચ હોતીતિ ઞાતબ્બં. એત્તાવતાપિ સન્તોસમકત્વા વિચારેત્વા ગહેતબ્બં. ભિક્ખૂનં સન્તિકે ઉપસમ્પન્ના પઞ્ચસતા મહાપજાપતિપ્પમુખા. મહાપજાપતિપિ હિ આનન્દત્થેરેન દિન્નઓવાદસ્સ પટિગ્ગહિતત્તા ભિક્ખૂનં સન્તિકે ઉપસમ્પન્ના નામ.
પારાજિકાદિપઞ્હાવણ્ણના
૪૮૦. ‘‘દુસ્સકુટિં સન્ધાયા’’તિ સહ દુસ્સેન વીતિક્કમનસ્સ સક્કુણેય્યતાય વુત્તં. લિઙ્ગપરિવત્તે પટિગ્ગહણસ્સ વિજહનતો સામં ગહેત્વા ભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ. કાકઊહદનં વાતિ કાકેન ઊહદનં વા. ‘‘તયો પુરિસેપિ ઉપગન્ત્વા’’તિ પાઠસેસો.
પાચિત્તિયાદિપઞ્હાવણ્ણના
૪૮૧. મેથુનધમ્મપચ્ચયા નામ કાયસંસગ્ગો. તંહેતુ મેથુનધમ્મસ્સ પુબ્બભાગભૂતં કાયસંસગ્ગં વાયામન્તિયાતિ અટ્ઠવત્થુપૂરણં સન્ધાય. પરિભોગપ્પચ્ચયાતિ તસ્માતિ યસ્મા પરિભોગપ્પચ્ચયા આપજ્જતિ, તસ્મા ભોજનપરિયોસાને હોતીતિ અત્થો. પોરાણપોત્થકેસુ ‘‘તસ્સા’’તિ પાઠો. ‘‘કારણવચનં સુન્દરં ભોજનપરિચ્છેદદસ્સનતો’’તિ વદન્તિ.
સેદમોચનગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
પઞ્ચવગ્ગો
કમ્મવગ્ગવણ્ણના
૪૮૩. ‘‘ઉમ્મત્તકસમ્મુતિં ‘‘અસમ્મુખાકતં સુકતં હોતી’’તિ વુત્તં. દૂતેન ઉપસમ્પદા પનેત્થ સમ્મુખા કાતું ન સક્કા. કમ્મવાચાનાનત્તસભાવા પત્તનિક્કુજ્જનાદયો હત્થપાસતો અપનેત્વા કાતબ્બા, તેન વુત્તં ‘‘અસમ્મુખા કતં સુકતં હોતી’’તિ. ‘‘પુચ્છિત્વા ચોદેત્વા સારેત્વા કાતબ્બં અપુચ્છિત્વા અચોદેત્વા અસારેત્વા કરોતી’’તિ અયં વચનત્થો. ઠપેત્વા કત્તિકમાસન્તિ સો પવારણામાસો, દ્વે ચ પુણ્ણમાસિયોતિ પઠમદુતિયવસ્સૂપગતાનં પવારણા પુણ્ણમાસા દ્વે.
૪૮૫. પદં વા છડ્ડેતીતિ અત્થો. ક-વગ્ગાદીસુ પઞ્ચસુ. ગરુકન્તિ દીઘં, સંયોગપરઞ્ચ. ‘‘બુદ્ધરક્ખિતત્થેરસ્સ યસ્સ નક્ખમતી’’તિ એત્થ ત-કારક-કારા સંયોગપરા. દીઘે વત્તબ્બે રસ્સન્તિ ‘‘સો તુણ્હી અસ્સા’’તિ વત્તબ્બે સો તુણ્હિ અસ્સાતિ વચનં.
૪૮૬. સેસટ્ઠકથાસુ વુત્તવચનં કુરુન્દિયં પાકટં કત્વા ‘‘નિસીદિતું ન સક્કોન્તી’’તિ વુત્તં.
૪૮૭-૮. પરિસુદ્ધસીલા ચત્તારો ભિક્ખૂતિ પારાજિકં અનાપન્ના. ન તેસં છન્દો વા પારિસુદ્ધિ વા એતીતિ તીસુ, દ્વીસુ વા નિસિન્નેસુ એકસ્સ, દ્વિન્નં વા છન્દપારિસુદ્ધિ આહટાપિ અનાહટાવ.
અપલોકનકમ્મકથાવણ્ણના
૪૯૫-૬. કાયસમ્ભોગસામગ્ગિદાનસહસેય્યપટિગ્ગહણાદિ ઇમસ્સ અપલોકનકમ્મસ્સ ઠાનં હોતીતિ એવમ્પિ અપલોકનકમ્મં પવત્તતીતિ અત્થો. કમ્મઞ્ઞેવ લક્ખણન્તિ કમ્મલક્ખણં. ઓસારણનિસ્સારણભણ્ડુકમ્માદયો વિય કમ્મઞ્ચ હુત્વા અઞ્ઞઞ્ચ નામં ન લભતિ ‘‘અચ્છિન્નચીવરજિણ્ણચીવરનટ્ઠચીવરાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ‘‘તતો અતિરેકં દેન્તેન અપલોકેત્વા દાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં અપલોકનં કમ્મલક્ખણમેવ. એવં સબ્બત્થ લક્ખણં વેદિતબ્બં. ઇણપલિબોધમ્પીતિ સચે તાદિસં ભિક્ખું ઇણાયિકા પલિબુજ્ઝન્તિ. તત્રુપ્પાદતો દાતું વટ્ટતિ. અન્તરસન્નિપાતોતિ ઉપોસથપ્પવારણાદિમહાસન્નિપાતે ઠપેત્વા અન્તરા મઙ્ગલુચ્ચારણાદિ. ઉપનિક્ખેપતોતિ ચેતિયસ્સ આપદત્થાય નિક્ખિત્તતો. ‘‘અઞ્ઞા કતિકા કાતબ્બા’’તિ યે રુક્ખે ઉદ્દિસ્સ પુબ્બે કતિકા કતા, તેહિ ઇમેસં અઞ્ઞત્તાતિ વુત્તં. ‘‘સચે તત્થ મૂલે’’તિ પુબ્બે ‘‘ઇતો પટ્ઠાય ભાજેત્વા ખાદન્તૂ’’તિ વચનેન પુગ્ગલિકપરિભોગો પટિક્ખિત્તો હોતિ. અનુવિચરિત્વાતિ પચ્છતો પચ્છતો ગન્ત્વા. તેસં સન્તિકા પચ્ચયં પચ્ચાસીસન્તેનાતિ અત્થો. મૂલભાગન્તિ દસમભાગં કત્વા. પુબ્બકાલે દસમભાગં કત્વા અદંસુ, તસ્મા ‘‘મૂલભાગો’’તિ વુત્તં. અકતાવાસં વા કત્વાતિ ઉપ્પન્નઆયેન. જગ્ગિતકાલેયેવ ન વારેતબ્બાતિ જગ્ગિતા હુત્વા પુપ્ફફલભરિતકાલેતિ અત્થો. જગ્ગનકાલેતિ જગ્ગિતું આરદ્ધકાલે. ઞત્તિકમ્મટ્ઠાનભેદે પનાતિ ઞત્તિકમ્મસ્સ ઠાનભેદે.
ઇદં પનેત્થ પકિણ્ણકં – અત્થિ સઙ્ઘકમ્મં સઙ્ઘો એવ કરોતિ, ન ગણો, ન પુગ્ગલો, તં અપલોકનકમ્મસ્સ કમ્મલક્ખણેકદેસં ઠપેત્વા ઇતરં ચતુબ્બિધમ્પિ કમ્મં વેદિતબ્બં. અત્થિ સઙ્ઘકમ્મં સઙ્ઘો ચ કરોતિ, ગણો ચ કરોતિ, પુગ્ગલો ચ કરોતિ, તં પુબ્બે ઠપિતં. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યસ્મિં વિહારે દ્વે તયો જના વસન્તિ, તેહિ નિસીદિત્વા કતમ્પિ સઙ્ઘેન કતસદિસમેવ. યસ્મિં પન વિહારે એકો ભિક્ખુ હોતિ, તેન ભિક્ખુના’’તિઆદિ (પરિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૯૫-૪૯૬). અત્થિ ગણકમ્મં સઙ્ઘો ચ કરોતિ, ગણો ચ કરોતિ, પુગ્ગલો ચ કરોતિ, તં યો પારિસુદ્ધિઉપોસથો અઞ્ઞેસં સન્તિકે કરીયતિ, તસ્સ વસેન વેદિતબ્બં. અત્થિ ગણકમ્મં ગણોવ કરોતિ, ન સઙ્ઘો, ન પુગ્ગલો, તં યો પારિસુદ્ધિઉપોસથો અઞ્ઞમઞ્ઞં આરોચનવસેન કરીયતિ, તસ્સ વસેન વેદિતબ્બં. અત્થિ પુગ્ગલકમ્મં પુગ્ગલોવ કરોતિ, ન સઙ્ઘો, ન ગણો, તં અધિટ્ઠાનુપોસથવસેન
અપઞ્ઞત્તેપઞ્ઞત્તવગ્ગવણ્ણના
૫૦૦. કકુસન્ધકોણાગમનકસ્સપા
નિગમનકથાવણ્ણના
ઉભતોવિભઙ્ગખન્ધકપરિવારેહિ વિભત્તં દેસનં અત્થિ તસ્સ વિનયપિટકસ્સ, નામેન સમન્તપાસાદિકા નામ સંવણ્ણના ‘‘સમન્તપાસાદિકા નામા’’તિ વુત્તવચનસંવણ્ણના સમત્તાતિ આહ. તત્થ પધાનઘરે. ઇદ્ધા અત્થવિનિચ્છયાદીહિ.
સમ્મા ઉદિતો સમુદિતો, તે ગુણે અકિચ્છેન અધિગતો અધિકપ્પમાણગુણેહિ વા સમુદિતો, તેન સમુદિતેન ‘‘ગતાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્નેસતી’’તિ વુત્તાય સતિયા ઉપ્પાદિતા સદ્ધાદયો પરમવિસુદ્ધા નામ સમન્નારક્ખત્તા. ઇતિ સતિપિ સદ્ધાદીહિ વુત્તા હોતિ. એવં સન્તે એત્થ વુત્તે ચતુબ્બિધે સીલે પાતિમોક્ખસંવરસીલં સદ્ધા મણ્ડેતિ. સદ્ધાસાધનઞ્હિ તં. ઇન્દ્રિયસંવરાજીવપારિસુદ્ધિપચ્ચયપરિભોગસીલાનિ પટિમણ્ડેન્તિ સતિવીરિયપઞ્ઞાયોતિ યથાયોગં વેદિતબ્બં. અપિચ સદ્ધા ચ બુદ્ધિરહિતા અવિસુદ્ધા હોતિ બુદ્ધિયા પસાદહેતુત્તા. બુદ્ધિયો પન તસ્સાનુભાવેન પરમવિસુદ્ધા નામ હોન્તિ. પઞ્ઞા સદ્ધારહિતા કેરાટિકપક્ખં ભજતિ, સદ્ધાયુત્તા એવ વિસુદ્ધા હોતિ. વીરિયઞ્ચ સમાધિરહિતં ઉદ્ધચ્ચાય સંવત્તતિ, ન સમાધિયુત્તન્તિ વીરિયસ્સ સુદ્ધવચનતો સમાધિપિ વુત્તો હોતિ, એવં પરમવિસુદ્ધા સદ્ધાદયોપિ પાતિમોક્ખં પટિમણ્ડેન્તીતિ ઞાતબ્બં. કથં? પટિપત્તિદેસકે સત્થરિ ચ પટિપત્તિયઞ્ચ પટિપત્તિફલે ચ સદ્ધાય વિના સીલસમાદાનં, સમાદિન્નવિસોધનઞ્ચ કાતું ન સક્કાતિ સદ્ધા પાતિમોક્ખં પટિમણ્ડેતિ. તત્થ ‘‘ઇતિપિ સો આચારોતિ વેદિતબ્બો. અજ્જવ-વચનેન લાભસક્કારહેતુ કાયદુચ્ચરિતાદિકુટિલકરમાયાસાઠેય્યપટિપક્ખઅજ્જવધમ્મસમાયોગદીપનેન અલોભજ્ઝાસયતા દીપિતા. મદ્દવ-વચનેન કક્ખળભાવકરપટિઘાદિપટિપક્ખભૂતમેત્તાદિમદ્દવધમ્મસમાયોગદીપનેન હિતજ્ઝાસયાદીનિ દીપિતાનિ હોન્તિ. આદિ-સદ્દેન ‘‘ખન્તિ ચ સોરચ્ચઞ્ચ સાખલ્યઞ્ચ પટિસન્થારો ચા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ દુકમાતિકા ૧૨૫-૧૨૬) વુત્તધમ્મેહિ સમાયોગો દીપિતો હોતિ. ઇધ વુત્તા અજ્જવમદ્દવાદયો ગુણા સીલસમ્પત્તિયા હેતૂ ચ હોન્તિ સીલસમ્પત્તિફલઞ્ચ તંસમ્પાદનતો. સકસમયોતિ ચતુપરિસા. એતેન સભાગદુક્ખભાવાભાવો સૂચિતો. અથ વા સકસમયોતિ સોગતં પિટકત્તયં સકસમયો એવ ગહનં દુદ્દીપનત્તા, સકસમયસ્સ સન્નિટ્ઠાનં સકસમયગહનં –
‘‘સચ્ચં સત્તો પટિસન્ધિ, પચ્ચયાકારમેવ ચ;
દુદ્દસા ચતુરો ધમ્મા, દેસેતુઞ્ચ સુદુક્કરા’’તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૨૨૫) –
વુત્તત્તા યથા સકસમયસ્સ ગહનપદેન યોજના વુત્તા, તથા પરસમયસ્સપિ. પઞ્ઞાવેય્યત્તિયેનાતિ અનેન તિખિણેન ઞાણેન કતસિલાનિસિતસત્થસદિસસભાવપઞ્ઞા વુત્તા. તિપિટકસઙ્ખાતાય પરિયત્તિયા પભેદો તિપિટકપરિયત્તિપ્પભેદો. તસ્મિં પભેદે. તન્તિ ચ તન્તિઅત્થો ચ સાસનં નામ. ઇધ ‘‘તન્તિ એવા’’તિ વદન્તિ. યસ્મિં અયં સંવણ્ણના નિટ્ઠાપિતા, તસ્મિં કાલે પટિવેધઞાણાભાવતો સુતમયં સન્ધાય ‘‘અપ્પટિહતઞાણપ્પભાવેના’’તિ વુત્તં. કરણસમ્પત્તિયા જનિતત્તા સુખવિનિગ્ગતં. સુખવિનિગ્ગતત્તા મધુરોદાતવચનલાવણ્ણયુત્તેનાપિ યોજેતબ્બં, ઈદિસં વચનં સોતસુખઞ્ચ સન્નિવેસસમ્પત્તિસુખઞ્ચ હોતિ. ‘‘વેય્યાકરણેના’’તિ અવત્વા ‘‘મહાવેય્યાકરણેના’’તિ વુત્તત્તા સિક્ખાનિરુત્તિછન્દોવિચિત્યાદિપટિમણ્ડિતપાણિનિયન્યાસાધારણધારણસભાવો સૂચિતો ભવતિ. યુત્તવાદિનાતિઆદીસુ યુત્તમુત્તવાદિના ઠાનુપ્પત્તિયપઞ્ઞાય સમન્નાગતેનાતિ અત્થો. ઓજાભેદેપિ આયુસત્તિકરણતાદિસામત્થયોગાનં મહાકવિના રચિતગન્થસ્સ મહન્તત્તા વા ‘‘તિપિટકપરિયત્તિપ્પભેદે’’તિઆદીહિ સાસને, હેતુવિસયે, સદ્દે ચાતિ ઇમેસુ તીસુ ઠાનેસુ પાટવભાવં દીપેન્તો વેનયિકબુદ્ધિસમ્પત્તિસબ્ભાવમસ્સ સૂચેતિ. યેસં પુગ્ગલાનં પભિન્ના પટિસમ્ભિદાદિ, તે પભિન્નપટિસમ્ભિદાદયો ધમ્મા. તેહિ પરિવારિતો ઉક્ખિત્તસન્તતિઉપચ્છેદમકત્વા અત્તનો સન્તાને ઉપ્પાદનવડ્ઢનવસેન વારિતો સો પભિન્નપટિસમ્ભિદાપરિવારો. તસ્મિં પભિન્નપટિસમ્ભિદાપરિવારે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મેતિ અત્થો. છળભિઞ્ઞચતુપટિસમ્ભિદાદિપ્પભેદગુણપટિમણ્ડિતે પન છળભિઞ્ઞા ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા એવ. ચતૂસુ પટિસમ્ભિદાસુ અત્થપટિસમ્ભિદાય એકદેસોવ. તદુભયં વિપુલબુદ્ધિ નામ. યે ધમ્મચિન્તનં અતિધાવન્તા કેચિ ઉચ્છેદાદિનાનપ્પકારં અન્તં વા ગણ્હન્તિ, ‘‘સબ્બં ઞેય્યં પઞ્ઞત્તિ એવા’’તિ વા ‘‘પરમત્થો એવા’’તિ વા ગણ્હન્તિ, તેસં બુદ્ધિ મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયત્તા સમલા નામ હોતિ, ઇમસ્સ પન બુદ્ધિ ધમ્મચિન્તાતિધાવનરહિતત્તા વિસુદ્ધા નામ હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘વિપુલવિસુદ્ધબુદ્ધિના’’તિ ગરૂહિ ‘‘પિયો ગરુ ભાવનીયો’’તિઆદિના (અ॰ નિ॰ ૭.૩૭; નેત્તિ॰ ૧૧૩) વુત્તગુણેહિ યુત્તગરૂહિ. ગુણેહિ થિરભાવં ગતત્તા થેરેન.
સીલેન સીલસ્સ વા વિસુદ્ધિયા સીલવિસુદ્ધિયા. અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા પઠમં અભિનિબ્બત્તત્તા લોકજેટ્ઠસ્સ. લોકસ્સ વા ગમ્ભીરે મહન્તે સીલાદિક્ખન્ધે એસિ ગવેસીતિ મહેસીતિ.
એત્તાવતા સમધિકસત્તવીસતિસહસ્સપરિમાણાય સમન્તપાસાદિકસઞ્ઞિતાય વિનયટ્ઠકથાય સબ્બપદેસુ વિનિચ્છયજાતં સઙ્ખિપિત્વા ગણ્ઠિટ્ઠાનવિકાસના કતા હોતિ, તથાપિ યં એત્થ લિખિતં, તં સુટ્ઠુ વિચારેત્વા પાળિઞ્ચ અટ્ઠકથઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વા યે આચરિયા બુદ્ધસ્સ ભગવતો મહાનુભાવં, વિનયપિટકસ્સ ચ વિચિત્રનયગમ્ભીરત્થતં સલ્લક્ખેત્વા પોરાણાનં કથામગ્ગં અવિનાસેત્વા અત્તનો મતિં પહાય કેવલં સદ્ધમ્મટ્ઠિતિયા, પરાનુગ્ગહકામતાય ચ વિનયપિટકં પકાસેન્તા ઠિતા, તેસં પાદમૂલે વન્દિત્વા ખન્તિસોરચ્ચાદિગુણસમન્નાગતેન હુત્વા વત્તસમ્પત્તિયા તેસં ચિત્તં આરાધેત્વા પવેણિયા આગતં વિનિચ્છયં કથાપેત્વા ઉપધારેત્વા યં તેન સંસન્દતિ, તં ગહેતબ્બં, ઇતરં છડ્ડેતબ્બં. ઇતરથા તુણ્હીભૂતેન ભવિતબ્બં. વિનિચ્છયસઙ્કરકરેન પન ન ભવિતબ્બમેવ. કસ્મા? સાસનસ્સ નાસહેતુત્તા. હોતિ ચેત્થ –
‘‘અસમ્બુધં
ધમ્મસ્સ ગમ્ભીરનયત્થતઞ્ચ;
યો વણ્ણયે તં વિનયં અવિઞ્ઞૂ,
સો દુદ્દસો સાસનનાસહેતુ.
પાળિં તદત્થઞ્ચ અસમ્બુધઞ્હિ,
નાસેતિ યો અટ્ઠકથાનયઞ્ચ;
અનિચ્છયં નિચ્છયતો પરેહિ,
ગાહેતિ તેહેવ પુરક્ખતો સો.
અનુક્કમેનેવ
પુરક્ખતો પણ્ડિતમાનિભિક્ખુ;
અપણ્ડિતાનં વિમતિં અકત્વા,
આચરિયલીળં પુરતો કરોતી’’તિ.
સમન્તપાસાદિકાય ગણ્ઠિપદાધિપ્પાયપ્પકાસના સમત્તા.
વજિરબુદ્ધિટીકા નિટ્ઠિતા.