વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના
સેય્યથિદન્તિ અનિયમનિદ્દેસવચનન્તિ અત્તનો અત્થં સરૂપેન નિયમેત્વા નિદ્દિસતીતિ નિયમનિદ્દેસો, ન નિયમનિદ્દેસો અનિયમનિદ્દેસો. સોવ વુચ્ચતે અનેનાતિ વચનન્તિ અનિયમનિદ્દેસવચનં. તસ્સાતિ તેનાતિપદસ્સ. પરિવિતક્કોતિ ‘‘કતમેસાનં ખો બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં બ્રહ્મચરિયં ન ચિરટ્ઠિતિકં અહોસી’’તિઆદિના (પારા॰ ૧૮) પવત્તો. પુબ્બે વા પચ્છા વાતિ તેનાતિપદતો હેટ્ઠા વુત્તપાઠે વા ઉપરિ વક્ખમાનપાઠે વાતિ અત્થો. અત્થતો સિદ્ધેનાતિ સામત્થિયતો સિદ્ધેન. તત્રિદં મુખમત્તનિદસ્સનન્તિ તસ્સા યથાવુત્તયુત્તિયા પરિદીપને ઇદં ઉપાયમત્તનિદસ્સનં. મુખં દ્વારં ઉપાયોતિ હિ અત્થતો એકં.
સમયસદ્દો દિસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. અસ્સાતિ સમયસદ્દસ્સ સમવાયો અત્થોતિ સમ્બન્ધો. કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયાતિ એત્થ કાલો નામ ઉપસઙ્કમનસ્સ યુત્તકાલો, સમયો નામ સરીરબલાદિકારણસમવાયો, તે ઉપાદાય પટિચ્ચાતિ અત્થો. ખણોતિ ઓકાસો. બુદ્ધુપ્પાદાદયો હિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ ઓકાસો. સો એવ સમયો. તેનેવ ‘‘એકોવા’’તિ વુત્તં. મહાસમયોતિ મહાસમૂહો. પવનસ્મિન્તિ વનસણ્ડે. સમયોપિ ખો તે ભદ્દાલીતિ એત્થ સમયોતિ સિક્ખાપદાવિલઙ્ઘનસ્સ હેતુ, કો સો? અત્તનો વિપ્પટિપત્તિયા ભગવતો જાનનં, સો સમયસઙ્ખાતો હેતુ તસ્સા અપ્પટિવિદ્ધોતિ અત્થો. ભગવાતિઆદિ તસ્સ પટિવિજ્ઝનાકારદસ્સનં. ઉગ્ગહમાનોતિ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ ઉગ્ગહેતું સમત્થતાય ઉગ્ગહમાનો, સુમનપરિબ્બાજકસ્સેવેતં નામં. સમયં દિટ્ઠિં પવદન્તિ એત્થાતિ સમયપ્પવાદકો, મલ્લિકાય આરામો. સ્વેવ તિન્દુકાચીરસઙ્ખાતાય તિમ્બરુરુક્ખપન્તિયા પરિક્ખિત્તત્તા ‘‘તિન્દુકાચીર’’ન્તિ ચ, એકાવ નિવાસા સાલા એત્થાતિ ‘‘એકસાલકો’’તિ ચ વુચ્ચતિ. અત્થાભિસમયાતિ યથાવુત્તસ્સ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકસ્સ અત્થસ્સ હિતસ્સ પટિલાભતો. માનાભિસમયાતિ માનપ્પહાના. પીળનટ્ઠોતિ પીળનં તંસમઙ્ગિનો હિંસનં, અવિપ્ફારિકતાકરણં, પીળનમેવ અત્થો પીળનટ્ઠો સન્તાપોતિ દુક્ખદુક્ખતાદિવસેન સન્તાપનં. વિપરિણામોતિ જરાય મરણેન ચાતિ દ્વિધા અભિસમયટ્ઠો, પીળનાદીનિ.
એત્થ ચ ઉપસગ્ગાનં જોતકમત્તત્તા સમયસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારેપિ સઉપસગ્ગો અભિસમયસદ્દો ઉદ્ધટો. તત્થ સઙ્ગમવસેન પચ્ચયાનં ફલુપ્પાદનં પટિ અયનં એકતો પવત્તિ એત્થાતિ સમયો, સમવાયો. વિવટ્ટૂપનિસ્સયસઙ્ગમે સતિ એન્તિ એત્થ સત્તા પવત્તન્તીતિ સમયો, ખણો. સમેતિ એત્થ સઙ્ખતધમ્મો, સયં વા એતિ આગચ્છતિ વિગચ્છતિ ચાતિ સમયો, કાલો. સમેન્તિ અવયવા એતસ્મિં, સયં વા તેસૂતિ સમયો, સમૂહો. પચ્ચયન્તરસઙ્ગમે એતિ આગચ્છતિ એતસ્મા ફલન્તિ સમયો, હેતુ. સઞ્ઞાવસેન વિપલ્લાસતો ધમ્મેસુ એતિ અભિનિવિસતીતિ સમયો, દિટ્ઠિ. સમીપં અયનં ઉપગમનં સમયો, પટિલાભો. સમ્મદેવ સહિતાનં વાચાનં અયનં વિગમોતિ સમયો, પહાનં. સમ્મદેવ, સહિતાનં વા સચ્ચાનં અયનં જાનનન્તિ સમયો, પટિવેધો. એવં તસ્મિં તસ્મિં અત્થે સમયસદ્દસ્સ પવત્તિ વેદિતબ્બા.
એત્થ ચ સમયસદ્દસ્સ સામઞ્ઞેન અનેકત્થતા વુત્તા. ન હિ એકસ્મિં અત્થવિસેસે વત્તમાનો સદ્દો તદઞ્ઞેપિ વત્તતિ. તસ્મા અત્થા વિય તંતંવાચકા સમયસદ્દાપિ ભિન્ના એવાતિ ગહેતબ્બા. એવં સબ્બત્થ અત્થુદ્ધારેસુ.
તત્થ તથાતિ તેસુ સુત્તાભિધમ્મેસુ ઉપયોગભુમ્મવચનેહિ. ઇધાતિ વિનયે, અઞ્ઞથાતિ કરણવચનેન. અચ્ચન્તમેવાતિ નિરન્તરમેવ. ભાવો નામ કિરિયા, કિરિયાય કિરિયન્તરૂપલક્ખણં ભાવેનભાવલક્ખણં, યથા ઉદયે સતિ ચન્દે જાતો રાજપુત્તોતિ. અધિકરણઞ્હીતિઆદિ અભિધમ્મે સમયસદ્દો કાલસમૂહખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતેસુ પઞ્ચસુ અત્થેસુ વત્તતિ, ન વિનયે વિય કાલે એવ, તેસુ ચ કાલસમૂહત્થા દ્વે તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં અધિકરણભાવેન નિદ્દિસિતું યુત્તા. ખણસમવાયહેતુઅત્થા પન તયોપિ અત્તનો ભાવેન ફસ્સાદીનં ભાવસ્સ ઉપલક્ખણભાવેન
હોતિ ચેત્થાતિ એત્થ યથાવુત્તઅત્થવિસયે સઙ્ગહગાથા હોતિ. અઞ્ઞત્રાતિ સુત્તાભિધમ્મેસુ. અભિલાપમત્તભેદોતિ દેસનાવિલાસતો સદ્દમત્તેનેવ ભેદો, ન અત્થતો.
અવિસેસેનાતિ સામઞ્ઞેન. ઇરિયાપથોતિઆદીસુ ઇરિયાય સબ્બદ્વારિકકિરિયાય પથો પવત્તનટ્ઠાનં તબ્બિનિમુત્તકમ્મસ્સ અભાવાતિ ઠાનાદયો ઇરિયાપથો, સોવ વિહારો. બ્રહ્મભૂતા સેટ્ઠભૂતા પરહિતચિત્તાદિવસપ્પવત્તિતો મેત્તાદયો બ્રહ્મવિહારો નામ. તદવસેસા પન મહગ્ગતા સબ્બનીવરણવિગમનાદિસિદ્ધેન જોતનાદિઅત્થેન દિબ્બવિહારો નામ. બ્રહ્મવિહારભાવેન વિસું ગહિતત્તા મેત્તાદયો ઇધ અસઙ્ગહિતા. અરિયાનમેવ વિહારોતિ ફલસમાપત્તિયો અરિયવિહારો નામ.
રુક્ખાદિમૂલેયેવ મૂલસદ્દસ્સ નિરુળ્હભાવં દસ્સેતું અપરેન મૂલસદ્દેન વિસેસેત્વા ‘‘મૂલમૂલે’’તિ વુત્તં, યથા દુક્ખદુક્ખન્તિ (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૦). લોભાદીનં દોસમૂલાદિચિત્તાસાધારણત્તા ‘‘અસાધારણહેતુમ્હી’’તિ વુત્તં.
તત્થ સિયાતિ તત્થ વેરઞ્જાયન્તિઆદીસુ પદેસુ કસ્સચિ ચોદના સિયાતિ અત્થો. ઉભયથા નિદાનકિત્તનસ્સ પન કિં પયોજનન્તિ? આહ ગોચરગામનિદસ્સનત્થન્તિઆદિ. તત્થ અસ્સાતિ ભગવતો.
કિલમોવ કિલમથો, અત્તનો અત્તભાવસ્સ કિલમથો અત્તકિલમથો, તસ્સ અનુ અનુ યોગો પુનપ્પુનં પવત્તનં અત્તકિલમથાનુયોગો. વત્થુકામારમ્મણે સુખે સમ્પયોગવસેન લીના યુત્તા, કામતણ્હા કામસુખલ્લિકાનુયોગો. લોકે સંવડ્ઢભાવન્તિ આમિસોપભોગેન સંવડ્ઢિતભાવં. ઉપ્પજ્જમાનો બહુજનહિતાદિઅત્થાયેવ ઉપ્પજ્જતીતિ યોજના.
દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતત્તા સઙ્ઘોતિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો આહ દિટ્ઠીતિઆદિ. એત્થ ચ ‘‘યાયં દિટ્ઠિ અરિયા નિય્યાનિકા નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાય, તથારૂપાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૨૪, ૩૫૬; મ॰ નિ॰ ૧.૪૯૨; ૩.૫૪; અ॰ નિ॰ ૬.૧૨; પરિ॰ ૨૭૪) એવં વુત્તાય દિટ્ઠિયા. ‘‘યાનિ તાનિ સીલાનિ અખણ્ડાનિ…પે॰… સમાધિસંવત્તનિકાનિ, તથારૂપેસુ સીલેસુ સીલસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ અસ્સાતિ મહતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ.
બ્રહ્મં અણતીતિ એત્થ બ્રહ્મ-સદ્દેન વેદો વુચ્ચતિ, સો મન્તબ્રહ્મકપ્પવસેન તિવિધો. તત્થ ઇરુવેદાદયો તયો વેદા મન્તા, તે ચ પધાના, ઇતરે પન સન્નિસ્સિતા, તેન પધાનસ્સેવ ગહણં. મન્તે સજ્ઝાયતીતિ ઇરુવેદાદિકે મન્તસત્થે સજ્ઝાયતીતિ અત્થો. ઇરુવેદાદયો હિ ગુત્તભાસિતબ્બતાય ‘‘મન્તા’’તિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણો, સમિતપાપત્તા સમણો’’તિ યથાવુત્તમત્થદ્વયં ઉદાહરણદ્વયેન વિભાવેતું વુત્તઞ્હેતન્તિઆદિ વુત્તં. ‘‘સમિતત્તા હિ પાપાનં ‘સમણો’તિ પવુચ્ચતી’’તિ હિ ઇદં વચનં ગહેત્વા ‘‘સમિતપાપત્તા ‘સમણો’તિ વુચ્ચતી’’તિ વુત્તં, બાહિતપાપોતિ ઇદં પન અઞ્ઞસ્મિં ગાથાબન્ધે વુત્તવચનં. યથાભુચ્ચગુણાધિગતન્તિ યથાભૂતગુણાધિગતં. સકિઞ્ચનોતિ સદોસો.
ગોત્તવસેનાતિ એત્થ ગં તાયતીતિ ગોત્તં, ગો-સદ્દેન ચેત્થ અભિધાનં બુદ્ધિ ચ વુચ્ચતિ. કેનચિ પારિજુઞ્ઞેનાતિ ઞાતિપારિજુઞ્ઞાદિના કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન તતો પરન્તિ વેરઞ્જાયન્તિઆદિવચનં. ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે ઉપયોગવચનન્તિ ઇત્થં ઇમં પકારં ભૂતો આપન્નોતિ ઇત્થમ્ભૂતો, તસ્સ આખ્યાનં ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનં, સોયેવત્થો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થો. અથ વા ‘‘ઇત્થં એવંપકારો ભૂતો જાતો’’તિ એવં કથનત્થો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થો, તસ્મિં ઉપયોગવચનન્તિ અત્થો. એત્થ ચ અબ્ભુગ્ગતોતિ એત્થ અભિ-સદ્દો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થજોતકો અભિભવિત્વા ઉગ્ગમનપ્પકારસ્સ દીપનતો, તેન યોગતો તં ખો પન ભવન્તં ગોતમન્તિ ઇદં ઉપયોગવચનં સામિઅત્થેપિ સમાને ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનદીપનતો ‘‘ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે’’તિ વુત્તં, તેનેવાહ ‘‘તસ્સ ખો પન ભોતો ગોતમસ્સાતિ અત્થો’’તિ.
ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા સાધુ દેવદત્તો માતરમભીતિ એત્થ અભિસદ્દયોગતો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાને ઉપયોગવચનં કતં, એવમિધાપિ તં ખો પન ભવન્તં ગોતમં અભિ એવં કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો ઉગ્ગતોતિ અભિસદ્દયોગતો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાને ઉપયોગવચનન્તિ. સાધુ દેવદત્તો માતરમભીતિ એત્થ હિ ‘‘દેવદત્તો માતરમભિ માતરિ વિસયે માતુયા વા સાધૂ’’તિ એવં અધિકરણત્થે વા સામિઅત્થે વા ભુમ્મવચનસ્સ સામિવચનસ્સ વા પસઙ્ગે ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થજોતકેન કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિભૂતો સદ્દો, ન કેવલોતિ દસ્સનત્થં વિસેસિતન્તિ આહ ‘‘કિત્તિ એવા’’તિ. તતો કિત્તીતિ થુતિ, તસ્સા પકાસકો સદ્દો કિત્તિસદ્દોતિ દસ્સેતું ‘‘થુતિઘોસો વા’’તિ વુત્તં.
સો ભગવાતિ એત્થ સોતિ પસિદ્ધિયં, યો સો સમત્તિંસ પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બકિલેસે ભઞ્જિત્વા દસસહસ્સિલોકધાતું કમ્પેન્તો અનુત્તરં ઇમિના ચ ઇમિના ચાતિ એતેન અરહન્તિઆદિપદાનં પચ્ચેકં અનેકગુણગણં પટિચ્ચ પવત્તભાવં દસ્સેતિ.
સુવિદૂરવિદૂરેતિ દ્વીહિ સદ્દેહિ અતિવિય દૂરેતિ દસ્સેતિ, સુવિદૂરતા એવ હિ વિદૂરતા. સવાસનાનં કિલેસાનં વિદ્ધંસિતત્તાતિ ઇમિના પચ્ચેકબુદ્ધાદીહિ અસાધારણં ભગવતો અરહત્તન્તિ દસ્સેતિ તેસં વાસનાય અપ્પહીનત્તા, વાસના ચ નામ નિક્કિલેસસ્સાપિ સકલઞેય્યાનવબોધાદિદ્વારત્તયપ્પયોગવિગુણતાહેતુભૂતો કિલેસનિહિતો આકારો ચિરનિગળિતપાદાનં નિગળમોક્ખેપિ સઙ્કુચિતતાગમનહેતુકો નિગળનિહિતો આકારો વિય. યાય પિલિન્દવચ્છાદીનં વસલવોહારાદિવિગુણતા હોતિ, અયં વાસનાતિ ગહેતબ્બા. આરકાતિ એત્થ આકારસ્સ રસ્સત્તં ક-કારસ્સ ચ હ-કારં સાનુસ્સરં કત્વા નિરુત્તિનયેન ‘‘અરહ’’ન્તિ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. એવં ઉપરિપિ યથારહં નિરુત્તિનયેન પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. યઞ્ચેતં સંસારચક્કન્તિ સમ્બન્ધો. પુઞ્ઞાદીતિ આદિ-સદ્દેન અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારઆનેઞ્જાભિસઙ્ખારે સઙ્ગણ્હાતિ. આસવા એવ અવિજ્જાદીનં કારણત્તા સમુદયોતિ આહ ‘‘આસવસમુદયમયેના’’તિ. ‘‘આસવસમુદયા અવિજ્જાસમુદયો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૦૩) હિ વુત્તં. વિપાકકટત્તારૂપપ્પભેદો તિભવો એવ રથો, તસ્મિં તિભવરથે. સંસારચક્કન્તિ યથાવુત્તકિલેસકમ્મવિપાકસમુદયો.
‘‘ખન્ધાનઞ્ચ
અબ્બોચ્છિન્નં વત્તમાના, ‘સંસારો’તિ પવુચ્ચતી’’તિ. (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૬૧૮; દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૯૫ અપસાદનાવણ્ણના; સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨.૬૦; અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪.૧૯૯; ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા; વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૨૨૬ સઙ્ખારપદનિદ્દેસ; સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૫૨૩; ઉદા॰ અટ્ઠ॰ ૩૯; ઇતિવુ॰ અટ્ઠ॰ ૧૪, ૫૮; થેરગા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૬૭, ૯૯; બુ॰ વં॰ અટ્ઠ॰ ૫૮; પટિ॰ મ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧.૧૧૭; ચૂળનિ॰ અટ્ઠ॰ ૬) –
એવં વુત્તો સંસારોવ ચક્કં વિય પરિબ્ભમનતો ચક્કં, તસ્સ ચક્કસ્સ સબ્બે અરા હતાતિ સમ્બન્ધો. અનેનાતિ ભગવતા. બોધીતિ ઞાણં, તં બોધિમણ્ડો. કમ્મક્ખયકરં ઞાણફરસુન્તિ અરહત્તમગ્ગઞાણં વુત્તં, તં છિન્દિતબ્બં અભિસઙ્ખારસઙ્ખાતં કમ્મં પરિચ્છિન્દતીતિ દસ્સેતું કમ્મક્ખયકરવિસેસનવિસિટ્ઠં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.
એવં કતિપયઙ્ગેહિ સંસારચક્કં તદવસેસઙ્ગેહિ ફલભૂતનામરૂપધમ્મેહિ તિભવરથઞ્ચ તસ્મિં રથે યોજિતસંસારચક્કારાનં હનનપ્પકારઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સબ્બેહિપિ દ્વાદસહિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગેહિ રથવિરહિતમેવ કેવલં સંસારચક્કં, તસ્સ અરઘાતનપ્પકારભેદઞ્ચ દસ્સેતું અથવાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ અનમતગ્ગન્તિ અનુ અનુ અમતગ્ગં, સબ્બથા અનુગચ્છન્તેહિપિ અવિઞ્ઞાતકોટિકન્તિ અત્થો. અવિજ્જામૂલકત્તા જરામરણપરિયોસાનત્તાતિ ઇદં સઙ્ખારાદીનં દસન્નં અરભાવેન એકત્તં સમારોપેત્વાતિ વુત્તં. ન હિ તેસં પચ્ચેકં અવિજ્જામૂલકતા જરામરણપરિયોસાનતા ચ અત્થિ તથા પટિચ્ચસમુપ્પાદપાળિયં અવુત્તત્તા. અથ વા તેસમ્પિ યથારહં અત્થતો અવિજ્જામૂલકત્તં, અત્તનો અત્તનો લક્ખણભૂતખણિકજરામરણવસેન તપ્પરિયોસાનતઞ્ચ સન્ધાયેતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. એવઞ્ચ તેસં પચ્ચેકં અરભાવો સિદ્ધો હોતિ.
એવં સબ્બાકારં સંસારચક્કમેવ દસ્સેત્વા ઇદાનિ યેન ઞાણેન ઇમસ્સ સંસારચક્કસ્સ અરાનં છેદો ભગવતો સિદ્ધો, તસ્સ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણસ્સ ‘‘પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિ (પટિ॰ મ॰ ૪; ૧.૪૫) માતિકા વુત્તત્તા ભવચક્કાવયવેસુ અવિજ્જાદીસુ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નત્તા પરિગ્ગહવસેન પવત્તિઆકારં દસ્સેત્વા પરતો તસ્સ અત્થસ્સ નિગમનવસેન વુત્તેન એવમયં અવિજ્જાહેતૂતિઆદિકેન પટિસમ્ભિદાપાળિસહિતેન (પટિ॰ મ॰ ૧.૪૫) પાઠેન ઇતિ ભગવાતિઆદિપાઠેન ભગવતો તેન ધમ્મટ્ઠિતિઞાણેન પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ સબ્બાકારતો પટિવિદ્ધભાવં દસ્સેત્વા પુન ઇમિના ધમ્મટ્ઠિતિઞાણેનાતિઆદિના ભગવતો તેન ઞાણેન સંસારચક્કારાનં વિદ્ધંસિતભાવં દસ્સેતું તત્થ દુક્ખાદીસુ અઞ્ઞાણં અવિજ્જાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ તિણ્ણં આયતનાનન્તિ ચક્ખુસોતમનાયતનાનં તિણ્ણં. એસ નયો તિણ્ણં ફસ્સાનન્તિઆદીસુપિ. રૂપતણ્હાદિવસેન છ તણ્હાકાયા એવ વેદિતબ્બા.
સગ્ગસમ્પત્તિન્તિ તથેવાતિ કામુપાદાનપચ્ચયા એવ. બ્રહ્મલોકસમ્પત્તિન્તિ રૂપીબ્રહ્મલોકસમ્પત્તિં. તેભૂમકધમ્મવિસયસ્સ સબ્બસ્સાપિ રાગસ્સ કિલેસકામભાવતો ભવરાગોપિ કામુપાદાનમેવાતિ આહ ‘‘કામુપાદાનપચ્ચયાયેવ મેત્તં ભાવેતી’’તિ. સેસુપાદાનમૂલિકાસુપીતિ દિટ્ઠુપાદાનસીલબ્બતુપાદાનઅત્તવાદુપાદાનમૂલિકાસુપિ યોજનાસુ. તત્રાયં યોજનાનયો – ઇધેકચ્ચો ‘‘નત્થિ પરલોકો ઉચ્છિજ્જતિ અત્તા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૮૫-૮૬ અત્થતો સમાનં) દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ, સો દિટ્ઠુપાદાનપચ્ચયા કાયેન દુચ્ચરિતં ચરતીતિઆદિના, અપરો ‘‘અસુકસ્મિં ભવે અત્તા ઉચ્છિજ્જતી’’તિ દિટ્ઠિં ગહેત્વા કામરૂપારૂપભવૂપપત્તિયા તં તં કુસલં કરોતીતિઆદિના ચ દિટ્ઠુપાદાનમૂલિકા યોજના, ઇમિનાવ નયેન અત્તવાદુપાદાનમૂલિકા યોજના વેદિતબ્બા. અપરો ‘‘સીલેન સુદ્ધિ વતેન સુદ્ધી’’તિ અસુદ્ધિમગ્ગં ‘‘સુદ્ધિમગ્ગો’’તિ પરામસન્તો સીલબ્બતુપાદાનપચ્ચયા કાયેન દુચ્ચરિતં ચરતીતિઆદિના સબ્બભવેસુ સીલબ્બતુપાદાનમૂલિકા યોજના વેદિતબ્બા.
ઇદાનિ યસ્સ સંસારચક્કારાનં ઘાતનસમત્થસ્સ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણસ્સ અવિજ્જાદિપચ્ચયપઅગ્ગહાકારં દસ્સેતું કામભવે ચ અવિજ્જા કામભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતીતિઆદિના અવિજ્જાદીનં પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવો દસ્સિતો, તમેવ ઞાણં અવિજ્જાદીસુ પવત્તિઆકારેન સદ્ધિં પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિં આનેત્વા નિગમનવસેન દસ્સેન્તો એવમયન્તિઆદિમાહ. વિસુદ્ધિમગ્ગટીકાયં પન ‘‘ઇદાનિ ય્વાયં સંસારચક્કં દસ્સેન્તેન કામભવે અવિજ્જા કામભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતીતિઆદિના અવિજ્જાદીનં પચ્ચયભાવો સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયુપ્પન્નભાવો દસ્સિતો, તમેવ પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિં આનેત્વા નિગમનવસેન દસ્સેન્તો એવમયન્તિઆદિમાહા’’તિ વુત્તં. સારત્થદીપનિયા વિનયટીકાયપિ અયમેવ પાઠો લિખિતો. તત્થ ચ કામભવે ચ અવિજ્જાતિઆદિના અવિજ્જાદીનં પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવો સંસારચક્કં દસ્સેન્તેન વુત્તો ન હોતિ તસ્સ ચ અવિજ્જા નાભિ, મૂલત્તાતિઆદિના પુબ્બેવ દસ્સિતત્તા ઉપરિ ચક્કરૂપતો
અયઞ્હેત્થ અત્થો – એવન્તિ અનન્તરે વુત્તનયેન અયં અવિજ્જા સઙ્ખારાનં હેતુ, સઙ્ખારા ચ તેન હેતુના સમુપ્પન્ના. ઉભોપેતેતિ યસ્મા અયં અવિજ્જા પરપરિકપ્પિતપકતિઇસ્સરાદિ વિય અહેતુકા નિચ્ચા ધુવા ન હોતિ, અથ ખો ‘‘આસવસમુદયા અવિજ્જાસમુદયો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૦૩) વચનતો સયમ્પિ સહેતુકા સઙ્ખતા અનિચ્ચાયેવ હોતિ, તસ્મા ઉભોપેતે અવિજ્જાસઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્નાયેવ. ઇતીતિ એવં યથાવુત્તનયેન પચ્ચયપરિગ્ગણ્હને યા પઞ્ઞા, તં ધમ્માનં ઠિતિસઙ્ખાતે કારણે યાથાવતો પવત્તત્તા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં નામાતિ.
એત્થ હિ ઞાણસ્સ વિસયવિભાવનવસેનેવ અવિજ્જાદીનં પચ્ચયાદિભાવો વુત્તો, ન પધાનત્તેન, ઞાણમેવ પનેત્થ પધાનતો વુત્તં, તસ્મા એતસ્સ ઞાણસ્સ પચ્ચયપરિગ્ગહાકારદસ્સનત્થમેવ હેટ્ઠાપિ કામભવે ચ અવિજ્જાતિઆદિના અવિજ્જાદીનં પચ્ચયાદિભાવો વુત્તો, ઇધાપિ નિગમનવસેન ઉપસંહટો, ન ભવચક્કદસ્સનત્થન્તિ અયમેત્થ અત્તનો મતિ.
તત્થ ચ પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મેસુ અદિટ્ઠેસુ હેતૂનં પચ્ચયભાવોપિ ન સક્કા દટ્ઠુન્તિ ‘‘સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના’’તિ પચ્ચયપરિગ્ગહઞાણનિદ્દેસે (પટિ॰ મ॰ ૧.૪૫) પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનમ્પિ ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં. એતેન નયેનાતિ અવિજ્જાયં વુત્તનયેન સઙ્ખારા હેતુ, વિઞ્ઞાણં હેતુસમુપ્પન્નન્તિઆદિના સબ્બાનિ જાતિપરિયોસાનાનિ પદાનિ વિત્થારેતબ્બાનિ.
એવં પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિયા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણસ્સ અવિજ્જાદીસુ પવત્તિઆકારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ તેસુ પચ્ચયેસુ અઞ્ઞેહિપિ આકારેહિ પવત્તિઆકારં તત્થાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગેસુ. સઙ્ખિપ્પન્તિ એત્થ અવિજ્જાદયો હેતુસામઞ્ઞેન ફલસામઞ્ઞેન સઙ્ખેપો, સઙ્ગહો, કોટ્ઠાસો રાસીતિ અત્થો. સો પન જાતિતો દુવિધોપિ કાલભેદવસેન ચતુબ્બિધો જાતો. પચ્ચુપ્પન્નો અદ્ધાતિ અનુવત્તતિ. તણ્હુપાદાનભવા ગહિતા કિલેસકમ્મસામઞ્ઞતો તદવિનાભાવતો ચ. અવિજ્જાદિકિલેસવટ્ટમ્પિ વિપાકધમ્મધમ્મતાસરિક્ખતાય ઇધ કમ્મવટ્ટમેવાતિ આહ ઇમે પઞ્ચ ધમ્માતિઆદિ. વિપાકા ધમ્માતિઆદીસુ કમ્મજઅરૂપક્ખન્ધાનમેવ વિપાકસદ્દવચનીયત્તેપિ નામરૂપાદિપદેસુ રૂપમિસ્સમ્પિ ફલપઞ્ચકં અરૂપપ્પધાનતાય ચ તબ્બહુલતાય ચ ‘‘વિપાકવટ્ટ’’ન્તિ વુત્તં. વિપાકપ્પધાનં વટ્ટં, વિપાકબહુલં વા વટ્ટન્તિ અત્થો. કમ્મજપરિયાયો વા એત્થ વિપાક-સદ્દો દટ્ઠબ્બો. જાતિજરામરણાપદેસેનાતિ પરમત્થધમ્મવિનિમુત્તજાતિજરામરણં નામ નત્થીતિ તદપદેસેન તેસં કથનેન તંમુખેનાતિ અત્થો. આકિરીયન્તિ પકાસીયન્તીતિ આકારા, અવિજ્જાદિસરૂપા, તતો પચ્ચયાકારતોતિ અત્થો. એકો સન્ધીતિ અવિચ્છેદપ્પવત્તિહેતુભૂતો હેતુફલસન્ધિ, દુતિયો ફલહેતુસન્ધિ, તતિયો હેતુફલસન્ધીતિ દટ્ઠબ્બં.
એવં ધમ્મટ્ઠિતિઞાણસ્સ અવિજ્જાદીસુ અનેકેહિ પકારેહિ પવત્તિઆકારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેહિ, અવુત્તેહિ ચ સબ્બેહિ આકારેહિ ભગવતો પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ પટિવિદ્ધભાવં, તસ્સ ચ ઞાણસ્સ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણસદ્દપ્પવત્તિનિમિત્તતં પટિસમ્ભિદાપાળિનયેન દસ્સેતું ઉપસંહારવસેન ઇતિ ભગવાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇતીતિ વુત્તપ્પકારપરામસનં, તેનાહ ચતુસઙ્ખેપન્તિઆદિ. સબ્બાકારતોતિ ઇધ કામભવે ચ અવિજ્જા કામભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયોતિઆદિના ઇધ વુત્તેહિ ચ અવુત્તેહિ ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગાદીસુ (વિભ॰ ૨૨૫ આદયો) આગતેહિ સબ્બેહિ પકારેહિ પટિવિજ્ઝતિ. તન્તિ યેન ઞાણેન ભગવા એવં જાનાતિ, તં ઞાણં. ઞાતટ્ઠેનાતિ જાનનટ્ઠેન. પજાનનટ્ઠેનાતિ પટિવિજ્ઝનટ્ઠેન.
ઇદાનિ યમિદં ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં પચ્ચયપરિગ્ગહાકારભેદેહિ સદ્ધિં પપઞ્ચતો દસ્સિતં, તસ્મિં અરઘાતે એતસ્સ ઉપયોગિતં દસ્સેતું ઇમિના ધમ્મટ્ઠિતિઞાણેનાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણેન અરે હનીતિ સમ્બન્ધો. કથન્તિ? આહ ‘‘તે ધમ્મે’’તિઆદિ. તે અવિજ્જાદિકે ધમ્મે મહાવજિરઞાણાવુધેન ધમ્મટ્ઠિતિઞાણેન યથાભૂતં ઞત્વા તેન બલવવિપસ્સનાવુધેન નિબ્બિન્દન્તો અરિયમગ્ગાવુધેન વિરજ્જન્તો વિમુચ્ચન્તો અરે હનીતિ યોજના. અરિયમગ્ગઞાણમ્પિ હિ કિચ્ચતો સમુદયસચ્ચાદિબોધતો ‘‘ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.
એકેકં ધમ્મક્ખન્ધં એકેકવિહારેન પૂજેમીતિ ધમ્મક્ખન્ધં આરબ્ભ પવત્તાપિ વિહારકરણપૂજા ભગવતિ પેમેનેવ પવત્તત્તા સધાતુકાદિચેતિયપટિમણ્ડિતત્તા ચ ભગવતોવ પૂજાતિ ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સાતિઆદિ. કિલેસારીન સો મુનીતિ એત્થ નિગ્ગહીતલોપો, કિલેસારીનં હતત્તાતિ અત્થો. પચ્ચયાદીન ચારહોતિ એત્થાપિ નિગ્ગહીતલોપો દટ્ઠબ્બો.
સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ એત્થ સં-સદ્દો સયન્તિ અત્થે પવત્તતીતિ આહ ‘‘સામ’’ન્તિ, અપરનેય્યો હુત્વાતિ અત્થો. સબ્બધમ્માનન્તિ ઇદં કસ્સચિ વિસયવિસેસસ્સ અગ્ગહિતત્તા સિદ્ધં. પદેસગ્ગહણે હિ અસતિ ગહેતબ્બસ્સ નિપ્પદેસતાવ વિઞ્ઞાયતિ, યથા દિક્ખિતો ન દદાતીતિ. એવઞ્ચ કત્વા અત્થવિસેસાનપેક્ખા કત્તરિયેવ બુદ્ધ-સદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બા કમ્મવચનિચ્છાય અભાવતો. ‘‘સમ્મા સામં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ એત્તકમેવ હિ ઇધ સદ્દતો લબ્ભતિ. સબ્બધમ્માનન્તિ ઇદં પન અત્થતો લબ્ભમાનં ગહેત્વા વુત્તં, ન હિ બુજ્ઝનકિરિયા અવિસયા યુજ્જતિ. અભિઞ્ઞેય્યેતિ લક્ખણાદિતો અનિચ્ચાદિતો ચ અભિવિસિટ્ઠેન લોકિયલોકુત્તરઞાણેન જાનિતબ્બે ચતુસચ્ચધમ્મે. પરિઞ્ઞેય્યેતિ અનિચ્ચાદિવસેન પરિચ્છિન્દિત્વા જાનિતબ્બં દુક્ખં અરિયસચ્ચમાહ. પહાતબ્બેતિ સમુદયસચ્ચં. સચ્છિકાતબ્બેતિ નિરોધસચ્ચં. બહુવચનનિદ્દેસો પનેત્થ સોપાદિસેસાદિકં પરિયાયસિદ્ધં ભેદં અપેક્ખિત્વા કતો.
અભિઞ્ઞેય્યન્તિ ગાથાય પહાતબ્બભાવેતબ્બાનં સમુદયમગ્ગસચ્ચાનં હેતુધમ્માનં ગહણેનેવ તપ્ફલાનં દુક્ખસચ્ચનિરોધસચ્ચાનમ્પિ સિદ્ધિતો પરિઞ્ઞાતબ્બઞ્ચ પરિઞ્ઞાતં સચ્છિકાતબ્બઞ્ચ સચ્છિકતન્તિ ઇદમ્પેત્થ સઙ્ગહિતમેવાતિ દટ્ઠબ્બં, તેનાહ ‘‘તસ્મા બુદ્ધોસ્મી’’તિ. યસ્મા ચત્તારિપિ સચ્ચાનિ મયા બુદ્ધાનિ, તસ્મા સબ્બમ્પિ ઞેય્યં બુદ્ધોસ્મિ, અબ્ભઞ્ઞાસિન્તિ અત્થો.
વિચિત્તવિસયપત્થનાકારપ્પવત્તિયા તણ્હા દુક્ખવિચિત્તતાય પધાનકારણન્તિ આહ ‘‘મૂલકારણભાવેના’’તિ. ઉભિન્નન્તિ ચક્ખુસ્સ તંસમુદયસ્સ ચ. અપ્પવત્તીતિ અપ્પવત્તિનિમિત્તં, ન અભાવમત્તં. તસ્સ અવત્થુત્તા નિરોધપ્પજાનનાતિ સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન નિરોધસ્સ પટિવિજ્ઝના. એકેકપદુદ્ધારેનાપીતિ ચક્ખુ ચક્ખુસમુદયોતિઆદિના એકેકકોટ્ઠાસનિદ્ધારણેનાપિ, ન દુક્ખસચ્ચાદિસામઞ્ઞતો એવાતિ અધિપ્પાયો. તણ્હાયપિ સઙ્ખારદુક્ખપરિયાપન્નતાય પરિઞ્ઞેય્યત્તા દુક્ખસચ્ચભાવં દસ્સેતું ‘‘છ તણ્હાકાયા’’તિ વુત્તં. યસ્મિં પન અત્તભાવે સા ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ મૂલકારણભાવેન સમુટ્ઠાપિકા પુરિમભવસિદ્ધા તણ્હા સમુદયસચ્ચન્તિ ગહેતબ્બા. કસિણાનીતિ કસિણારમ્મણાનિ ઝાનાનિ. દ્વત્તિંસાકારાતિ કેસાદયો તદારમ્મણજ્ઝાનાનિ ચ. નવ ભવાતિ કામભવાદયો તયો સઞ્ઞીભવાદયો તયો એકવોકારભવાદયો તયો ચાતિ નવ ભવા. ચત્તારિ ઝાનાનીતિ આરમ્મણવિસેસં અનપેક્ખિત્વા સામઞ્ઞતો ચત્તારિ ઝાનાનિ વુત્તાનિ. વિપાકકિરિયાનમ્પિ યથારહં અનુલોમતોતિ એત્થ અવિજ્જા દુક્ખસચ્ચં, તંસમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા આસવા સમુદયસચ્ચન્તિ યોજેતબ્બં. સઙ્ખારાદીસુ પન અવિજ્જાદયોવ સમુદયસચ્ચભાવેન યોજેતબ્બા. તેનાતિ તસ્મા.
વિજ્જાતિ અત્તનો વિસયં વિદિતં કરોતીતિ વિજ્જા. સમ્પન્નત્તાતિ સમન્નાગતત્તા, સમ્પુણ્ણત્તા વા. તત્રાતિ અમ્બટ્ઠસુત્તે. મનોમયિદ્ધિયાતિ એત્થ ‘‘ઇધ ભિક્ખુ ઇમમ્હા કાયા અઞ્ઞં કાયં અભિનિમ્મિનાતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૩૬) વુત્તત્તા સરીરબ્ભન્તરઝાનમનેન અઞ્ઞસ્સ સરીરસ્સ નિબ્બત્તિવસેન પવત્તા મનોમયિદ્ધિ નામ, સા અત્થતો ઝાનસમ્પયુત્તા પઞ્ઞાયેવ. સત્ત સદ્ધમ્મા નામ સદ્ધા હિરી ઓત્તપ્પં બાહુસચ્ચં વીરિયં સતિ પઞ્ઞા ચ. ગચ્છતિ અમતં દિસન્તિ દુક્ખનિત્થરણત્થિકેહિ દટ્ઠબ્બતો અમતં નિબ્બાનમેવ દિસં ગચ્છતિ, ઇમિના ચ ચરણાનં સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતઅરિયમગ્ગભાવતો નિબ્બાનત્થિકેહિ એકંસેન ઇચ્છિતબ્બતં દસ્સેતિ. ઇદાનિસ્સા વિજ્જાચરણસમ્પદાય સાવકાદિઅસાધારણતં દસ્સેતું તત્થ વિજ્જાસમ્પદાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ આસવક્ખયવિજ્જાવસેન સબ્બઞ્ઞુતા સિજ્ઝતિ, ચરણધમ્મભૂતેસુ ઝાનેસુ યથા તન્તિ એત્થ તન્તિ નિપાતમત્તં, યથા અઞ્ઞોપિ વિજ્જાચરણસમ્પન્નો બુદ્ધો નિયોજેતિ, તથા અયમ્પીતિ અત્થો. તેનાતિ અનત્થપરિવજ્જનઅત્થનિયોજનેન. અત્તન્તપાદયોતિ આદિ-સદ્દેન પરન્તપઉભયન્તપા ગહિતા. અસજ્જમાનો ભવેસુ અપચ્ચાગચ્છન્તોતિ પહીનાનં પુનાનુપ્પત્તિતો ન પુન ઉપગચ્છન્તો.
તત્રાતિ યુત્તવાચાભાસને સાધેતબ્બે ચેતં ભુમ્મં. અભૂતન્તિ અભૂતત્થં. અતચ્છન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. અનત્થસંહિતન્તિ પિસુણાદિદોસયુત્તં. સમ્માગદત્તાતિ સુન્દરવચનત્તા, ગદનં ગદો, કથનન્તિ અત્થો. સુન્દરો ગદો વચનમસ્સાતિ ‘‘સુગદો’’તિ વત્તબ્બે નિરુત્તિનયેન દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા ‘‘સુગતો’’તિ વુત્તં.
સભાવતોતિ દુક્ખસભાવતો. લોકન્તિ ખન્ધાદિલોકં. યથાવુત્તમત્થં સુત્તતો આહ યત્થાતિઆદિ. તત્થ યત્થાતિ યસ્મિં લોકન્તસઙ્ખાતે નિબ્બાને. તન્તિ લોકસ્સન્તં, ઓકાસલોકે કાયગમનેન ઞાતબ્બં પત્તબ્બન્તિ નાહં વદામીતિ યોજના. ઇદઞ્ચ રોહિતદેવપુત્તેન લોકસ્સ કાયગતિવસેન અન્તગમનસ્સ પુચ્છિતત્તા વુત્તં. અપ્પત્વા લોકસ્સન્તન્તિ ખન્ધાદિલોકં સન્ધાય વુત્તં.
કિન્તે અપિ ચાતિઆદિમાહ. તત્થ બ્યામમત્તે કળેવરેતિ સરીરે. તેન રૂપક્ખન્ધં દસ્સેતિ. સસઞ્ઞિમ્હીતિ સઞ્ઞાસીસેન વેદનાદયો તયો ખન્ધે. સમનકેતિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધં. લોકન્તિ ખન્ધાદિલોકં, દુક્ખન્તિ અત્થો. લોકનિરોધન્તિ નિબ્બાનેન લોકસ્સ નિરુજ્ઝનં, નિબ્બાનમેવ વા. અદેસમ્પિ હિ નિબ્બાનં યેસં નિરોધાય હોતિ, ઉપચારતો તન્નિસ્સિતં વિય હોતીતિ ‘‘બ્યામમત્તે કળેવરે લોકનિરોધમ્પિ પઞ્ઞપેમી’’તિ વુત્તં, ચક્ખુ લોકે પિયરૂપં, સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા નિરુજ્ઝમાના નિરુજ્ઝતીતિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૪૦૧; વિભ॰ ૨૦૪) વિય. કુદાચનન્તિ કદાચિપિ. અપ્પત્વાતિ અગ્ગમગ્ગેન અનધિગન્ત્વા. તસ્માતિ યસ્મા તં ગમનેન પત્તું ન સક્કા, તસ્મા. હવેતિ નિપાતમત્તં, એકંસત્થે વા લોકવિદૂતિ સભાવાદિતો ખન્ધાદિજાનનકો. ચતુસચ્ચધમ્માનં અભિસમિતત્તા સમિતાવી, સમિતકિલેસોતિ વા અત્થો. નાસીસતિ ન પત્થેતિ અપ્પટિસન્ધિકત્તા.
એવં સઙ્ખેપતો લોકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિત્થારતો તં દસ્સેતું અપિ ચ તયો લોકાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇન્દ્રિયબદ્ધાનં ખન્ધાનં સમૂહસન્તાનભૂતો સત્તલોકો. સો હિ રૂપાદીસુ સત્તવિસત્તતાય ‘‘સત્તો’’તિ ચ, લોકિયન્તિ એત્થ કમ્મકિલેસા તબ્બિપાકા ચાતિ ‘‘લોકો’’તિ ચ વુચ્ચતિ. અનિન્દ્રિયબદ્ધાનં ઉતુજરૂપાનં સમૂહસન્તાનભૂતો ઓકાસલોકો. સો હિ સત્તસઙ્ખારાનં આધારતો ‘‘ઓકાસો’’તિ ચ, લોકિયન્તિ એત્થ તસ્સાધારા ચ આધેય્યભૂતાતિ ‘‘લોકો’’તિ ચ પવુચ્ચતિ. ઇન્દ્રિયાનિન્દ્રિયબદ્ધા પન સબ્બેવ ઉપાદાનક્ખન્ધા પચ્ચયેહિ સઙ્ખતટ્ઠેન લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન ચ ‘‘સઙ્ખારલોકો’’તિ ચ વુચ્ચતિ. આહરતિ અત્તનો ફલન્તિ આહારો, પચ્ચયો. તેન તિટ્ઠનસીલા ઉપ્પજ્જિત્વા યાવ ભઙ્ગા પવત્તનસીલાતિ આહારટ્ઠિતિકા, સબ્બે સઙ્ખતધમ્મા. સબ્બે સત્તાતિ ચ ઇમિનાપિ વેનેય્યાનુરૂપતો પુગ્ગલાધિટ્ઠાનત્તા દેસનાય સઙ્ખારાવ ગહિતા.
યાવતા ચન્દિમસૂરિયા પરિહરન્તીતિ યત્તકે ઠાને ચન્દિમસૂરિયા પરિવત્તન્તિ પવત્તન્તિ. વિરોચનાતિ તેસં વિરોચનહેતુ ઓભાસનહેતૂતિ હેતુમ્હિ નિસ્સક્કવચનં. દિસા ભન્તીતિ સબ્બા દિસા યાવતા વિગતન્ધકારા પઞ્ઞાયન્તિ. અથ વા દિસાતિ ઉપયોગબહુવચનં. તસ્મા વિરોચમાના ચન્દિમસૂરિયા યત્તકા દિસા ભન્તિ ઓભાસેન્તીતિ અત્થો. તાવ સહસ્સધા લોકોતિ તત્તકેન પમાણેન સહસ્સપ્પકારો ઓકાસલોકો, સહસ્સચક્કવાળાનીતિ અત્થો. એત્થાતિ સહસ્સચક્કવાળે. વસોતિ ઇદ્ધિસઙ્ખાતો વસો વત્તતીતિ અત્થો.
તમ્પીતિ અસ્સાતિ અનેન ભગવતા સઙ્ખારલોકોપિ સબ્બથા વિદિતોતિ સમ્બન્ધો. એકો લોકોતિ ય્વાયં હેટ્ઠા વુત્તનયેન સબ્બસઙ્ખતાનં પચ્ચયાયત્તવુત્તિતો તેન સામઞ્ઞેન સઙ્ખારલોકો એકો એકવિધો, એસ નયો સેસેસુપિ. સબ્બત્થાપિ લોકિયધમ્માવ લોકોતિ અધિપ્પેતા લોકુત્તરાનં પરિઞ્ઞેય્યત્તાભાવા. ઉપાદાનાનં આરમ્મણભૂતા ખન્ધા ઉપાદાનક્ખન્ધા. સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયોતિ
તત્થ સબ્બમનુસ્સા ચ છ કામાવચરદેવા ચ નાનત્તકાયા નાનત્તસઞ્ઞિનો નામ. તેસઞ્હિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસદિસતાય નાના કાયો, પટિસન્ધિસઞ્ઞા ચ નવવિધતાય નાના. તીસુ પઠમજ્ઝાનભૂમીસુ બ્રહ્મકાયિકા ચેવ ચતૂસુ અપાયેસુ સત્તા ચ નાનત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો નામ. તેસુ હિ બ્રહ્મપારિસજ્જાદીનં તિણ્ણમ્પિ સરીરં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસદિસં, પટિસન્ધિસઞ્ઞા પન પઠમજ્ઝાનવિપાકવસેન એકાવ, તથા આપાયિકાનમ્પિ, તેસં પન સબ્બેસં અકુસલવિપાકાહેતુકાવ પટિસન્ધિસઞ્ઞા. દુતિયજ્ઝાનભૂમિકા ચ પરિત્તાભ અપ્પમાણાભ આભસ્સરા એકત્તકાયા નાનત્તસઞ્ઞિનો નામ. તેસઞ્હિ સબ્બેસં એકપ્પમાણોવ કાયો, પટિસન્ધિસઞ્ઞા પન દુતિયતતિયજ્ઝાનવિપાકવસેન નાના હોતિ. તતિયજ્ઝાનભૂમિયં પરિત્તસુભાદયો તયો, ચતુત્થજ્ઝાનભૂમિયં અસઞ્ઞસત્તવજ્જિતા વેહપ્ફલા, પઞ્ચ ચ સુદ્ધાવાસાતિ નવસુ ભૂમીસુ સત્તા એકત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો નામ. આભાનાનત્તેન પન સબ્બત્થ કાયનાનત્તં ન ગય્હતિ, સણ્ઠાનનાનત્તેનેવ ગય્હતીતિ. અસઞ્ઞસત્તા વિઞ્ઞાણાભાવેન વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસઙ્ખ્યં ન ગચ્છન્તિ. નેવસઞ્ઞા નાસઞ્ઞાયતનં પન યથા સઞ્ઞાય, એવં વિઞ્ઞાણસ્સાપિ સુખુમત્તા નેવવિઞ્ઞાણં નાવિઞ્ઞાણં, તસ્મા પરિબ્યત્તવિઞ્ઞાણકિચ્ચવન્તેસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ ન ગય્હતિ. તસ્મા સેસાનિ આકાસાનઞ્ચાયતનાદીનિ તીણિયેવ ગહિતાનિ, તેહિ સદ્ધિં ઇમા સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયોતિ વેદિતબ્બા.
અટ્ઠ લોકધમ્માતિ લાભો અલાભો યસો અયસો નિન્દા પસંસા સુખં દુક્ખન્તિ ઇમે અટ્ઠ લોકસ્સ સભાવત્તા લોકધમ્મા. લાભાલાભાદિપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકા પનેત્થ અનુરોધવિરોધા વા લાભાદિસદ્દેહિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. નવ સત્તાવાસાતિ હેટ્ઠા વુત્તા સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો દસાયતનાનીતિ ધમ્માયતનમનાયતનવજ્જિતાનિ દસ.
એત્થ ચ તીસુ ભવેસુ અસ્સાદદસ્સનવસેન તિસ્સો વેદનાવ લોકભાવેન વુત્તા, તથા પચ્ચયદસ્સનવસેન ચત્તારોવ આહારા. અત્તગ્ગાહનિમિત્તદસ્સનવસેન છ અજ્ઝત્તિકાનેવ આયતનાનિ. થૂલસઞ્ઞીભવદસ્સનવસેન સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયોવ, અનુરોધવિરોધદસ્સનવસેન અટ્ઠ લોકધમ્મા વા, થૂલાયતનદસ્સનવસેન દસાયતનાનેવ લોકભાવેન વુત્તાનિ. તેસં ગહણેનેવ તન્નિસ્સયતપ્પટિબદ્ધા તદારમ્મણા સબ્બે તેભૂમકા નામરૂપધમ્મા અત્થતો ગહિતા એવ હોન્તિ. સેસેહિ પન એકવિધાદિકોટ્ઠાસેહિ સરૂપેનેવ તે ગહિતાતિ વેદિતબ્બં.
આસયં જાનાતીતિઆદીસુ આહચ્ચ ચિત્તં એત્થ સેતીતિ આસયો, અઞ્ઞસ્મિં વિસયે પવત્તિત્વાપિ ચિત્તં યત્થ સરસેન પવિસિત્વા તિટ્ઠતિ, સો વટ્ટાસયો વિવટ્ટાસયોતિ દુવિધો. તત્થ વટ્ટાસયોપિ સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિવસેન દુવિધો. વિવટ્ટાસયો પન વિપસ્સનાસઙ્ખાતા અનુલોમિકા ખન્તિ, મગ્ગસઙ્ખાતં યથાભૂતઞાણઞ્ચાતિ દુવિધો. યથાહ –
‘‘સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિ ચ, ખન્તિ ચેવાનુલોમિકં;
યથાભૂતઞ્ચ યં ઞાણં, એતં આસયસદ્દિત’’ન્તિ. (સારત્થ॰ ટી॰ ૧.વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના);
એતં દુવિધમ્પિ આસયં સત્તાનં અપ્પવત્તિક્ખણેયેવ ભગવા સબ્બથા જાનાતિ. અનુસયન્તિ કામરાગાનુસયાદિવસેન સત્તવિધં અનુસયં. ચરિતન્તિ ‘‘સુચરિતદુચ્ચરિત’’ન્તિ નિદ્દેસે વુત્તં. અથ વા ચરિતન્તિ ચરિયા, તે રાગાદયો છ મૂલચરિયા, સંસગ્ગસન્નિપાતવસેન અનેકવિધા હોન્તિ. અધિમુત્તિન્તિ અજ્ઝાસયધાતું, તત્થ તત્થ ચિત્તસ્સ અભિરુચિવસેન નિન્નતા, સા દુવિધા હીનાધિમુત્તિ પણીતાધિમુત્તીતિ. યાય દુસ્સીલાદિકે હીનાધિમુત્તિકે હીનાધિમુત્તિ. યાય પણીતાધિમુત્તિકે સેવન્તિ, સા પણીતાધિમુત્તિ. તં દુવિધમ્પિ અધિમુત્તિં ભગવા સબ્બાકારતો જાનાતિ. અપ્પં રાગાદિરજં એતેસન્તિ અપ્પરજક્ખા, અનુસ્સદરાગાદિદોસા. ઉસ્સદરાગાદિદોસા મહારજક્ખા. ઉપનિસ્સયભૂતેહિ તિક્ખેહિ સદ્ધાદિઇન્દ્રિયેહિ મુદુકેહિ ચ સમન્નાગતા તિક્ખિન્દ્રિયા મુદિન્દ્રિયા ચ. હેટ્ઠા વુત્તેહિ આસયાદીહિ સુન્દરેહિ અસુન્દરેહિ ચ સમન્નાગતા સ્વાકારા દ્વાકારા ચ વેદિતબ્બા. સમ્મત્તનિયામં સુવિઞ્ઞાપયા, વિપરીતા દુવિઞ્ઞાપયા. મગ્ગફલપટિવેધાય ઉપનિસ્સયસમ્પન્ના ભબ્બા, વિપરીતા અભબ્બા. એવં સત્તસન્તાનગતધમ્મવિસેસજાનનેનેવ સત્તલોકોપિ વિદિતો ધમ્મવિનિમુત્તસ્સ સત્તસ્સ અભાવાતિ વેદિતબ્બં.
એકં ચક્કવાળં…પે॰… પઞ્ઞાસઞ્ચ યોજનાનીતિ એત્થ હોતીતિ સેસો. પરિક્ખેપતો પમાણં વુચ્ચતીતિ સેસો. ચક્કવાળસ્સ સબ્બં પરિમણ્ડલં છત્તિંસ સતસહસ્સાનિ…પે॰… સતાનિ ચ હોન્તીતિ યોજેતબ્બં. તત્થાતિ ચક્કવાળે, દ્વે સતસહસ્સાનિ ચત્તારિ નહુતાનિ ચ યોજનાનિ યાનિ એત્તકં એત્તકપ્પમાણં બહલત્તેન અયં વસુન્ધરા સઙ્ખાતાતિ યોજના. તત્થ એત્તકન્તિ કિરિયાવિસેસનં દટ્ઠબ્બં. સન્ધારકં જલં એત્તકં એત્તકપ્પમાણં હુત્વા પતિટ્ઠિતન્તિ યોજના. એત્થાતિ ચક્કવાળે. અજ્ઝોગાળ્હુગ્ગતાતિ અજ્ઝોગાળ્હા ચ ઉગ્ગતા ચ. બ્રહાતિ મહન્તા. યોજનાનં સતાનુચ્ચો, હિમવા પઞ્ચાતિ યોજનાનં પઞ્ચસતાનિ ઉચ્ચો ઉબ્બેધો. તિપઞ્ચયોજનક્ખન્ધપરિક્ખેપાતિ પન્નરસયોજનપ્પમાણક્ખન્ધપરિણાહા. નગવ્હયાતિ રુક્ખાભિધાના જમ્બૂતિ યોજના. સમન્તતોતિ સબ્બસોભાગેન, આયામતો ચ વિત્થારતો ચ સતયોજનવિત્થારાતિ અત્થો. યસ્સાનુભાવેનાતિ યસ્સા મહન્તતાકપ્પટ્ઠાયિકાદિપ્પકારેન પભાવેન. પરિક્ખિપિત્વા તં સબ્બં, લોકધાતુમયં ઠિતોતિ હેટ્ઠા વુત્તં સબ્બમ્પિ તં પરિક્ખિપિત્વા ચક્કવાળસિલુચ્ચયો ઠિતો, અયં એકા લોકધાતુ નામાતિ અત્થો, મ-કારો પદસન્ધિવસેન વુત્તો. અથ વા તં સબ્બં લોકધાતું પરિક્ખિપિત્વા અયં ચક્કવાળસિલુચ્ચયો ઠિતોતિ યોજેતબ્બં.
તત્થાતિ તાવતિંસભવનન્તિ તિદસપુરં. અસુરભવનન્તિ અસુરપુરં. અવીચિમહાનિરયો ચ તથા દસસહસ્સયોજનો, સો પન ચતુન્નં લોહભિત્તીનમન્તરા યોજનસતાયામવિત્થારોપિ સમન્તા સોળસહિ ઉસ્સદનિરયેહિ સદ્ધિં દસસહસ્સયોજનો વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. તદનન્તરેસૂતિ તેસં ચક્કવાળાનં અન્તરેસુ. લોકાનં ચક્કવાળાનં અન્તરે વિવરે ભવત્તા લોકન્તરિકા. તિણ્ણઞ્હિ સકટચક્કાનં પત્તાનં વા આસન્નટ્ઠપિતાનં અન્તરસદિસે તિણ્ણં તિણ્ણં ચક્કવાળાનં અન્તરેસુ એકેકો લોકન્તરિકનિરયો અટ્ઠયોજનસહસ્સપ્પમાણો સીતનરકો સત્તાનં અકુસલવિપાકેન નિબ્બત્તતિ. અનન્તાનીતિ તિરિયં અટ્ઠસુ દિસાસુ ચક્કવાળાનિ આકાસો વિય અનન્તાનિ. ઉદ્ધં પન અધો ચ અન્તાનેવ. અનન્તેન બુદ્ધઞાણેનાતિ એત્થ અનન્તઞેય્યપટિવેધસામત્થિયયોગતોવ ઞાણં ‘‘અનન્ત’’ન્તિ વેદિતબ્બં.
અત્તનોતિ નિસ્સક્કે સામિવચનમેતં, અત્તતોતિ અત્થો. ગુણેહિ અત્તનો વિસિટ્ઠતરસ્સાતિ સીલગુણેનાપિ અસમોતિઆદિ. તત્થ અસમેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ સમો અસમસમો. નત્થિ પટિમા એતસ્સાતિ અપ્પટિમો. એસ નયો સેસેસુપિ. તત્થ ઉપમામત્તં પટિમા, સદિસૂપમા પટિભાગો. યુગગ્ગાહવસેન ઠિતો પટિમો પુગ્ગલોતિ વેદિતબ્બો. અત્તનાતિ અત્તતો. પુરિસદમ્મેતિઆદીસુ દમિતબ્બા દમ્મા, ‘‘દમ્મપુરિસા’’તિ વત્તબ્બે વિસેસનસ્સ પરનિપાતં કત્વા ‘‘પુરિસદમ્મા’’તિ વુત્તં, પુરિસગ્ગહણઞ્ચેત્થ ઉક્કટ્ઠવસેન ઇત્થીનમ્પિ દમેતબ્બતો. નિબ્બિસા કતા દોસવિસસ્સ વિનોદનેન. અત્થપદન્તિ અત્થાભિબ્યઞ્જનકં પદં, વાક્યન્તિ અત્થો. એકપદભાવેન ચ અનઞ્ઞસાધારણો સત્થુ પુરિસદમ્મસારથિભાવો દસ્સિતો હોતિ, તેનાહ ભગવા હીતિઆદિ. અટ્ઠ દિસાતિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો. અસજ્જમાનાતિ વસીભાવપ્પત્તિયા નિસ્સઙ્ગચારા.
દિટ્ઠધમ્મો વુચ્ચતિ પચ્ચક્ખો અત્તભાવો, તત્થ નિયુત્તોતિ દિટ્ઠધમ્મિકો, ઇધલોકત્થો. કમ્મકિલેસવસેન સમ્પરેતબ્બતો સમાગન્તબ્બતો સમ્પરાયો સમ્પરાયિકો, પરલોકત્થો. પરમો ઉત્તમો અત્થો પરમત્થો, નિબ્બાનં. સહ અત્થેન વત્તતીતિ સત્થો, ભણ્ડમૂલેન વાણિજ્જાય દેસન્તરં ગચ્છન્તો જનસમૂહો. સો અસ્સ અત્થીતિ સત્થા, સત્થવાહોતિ નિરુત્તિનયેન. સો વિય ભગવાતિ આહ ‘‘સત્થા, ભગવા સત્થવાહો’’તિ. ઇદાનિ તમત્થં નિદ્દેસપાળિનયેન દસ્સેતું યથા સત્થવાહોતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સત્થેતિ સત્થિકે જને. કં ઉદકં તારેન્તિ એત્થાતિ કન્તારો, નિરુદકો અરઞ્ઞપ્પદેસો. ચોરાદીહિ અધિટ્ઠિતઅરઞ્ઞપ્પદેસાપિ દુગ્ગમનટ્ઠેન તંસદિસતાય કન્તારાત્વેવ નિરુળ્હાતિ સામઞ્ઞતો ‘‘કન્તારં તારેતી’’તિ વત્વા તં વિવરન્તો ચોરકન્તારન્તિઆદિમાહ.
ભગવતોતિ નિસ્સક્કે સામિવચનં, ભગવન્તતો ધમ્મસ્સવનેનાતિ અત્થો. યથા ‘‘ઉપજ્ઝાયતો અજ્ઝેતી’’તિ, ભગવતો સન્તિકેતિ વા અત્થો. સરે નિમિત્તં અગ્ગહેસીતિ પુબ્બબુદ્ધુપ્પાદેસુ સદ્ધમ્મસ્સવનપરિચયેન ‘‘ધમ્મો એસો વુચ્ચતી’’તિ સરે આકારં ગણ્હિ. પુબ્બાભિયોગવસેનેવ હિ ઈદિસાનં તિરચ્છાનાનં ધમ્મસ્સવનાદીસુ પસાદો ઉપ્પજ્જતિ વગ્ગુલિઆદીનં વિય. ઇતરથા સબ્બતિરચ્છાનાનમ્પિ તથા પસાદુપ્પત્તિપ્પસઙ્ગતો. યદિ હિ ઉપ્પજ્જેય્ય, ભગવા અનન્તચક્કવાળેસુ સબ્બસત્તાનમ્પિ એકક્ખણે સપ્પાટિહારિયધમ્મં સાવેતું સક્કોતીતિ સબ્બસત્તાનમ્પિ ઇતો પુબ્બેવ વિમુત્તિપ્પસઙ્ગો સિયા. યે પન દેવમનુસ્સનાગસુપણ્ણાદયો પકતિયાવ કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણાદિયુત્તા હોન્તિ, તેયેવ પુબ્બે અનુપનિસ્સયાપિ અરે અહમ્પિ નામાતિ એત્થ ‘‘કુતોહં ઇધ નિબ્બત્તોતિ ઓલોકેત્વા મણ્ડૂકભાવતોતિ ઞત્વા’’તિ ઇદં એત્તકમ્પિ અરે અહમ્પિ નામાતિ વિમ્હયવચનેનેવ સિજ્ઝતીતિ અવુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. જલન્તિ જલન્તો વિજ્જોતમાનો. મણ્ડૂકોહન્તિ ગાથાય ઉદકેતિ સઞ્જાતટ્ઠાનદસ્સનં, તેન થલમણ્ડૂકતા નિવત્તનં કતં હોતિ. ઉદકે જાતાનમ્પિ કચ્છપાદીનં થલગોચરતાપિ અત્થીતિ તં નિવત્તનત્થં ‘‘વારિગોચરો’’તિ વુત્તં, ઉદકસઞ્ચારીતિ અત્થો.
વિમોક્ખન્તિકઞાણવસેનાતિ એત્થ સબ્બસો કિલેસેહિ વિમુચ્ચતીતિ વિમોક્ખો, અગ્ગમગ્ગો, તસ્સ અન્તો, અગ્ગફલં, તત્થ ભવં વિમોક્ખન્તિકં, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં સબ્બમ્પિ બુદ્ધઞાણં. ઇદાનિ સમ્માસમ્બુદ્ધપદતો બુદ્ધપદસ્સ યસ્મા વાતિઆદિ વુત્તં. સમ્માસમ્બુદ્ધપદેન હિ સત્થુ પટિવેધઞાણાનુભાવો વુત્તો, ઇમિના પન બુદ્ધપદેન દેસનાઞાણાનુભાવોપિ, તેનાહ અઞ્ઞેપિ સત્તે બોધેસીતિઆદિ.
ગુણવિસિટ્ઠસત્તુત્તમગરુગારવાધિવચનન્તિ સબ્બેહિ સીલાદિગુણેહિ વિસિટ્ઠસ્સ તતો એવ સબ્બસત્તેહિ ઉત્તમસ્સ ગરુનો ગારવવસેન વુચ્ચમાનવચનમિદં ભગવાતિ. સેટ્ઠન્તિ સેટ્ઠવાચકં વચનં સેટ્ઠગુણસહચરણતો. અથ વા વુચ્ચતીતિ વચનં, અત્થો, સો સેટ્ઠોતિ અત્થો. ઉત્તમન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ગરુગારવયુત્તોતિ એત્થ ગરુભાવો ગારવં, ગરુગુણયોગતો ગરુકરણં વા ગારવં, તેન સાવકાદીનં અસાધારણતાય ગરુભૂતેન મહન્તેન ગારવેન યુત્તોતિ ગરુગારવયુત્તો. અથ વા ગરુ ચ સબ્બલોકસ્સ સિક્ખકત્તા તેનેવ ગારવયુત્તો ચાતિપિ યોજેતબ્બં.
અવત્થાય વિદિતં આવત્થિકં. એવં લિઙ્ગિકં. નિમિત્તતો આગતં નેમિત્તિકં. અધિચ્ચ યંકિઞ્ચિ નિમિત્તં અધિવચનવસેન અનપેક્ખિત્વા પવત્તં અધિચ્ચસમુપ્પન્નં, તેનાહ ‘‘વચનત્થમનપેક્ખિત્વા’’તિ. યદિચ્છાય આગતં યાદિચ્છકં. એત્થ ચ બાહિરં દણ્ડાદિ લિઙ્ગં, અબ્ભન્તરં તેવિજ્જાદિ નિમિત્તં. પચુરજનવિસયં વા દિસ્સમાનં લિઙ્ગં, તબ્બિપરીતં નિમિત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સચ્છિકાપઞ્ઞત્તીતિ સબ્બધમ્માનં સચ્છિકિરિયાનિમિત્તા પઞ્ઞત્તિ. અથ વા સચ્છિકાપઞ્ઞત્તીતિ પચ્ચક્ખસિદ્ધા પઞ્ઞત્તિ. યંગુણનિમિત્તા હિ સા, તે ગુણા સત્થુ પચ્ચક્ખભૂતાતિ ગુણા વિય સાપિ સચ્છિકતા એવ નામ હોતિ, ન પરેસં, વોહારમત્તેનાતિ અધિપ્પાયો. યંગુણનેમિત્તિકન્તિ યેહિ ગુણેહિ નિમિત્તભૂતેહિ એતં નામં નેમિત્તિકઞ્ચ જાતં. વદન્તીતિ ધમ્મસેનાપતિસ્સ ગરુભાવતો બહુવચનેનાહ, સઙ્ગીતિકારેહિ વા કતમનુવાદં સન્ધાય.
ઇસ્સરિયાદિભેદો ભગી. મગ્ગફલાદિઅરિયગુણં અરઞ્ઞાદિવિવેકટ્ઠાનઞ્ચ ભજિ સેવિ સીલેનાતિ ભજી. ચીવરાદિપચ્ચયાનં અત્થરસાદીનઞ્ચ સીલાદિગુણાનઞ્ચ ભાગી, દાયાદોતિ અત્થો. વિભજિ ઉદ્દેસનિદ્દેસાદિપ્પકારેહિ ધમ્મરતનં પવિભજીતિ વિભત્તવા. રાગાદિપાપધમ્મં ભગ્ગં અકાસીતિ ભગવાતિ વુચ્ચતીતિ સબ્બત્થ સમ્બન્ધો. ગરુપિ લોકે ભગવાતિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘ગરૂ’’તિ, યસ્મા ગરુ, તસ્માપિ ભગવાતિ અત્થો. પારમિતાસઙ્ખાતં ભગ્યવા. બહૂહિ ઞાયેહીતિ કાયભાવનાદિકેહિ અનેકેહિ ભાવનાક્કમેહિ. સુભાવિતત્તનોતિ પચ્ચત્તે એતં સામિવચનં, તેન સુભાવિતસભાવોતિ અત્થો. ભવાનં અન્તં નિબ્બાનં ગતોતિ ભવન્તગો. તત્થ તત્થ ભગવાતિ સદ્દસિદ્ધિ નિરુત્તિનયેનેવ વેદિતબ્બા.
ઇદાનિ ભગી ભજીતિ નિદ્દેસગાથાય નવહિ પદેહિ દસ્સિતમત્થં ભગ્યવાતિ ગાથાય છહિ પદેહિ સઙ્ગહેત્વા પદસિદ્ધિં અત્થયોજનાનયભેદેહિ સદ્ધિં દસ્સેતું અયં પન અપરો નયોતિઆદિ વુત્તં. તત્થ વણ્ણવિપરિયયોતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, તેનેવ વણ્ણવિકારો વણ્ણલોપો ધાતુઅત્થેન નિયોજનઞ્ચાતિ ઇમં તિવિધં લક્ખણં સઙ્ગણ્હાતિ. સદ્દનયેનાતિ સદ્દલક્ખણનયેન. પિસોદરાદીનં સદ્દાનં આકતિગણભાવતો વુત્તં ‘‘પિસોદરાદિપક્ખેપલક્ખણં ગહેત્વા’’તિ. પક્ખિપનમેવ લક્ખણં. તપ્પરિયાપન્નતાકરણઞ્હિ પક્ખિપનં. ભગ્યન્તિ કુસલં.
લોભાદયો ચત્તારો દોસા એકકવસેન ગહિતા. અહિરિકાદયો દુકવસેન. અક્કોચ્છિમન્તિઆદિના (ધ॰ પ॰ ૩-૪) પુનપ્પુનં કુજ્ઝનવસેન ચિત્તપરિયોનન્ધનો કોધોવ ઉપનાહો. પરેસં પુબ્બકારિતાલક્ખણસ્સ ગુણસ્સ નિપુઞ્છનો મક્ખો નામ. બહુસ્સુતાદીહિ સદ્ધિં યુગગ્ગાહો અત્તનો સમકરણં પલાસો. અત્તનો વિજ્જમાનદોસપટિચ્છાદના માયા. અવિજ્જમાનગુણપ્પકાસનં સાઠેય્યં. ગરૂસુપિ થદ્ધતા અનોનતતા થમ્ભો. તદુત્તરિકરણલક્ખણો સારમ્ભો. જાતિઆદિં નિસ્સાય ઉન્નતિલક્ખણો માનો. અબ્ભુન્નતિલક્ખણો અતિમાનો. જાતિઆદિં નિસ્સાય મજ્જનાકારપ્પત્તો માનોવ મદો નામ. સો સત્તવીસતિવિધો. કામગુણેસુ ચિત્તસ્સ વોસ્સગ્ગો પમાદો. કાયદુચ્ચરિતાદીનિ તિવિધદુચ્ચરિતાનિ. તણ્હાદિટ્ઠિદુચ્ચરિતવસેન તિવિધસંકિલેસા. રાગદોસમોહાવ મલાનિ. તેયેવ કાયદુચ્ચરિતાદયો ચ તિવિધવિસમાનિ. કામબ્યાપાદવિહિંસાસઞ્ઞા તિવિધસઞ્ઞા નામ. તેયેવ વિતક્કા. તણ્હાદિટ્ઠિમાના પપઞ્ચા. સુભસુખનિચ્ચઅત્તવિપરિયેસા ચતુબ્બિધવિપરિયેસા. છન્દાદયો અગતિ. ચીવરાદીસુ પચ્ચયેસુ લોભા ચત્તારો તણ્હુપાદા. બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘસિક્ખાસુ કઙ્ખા, સબ્રહ્મચારીસુ કોપો ચ પઞ્ચ ચેતોખીલા. કામે કાયે રૂપે ચ અવીતરાગતા, યાવદત્થં ભુઞ્જિત્વા સેય્યસુખાદિઅનુયોગો, અઞ્ઞતરં પઞ્ચ ચેતોવિનિબન્ધા. રૂપાભિનન્દનાદયો પઞ્ચ અભિનન્દના. કોધમક્ખઇસ્સાસાઠેય્યપાપિચ્છતાસન્દિટ્ઠિપરામાસા છ વિવાદમૂલાનિ. રૂપતણ્હાદયો છ તણ્હાકાયા. મિચ્છાદિટ્ઠિઆદયો અટ્ઠમગ્ગઙ્ગપટિપક્ખા મિચ્છત્તા. તણ્હં પટિચ્ચ પરિયેસના, પરિયેસનં પટિચ્ચ લાભો, લાભં પટિચ્ચ વિનિચ્છયો, તં પટિચ્ચ છન્દરાગો, તં પટિચ્ચ અજ્ઝોસાનં, તં પટિચ્ચ પરિગ્ગહો, તં પટિચ્ચ મચ્છરિયં, તં પટિચ્ચ આરક્ખા, આરક્ખાધિકરણં દણ્ડાદાનાદિઅનેકાકુસલરાસીતિ નવ તણ્હામૂલકા ધમ્મા. પાણાતિપાતાદયો દસ અકુસલકમ્મપથા. ચત્તારો સસ્સતવાદા તથા એકચ્ચસસ્સતવાદા અન્તાનન્તિકા અમરાવિક્ખેપિકા દ્વે અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા સોળસ સઞ્ઞીવાદા અટ્ઠ અસઞ્ઞીવાદા અટ્ઠ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા સત્ત ઉચ્છેદવાદા પઞ્ચ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદાતિ એતાનિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ. રૂપતણ્હાદિછતણ્હા એવ પચ્ચેકં કામતણ્હાભવતણ્હાવિભવતણ્હાવસેન અટ્ઠારસ હોન્તિ, તા અજ્ઝત્તબહિદ્ધરૂપાદીસુ પવત્તિવસેન છત્તિંસ, પુન કાલત્તયવસેન અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાનિ હોન્તિ. પભેદ-સદ્દં પચ્ચેકં સમ્બન્ધિત્વા લોભપ્પભેદોતિઆદિના યોજેતબ્બં. સબ્બદરથપરિળાહકિલેસસતસહસ્સાનીતિ સબ્બાનિ સત્તાનં દરથસઙ્ખાતપરિળાહકરાનિ કિલેસાનં અનેકાનિ સતસહસ્સાનિ, આરમ્મણાદિવિભાગતો પવત્તિઆકારવિભાગતો ચ નેસં એવં પભેદો વેદિતબ્બો. પઞ્ચ મારે અભઞ્જીતિ સમ્બન્ધો. પરિસ્સયાનન્તિ ઉપદ્દવાનં.
એવં ભગ્યવા ભગ્ગવાતિ દ્વિન્નં પદાનં અત્થં વિભજિત્વા ઇદાનિ તેહિ દ્વીહિ ગહિતમત્થં દસ્સેતું ભગ્યવન્તતાય ચસ્સાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સતપુઞ્ઞજલક્ખણધરસ્સાતિ અનેકસતપુઞ્ઞનિબ્બત્તમહાપુરિસલક્ખણધરસ્સ ભગવતો. સકચિત્તે ઇસ્સરિયં નામ પટિક્કૂલાદીસુ અપ્પટિક્કૂલસઞ્ઞિતાદિવસપ્પવત્તિયા ચેવ ચેતોસમાધિવસેન ચ અત્તનો ચિત્તસ્સ વસીભાવાપાદનમેવ. અણિમા લઘિમાદિકન્તિ આદિ-સદ્દેન મહિમા પત્તિ પાકમ્મં ઈસિતા વસિતા યત્થકામાવસાયિતાતિ ઇમે છપિ સઙ્ગહિતા. તત્થ કાયસ્સ અણુભાવકરણં અણિમા. આકાસે પદસા લઘિમા. કાયસ્સ મહન્તતાપાદનં મહિમા. ઇટ્ઠદેસસ્સ પાપુણનં પત્તિ. અધિટ્ઠાનાદિવસેન ઇચ્છિતત્થનિપ્ફાદનં પાકમ્મં. સયંવસિતા ઇસ્સરભાવો ઈસિતા. ઇદ્ધિવિધે વસીભાવો વસિતા. આકાસેન વા ગચ્છતો, અઞ્ઞં વા કિઞ્ચિ કરોતો યત્થ કત્થચિ વોસાનપ્પત્તિ યત્થકામાવસાયિતા, ‘‘કુમારકરૂપાદિદસ્સન’’ન્તિપિ વદન્તિ. સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગસિરીતિ સબ્બેસં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં સોભા. અત્થીતિ અનુવત્તતિ. લહુસાધનં તં તં કાલિકં ઇચ્છિતં, ગરુસાધનં ચિરકાલિકં બુદ્ધત્તાદિપત્થિતં ભગા અસ્સ સન્તીતિ ભગવાતિ ઇદં સદ્દસત્થનયેન સિદ્ધં, સેસં સબ્બં નિરુત્તિનયેન સિદ્ધન્તિ વેદિતબ્બં.
પીળનસઙ્ખતસન્તાપવિપરિણામટ્ઠેનાતિઆદીસુ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠોતિઆદિના અત્થ-સદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. તત્થ અત્તનો સભાવેન પીળનલક્ખણં દુક્ખં. તસ્સ યો પીળનમેવ અત્થો ‘‘પીળનટ્ઠો’’તિ વુચ્ચતિ, સો સભાવો. યસ્મા પન તંસમુદયેન સઙ્ખતં, તસ્મા સઙ્ખતટ્ઠો સમુદયદસ્સનેન આવિભૂતો. યસ્મા ચ મગ્ગો કિલેસસન્તાપહરત્તા સુસીતલો, તસ્માસ્સ મગ્ગદસ્સનેન સન્તાપટ્ઠો આવિભૂતો તપ્પટિયોગત્તા. અવિપરિણામધમ્મસ્સ પન નિરોધસ્સ દસ્સનેન વિપરિણામટ્ઠો આવિભૂતોતિ. એકસ્સેવ સભાવધમ્મસ્સ સકભાવતો ઇતરસચ્ચત્તયનિવત્તિતો ચ પરિકપ્પેતબ્બત્તા ચત્તારો અત્થા વુત્તા. સમુદયસ્સ પન રાસિકરણતો આયૂહનટ્ઠો સભાવો, તસ્સેવ દુક્ખદસ્સનેન નિદાનટ્ઠો આવિભૂતો. વિસંયોગભૂતસ્સ નિરોધસ્સ દસ્સનેન સંયોગટ્ઠો. નિય્યાનભૂતસ્સ મગ્ગસ્સ દસ્સનેન પલિબોધટ્ઠો આવિભૂતો.
નિરોધસ્સ પન નિસ્સરણટ્ઠો સભાવો, તસ્સેવ સમુદયદસ્સનેન વિવેકટ્ઠો આવિભૂતો. સઙ્ખતસ્સ મગ્ગસ્સ દસ્સનેન અસઙ્ખતટ્ઠો, વિસયભૂતસ્સ મરણધમ્મસ્સ વા દુક્ખસ્સ દસ્સનેન અમતટ્ઠો. મગ્ગસ્સ પન નિય્યાનટ્ઠો સભાવો, તસ્સેવ સમુદયદસ્સનેન દુક્ખસ્સેવાયં હેતુ, નિબ્બાનપ્પત્તિયા પન અયમેવ હેતૂતિ હેત્વટ્ઠો, અતિસુખુમનિરોધદસ્સનેન ઇધમેવ દસ્સનન્તિ દસ્સનટ્ઠો, અધિકપણસ્સ દુક્ખસ્સ દસ્સનેન અધિપતેય્યટ્ઠો આવિભૂતો. એતે એવ ચ પીળનાદયો સોળસ આકારાતિ વુચ્ચન્તિ.
કામેહિ કાયવિવેકો. નીવરણાદીહિ વિવિત્તા અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચિત્તવિવેકો. ઉપધીયન્તિ એત્થ યથાસકં ફલાનીતિ ઉપધયો, પઞ્ચકામગુણસઙ્ખાતકામખન્ધકિલેસઅભિસઙ્ખારા, તેહિ ચતૂહિ વિવિત્તં નિબ્બાનં ઉપધિવિવેકો નામ.
અનત્તાનુપસ્સનાય પટિલદ્ધો દુક્ખાનિચ્ચાનુપસ્સનાહિ ચ પટિલદ્ધો અરિયમગ્ગો આગમનવસેન યથાક્કમં સુઞ્ઞતઅપ્પણિહિતઅનિમિત્તવિમોક્ખસઞ્ઞં પટિલભતિ, કિલેસેહિ વિમુત્તત્તા હિ એસ વિમોક્ખોતિ.
યથા લોકે એકેકપદતો એકેકમક્ખરં ગહેત્વા ‘‘મેખલા’’તિ વુત્તં, એવમિધાપીતિ અત્થો. મેહનસ્સાતિ ગુય્હપ્પદેસસ્સ. ખસ્સાતિ ઓકાસસ્સ.
સહ દેવેહીતિઆદીસુ સહ દેવેહિ વત્તતીતિ સદેવકો લોકો. તં સદેવકન્તિઆદિના યોજના વેદિતબ્બા. સદેવકવચનેનાતિ સદેવક-સદ્દે વિસેસનભાવેન ઠિતદેવવચનેન. તસ્સાપિ સદેવકપદે અન્તોભૂતત્તા અવયવે સમુદાયોપચારવસેન વોહારો કતો. ઇતરથા તેન દેવવિસિટ્ઠલોકસ્સેવ ગહણતો પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં ન સિયા, એવં ઉપરિપિ. સમારકવચનેન મારસદ્દેન તેન સહચરિતા સબ્બે વસવત્તિદેવા ચ ગહિતાતિ આહ ‘‘છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણ’’ન્તિ. બ્રહ્મકાયિકા નામ પઠમજ્ઝાનભૂમિકા. તે આદિ યેસં આરુપ્પપરિયન્તાનં બ્રહ્માનં તેસં બ્રહ્માનં ગહણં બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણં. લોક-સદ્દસ્સ ઓકાસલોકાદીનમ્પિ સાધારણત્તા સત્તલોકાવેણિકમેવ પજાગહણં કતન્તિ આહ ‘‘પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણ’’ન્તિ. સદેવકાદિવચનેન ઉપપત્તિદેવાનં, સસ્સમણવચનેન વિસુદ્ધિદેવાનઞ્ચ ગહિતત્તા આહ ‘‘સદેવમનુસ્સવચનેન સમ્મુતિદેવઅવસેસમનુસ્સગ્ગહણ’’ન્તિ. તત્થ સમ્મુતિદેવા રાજાનો, અવસેસમનુસ્સા સમ્મુતિદેવસમણબ્રાહ્મણેહિ અવસિટ્ઠા. સત્તલોકાવેણિકસ્સ પજાસદ્દસ્સ વિસું ગહિતત્તા સદેવકં લોકન્તિ એત્થ લોકસદ્દગ્ગહણં ઓકાસલોકમેવ નિયમેતીતિ આહ ‘‘તીહિ પદેહિ ઓકાસલોકો’’તિ. ઇદઞ્ચ સદેવકાદિપદત્તયવચનીયસ્સ પધાનત્થસ્સ વસેન વુત્તં. ઓકાસલોકવિસેસનસ્સ પનેત્થ દેવમારાદિસત્તલોકસ્સાપિ ગહણં વેદિતબ્બં ચ-કારં આનેત્વા યોજેતબ્બં, ઓકાસસત્તલોકાનં ગહણેન ચેત્થ તદુભયસમ્મુતિનિમિત્તભૂતો સઙ્ખારલોકોપિ તદવિનાભાવતો ગહિતો એવાતિ દટ્ઠબ્બો. અપરે પન ‘‘સદેવકન્તિઆદીહિ પઞ્ચહિ પદેહિ સત્તલોકોવ અત્તનો અવયવભૂતદેવાદિવિસેસનેહિ વિસેસેત્વા ગહિતો, તગ્ગહણેન તદાધારો ઓકાસલોકો, તદુભયપઞ્ઞત્તિવિસયો સઙ્ખારલોકો ચ ગહિતા એવ હોન્તી’’તિ વદન્તિ. તેસઞ્ચ પજન્તિ ઇદં લોકસદ્દસ્સ વિસેસનં કત્વા સદેવકં પજં લોકં…પે॰… સદેવમનુસ્સં પજં લોકન્તિ યોજેતબ્બં.
અરૂપાવચરલોકો ગહિતો પારિસેસઞાયેન ઇતરેસં પદન્તરેહિ ગહિતત્તા. મારગ્ગહણેન તપ્પધાના તંસદિસા ચ ઉપપત્તિદેવા સઙ્ગય્હન્તીતિ આહ ‘‘છકામાવચરદેવલોકો’’તિ. ખત્તિયપરિસા બ્રાહ્મણગહપતિસમણચાતુમહારાજિકતાવતિંસમારબ્રહ્મપરિસાતિ ઇમાસુ અટ્ઠસુ પરિસાસુ ચાતુમહારાજિકાદીનં ચતુન્નં પરિસાનં સદેવકાદિપદેહિ સઙ્ગહિતત્તા ઇધ સસ્સમણબ્રાહ્મણિન્તિ ઇમિના સમણપરિસા બ્રાહ્મણપરિસા ચ, સદેવમનુસ્સન્તિ ઇમિના ખત્તિયપરિસા ગહપતિપરિસા ચ વુત્તાતિ આહ ‘‘ચતુપરિસવસેના’’તિ. તસ્સ મનુસ્સલોકો ગહિતોતિ મનુસ્સલોકોતિ મનુસ્સસમૂહો, તેનાહ ‘‘અવસેસસબ્બસત્તલોકો વા’’તિ.
વિકપ્પન્તરં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સમ્મુતિદેવેહિ વા સહ મનુસ્સલોકો’’તિ. દેવપદેન સમ્મુતિદેવા, સમણબ્રાહ્મણમનુસ્સપદેહિ સેસમનુસ્સા ચ ગહિતાતિ એવં વિકપ્પદ્વયેપિ મનુસ્સં પજં મનુસ્સિં પજન્તિ પજા-સદ્દં મનુસ્સ-સદ્દેન વિસેસેત્વા તં પુન સહ દેવેહિ વત્તતીતિ સદેવા, પજા. સદેવા ચ સા મનુસ્સા ચાતિ સદેવમનુસ્સા, તં સદેવમનુસ્સં પજં. પુન કિં ભૂતં સસ્સમણબ્રાહ્મણિન્તિ એવં યથા પજાસદ્દેન મનુસ્સાનઞ્ઞેવ ગહણં સિયા, તથા નિબ્બચનં કાતબ્બં, ઇતરથા મનુસ્સાનઞ્ઞેવ ગહણં ન સમ્પજ્જતિ સબ્બમનુસ્સાનં વિસેસનભાવેન ગહિતત્તા અઞ્ઞપદત્થભૂતસ્સ કસ્સચિ મનુસ્સસ્સ અભાવા. ઇદાનિ પજન્તિ ઇમિના
એત્તાવતા ભાગસો લોકં ગહેત્વા યોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ એકેકપદેન અભાગસો સબ્બલોકાનં ગહણપક્ખેપિ તસ્સ તસ્સ વિસેસનસ્સ સપ્ફલતં દસ્સેતું અપિ ચેત્થાતિઆદિ વુત્તં. ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતોતિ ઉક્કટ્ઠાનં દેવગતિપરિયાપન્નાનં પરિચ્છિન્નવસેન જાનનવસેન કિત્તિસદ્દો સયં અત્તનો અવયવભૂતેન સદેવકવચનેન તં સુણન્તાનં સાવેન્તો અબ્ભુગ્ગતોતિ યોજના. અનુસન્ધિક્કમોતિ અત્થાનઞ્ચેવ પદાનઞ્ચ અનુસન્ધાનક્કમો, જાનનક્કમોતિ અત્થો.
અભિઞ્ઞાતિ ય-કારલોપેન નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘અભિઞ્ઞાયા’’તિ. સમન્તભદ્રકત્તાતિ સબ્બભાગેહિ સુન્દરત્તા. સાસનધમ્મોતિ પટિપત્તિપટિવેધસાસનસ્સ પકાસકો પરિયત્તિધમ્મો. બુદ્ધસુબોધિતતાયાતિ ઇદં તિકં ધમ્મસ્સ હેતુસરૂપફલવસેન વુત્તં, તથા નાથપભવત્તિકમ્પિ. મજ્ઝે તિકદ્વયં ફલવસેનેવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. કિચ્ચસુદ્ધિયાતિ ધમ્મં સુત્વા યથાસુતવસેન પટિપજ્જન્તાનં સુપ્પટિપત્તિસઙ્ખાતકિચ્ચસુદ્ધિયા.
ઇદાનિ આદિકલ્યાણાદિપ્પકારમેવ ધમ્મં દેસેન્તો ભગવા સોતૂનં યં સાસનબ્રહ્મચરિયં મગ્ગબ્રહ્મચરિયઞ્ચ પકાસેતિ, તપ્પકાસકસ્સ બ્રહ્મચરિયપદસ્સ સાત્થન્તિઆદીનિ પદાનિ વિસેસનભાવેન વુત્તાનિ, ન ધમ્મપદસ્સાતિ દસ્સનમુખેન નાનપ્પકારતો અત્થં વિવરિતુકામો સાત્થં સબ્યઞ્જનન્તિ એવમાદીસુ પનાતિઆદિમાહ. તત્થ તિસ્સો સિક્ખા સકલો ચ તન્તિધમ્મો સાસનબ્રહ્મચરિયં યથાનુરૂપન્તિ યથારહં. સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતઞ્હિ સાસનબ્રહ્મચરિયં મગ્ગબ્રહ્મચરિયઞ્ચ અત્થસમ્પત્તિયા સમ્પન્નત્થતાય, ઉપરૂપરિ અધિગન્તબ્બવિસેસસઙ્ખાતઅત્થસમ્પત્તિયા ચ સહ અત્થેન પયોજનેન વત્તતીતિ સાત્થમેવ, ન તુ સબ્યઞ્જનં, તન્તિધમ્મસઙ્ખાતં સાસનબ્રહ્મચરિયં યથાવુત્તેન અત્થેન સાત્થં સબ્યઞ્જનઞ્ચ. કિરાતાદિમિલક્ખવચનાનમ્પિ સાત્થસબ્યઞ્જનત્તે સમાનેપિ વિસિટ્ઠત્થબ્યઞ્જનયોગં સન્ધાય સહત્થો અત્થસમ્પત્તિ નામ, સમ્પન્નત્થતાતિ અત્થો. બ્યઞ્જનસમ્પત્તિ નામ સિથિલધનિતાદિબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણાય માગધિકાય સભાવનિરુત્તિયા ગમ્ભીરમ્પિ અત્થં ઉત્તાનં કત્વા દસ્સનસમત્થતા સમ્પન્નબ્યઞ્જનતાતિ અત્થો.
ઇદાનિ નેત્તિપ્પકરણનયેનાપિ (નેત્તિ ૪ દ્વાદસપદ) અત્થં દસ્સેતું સઙ્કાસનાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સઙ્ખેપતો કાસીયતિ દીપીયતીતિ સઙ્કાસનન્તિ કમ્મસાધનવસેન અત્થો દટ્ઠબ્બો, એવં સેસેસુપિ. પઠમં કાસનં પકાસનં. ઉભયમ્પેતં ઉદ્દેસત્થવચનસઙ્ખાતસ્સ વિત્થારવચનં. સકિં વુત્તસ્સ પુન વચનઞ્ચ વિવરણવિભજનાનિ. ઉભયમ્પેતં નિદ્દેસત્થવચનં. વિવટસ્સ વિત્થારતરાભિધાનં વિભત્તસ્સ ચ પકારેહિ ઞાપનં ઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિયો. ઉભયમ્પેતં પટિનિદ્દેસત્થવચનસઙ્ખાતસ્સ વિત્થારવચનં. અત્થપદસમાયોગતોતિ યથાવુત્તાનિ એવ છ પદાનિ પરિયત્તિયા અત્થવિભાગત્તા અત્થપદાનિ, તેહિ સહિતતાય અત્થકોટ્ઠાસયુત્તત્તાતિ અત્થો. અપરિયોસિતે પદે આદિમજ્ઝગતવણ્ણો અક્ખરં, એકક્ખરં, પદં વા અક્ખરં. વિભત્તિયન્તં પદં. પદાભિહિતં અત્થં બ્યઞ્જેતીતિ બ્યઞ્જનં, વાક્યં. કથિતસ્સેવત્થસ્સ અનેકવિધેન વિભાગકરણં આકારો નામ. આકારાભિહિતસ્સ નિબ્બચનં નિરુત્તિ. નિબ્બચનત્થવિત્થારો નિદ્દેસો. અથ વા ‘‘અક્ખરેહિ સઙ્કાસેતિ, પદેહિ પકાસેતિ, બ્યઞ્જનેહિ વિવરતિ, આકારેહિ વિભજતિ, નિરુત્તીહિ ઉત્તાનિં કરોતિ, નિદ્દેસેહિ પઞ્ઞપેતી’’તિ વચનતો સઙ્કાસનપકાસનસઙ્ખઆતઉદ્દેસત્થવાચકાનિ વચનાનિ અક્ખરપદાનિ નામ. વિવરણવિભજનસઙ્ખાતનિદ્દેસત્થવાચકાનિ વચનાનિ બ્યઞ્જનાકારા નામ. ઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતપટિનિદ્દેસત્થવાચકાનિ વચનાનિ નિરુત્તિનિદ્દેસા નામ, તેસં સમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જનન્તિ અત્થો.
અત્થગમ્ભીરતાતિઆદીસુ અત્થો નામ તન્તિઅત્થો, હેતુફલં વા. ધમ્મો નામ તન્તિ, હેતુ વા. દેસના નામ યથાધમ્મં ધમ્માભિલાપો. પટિવેધો નામ યથાવુત્તઅત્થાદીનં અવિપરીતાવબોધો. તે ગમ્ભીરા. તેસુ પટિવેધસ્સાપિ અત્થસન્નિસ્સિતત્તા અત્થપટિસમ્ભિદાદયો. તત્થ નિરુત્તીતિ તન્તિપદાનં નિદ્ધારેત્વા વચનં, નિબ્બચનન્તિ અત્થો. તીસુ પટિસમ્ભિદાસુ ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા. લોકિયા સદ્ધેય્યવચનમુખેનેવ અત્થેસુ પસીદન્તિ, ન અત્થમુખેનાતિ આહ સદ્ધેય્યતોતિઆદિ. કેવલસદ્દો સકલાધિવચનન્તિ આહ ‘‘સકલપરિપુણ્ણભાવેના’’તિ. બ્રહ્મચરિય-સદ્દો ઇધ સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સકલં સાસનં દીપેતીતિ આહ સિક્ખત્તયપરિગ્ગહિતત્તાતિઆદિ.
યથાવુત્તમેવત્થં અપરેનાપિ પરિયાયેન દસ્સેતું અપિ ચાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સનિદાનન્તિ દેસકાલાદિદીપકેન નિદાનવચનેન સનિદાનં. સઉપ્પત્તિકન્તિ અટ્ઠુપ્પત્તિઆદિયુત્તિયુત્તં. તત્રાયં પાળિયોજનાક્કમો – ‘‘વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો સમણો ખલુ ભો…પે॰… વિહરતી’’તિ ચ, ‘‘તં ખો પન ભવન્તં ગોતમં ‘ઇતિપિ સો…પે॰… પવેદેતી’તિ એવં કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગતો’’તિ ચ, ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ…પે॰… પરિયોસાનકલ્યાણં, દેસેન્તો ચ સાત્થસબ્યઞ્જનાદિગુણસંયુત્તં બ્રહ્મચરિયં પકાસેતી’’તિ ચ, ‘‘સાધુ ખો પન તથારૂપાનં અરહતં દસ્સનં હોતી’’તિ ચ અસ્સોસિ, સુત્વા ચ અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ.
અટ્ઠકથાયં પન કિઞ્ચાપિ ‘‘દસ્સનમત્તમ્પિ સાધુ હોતીતિ એવં અજ્ઝાસયં કત્વા અથ ખો વેરઞ્જો…પે॰… ઉપસઙ્કમી’’તિ એવં સાધુ ખો પનાતિઆદિપાઠસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પરિવિતક્કનભાવેન વુત્તત્તા બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ પદાનન્તરમેવ અસ્સોસીતિ પદં સમ્બન્ધિતબ્બં વિય પઞ્ઞાયતિ, તથાપિ ‘‘સાધુ ખો પન તથારૂપાનં અરહતં દસ્સનં હોતી’’તિ એવં યથાવુત્તનિદસ્સનત્થેન ઇતિ-સદ્દેન પરિચ્છિન્દિત્વા વુત્તત્તા પન અઞ્ઞત્થ ઇતિ-સદ્દસ્સ અદસ્સનતો ચ અથ ખો વેરઞ્જોતિઆદિના કત્તબ્બન્તરદસ્સનમુખેન પાળિયા પકારન્તરે પવત્તિતો ચ યથાવુત્તવસેનેવ ‘‘સાધુ ખો પન તથારૂપાનં અરહતં દસ્સનં હોતી’’તિ વચનાનન્તરમેવ અસ્સોસીતિ પદં આનેત્વા સમ્બન્ધનં યુત્તં. અટ્ઠકથાચરિયેન હિ બ્રાહ્મણસ્સ અત્તના સુતવસેનેવ અજ્ઝાસયો ઉપ્પજ્જતીતિ દસ્સનમત્તમ્પિ સાધુ હોતીતિ એવં અજ્ઝાસયં કત્વાતિઆદિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં.
૨. સીતોદકં વિય ઉણ્હોદકેનાતિ ઇદં ઉક્કમેન મુખારુળ્હવસેન વુત્તં, અનુપસન્તસભાવતાય બ્રાહ્મણસ્સેવ ઉણ્હોદકં વિય સીતોદકેનાતિ અત્થો ગહેતબ્બો, ઞાણતેજયુત્તતાય વા ભગવા ઉણ્હોદકોપમોતિ કત્વા તબ્બિરહિતં બ્રાહ્મણં સીતોદકં વિય કત્વા તથા વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. એકીભાવન્તિ સમ્મોદનકિરિયાય એકરૂપતં. યાયાતિઆદીસુ યાય કથાય સમ્મોદિ બ્રાહ્મણો, તં સમ્મોદનીયં કથન્તિ યોજના. તત્થ ખમનીયન્તિ દુક્ખબહુલં ઇદં સરીરં, કચ્ચિ ખમિતું સક્કુણેય્યં. યાપનીયન્તિ ચિરપ્પબન્ધસઙ્ખાતાય યાપનાય યાપેતું સક્કુણેય્યં. રોગાભાવેન અપ્પાબાધં. દુક્ખજીવિતાભાવેન અપ્પાતઙ્કં. તંતંકિચ્ચકરણત્થાય લહું અકિચ્છેન ઉટ્ઠાતું યોગ્ગતાય લહુટ્ઠાનં. બલન્તિ સરીરસ્સ સબ્બકિચ્ચક્ખમં બલં કચ્ચિ અત્થીતિ પુચ્છતિ. ફાસુવિહારોતિ સુખવિહારો. સરણીયમેવ દીઘં કત્વા ‘‘સારણીય’’ન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘સરિતબ્બભાવતો ચ સારણીય’’ન્તિ. પરિયાયેહીતિ કારણેહિ.
ભાવોતિ કિરિયા, તસ્મિં વત્તમાનો નપુંસક-સદ્દો ભાવનપુંસકનિદ્દેસો નામ, કિરિયાવિસેસનસદ્દોતિ અત્થો. એકમન્તે એકસ્મિં અન્તે યુત્તપ્પદેસેતિ અત્થો. ખણ્ડિચ્ચાદિભાવન્તિ ખણ્ડિતદન્તપલિતકેસાદિભાવં. રાજપરિવટ્ટેતિ રાજૂનં પરિવત્તનં, પટિપાટિયોતિ અત્થો. પુરાતનુચ્ચકુલપ્પસુતતાય જિણ્ણતા, ન વયસાતિ આહ ‘‘ચિરકાલપ્પવત્તકુલન્વયે’’તિ. વિભવાનં મહન્તત્તં લાતિ ગણ્હાતીતિ મહલ્લકોતિ આહ ‘‘વિભવમહત્તતાય સમન્નાગતે’’તિ. વિભાવને નામ અત્થેતિ પકતિવિભાવનસઙ્ખાતે અત્થે. ન અભિવાદેતિ વાતિ અભિવાદેતબ્બન્તિ ન સલ્લક્ખેતિ, એવં અસલ્લક્ખણપકતિકોતિ વુત્તં હોતિ. રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વાતિ એત્થાપિ નિચ્ચપકતિકં અનિચ્ચપકતિકં વાતિ અત્થો. અનિચ્ચં વાતિ એત્થ વા-સદ્દો અવધારણત્થો.
સમ્પતિજાતોતિ મુહુત્તજાતો, જાતસમનન્તરમેવાતિ અત્થો. સત્તપદવીતિહારેન ગન્ત્વા…પે॰… ઓલોકેસીતિ એત્થ દ્વારં પિધાય નિક્ખન્તોતિઆદીસુ વિય ગમનતો પુરે કતમ્પિ ઓલોકનં પચ્છા કતં ઓલોકેસિન્તિ ચ લોકવિવરણપાટિહારિયે જાતે મંસચક્ખુના વોલોકેસીતિ અત્થો. સેટ્ઠોતિ પસત્થતરો. પતિમાનેસીતિ પૂજેસિ. આસભિન્તિ ઉત્તમં.
૩. તં વચનન્તિ નાહં તં બ્રાહ્મણાતિઆદિવચનં. અઞ્ઞાય સણ્ઠહેય્યાતિ અરહત્તે પતિટ્ઠહેય્ય. જાતિવસેનાતિ ખત્તિયાદિજાતિવસેન. ઉપપત્તિવસેનાતિ દેવેસુ ઉપપત્તિવસેન. આવિઞ્છન્તીતિ વત્થારમ્મણાદીતિઆદિ.
તાલાવત્થુકતાતિ ઉચ્છિન્નમૂલાનં તાલાનં વત્થુ વિય નેસં રૂપરસાદીનં વત્થુ ચિત્તસન્તાનં કતન્તિ ઇમસ્મિં અત્થે મજ્ઝેપદલોપં દીઘઞ્ચ કત્વા નિદ્દેસોતિ આહ તાલવત્થુ વિયાતિઆદિ. તાલવત્થુ વિય યેસં વત્થુ કતં તે તાલાવત્થુકતાતિ વિસેસનસ્સ પરનિપાતો દટ્ઠબ્બો, કતતાલવત્થુકાતિ અત્થો. મત્થકચ્છિન્નતાલોયેવ પત્તફલાદીનં અકારણતાય અવત્થૂતિ તાલાવત્થુ, તં વિય યેસં વત્થુ કતં તે રૂપરસાદયો તાલાવત્થુકતા, અયં અઞ્ઞપદત્થવસેન અત્થગ્ગાહો હેટ્ઠા વુત્તનયેન સુગમોતિ વિસેસમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મત્થકચ્છિન્નતાલો વિય કતા’’તિ. એવઞ્ચ મત્થકસદિસેસુ રૂપરસાદીસુ રાગેસુ છિન્નેસુપિ તબ્બત્થુભૂતસ્સ તાલાવત્થુસદિસસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ યાવ પરિનિબ્બાનટ્ઠાનં ઉપપન્નમેવ હોતિ. યથારુતતો પન વિસેસનસમાસવસેન અત્થે ગય્હમાને રૂપરસાદીનં તાલાવત્થુસદિસતાય ઠાનં આપજ્જતિ. યં પન સારત્થદીપનિયં (સારત્થ॰ ટી॰ ૧.૩) એતં દોસં પરિહરિતું રૂપરસાદીનં કુસલાકુસલત્તં વુત્તં, તં તે તથાગતસ્સ પહીનાતિઆદિપાળિયા, કામસુખસ્સાદસઙ્ખાતા રૂપરસાતિઆદિઅટ્ઠકથાય ચ ન સમેતિ, ખીણાસવાનમ્પિ યાવ પરિનિબ્બાના કુસલાકુસલાનં ફલુપ્પત્તિતો તેસં મત્થકચ્છિન્નતાલસદિસતાપિ ન યુત્તાતિ ગહેતબ્બં. અથ વા મત્થકચ્છિન્નતાલસ્સ ઠિતં અટ્ઠિતઞ્ચ અમનસિકત્વા પુન અનુપ્પત્તિધમ્મતાસદિસમત્તં ઉપમેત્વા તાલાવત્થુ વિય કતાતિ વિસેસનસમાસવસેન અનુ-સદ્દો પચ્છાતિ અત્થે વત્તતીતિ આહ પચ્છાભાવો ન હોતીતિઆદિ. અનુ અભાવં ગતાતિ પચ્છા અનુપ્પત્તિધમ્મતાવસેન અભાવં ગતા. અનચ્છરિયાતિ અનુ અનુ ઉપરૂપરિ વિમ્હયકતાતિ અત્થો. યઞ્ચ ખો ત્વં વદેસીતિ યં વન્દનાદિસામગ્ગીરસાભાવસઙ્ખાતં કારણં અરસરૂપતાય વદેસિ, તં કારણં ન વિજ્જતીતિ અત્થો.
૪. સન્ધાય ભાસિતમત્થન્તિ યં અત્થં સન્ધાય બ્રાહ્મણો નિબ્ભોગો ભવં ગોતમોતિઆદિમાહ, ભગવા ચ યં સન્ધાય નિબ્ભોગતાદિં અત્તનિ અનુજાનાતિ, તં સન્ધાય ભાસિતમત્થં.
૫. કુલસમુદાચારકમ્મન્તિ કાયદુચ્ચરિતં. અનેકવિહિતાતિ અનેકપ્પકારા.
૬. પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સાતિ રૂપાદીસુ પઞ્ચસુ કામકોટ્ઠાસેસુ અતિવિય સઙ્ગવસેન નિયુત્તસ્સ કામરાગસ્સ, એતેન અનાગામીનં વત્થાભરણાદીસુ સઙ્ગનિકન્તિવસેન ઉપ્પજ્જનકામરાગસ્સ કામરાગતાભાવં દસ્સેતિ તસ્સ રૂપરાગાદીસુ સઙ્ગહતો. અવસેસાનન્તિ એત્થ સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાનં પઠમેન મગ્ગેન, સેસાનં ચતૂહિપિ ઉચ્છેદં વદતિ, તેનાહ ‘‘યથાનુરૂપ’’ન્તિ.
૭. જિગુચ્છતિ મઞ્ઞેતિ જિગુચ્છતિ વિય, ‘‘જિગુચ્છતી’’તિ વા સલ્લક્ખેમિ. અકોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેનાતિ અઞ્ઞાણસમ્ભૂતટ્ઠેન.
૮-૧૦. તત્રાતિ યથાવુત્તેસુ દ્વીસુ અત્થવિકપ્પેસુ. પટિસન્ધિપરિયાયોપિ ઇધ ગબ્ભસદ્દોતિ આહ ‘‘દેવલોકપટિસન્ધિપટિલાભાયા’’તિ. અપુનબ્ભવભૂતાતિ ખણે ખણે ઉપ્પજ્જમાનાનં ધમ્માનં અભિનિબ્બત્તિ.
૧૧. ધમ્મધાતુન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તઞ્હિ ધમ્મે યાથાવતો ધારેતિ ઉપધારેતીતિ ‘‘ધમ્મધાતૂ’’તિ વુચ્ચતિ. દેસનાવિલાસપ્પત્તોતિ અભિરુચિવસેન પરિવત્તેત્વા દેસેતું સમત્થતા દેસનાવિલાસો, તં પત્તો. કરુણાવિપ્ફારન્તિ સબ્બસત્તેસુ મહાકરુણાય ફરણં. તાદિગુણલક્ખણમેવ ઉપમાય વિભાવેન્તો આહ ‘‘પથવીસમચિત્તત’’ન્તિ. તતોયેવ અકુપ્પધમ્મતા. જાતિયા અનુગતન્તિ જાતિયા અનુબદ્ધં. જરાય અનુસટન્તિ જરાય પલિવેઠિતં. વટ્ટખાણુભૂતન્તિ વટ્ટતો ઉદ્ધરિતું અસક્કુણેય્યતાય વટ્ટે નિચ્ચલભાવેન ઠિતં ખાણુ વિય ભૂતં. જાતાનં મચ્ચાનં નિચ્ચં મરણતો ભયન્તિ આહ અજ્જ મરિત્વાતિઆદિ. અપ્પટિસમં પુરેજાતભાવન્તિ અસદિસં અરિયાય જાતિયા પઠમજાતભાવં, સબ્બજેટ્ઠભાવન્તિ અત્થો.
‘‘અપી’’તિ અવત્વા ‘‘પી’’તિ વદન્તો પિ-સદ્દો વિસું અત્થિ નિપાતોતિ દસ્સેતિ. સમ્મા અધિસયિતાનીતિ પાદાદીહિ ઉપઘાતં અકરોન્તિયા સમ્મદેવ ઉપરિ સયિતાનિ, અકમ્મકસ્સાપિ સયતિધાતુનો અધિપુબ્બતાય સકમ્મકતા દટ્ઠબ્બા. નખસિખાતિ નખગ્ગાનિ. સકુણાનં એત્થાતિ આલોકટ્ઠાને. નિક્ખમન્તાનન્તિ નિક્ખમન્તેસુ, નિદ્ધારણે હેતં સામિવચનં. અણ્ડકોસન્તિ અણ્ડકપાલં.
લોકોયેવ લોકસન્નિવાસો. અબુજ્ઝિ એત્થાતિ રુક્ખો બોધિ, સયં બુજ્ઝતિ, બુજ્ઝન્તિ વા તેનાતિ મગ્ગોપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમ્પિ બોધિ. બુજ્ઝીયતીતિ નિબ્બાનં બોધિ. અન્તરા ચ બોધિન્તિ દુતિયમુદાહરણં વિનાપિ રુક્ખ-સદ્દેન બોધિ-સદ્દસ્સ રુક્ખપ્પવત્તિદસ્સનત્થં. વરભૂરિમેધસોતિ મહાપથવી વિય પત્થટપઞ્ઞોતિ અત્થો. તિસ્સો વિજ્જાતિ અરહત્તમગ્ગો અત્તના સહ વત્તમાનં સમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતં આસવક્ખયઞાણઞ્ચેવ ઇતરા દ્વે મહગ્ગતવિજ્જા ચ તબ્બિનિબન્ધકકિલેસવિદ્ધંસનવસેન ઉપ્પાદનતો ‘‘તિસ્સો વિજ્જા’’તિ વુચ્ચતિ. છ અભિઞ્ઞાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. સાવકપારમીઞાણન્તિ અગ્ગસાવકેહિ પટિલભિતબ્બં સબ્બમેવ લોકિયલોકુત્તરઞાણં. પચ્ચેકબોધિઞાણન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો.
ઓપમ્મસમ્પટિપાદનન્તિ ઓપમ્મત્થસ્સ ઉપમેય્યેન સમં પટિપાદનં. અત્થેનાતિ ઉપમેય્યત્થેન. તિક્ખખરવિપ્પસન્નસૂરભાવોતિ ઇમિના સઙ્ખારુપેક્ખાપત્તતં વિપસ્સનાય દસ્સેતિ. પરિણામકાલોતિ ઇમિના વુટ્ઠાનગામિનિભાવાપત્તિં. તદા ચ સા મગ્ગઞાણગબ્ભં ધારેન્તી વિય હોતીતિ આહ ‘‘ગબ્ભગ્ગહણકાલો’’તિ. અનુપુબ્બાધિગતેનાતિ પઠમમગ્ગાદિપટિપાટિયા અધિગતેન. ચતુરઙ્ગસમન્નાગતન્તિ ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચ અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતુ
છન્દો કામોતિઆદીસુ પત્થનાકારેન પવત્તો દુબ્બલો લોભો ઇચ્છનટ્ઠેન છન્દો. તતો બલવા રઞ્જનટ્ઠેન રાગો. તતોપિ બલવતરો છન્દરાગો. નિમિત્તાનુબ્યઞ્જનસઙ્કપ્પવસેન પવત્તો સઙ્કપ્પો. તતોપિ બલવસઙ્કપ્પવસેનેવ પવત્તો રાગો. તતોપિ બલવતરો સઙ્કપ્પરાગો. સ્વાયં પભેદો એકસ્સેવ લોભસ્સ પવત્તિઆકારભેદેન અવત્થાભેદેન ચ વુત્તો.
પઠમજ્ઝાનકથાવણ્ણના
સેય્યથિદન્તિ તં કથન્તિ અત્થો. એતન્તિ પુબ્બપદેયેવ અવધારણકરણં, એતં અત્થજાતં વા. તન્નિસ્સરણતોતિ તેસં કામાનં નિસ્સરણત્તા. એસાતિ એવ-કારો. કામધાતુ નામ કામભવો, નેક્ખમ્મન્તિ પઠમજ્ઝાનં. એસાતિ નિયમો. તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિવેકા તદઙ્ગવિવેકાદયો. કાયચિત્તઉપધિવિવેકા કાયવિવેકાદયો, તયો એવ ઇધ ઝાનકથાય, સમુચ્છેદવિવેકાદીનં અસમ્ભવા. નિદ્દેસેતિ મહાનિદ્દેસે. તત્થેવાતિ મહાનિદ્દેસે એવ. વિભઙ્ગેતિ ઝાનવિભઙ્ગે. એવઞ્હિ સતીતિ ઉભયેસમ્પિ કામાનં સઙ્ગહે સતિ.
પુરિમેનાતિ કાયવિવેકેન. એત્થાતિ એતસ્મિં કાયચિત્તવિવેકદ્વયે. દુતિયેનાતિ ચિત્તવિવેકેન. એતેસન્તિ યથાવુત્તનયેન વત્થુકામકિલેસકામવિવેકદ્વયસ્સ વાચકભૂતાનં વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહીતિ ઇમેસં પદાનં, નિદ્ધારણે ચેતં સામિવચનં. બાલભાવસ્સ હેતુપરિચ્ચાગોતિ અનુવત્તતિ. અકુસલધમ્મો હિ બાલભાવસ્સ હેતુ. આસયપોસનન્તિ આસયસ્સ વિસોધનં વડ્ઢનઞ્ચ. વિભઙ્ગે નીવરણાનેવ વુત્તાનીતિ સમ્બન્ધો. તત્થ કારણમાહ ‘‘ઉપરિઝાનઙ્ગપચ્ચનીકપટિપક્ખભાવદસ્સનતો’’તિ. તત્થ ઉપરિ સવિતક્કન્તિઆદિના વુચ્ચમાનાનિ ઝાનઙ્ગાનિ, તેસં અત્તનો પચ્ચનીકાનં પટિપક્ખભાવદસ્સનતોતિ અત્થો. ઉપરિઝાનઙ્ગાનં પચ્ચનીકપટિપક્ખભાવસ્સ દસ્સનતોતિપિ પાઠો. તત્થ ‘‘ઉપરિ વુચ્ચમાનઝાનઙ્ગાનં ઉજુવિપચ્ચનીકવસેન પટિપક્ખભાવદસ્સનતો’’તિ ‘‘નીવરણાનં તાનેવ વિભઙ્ગે વુત્તાની’’તિપિ અત્થં વદન્તિ પેટકેતિ મહાકચ્ચાયનત્થેરેન કતં નેત્તિપ્પકરણનયાનુસારિપકરણં, તં પન પિટકાનં વણ્ણનાભૂતત્તા ‘‘પેટક’’ન્તિ વુત્તં, તસ્મિન્તિ અત્થો.
વિતક્કનં નામ આરમ્મણપરિકપ્પનન્તિ આહ ‘‘ઊહન’’ન્તિ. રૂપં રૂપન્તિઆદિના વિસયે આકોટેન્તસ્સ વિસયપ્પવત્તિઆહનનં ઉપરિ આહનનન્તિ વેદિતબ્બં. આરમ્મણે ચિત્તસ્સ આનયનં નામ આરમ્મણાભિમુખકરણં. અનુસઞ્ચરણન્તિ અનુપરિબ્ભમનં, તઞ્ચ ખણન્તરસ્સ તથાકારેન ઉપ્પાદનમેવ, ન હિ પરમત્થતો એકસ્સ સઞ્ચરણમત્થિ, એવમઞ્ઞત્થાપિ ઈદિસેસુ. અનુમજ્જનન્તિ પરિમજ્જનં. તત્થાતિ આરમ્મણે. સહજાતાનુયોજનં સકિચ્ચાનુવત્તિતાકરણેન. કત્થચીતિ દુતિયજ્ઝાનવિરહિતેસુ સવિચારચિત્તેસુ સબ્બત્થાતિ અત્થો. વિચારેન સહ ઉપ્પજ્જમાનોપિ વિતક્કો આરમ્મણે અભિનિરોપનાકારેન પવત્તિં સન્ધાય ‘‘પઠમાભિનિપાતો’’તિ વુત્તો. વિપ્ફારવાતિ અવૂપસન્તસભાવતાય વેગવા, તેનેવેસ દુતિયજ્ઝાને પહાનઙ્ગં જાતં. પઠમદુતિયજ્ઝાનેસૂતિ પઞ્ચકનયં સન્ધાય વુત્તં. અઙ્ગવિનિમુત્તસ્સ ઝાનસ્સ અભાવં દસ્સેન્તો રુક્ખો વિયાતિઆદિમાહ.
વિવેક-સદ્દસ્સ ભાવસાધનપક્ખે ‘‘તસ્મા વિવેકા’’તિ વુત્તં, ઇતરપક્ખે ‘‘તસ્મિં વિવેકે’’તિ. પિનયતીતિ તપ્પેતિ, વડ્ઢેતિ વા. ફરણરસાતિ પણીતરૂપેહિ કાયે બ્યાપનરસા. સાતલક્ખણન્તિ અનુગ્ગહો. વનમેવ વનન્તં. ઉદકમેવ ઉદકન્તં. તસ્મિં તસ્મિં સમયે પાકટભાવતોતિ ઇમિના ઇટ્ઠારમ્મણાદિપટિલાભસમયેપિ સુખં વિજ્જમાનમ્પિ અપાકટં, પીતિયેવ તત્થ પાકટા, પટિલદ્ધરસાનુભવનસમયે ચ વિજ્જમાનપીતિતોપિ સુખમેવ પાકટતરન્તિ દસ્સેતિ. એત્થ ચ ચેતસિકસુખવસેનેવ પટિલદ્ધરસાનુભવનં વેદિતબ્બં, ન કાયિકસુખવસેન તસ્સ પીતિસમ્પયોગસ્સેવ અભાવેન ઇધાનધિપ્પેતત્તા. અયઞ્ચ પીતીતિઆદિ અઞ્ઞપદત્થસમઆસદસ્સનં, અસ્સત્થિપક્ખે તદ્ધિતપચ્ચયદસ્સનં વા. દુતિયવિકપ્પેન અઞ્ઞપદત્થસમાસવસેનેવ ‘‘વિવેકજં પીતિસુખ’’ન્તિ ઇદં એકં પદન્તિ દસ્સેતિ, વિભત્તિયા ચ અલોપં.
ગણનાનુપુબ્બતાતિ પઠમં સમાપજ્જતીતિ ઇદં આદિકમ્મિકવસેન વુત્તં, ચિણ્ણવસીનં પન યોગીનં ઉપ્પટિપાટિયાપિ ઝાનં ઉપ્પજ્જતેવ. ઝાપેતીતિ દહતિ. અનિચ્ચાદિલક્ખણવિસયાય વિપસ્સનાય ઉપનિજ્ઝાયનં કથં નિબ્બાનાલમ્બનસ્સ મગ્ગસ્સ હોતીતિ આહ વિપસ્સનાયાતિઆદિ. તત્થ મગ્ગેન સિજ્ઝતીતિ નિચ્ચાદિવિપલ્લાસપ્પહાયકેન સહ મગ્ગેનેવ તં લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં અસમ્મોહતો અત્તનો સિજ્ઝતિ. અથ વા મગ્ગેનાતિ મગ્ગકિચ્ચેન, વિપલ્લાસપ્પહાનેનાતિ અત્થો.
અઞ્ઞોતિ સત્તો. અવુત્તત્તાતિ ‘‘સચિત્તેકગ્ગત’’ન્તિ ઝાનપાળિયં (વિભ॰ ૫૦૮ આદયો) અવુત્તત્તા. વુત્તત્તાતિ તસ્સા ઝાનપાળિયા વિભઙ્ગે વુત્તત્તા.
દુતિયજ્ઝાનકથાવણ્ણના
અજ્ઝત્તન્તિ ઝાનવિસેસનત્તા વુત્તં ‘‘ઇધ નિયકજ્ઝત્તમધિપ્પેત’’ન્તિ. ઝાનઞ્હિ અજ્ઝત્તજ્ઝત્તં ન હોતિ છળિન્દ્રિયાનમેવ તબ્ભાવતો. ખુદ્દકા ઊમિયો વીચિયો. મહતિયો તરઙ્ગા. સન્તા હોન્તિ સમિતાતિઆદીનિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનિ, ઝાનબલેન સમતિક્કન્તાતિ અધિપ્પાયો. અપ્પિતાતિ ગમિતા વિનાસં પાપિતા. પરિયાયોતિ ઝાનપરિક્ખારે ઝાનવોહારત્તા અપરમત્થતો.
તતિયજ્ઝાનકથાવણ્ણના
તદધિગમાયાતિ તતિયમગ્ગાધિગમાય. ઉપપત્તિતો ઇક્ખતીતિ પઞ્ઞાય સહચરણપરિચયેન યથા વિપુલાયાતિ મહગ્ગતભાવપ્પત્તાય. થામગતાયાતિ વિતક્કવિચારપીતિવિગમેન થિરભાવપ્પત્તિયા, તેનેવ વક્ખતિ ‘‘વિતક્કવિચારપીતીહિ અનભિભૂતત્તા’’તિઆદિ. (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૧ તતિયજ્ઝાનકથા). ઉપેક્ખાભેદં દસ્સેત્વા ઇધાધિપ્પેતં ઉપેક્ખં પકાસેતું ઉપેક્ખા પનાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્રમજ્ઝત્તતાવ ખીણાસવાનં ઇટ્ઠાનિટ્ઠછળારમ્મણાપાથે પરિસુદ્ધપકતિભાવાવિજહનાકારેન અજ્ઝુપેક્ખનતો ‘‘છળઙ્ગુપેક્ખા’’તિ ચ, સત્તેસુ મજ્ઝત્તાકારપ્પવત્તત્તા ‘‘બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા’’તિ ચ, સહજાતધમ્માનં મજ્ઝત્તાકારભૂતા ‘‘બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા’’તિ ચ, કેવલા ‘‘તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા’’તિ
વીરિયમેવ પન અનચ્ચારદ્ધઅનતિસિથિલેસુ સહજાતેસુ સઙ્ખારેસુ ઉપેક્ખનાકારેન પવત્તં ‘‘વીરિયુપેક્ખા’’તિ વુત્તં. અટ્ઠન્નં રૂપારૂપજ્ઝાનાનં પટિલાભતો પુબ્બભાગે એવ નીવરણવિતક્કવિચારાદીનં પહાનાભિમુખીભૂતત્તા તેસં પહાનેપિ અબ્યાપારભાવૂપગમનેન મજ્ઝત્તાકારપ્પવત્તા સમાધિવસેન ઉપ્પન્ના અટ્ઠ પઞ્ઞા ચેવ ઉપાદાનક્ખન્ધભૂતેસુ સઙ્ખારેસુ અજ્ઝુપેક્ખનાકારપ્પવત્તા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પન્ના ચતુન્નં મગ્ગાનં પુબ્બભાગે તસ્સ તસ્સ અધિગમાય ચતસ્સો ચતુન્નં ફલસમાપત્તીનં પુબ્બભાગે તસ્સ તસ્સ અધિગમાય અપ્પણિહિતવિમોક્ખવસેન પવત્તા ચતસ્સો સુઞ્ઞતઅનિમિત્તવિમોક્ખવસેન દ્વેતિ દસ પઞ્ઞા ચાતિ ઇમે અટ્ઠારસ પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખા નામ. યથાવુત્તવિપસ્સનાપઞ્ઞાવ લક્ખણવિચિનનેપિ મજ્ઝત્તભૂતા વિપસ્સનુપેક્ખા નામ. અદુક્ખમસુખવેદના વેદનુપેક્ખા નામ. ઇમાસં પન દસન્નમ્પિ ઉપેક્ખાનં ‘‘તત્થ તત્થ આગતનયતો વિભાગો ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન વેદિતબ્બો’’તિ દસ્સેન્તો આહ એવમયં દસવિધાપીતિઆદિ. તત્થ તત્થ આગતનયતોતિ ઇદમ્પિ હિ તાસં વિભાગદસ્સનસ્સ ભૂમિપુગ્ગલાદિપદં વિય વિસું માતિકાપદવસેન વુત્તં, ન પન ભૂમિપુગ્ગલાદિવસેન વિભાગદસ્સનસ્સ આગતટ્ઠાનપરામસનં આગતટ્ઠાનસ્સ અટ્ઠસાલિનિયાતિઆદિના વુત્તત્તા, તસ્મા સારત્થદીપનિયં (સારત્થ॰ ટી॰ ૧.૧૧ તતિયજ્ઝાનકથા) યં વુત્તં ‘‘ઇમાસં પન દસન્નમ્પિ ઉપેક્ખાનં ભૂમિપુગ્ગલાદિવસેન વિભાગો તત્થ તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ એવમયં દસવિધાતિઆદી’’તિ, તં અમનસિકત્વા વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. તત્થ તત્થ આગતનયતોતિ ‘‘ઇધ (ખીણાસવો) ભિક્ખુ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નેવ સુમનો હોતિ, ન દુમ્મનો, ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ ૩.૩૪૮; અ॰ નિ॰ ૬.૧) છળઙ્ગુપેક્ખા આગતા, ‘‘ઉપેક્ખાસહગતેન
ભૂમીતિઆદીસુ પન છળઙ્ગુપેક્ખા કામાવચરા, બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા રૂપાવચરાતિઆદિના ભૂમિતો ચ, છળઙ્ગુપેક્ખા અસેક્ખાનમેવ, બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા પુથુજ્જનાદીનં તિણ્ણમ્પિ પુગ્ગલાનન્તિઆદિના પુગ્ગલતો ચ, છળઙ્ગુપેક્ખા સોમનસ્સુપેક્ખાસહગતચિત્તસમ્પયુત્તાતિઆદિના ચિત્તતો ચ, છળઙ્ગુપેક્ખા છળારમ્મણાતિઆદિના આરમ્મણતો ચ, ‘‘વેદનુપેક્ખા વેદનાક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતા, ઇતરા નવ સઙ્ખારક્ખન્ધેના’’તિ ખન્ધસઙ્ગહવસેન ચ, ‘‘છળઙ્ગુપેક્ખા બ્રહ્મવિહારબોજ્ઝઙ્ગઝાન પારિસુદ્ધિતત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા ચ અત્થતો એકા. તસ્મા એકક્ખણે ચ તાસુ એકાય સતિ ઇતરા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, તથા સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનુપેક્ખાપિ વેદિતબ્બા. વેદનાવીરિયુપેક્ખાનમેકક્ખણે સિયા ઉપ્પત્તી’’તિ એકક્ખણવસેન ચ, ‘‘છળઙ્ગુપેક્ખા અબ્યાકતા બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા કુસલાબ્યાકતા, તથા સેસા. વેદનુપેક્ખા પન સિયા અકુસલાપી’’તિ એવં કુસલત્તિકવસેન ચ, ‘‘સઙ્ખેપતો ચત્તારો ચ ધમ્મા વીરિયવેદનાતત્રમજ્ઝત્તતાઞાણવસેના’’તિ એવં સઙ્ખેપવસેન ચ અયં દસવિધાપિ ઉપેક્ખા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાતિ યોજના.
એત્થ ચેતા કિઞ્ચાપિ અટ્ઠસાલિનિયં ભૂમિપુગ્ગલાદિવસેન સરૂપતો ઉદ્ધરિત્વા ન વુત્તા, તથાપિ તત્થ વુત્તપ્પકારેહેવ તાસં ભૂમિપુગ્ગલાદિવિભાગો નયતો ઉદ્ધરિત્વા સક્કા ઞાતુન્તિ તત્થ સરૂપતો વુત્તઞ્ચ અવુત્તઞ્ચ એકતો સઙ્ગહેત્વા તત્થ તત્થ આગતનયતોતિઆદીહિ નવહિ પકારેહિ અતિદેસો કતો, તેનેવ ‘‘ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં વુત્તવસેના’’તિ અવત્વા ‘‘વુત્તનયેનેવા’’તિ વુત્તં. તથાહિ ખીણાસવો ભિક્ખુ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ આદિમ્હિ વુત્તે છળઙ્ગુપેક્ખા રૂપાદિઆરમ્મણતાય ભૂમિતો કામાવચરા ચ પુગ્ગલતો અસેક્ખાનમેવ ચ ઉપ્પજ્જતિ, ચિત્તતો સોમનસ્સુપેક્ખાચિત્તસમ્પયુત્તા, આરમ્મણતો છળારમ્મણા, કુસલત્તિકતો અબ્યાકતા ચાતિ પણ્ડિતેહિ સક્કા અનાભોગરસાતિ પણીતસુખેપિ તસ્મિં અવનતિપટિપક્ખકિચ્ચાતિ અત્થો.
પુગ્ગલેનાતિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન. કિલેસેહિ સમ્પયુત્તાનં આરક્ખા. તીરણં કિચ્ચસ્સ પારગમનં. પવિચયો વીમંસા. ઇદન્તિ સતિસમ્પજઞ્ઞં. યસ્મા તસ્સ નામકાયેન સમ્પયુત્તં સુખન્તિ ઇમસ્સ તસ્મા એતમત્થન્તિઆદિના સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ ઝાનસમઙ્ગિનો. તંસમુટ્ઠાનેનાતિ તં યથાવુત્તનામકાયસમ્પયુત્તં સુખં સમુટ્ઠાનં કારણં યસ્સ રૂપસ્સ તેન તંસમુટ્ઠાનેન રૂપેન. અસ્સાતિ યોગિનો. યસ્સાતિ રૂપકાયસ્સ. ફુટત્તાતિ અતિપણીતેન રૂપેન ફુટત્તા. એતમત્થં દસ્સેન્તોતિ કાયિકસુખહેતુભૂતરૂપસમુટ્ઠાપકનામકાયસુખં પટિસંવેદિયમાનો એવ ઝાનસમઙ્ગિતાકરણે કારિયોપચારતો ‘‘સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતી’’તિ વુચ્ચતીતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તોતિ અત્થો. યન્તિ હેતુઅત્થે નિપાતોતિ આહ ‘‘યંઝાનહેતૂ’’તિ. સુખપારમિપ્પત્તેતિ સુખસ્સ ઉક્કંસપરિયન્તં પત્તે. એવમેતેસં પહાનં વેદિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. અથ કસ્મા ઝાનેસ્વેવ નિરોધો વુત્તોતિ સમ્બન્ધો.
ચતુત્થજ્ઝાનકથાવણ્ણના
કત્થ ચુપ્પન્નન્તિ એત્થ કત્થાતિ હેતુમ્હિ ભુમ્મં, કસ્મિં હેતુમ્હિ સતીતિ અત્થો. નાનાવજ્જનેતિ અપ્પનાવીથિઆવજ્જનતો નાના ભિન્નં પુરિમવીથીસુ આવજ્જનં યસ્સ ઉપચારસ્સ, તસ્મિં નાનાવજ્જને. વિસમનિસજ્જાય ઉપ્પન્નકિલમથો વિસમાસનુપતાપો. ઉપચારે વાતિઆદિ પક્ખન્તરદસ્સનં એકાવજ્જનૂપચારેપિ વાતિ અત્થો. પીતિફરણેનાતિ ઇમિના અપ્પનાવીથિયા વિય એકવીથિયમ્પિ કામાવચરપીતિયા ફરણમત્તસ્સ અભાવં દસ્સેતિ. દોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ અસ્સ સિયા ઉપ્પત્તીતિ સમ્બન્ધો. એતન્તિ દોમનસ્સિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. વિતક્કવિચારપ્પચ્ચયેપીતિ પિ-સદ્દો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો. સો ‘‘પહીનસ્સા’’તિ હેટ્ઠા વુત્તપદાનન્તરં યોજેતબ્બો વિતક્કવિચારભાવેતિ એત્થ ‘‘ઉપ્પજ્જતિ દોમનસ્સિન્દ્રિય’’ન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મં, વિતક્કવિચારભાવહેતૂતિ અત્થો. વિતક્કવિચારાતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો તસ્માતિ એતસ્મિં અત્થે દટ્ઠબ્બો, તેન યસ્મા એતં દોમનસ્સિન્દ્રિયં વિતક્કવિચારપચ્ચયે…પે॰… નેવ ઉપ્પજ્જતિ, યત્થ પન ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ વિતક્કવિચારભાવેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. યસ્મા ચ અપ્પહીનાયેવ દુતિયજ્ઝાનૂપચારે વિતક્કવિચારા, તસ્મા તત્થસ્સ સિયા ઉપ્પત્તીતિ એવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.
તત્થાતિ અસ્સાતિ દોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ. સિયા ઉપ્પત્તીતિ ઇદઞ્ચ પચ્ચયમત્તદસ્સનેન સમ્ભાવનમત્તતો વુત્તં. દોમનસ્સુપ્પત્તિસમ્ભાવનાપિ હિ ઉપચારક્ખણેયેવ કાતું યુત્તા, વિતક્કવિચારરહિતે પન દુતિયજ્ઝાનક્ખણે તદુપ્પત્તિસમ્ભાવનાપિ ન યુત્તા કાતુન્તિ. ઇતરથા કુસલચિત્તક્ખણે અકુસલદોમનસ્સુપ્પત્તિયા અસમ્ભવતો ‘‘તત્થસ્સ સિયા ઉપ્પત્તી’’તિ ન વત્તબ્બં સિયા. સમીપત્થે વા એતં ભુમ્મં, ઉપચારજ્ઝાનાનન્તરવીથીસૂતિ અત્થો. દુતિયજ્ઝાનેતિ એત્થાપિ અનન્તરવીથીસુપિ ન ત્વેવ ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો, એવં ઉપરિ સુખિન્દ્રિયેપિ. સોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ ઉપ્પત્તીતિ સમ્બન્ધો. પહીનાતિ વુત્તાતિ ઇદં ‘‘પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા’’તિ વુત્તત્તા વુત્તં. દુક્ખાભાવેનાતિ દુક્ખતાભાવેન. એવં સુખાભાવેનાતિ એત્થાપિ. એતેનાતિ દુક્ખસુખપટિક્ખેપવચનેન. ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતાનુભવનલક્ખણાતિ અતિઇટ્ઠઅતિઅનિટ્ઠાનં વિપરીતસ્સ મજ્ઝત્તારમ્મણસ્સ અનુભવનલક્ખણા, મજ્ઝત્તારમ્મણમ્પિ હિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ એવ પવિટ્ઠં તબ્બિનિમુત્તસ્સ અભાવા.
ઝાનચતુક્કકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
પુબ્બેનિવાસકથાવણ્ણના
૧૨. અરૂપજ્ઝાનાનમ્પિ અઙ્ગસમતાય ચતુત્થજ્ઝાને સઙ્ગહોતિ આહ કેસઞ્ચિ અભિઞ્ઞાપાદકાનીતિઆદિ, તેનેવ વક્ખતિ ‘‘અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા’’તિઆદિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૨). તેસુ ચ ચતુત્થજ્ઝાનમેવ અભિઞ્ઞાપાદકં નિરોધપાદકં ચિત્તેકગ્ગતત્થાનીતિ ઇદં દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ખીણાસવાનન્તિઆદિ. સબ્બકિચ્ચસાધકન્તિ દિબ્બવિહારાદિસબ્બબુદ્ધકિચ્ચસાધકં. સબ્બલોકિયલોકુત્તરગુણદાયકન્તિ ઇમિના યથાવુત્તં વિપસ્સનાપાદકત્તાદિસબ્બં સમ્પિણ્ડેતિ. ઇદઞ્હિ ઝાનં ભગવતો સબ્બબુદ્ધગુણદાયકસ્સ મગ્ગઞાણસ્સ પદટ્ઠાનત્તા એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. યથયિદન્તિ યથા ઇદં. અભિનીહારક્ખમન્તિ ઇદ્ધિવિધાદિઅત્થં તદભિમુખં નીહરણયોગ્ગં.
ઝાનપ્પટિલાભપચ્ચયાનન્તિ ઝાનપ્પટિલાભહેતુકાનં ઝાનપ્પટિલાભં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકાનં. પાપકાનન્તિ લામકાનં. ઇચ્છાવચરાનન્તિ ઇચ્છાય વસેન ઓતિણ્ણાનં નીવરણભાવં તદેકટ્ઠતઞ્ચ અપ્પત્તાનં અત્તુક્કંસનાદિવસપ્પવત્તાનં અહો વત મમેવ સત્થા પટિપુચ્છિત્વા ભિક્ખૂનં એવરૂપં ધમ્મં દેસેય્યાતિઆદિનયપ્પવત્તાનં માનાદીનં. પોત્થકેસુ પન ‘‘ઝાનપ્પટિલાભપચ્ચનીકાન’’ન્તિપિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ॰ ટી॰ ૧.૧૨) પન ‘‘ઇચ્છાવચરાનન્તિ ઇચ્છાય અવચરાનં ઇચ્છાવસેન ઓતિણ્ણાનં પવત્તાનં નાનપ્પકારાનં કોપઅપ્પચ્ચયાનન્તિ અત્થોતિ અયમ્પિ પાઠો અયુત્તો એવાતિ ગહેતબ્બં. તતો એવ ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે અયં પાઠો સબ્બેન સબ્બં ન દસ્સિતો’’તિ વુત્તં. તત્થ ચ નાનપ્પકારાનં કોપઅપ્પચ્ચયાનન્તિ એવં નીવરણભાવપ્પત્તદોસાનં પરામટ્ઠત્તા અયં પાઠો પટિક્ખિત્તોતિ વેદિતબ્બો.
અભિજ્ઝાદીનન્તિ એત્થ અભિજ્ઝા-સદ્દેન ચ અનીવરણસભાવસ્સેવ લોભસ્સ માનાદીનઞ્ચ ગહણં ઝાનપ્પટિલાભપચ્ચયાનન્તિ અનુવત્તમાનત્તા. ઉભયમ્પીતિ અનઙ્ગણત્તં વિગતૂપક્કિલેસત્તઞ્ચાતિ એતં ઉભયમ્પિ યથાક્કમં અનઙ્ગણસુત્તવત્થસુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં. તેસુ ચ સુત્તેસુ કિઞ્ચાપિ નીવરણસભાવપ્પત્તા થૂલદોસાપિ વુત્તા, તથાપિ અધિગતચતઉત્થજ્ઝાનસ્સ વસેન વુત્તત્તા ઇધ સુખુમા એવ તે ગહિતા. અઙ્ગણુપક્કિલેસસામઞ્ઞેન પનેત્થ સુત્તાનં અપદિસનં. તથા હિ ‘‘સુત્તાનુસારેના’’તિ વુત્તં, ન પન સુત્તવસેનાતિ.
પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિયં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિમ્હીતિઆદિ. ઇદાનિ પુબ્બેનિવાસં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિં તત્થ ઞાણઞ્ચ વિભાગતો દસ્સેતું તત્થાતિઆદિ વુત્તં. પુબ્બ-સદ્દો અતીતભવવિસયો, નિવાસ-સદ્દો ચ કમ્મસાધનોતિ આહ ‘‘પુબ્બે અતીતજાતીસુ નિવુત્થક્ખન્ધા’’તિ. નિવુત્થતા ચેત્થ સકસન્તાને પવત્તતા, તેનાહ અનુભૂતાતિઆદિ. ઇદાનિ સપરસન્તાનસાધનવસેન નિવાસ-સદ્દસ્સ અત્થં દસ્સેતું ‘‘નિવુત્થધમ્મા વા નિવુત્થા’’તિ વત્વા તં વિવરિતું ગોચરનિવાસેનાતિઆદિ વુત્તં. ગોચરભૂતાપિ હિ ધમ્મા ઞાણેન નિવુત્થા નામ હોન્તિ, તે પન સપરવિઞ્ઞાણગોચરતાય દુવિધાતિ દસ્સેતું અત્તનોતિઆદિ વુત્તં. પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતાપિ વા નિવુત્થાતિ સમ્બન્ધો. ઇધાપિ પરિચ્છિન્નાતિ પદં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. અનમતગ્ગેપિ હિ સંસારે અત્તના અવિઞ્ઞાતપુબ્બાનં સત્તાનં ખન્ધા પરેહેવ કેહિચિ વિઞ્ઞાતત્તા પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતા નામ વુત્તા, તેસં અનુસ્સરણં પુરિમતો દુક્કરં યેહિ પરેહિ વિઞ્ઞાતતાય તે પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતા નામ જાતા, તેસં વત્તમાનસન્તાનાનુસારેન વિઞ્ઞાતબ્બતો. તે ચ પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતા દુવિધા પરિનિબ્બુતા અપરિનિબ્બુતાતિ. તેસુ ચ પરિનિબ્બુતાનુસ્સરણં દુક્કરં સબ્બસો સુસમુચ્છિન્નસન્તાનત્તા. તં પન સિખાપ્પત્તપરવિઞ્ઞાતં પુબ્બેનિવાસં દસ્સેતું ‘‘છિન્નવટુમકાનુસ્સરણાદીસૂ’’તિ વુત્તં. તત્થ છિન્નવટુમકા અતીતે પરિનિબ્બુતા ખીણાસવા છિન્નસંસારમગ્ગત્તા આદિ-સદ્દેન અપરિનિબ્બુતાનં પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતાનમ્પિ સીહોક્કન્તિકવસએન અનુસ્સરણં ગહિતં. યાય સતિયા પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, સા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતીતિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં.
વિહિત-સદ્દો વિધ-સદ્દપરિયાયોતિ આહ ‘‘અનેકવિધ’’ન્તિ, ભવયોનિઆદિવસેન બહુવિધન્તિ અત્થો. વિહિતન્તિ વા પયુત્તં વણ્ણિતન્તિ અત્થં ગહેત્વા ‘‘અનેકેહિ પકારેહિ વિહિત’’ન્તિ વત્તબ્બે મજ્ઝેપદલોપં કત્વા નિદ્દિટ્ઠન્તિ આહ ‘‘અનેકેહિ…પે॰… સંવણ્ણિત’’ન્તિ. પકારેહીતિ નામગોત્તાદિપકારેહિ. સંવણ્ણિતન્તિ બુદ્ધાદીહિ કથિતં. અનુ-સદ્દો અનન્તરત્થદીપકોતિ આહ ‘‘અભિનિન્નામિતમત્તે એવા’’તિ, એતેન ચ પરિકમ્મસ્સ આરદ્ધતં દસ્સેતિ. પૂરિતપારમીનઞ્હીતિઆદિના પરિકમ્મં વિનાપિ સિદ્ધિં દસ્સેતિ.
આરદ્ધપ્પકારદસ્સનત્થેતિ એકમ્પીતિઆદિ. કપ્પોતિ અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પો, સો પન અત્થતો કાલો તથાપવત્તધમ્મમુપાદાય પઞ્ઞત્તો, તેસં વસેનસ્સ પરિહાનિ ચ વડ્ઢિ ચ વેદિતબ્બા. સંવટ્ટો સંવટ્ટનં વિનાસો અસ્સ અત્થીતિ સંવટ્ટો, અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પો. સંવટ્ટેન વિનાસેન સહ તિટ્ઠતિ સીલેનાતિ સંવટ્ટટ્ઠાયી. એવં વિવટ્ટોતિઆદીસુપિ. તત્થ વિવટ્ટનં વિવટ્ટો, ઉપ્પત્તિ, વડ્ઢિ વા. તેજેન વિનાસો તેજોસંવટ્ટો. વિત્થારતો પનાતિ પુથુલતો પન સંવટ્ટસીમાભેદો નત્થિ, તેનાહ ‘‘સદાપી’’તિ. એકનગરિયા વિય અસ્સ જાતક્ખણે વિકારાપજ્જનતો જાતિક્ખેત્તવોહારોતિ દસ્સેતું ‘‘પટિસન્ધિઆદીસુ કમ્પતી’’તિ વુત્તં. આનુભાવો પવત્તતીતિ તદન્તોગધાનં સબ્બેસં સત્તાનં રોગાદિઉપદ્દવો વૂપસમ્મતીતિ અધિપ્પાયો. યં યાવતા વા પન આકઙ્ખેય્યાતિ વુત્તન્તિ યં વિસયક્ખેત્તં સન્ધાય એકસ્મિં એવ ખણે સબ્બત્થ સરેન અભિવિઞ્ઞાપનં, અત્તનો રૂપકાયદસ્સનઞ્ચ પટિજાનન્તેન ભગવતા ‘‘યાવતા વા પન આકઙ્ખેય્યા’’તિ વુત્તં.
એતેસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં. પવત્તફલભોજનોતિ સયંપતિતફલાહારો, ઇદઞ્ચ તાપસકાલં સન્ધાય વુત્તં. ઇધૂપપત્તિયાતિ ઇધ ચરિમભવે ઉપપત્તિયા. એકગોત્તોતિ તુસિતગોત્તેન એકગોત્તો. ઇતરેતિ વણ્ણાદયો. તિત્થિયાતિ કમ્મફલવાદિનો. અભિનીહારોતિ અભિનીહારોપલક્ખિતો પુઞ્ઞઞાણસમ્ભરણકાલો વુત્તો. ચુતિપટિસન્ધિવસેનાતિ અત્તનો પરસ્સ વા તસ્મિં તસ્મિં અત્તભાવે ચુતિં દિસ્વા અન્તરા કિઞ્ચિ અનામસિત્વા પટિસન્ધિયા એવ ગહણવસેન એવં જાનનં ઇચ્છિતપ્પદેસોક્કમનન્તિ આહ તેસઞ્હીતિઆદિ. ઉભયથાપીતિ ખન્ધપટિપાટિયાપિ સીહોક્કન્તવસેનપીતિ સીહનિપાતવસેનપિ. કિલેસાનં આતાપનપરિતાપનટ્ઠેન વીરિયં આતાપોતિ આહ ‘‘વીરિયાતાપેના’’તિ.
દિબ્બચક્ખુઞાણકથાવણ્ણના
૧૩. દિવિ દૂરેપીતિ પિ-સદ્દેન સુખુમસ્સાપિ આરમ્મણસ્સ ગહણં. વીરિયારમ્ભવસેન ઇજ્ઝનતો સબ્બાપિ ભાવના, પધાનસઙ્ખારસમન્નાગતો વા ઇદ્ધિપાદભાવનાવિસેસતો વીરિયભાવનાતિ આહ ‘‘વીરિયભાવનાબલનિબ્બત્ત’’ન્તિ. દિબ્બવિહારવસેનાતિ કસિણાદિજ્ઝાનચતઉક્કવસેન. ઇમિના દૂરકારણત્થે અસ્સ દિબ્બભાવમાહ. દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તાતિ ઇમિના આસન્નકારણભૂતપાદકજ્ઝાનતો નિબ્બત્તન્તિ દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તાતિ ઇમસ્સ દિબ્બવિહારપઅયાપન્નં અત્તના સમ્પયુત્તં રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનં નિસ્સયપચ્ચયભૂતં નિસ્સાય દિબ્બચક્ખુઞાણસ્સ પવત્તત્તાતિપિ અત્થો. દિવુધાતુસ્સ જુતિગતિયોગં સન્ધાય આલોકપઅગ્ગહેનાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ આલોકપરિગ્ગહેનાતિ કસિણાલોકપરિગ્ગહવસેન. દસ્સનટ્ઠેનાતિ રૂપદસ્સનભાવેન, ઇમિના ‘‘ચક્ખતિ રૂપં વિભાવેતી’’તિ નિબ્બચનતો ચક્ખુત્તં દસ્સેતિ. ચક્ખુકિચ્ચકરણેનાતિ ઇદં ચક્ખુમિવ ચક્ખૂતિ ઉપમાય સદિસનિમિત્તદસ્સનં, સમવિસમાદિદસ્સનસઙ્ખાતસ્સ ચક્ખુકિચ્ચસ્સ કરણતોતિ અત્થો.
યથાહાતિ ઉપક્કિલેસસુત્તપ્પદેસં (મ॰ નિ॰ ૩.૨૪૨) નિદસ્સેતિ. તત્થ વિચિકિચ્છાતિઆદીસુ ભગવતો બોધિમૂલે અનભિસમ્બુદ્ધસ્સેવ દિબ્બચક્ખુના નાનાવિધાનિ રૂપાનિ પસ્સન્તસ્સ ‘‘ઇદં નુ ખો કિં, ઇદં નુ ખો કિ’’ન્તિ વિચિકિચ્છા ઉપ્પન્ના, તતો પન વિચિકિચ્છાનિવત્તનત્થં તાનિ રૂપાનિ અમનસિકરોતો અમનસિકરોન્તસ્સ થિનમિદ્ધં ઉપ્પન્નં, તતો નિવત્તનત્થં પુન સબ્બરૂપાનિ મનસિકરોતો રક્ખસાદીસુ છમ્ભિતત્તં ઉપ્પન્નં, ‘‘કિમેત્થ ભાયિતબ્બ’’ન્તિ ભયવિનોદનવસેન મનસિકરોતો અત્તનો મનસિકારકોસલ્લં પટિચ્ચ ઉપ્પિલસઙ્ખાતા સમાધિદૂસિકા ગેહસિતપીતિ ઉપ્પન્ના, તન્નિસેધાય મનસિકારવીરિયં સિથિલં કરોન્તસ્સ કાયાલસિયસઙ્ખાતં દુટ્ઠુલ્લં, તન્નિસેધાય પુન વીરિયં પગ્ગણ્હતો અચ્ચારદ્ધવીરિયં, પુન તન્નિસેધાય વીરિયં સિથિલયતો અતિલીનવીરિયં ઉપ્પન્નં, તન્નિસેધેત્વા દિબ્બરૂપાનિ પસ્સતો અભિજપ્પાસઙ્ખાતા તણ્હા ઉપ્પન્ના, તન્નિસેધાય હીનાદિનાનારૂપાનિ મનસિકરોતો નાનારમ્મણવિક્ખેપસઙ્ખાતા નાનત્તસઞ્ઞા ઉપ્પન્ના. પુન તં વિહાય એકમેવ મનસિકરોતો અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં અતિવિય ઓભાસન્તિ પરિકમ્મસમુટ્ઠિતં ઓભાસં ન ચ રૂપાનિ પસ્સામીતિ ‘‘પરિકમ્મોભાસમનસિકારપસુતતાય દિબ્બચક્ખુના રૂપાનિ ન પસ્સામી’’તિ એવં ઉપ્પત્તિક્કમસહિતો અત્થો વેદિતબ્બો, મનુસ્સાનં ઇદન્તિ માનુસકં માનુસકચક્ખુગોચરં થૂલરૂપં વુચ્ચતિ. તદેવ મનુસ્સાનં દસ્સનૂપચારત્તા મનુસ્સૂપચારોતિ આહ ‘‘મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા’’તિ. રૂપદસ્સનેનાતિ દૂરસુખુમાદિરૂપદસ્સનેન.
યસ્મા નિયમેન પુરેજાતટ્ઠિતરૂપારમ્મણં દિબ્બચક્ખુઞાણં આવજ્જનપરિકમ્મેહિ વિના ન ઉપ્પજ્જતિ, ન ચ ઉપ્પજ્જમાનં ભિજ્જમાનં રૂપમસ્સ આરમ્મણં હોતિ દુબ્બલત્તા, ચુતિચિત્તઞ્ચ કમ્મજરૂપસ્સ ભઙ્ગક્ખણે એવ ઉપ્પજ્જતિ, પટિસન્ધિચિત્તઞ્ચ ઉપપત્તિક્ખણે, તસ્મા આહ ચુતિક્ખણેતિઆદિ. રૂપદસ્સનમેવેત્થ સત્તદસ્સનન્તિ ચવમાનેતિઆદિના પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન વુત્તં. અભિરૂપે વિરૂપેતિપીતિ ઇદં વણ્ણ-સદ્દસ્સ સણ્ઠાનવાચકતં સન્ધાય વુત્તં મહન્તં હત્થિરાજવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વાતિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૩૮) વિય. સુન્દરં ગતિં ગતા સુગતાતિ આહ ‘‘સુગતિગતે’’તિ. ઇમિના પન પદેનાતિ યથાકમ્મુપગેતિ ઇમિના પદેન.
નેરયિકાનં અગ્ગિજાલસત્થનિપાતાદીહિ વિભિન્નસરીરવણ્ણં દિસ્વા તદનન્તરેહિ કામાવચરજવનેહેવ ઞાતં તેસં દુક્ખાનુભવનમ્પિ દસ્સનફલાયત્તતાય ‘‘દિબ્બચક્ખુકિચ્ચમેવા’’તિ વુત્તં. એવં મનસિકરોતીતિ તેસં કમ્મસ્સ ઞાતુકામતાવસેન પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય પરિકમ્મવસેન કિન્નુ ખોતિઆદિના મનસિકરોતિ. અથસ્સ તં કમ્મં આરમ્મણં કત્વા આવજ્જનપરિકમ્માદીનં ઉપરિ ઉપ્પન્નેન રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનેન સમ્પયુત્તં યં ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, ઇદં યથાકમ્મુપગઞાણં નામાતિ યોજના. દેવાનં દસ્સનેપિ એસેવ નયો. વિસું પરિકમ્મન્તિ પુબ્બેનિવાસાદીનં વિય દિબ્બચક્ખુઞાણપરિકમ્મં વિના વિસું પરિકમ્મં નત્થિ. કેચિ પનેત્થ ‘‘પાદકજ્ઝાનસમાપજ્જનપરિકમ્મેહિ કિચ્ચં નત્થિ, કિન્નુ ખો કમ્મન્તિઆદિમનસિકારાનન્તરમેવ કમ્મં. કમ્મસીસેન તંસમ્પયુત્તે ચ ધમ્મે આરમ્મણં કત્વા અપ્પનાવીથિ ઉપ્પજ્જતિ. એવમનાગતંસઞાણેપિ, તેનેવ વિસું પરિકમ્મં નામ નત્થિ…પે॰… દિબ્બચક્ખુના સહેવ ઇજ્ઝન્તીતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. તં ન ગહેતબ્બં વસીભૂતાનમ્પિ અભિઞ્ઞાનં પાદકજ્ઝાનાદિપરિકમ્મં વિના અનુપ્પત્તિતો. પાદકજ્ઝાનાદિમત્તેન ચ વિસું પરિકમ્મં નામ ન હોતીતિ દિબ્બચક્ખુનાવ એતાનિ ઞાણાનિ એવં અનાગતંસઞાણસ્સાપીતિ દિબ્બચક્ખુના દિટ્ઠસ્સ સત્તસ્સ અનાગતે પવત્તિં ઞાતુકામતાય પાદકજ્ઝાનાદીનમનન્તરં ઞાણબલાનુરૂપં અનાગતેસુ અનેકકપ્પેસુ ઉપ્પજ્જનારહે પુબ્બે અત્તભાવપરિયાપન્ને
કેચિ પનેત્થ ‘‘પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિયં વિય નામગોત્તાદિગહણમ્પિ અત્થેવ, તઞ્ચ ન અભિઞ્ઞાક્ખણે, અથ ખો તદનન્તરેસુ કામાવચરજવનક્ખણેસુ એવ હોતિ નામપરિકપ્પકાલે ઇતરપરિકપ્પાસમ્ભવા કમ્મેનુપ્પત્તિયઞ્ચ પરિયન્તાભાવા. સબ્બપરિકમ્મનિમિત્તેસુ પન ધમ્મેસુ અત્થેસુપિ એકક્ખણે અભિઞ્ઞાય દિટ્ઠેસુ યથારુચિવસેન પચ્છા એવંનામોતિઆદિના કામાવચરચિત્તેન વિકપ્પો ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુના દિટ્ઠેસુ બહૂસુ રૂપેસુ થમ્ભકુમ્ભાદિવિકપ્પો વિય. યઞ્ચ કત્થ અવિકપ્પિતં, તમ્પિ વિકપ્પનારહન્તિ સબ્બં નામગોત્તાદિતો વિકપ્પિતમેવ હોતિ. યથા ચેત્થ, એવં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિયમ્પિ પરિકપ્પારહતમ્પિ સન્ધાય પાળિયં એવંનામોતિઆદિના અપદેસસહિતમેવ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘‘નામગોત્તાદિકં સબ્બમ્પિ એકક્ખણે પઞ્ઞાયતિ, અભિરુચિતં પન વચસા વોહરન્તી’’તિ વદન્તિ, તેપિ અત્થતો પુરિમેહિ સદિસા એવ, પુબ્બે દિટ્ઠસ્સ પુન વોહારકાલેપિ પરિકપ્પેતબ્બતો પરિકપ્પારહધમ્મદસ્સનમેવ તેહિપિ અત્થતો ઉપગતં. એકે પન ‘‘સો તતો ચુતો અમુત્ર ઉદપાદિન્તિઆદિવચનતો કમેનેવ અતીતાનાગતધમ્મજાનનેન નામગોત્તાદીહિ સદ્ધિં ગહણં સુકર’’ન્તિ વદન્તિ, તં અયુત્તમેવ બુદ્ધાનમ્પિ સબ્બં ઞાતું અસક્કુણેય્યતાય સબ્બઞ્ઞુતાહાનિપ્પસઙ્ગતો. પાળિયં ઇમે વત ભોન્તોતિઆદિ યથાકમ્મુપગઞાણસ્સ પવત્તિઆકારદસ્સનં. કાયવાચાદિ ચેત્થ કાયવચીવિઞ્ઞત્તિયો.
ભારિયન્તિ આનન્તરિયસદિસત્તા વુત્તં. ખમાપને હિ અસતિ આનન્તરિયમેવ. તસ્સાતિ ભારિયસભાવસ્સ ઉપવાદસ્સ. મહલ્લકોતિ કેવલં વયસાવ મહલ્લકો, ન ઞાણેન, ‘‘નાયં કિઞ્ચિ લોકવોહારમત્તમ્પિ જાનાતિ, પરિસદૂસકો એવ અમ્હાકં લજ્જિતબ્બસ્સ કરણતો’’તિ અધિપ્પાયેન હીળેત્વા વુત્તત્તા ગુણપરિધંસનેન ઉપવદતીતિ વેદિતબ્બં. આવુસોતિઆદિના પાકતિકં અહોસીતિ મગ્ગાવરણં નાહોસીતિ અધિપ્પાયો. અત્તના વુડ્ઢતરોતિ સયમ્પિ વુડ્ઢો. એત્થાપિ ‘‘ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા’’તિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તં. અનાગામી અરહા ચ આયતિં સંવરત્થાય ન ખમેય્યું, સેસા દોસેનપીતિ આહ ‘‘સચે સો ન ખમતી’’તિ.
યે ચ…પે॰… સમાદપેન્તિ, તેપિ મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાનાતિ યોજેતબ્બં. સીલસમ્પન્નોતિઆદીસુ અઞ્ઞન્તિ અરહત્તફલં. એવં સમ્પદન્તિ એવં નિબ્બત્તિકં. યથા તં અવિરજ્ઝનકનિબ્બત્તિકં, એવમિદમ્પિ એતસ્સ નિરયે નિબ્બત્તનન્તિ અત્થો. યં સન્ધાય ‘‘એવંસમ્પદમિદ’’ન્તિ નિદ્દિટ્ઠં, તં દસ્સેતું તં વાચન્તિઆદિ વુત્તં. તં વાચન્તિ અરિયૂપવાદં. ચિત્તન્તિ અરિયૂપવાદકચિત્તં. દિટ્ઠિન્તિ અરિયૂપવાદે દોસાભાવદસ્સનદિટ્ઠિં. ‘‘સબ્બમેતં પજહિસ્સામી’’તિ ચિત્તેન અચ્ચયં દેસેત્વા ખમાપનવસેન અપ્પહાય અપ્પટિનિસ્સજ્જિત્વા. યથાભતં નિક્ખિત્તો એવં નિરયેતિ યથા નિરયપાલેહિ આહરિત્વા નિરયે ઠપિતો, એવં નિરયે ઠપિતો એવ, અરિયૂપવાદેનેવસ્સ ઇદં નિયમેન નિરયે નિબ્બત્તનં યથા મગ્ગેન ફલં સમ્પજ્જતિ, એવં સમ્પજ્જનકન્તિ અધિપ્પાયો.
મિચ્છાદિટ્ઠિ સબ્બપાપમૂલત્તા પરમા પધાના યેસં વજ્જાનં તાનિ મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાનિ વજ્જાનિ, સબ્બવજ્જેહિ મિચ્છાદિટ્ઠિયેવ પરમં વજ્જન્તિ અત્થો. અવીતરાગસ્સ મરણતો પરં નામ ભવન્તરુપાદાનમેવાતિ આહ ‘‘પરં મરણાતિ તદનન્તરં અભિનિબ્બત્તક્ખન્ધગ્ગહણે’’તિ. યેન તિટ્ઠતિ, તસ્સ ઉપચ્છેદેનેવ કાયો ભિજ્જતીતિ આહ ‘‘કાયસ્સ ભેદાતિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સુપચ્છેદા’’તિ. એતિ એતસ્મા સુખન્તિ અયો, પુઞ્ઞં. આયસ્સાતિ આગમનસ્સ, હેતુસ્સ વા. અયતિ ઇટ્ઠારમ્મણાદીહિ પવત્તતીતિ આયો, અસ્સાદો. અસુરસદિસન્તિ પેતાસુરસદિસં.
આસવક્ખયઞાણકથાવણ્ણના
૧૪. સરસલક્ખણપટિવેધેનાતિ નિબ્બત્તિકન્તિ નિપ્ફાદનં. યં ઠાનં પત્વાતિ યં નિબ્બાનં મગ્ગસ્સ આરમ્મણપચ્ચયટ્ઠેન ઠાનં કારણભૂતં આગમ્મ. અપ્પવત્તિન્તિ અપ્પવત્તિહેતું. કિલેસવસેનાતિ યેસં આસવાનં ખેપનેન ઇદં ઞાણં આસવક્ખયઞાણં જાતં, તેસં કિલેસાનં વસેન, તેસં આસવાનં વસેન સબ્બકિલેસાનં સઙ્ગહણતો પરિયાયતો પકારન્તરતોતિ અત્થો. પાળિયં અતીતકાલવસેન ‘‘અબ્ભઞ્ઞાસિ’’ન્તિ વત્વાપિ અભિસમયકાલે તસ્સ તસ્સ જાનનસ્સ પચ્ચુપ્પન્નતં ઉપાદાય ‘‘એવં જાનતો એવં પસ્સતો’’તિ વત્તમાનકાલેન નિદ્દેસો કતો. કામાસવાદીનં વિમુચ્ચનેનેવ તદવિનાભાવતો દિટ્ઠાસવસ્સાપિ વિમુત્તિ વેદિતબ્બા.
‘‘ખીણા જાતી’’તિ જાનનં કિલેસક્ખયપચ્ચવેક્ખણવસેન, વુસિતં બ્રહ્મચરિયન્તિઆદિજાનનં ભૂમિન્તિ વિસયં, તીસુ કાલેસુપિ જાતિક્ખયં પતિ ઉજુકમેવ વાયામાસમ્ભવેપિ તં પતિ વાયામકરણસ્સ સાત્થકતં, તસ્સ અનાગતક્ખન્ધાનુપ્પત્તિફલતઞ્ચ દસ્સેતું યા પનાતિઆદિ વુત્તં. યા પન મગ્ગસ્સ અભાવિતત્તાતિઆદિના હિ મગ્ગેનાવિહતકિલેસેહેવ આયતિં ખન્ધાનં જાતિ હેસ્સતિ, તેસઞ્ચ કિલેસાનં મગ્ગેન વિનાસે સતિ ખન્ધા ન જાયિસ્સન્તિ, કિલેસાનઞ્ચ તેકાલિકતાય જાતિયં વુત્તનયેન કેનચિ પચ્ચયેન વિનાસયોગેપિ ચિત્તસન્તાને કિલેસવિરુદ્ધઅરિયમગ્ગક્ખણુપ્પાદનમેવ તબ્બિનાસો વિરુદ્ધપચ્ચયોપનિપાતેન આયતિં અનુપ્પજ્જનતો બીજસન્તાને અગ્ગિક્ખન્ધોપનિપાતેન આયતિં બીજત્તાનુપ્પત્તિ વિય, ઇતિ મગ્ગક્ખણુપ્પત્તિસઙ્ખાતકિલેસાભાવેન કિલેસફલાનં ખન્ધાનં આયતિં અનુપ્પત્તિયેવ જાતિક્ખયોતિ અયમત્થો વિભાવીયતિ, તેનાહ ‘‘મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન ખીણા’’તિ. એત્થ ચાયમત્થો કિલેસાભાવસઙ્ખાતસ્સ મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા ઉપ્પાદિતત્તા પચ્ચયાભાવેન અનુપ્પજ્જન્તી ખન્ધાનં જાતિ તેન આયતિં અનુપ્પજ્જનસઙ્ખાતેન અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન વોહારતો ખીણા મે જાતીતિ. ન હિ સઙ્ખતધમ્માનં પચ્ચયન્તરેન વિનાસો સમ્ભવતિ, સમ્ભવે ચ તન્તિ ખીણજાતિં અબ્ભઞ્ઞાસિન્તિ સમ્બન્ધો. ઇત્થત્તાયાતિ ઇમે પકારા ઇત્થં, તબ્ભાવો ઇત્થત્તં, તદત્થાય. દસ્સેન્તોતિ નિગમનવસેન દસ્સેન્તોતિ.
વિજ્જાત્તયકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
ઉપાસકત્તપટિવેદનાકથાવણ્ણના
૧૫. અઞ્ઞાણન્તિ ધિ-સદ્દયોગેન સામિઅત્થે ઉપયોગવચનં. પાદાનીતિ પાદે. યસસાતિ પરિવારેન. કોતૂહલચ્છરેતિ કોતૂહલે અચ્છરે ચ. અયન્તિ અમિક્કન્ત-સદ્દો. નયિદં આમેડિતવસેન દ્વિક્ખત્તું, અથ ખો અત્થદ્વયવસેનાતિ દસ્સેન્તો અથ વાતિઆદિમાહ. અવિસેસેન અત્થસામઞ્ઞેન નિપ્ફન્નો અભિક્કન્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, દેસનાપસાદાદિવિસેસાપેક્ખાયપિ તથેવ તિટ્ઠતિ પુબ્બે નિપ્ફન્નત્તાતિ આહ ‘‘અભિક્કન્તં…પે॰… પસાદો’’તિ. અધોમુખઠપિતં કેનચિ. હેટ્ઠામુખજાતં સયમેવ. પરિયાયેહીતિ પકારેહિ, અરસરૂપત્તાદિપટિપાદકકારણેહિ વા.
ગમુધાતુસ્સ અઘસ્સાતિ અઘતો પાપતો. તાતાતિ હિ પદં અપેક્ખિત્વા નિસ્સક્કસ્સેવ યુત્તત્તા. અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધેતિ પદદ્વયેનાપિ ફલટ્ઠા એવ દસ્સિતા, ન મગ્ગટ્ઠાતિ દસ્સેન્તો ‘‘યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચા’’તિ આહ. વિત્થારોતિ ઇમિના ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા વા અસઙ્ખતા વા, વિરાગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (ઇતિવુ॰ ૯૦; અ॰ નિ॰ ૪.૩૪) વુત્તપદં સઙ્ગણ્હાતિ. અનેજન્તિ નિત્તણ્હં. અપ્પટિકૂલન્તિ અવિરોધત્થદીપનતો અવિરુદ્ધસુચિં પણીતં વા. વાચાય પગુણીકત્તબ્બતો, પકટ્ઠેહિ સદ્દત્થગુણેહિ યોગતો વા પગુણં. સંહતોતિ ઘટિતો સમેતો યત્થાતિ યેસુ પુરિસયુગેસૂતિ સમ્બન્ધો. અટ્ઠ ચ પુગ્ગલધમ્મદસા તેતિ તે અટ્ઠ પુગ્ગલા અરિયધમ્મસ્સ દિટ્ઠત્તા ધમ્મદસા.
સરણન્તિઆદીસુ અયં સઙ્ખેપત્થો – ભયહિંસનાદિઅત્થેન રતનત્તયં સરણં નામ, તદેવ મે રતનત્તયં તાણં લેણં પરાયણન્તિ બુદ્ધસુબુદ્ધતાદિગુણવસેન તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો સરણગમનં નામ. યથાવુત્તેન ઇમિના ચિત્તુપ્પાદેન સમન્નાગતો સરણં ગચ્છતિ નામ. એતસ્સ ચ સરણગમનસ્સ લોકિયલોકુત્તરવસેન દુવિધો પભેદો. તત્થ લોકુત્તરં સરણગમનૂપક્કિલેસસમુચ્છેદેન મગ્ગક્ખણેયેવ સિજ્ઝતિ. લોકિયસરણગમનં ચતુધા પવત્તતિ અહં અત્તાનં બુદ્ધસ્સ પરિચ્ચજામીતિઆદિના અત્તનિય્યાતનેન, યથાવુત્તતપ્પરાયણતાય, સિસ્સભાવૂપગમનેન, પણિપાતેન ચાતિ. સબ્બત્થાપિ ચેત્થ સેટ્ઠદક્ખિણેય્યભાવવસેનેવ સરણગમનં હોતિ, ન ઞાતિભયાચરિયાદિવસેનાતિ વેદિતબ્બં. એવં ઞાતિઆદિવસેન તિત્થિયં વન્દતો સરણં ન ભિજ્જતિ, દક્ખિણેય્યભાવેન અઞ્ઞં વન્દતો સરણં ભિજ્જતિ. લોકિયસ્સ સરણગમનસ્સ નિબ્બાનપ્પત્તિનિયમં સદિસફલં સરણગતસ્સ અનાગતે નિબ્બાનપ્પત્તિનિયમતો. સબ્બલોકિયસમ્પત્તિસમધિગમો પન અપાયદુક્ખાદિસમતિક્કમો ચ આનિસંસફલં. તીસુ વત્થૂસુ ચસ્સ સંસયમિચ્છાઞાણાદિ સંકિલેસો. ભેદોપિસ્સ સાવજ્જાનવજ્જવસેન દુવિધો. તત્થ પઠમો મિચ્છાદિટ્ઠિપુબ્બકેહિ તિત્થિયપણિપાતાદીહિ હોતિ, સો ચ અનિટ્ઠફલત્તા સાવજ્જો. અનવજ્જો પન કાલકિરિયાય હોતિ. લોકુત્તરસરણગમનસ્સ સબ્બથા સંકિલેસો વા ભેદો વા નત્થીતિ વેદિતબ્બં.
કો ઉપાસકોતિઆદિ ઉપાસકત્તસરૂપકારણાદિપુચ્છા. તત્થ યો ગહટ્ઠો મનુસ્સો વા અમનુસ્સો વા વુત્તનયેન તિસરણં ગતો, અયં ઉપાસકો. યો ચ સરણગમનાદિકિરિયાય રતનત્તયં સીલં. પઞ્ચમિચ્છાવાણિજ્જાદિપાપાજીવં પહાય ધમ્મેન સમેન જીવિતકપ્પનમસ્સ આજીવો. અસ્સદ્ધિયદુસ્સીલતાદયો ઉપાસકત્તસ્સ વિપત્તિ, તદભાવો સમ્પત્તીતિ વેદિતબ્બા.
વિહારગ્ગેનાતિ અજ્જભાવન્તિ અસ્મિં અહનિ પવત્તં પસાદાદિં. કાયવિઞ્ઞત્તિહેતુકો સરીરાવયવો કાયઙ્ગં. વચીવિઞ્ઞત્તિહેતુકં ઓટ્ઠજિવ્હાદિ વાચઙ્ગં. અચોપેત્વાતિ અચાલેત્વા. એતેન ચ વચીપવત્તિયા પુબ્બભાગે ઠાનકરણાનં ચલનપચ્ચયો વાયોધાતુયા વિકારાકારો વિસું કાયવિઞ્ઞત્તિ ન હોતિ, તેન વિસું વિઞ્ઞાપેતબ્બસ્સ અધિપ્પાયસ્સ અભાવા વચીવિઞ્ઞત્તિયમેવ સઙ્ગય્હતિ તદુપકારત્તા. યથા કાયેન કાયકણ્ડુયનાદીસુ સદ્દુપ્પત્તિહેતુભૂતો પથવીધાતુયા આકારવિકારો વિસું અધિપ્પાયસ્સ અવિઞ્ઞાપનતો વચીવિઞ્ઞત્તિ ન હોતિ, એવમયમ્પીતિ દસ્સેતિ. અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનતો હેતા વિઞ્ઞત્તિયો નામ જાતા, ન કેવલં વાયુપથવીનં ચલનસદ્દુપ્પત્તિપચ્ચયભૂતવિકારાકારમત્તતાય. એવઞ્ચ બહિદ્ધા રુક્ખાદીસુ ચલનસદ્દુપ્પત્તિપચ્ચયાનં યથાવુત્તપ્પકારાનં વિકારાકારાનં અવિઞ્ઞત્તિતા સમત્થિતા હોતીતિ વેદિતબ્બા. કેચિ વાચઙ્ગન્તિ ‘‘હોતુ સાધૂ’’તિ એવમાદિવાચાય અવયવન્તિઆદિં વદન્તિ, તં અચોપેત્વાતિ ઇમિના ન સમેતિ. ખન્તિં ચારેત્વાતિ અનુમતિં પવત્તેત્વા. ‘‘ખન્તિં ધારેત્વા’’તિપિ પાઠો, બહિ અનિક્ખમનવસેન ગણ્હિત્વાતિ અત્થો. પટિમુખોતિ ભગવતિ પટિનિવત્તમુખો, તેનાહ ‘‘અપક્કમિત્વા’’તિ.
૧૬. યાચધાતુસ્સ દ્વિકમ્મકત્તા ‘‘ભગવા વસ્સાવાસં યાચિતો’’તિ વુત્તં. સુસસ્સકાલેપીતિ વુત્તમેવત્થં પાકટં કાતું ‘‘અતિસમગ્ઘેપી’’તિ વુત્તં. અતિવિય અપ્પગ્ઘેપિ યદા કિઞ્ચિદેવ દત્વા બહું પુબ્બણ્ણાપરણ્ણં ગણ્હન્તિ, તાદિસે કાલેપીતિ અત્થો. ભિક્ખમાનાતિ યાચમાના. વુત્તસસ્સન્તિ વપિતસસ્સં. તત્થાતિ વેરઞ્જાયં, એતેન ‘‘વુત્તં સલાકા એવ હોતિ એત્થાતિ સલાકાવુત્તા’’તિ વિસેસનસ્સ પરનિપાતેન નિબ્બચનં દસ્સેતિ. અથ વા ‘‘સબ્બં સસ્સં સલાકામત્તમેવ વુત્તં નિબ્બત્તં સમ્પન્નં એત્થાતિ સલાકાવુત્તા’’તિપિ નિબ્બચનં દટ્ઠબ્બં, તેનાહ ‘‘સલાકા એવ સમ્પજ્જતી’’તિ. ‘‘સલાકાય વુત્તં જીવિકા એતિસ્સન્તિ સલાકાવુત્તા’’તિપિ નિબ્બચનં દસ્સેતું સલાકાય વાતિઆદિ વુત્તં. ધઞ્ઞકરણટ્ઠાનેતિ ધઞ્ઞમિનનટ્ઠાને. વણ્ણજ્ઝક્ખન્તિ કહાપણપરિક્ખકં.
ઉઞ્છેન પગ્ગહેનાતિ એત્થ પગ્ગહેનાતિ પત્તેન, તં ગહેત્વાતિ અત્થો. પગ્ગય્હતિ એતેન ભિક્ખાતિ પગ્ગહેન યો ઉઞ્છોતિઆદિ. અથ વા પગ્ગહેનાતિ ગહણેન, ઉઞ્છત્થાય ગહેતબ્બો પત્તોતિ સિજ્ઝતીતિ આહ ‘‘પત્તં ગહેત્વા’’તિ.
ગઙ્ગાય ઉત્તરદિસાપદેસો ઉત્તરાપથો, સો નિવાસો એતેસં, તતો વા આગતાતિ ઉત્તરાપથકા, તેનાહ ઉત્તરાપથવાસિકાતિઆદિ. ‘‘ઉત્તરાહકા’’તિપિ પાઠો, સો એવ અત્થો નિરુત્તિનયેન. મન્દિરન્તિ અસ્સસાલં. ‘‘મન્દર’’ન્તિપિ લિખન્તિ, તં ન સુન્દરં. સા ચ મન્દિરા યસ્મા પરિમણ્ડલાકારેન બહુવિધા ચ કતા, તસ્મા ‘‘અસ્સમણ્ડલિકાયો’’તિ વુત્તા.
ગઙ્ગાય દક્ખિણાય દિસાય દેસો દક્ખિણાપથો, તત્થ જાતા મનુસ્સા દક્ખિણાપથમનુસ્સા. બુદ્ધં મમાયન્તિ મમેવાયન્તિ ગણ્હનસીલા બુદ્ધમામકા, એવં સેસેસુપિ. એવન્તિ પચ્છા વુત્તનયેન અત્થે ગય્હમાને. પટિવીસન્તિ કોટ્ઠાસં. તદુપિયન્તિ તદનુરૂપં તપ્પહોનકં. લદ્ધાતિ લભિત્વા નો હોતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘લદ્ધો’’તિ વા પાઠો, ઉપટ્ઠાકટ્ઠાનં નેવ લભિન્તિ અત્થો. ઞાતિ ચ પસત્થતમગુણયોગતો સેટ્ઠો ચાતિ ઞાતિસેટ્ઠો. એવરૂપેસુ ઠાનેસુ અયમેવ પતિરૂપોતિ આમિસસ્સ દુલ્લભકાલેસુ પરિકથોભાસાદિં અકત્વા પરમસલ્લેખવુત્તિયા આજીવસુદ્ધિયં ઠત્વા ભગવતો અધિપ્પાયાનુગુણં આમિસં વિચારેન્તેન નામ ઞાતિસિનેહયુત્તેન અરિયસાવકેનેવ કાતું યુત્તન્તિ અધિપ્પાયો.
મારાવટ્ટનાયાતિ મારેન કતચિત્તપરિવટ્ટનેન, ચિત્તસમ્મોહનેનાતિ અત્થો. તમ્પીતિ ઉત્તરકુરું વા તિદસપુરં વા આવટ્ટેય્ય.
‘‘ફુસ્સસ્સાહં પાવચને, સાવકે પરિભાસયિં;
યવં ખાદથ ભુઞ્જથ, મા ચ ભુઞ્જથ સાલયો’’તિ. (અપ॰ થેર ૧.૩૯.૮૮) –
અપદાને વુત્તસ્સ અકુસલસ્સ તદા ઓકાસકતત્તા. નિબદ્ધદાનસ્સાતિ ‘‘દસ્સામા’’તિ વાચાય નિયમિતદાનસ્સ. અપ્પિતવત્તસ્સાતિ કાયેન અતિહરિત્વા દિન્નવત્થુનોપિ. વિસહતીતિ સક્કોતિ. સઙ્ખેપેનાતિ નીહારેન. બ્યામપ્પભાયાતિ સમન્તતો હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચ અસીતિહત્થમત્તે ઠાને ઘનીભૂતાય છબ્બણ્ણાય પભાય, યતો છબ્બણ્ણરંસિયો તળાકતો માતિકાયો વિય નિક્ખમિત્વા દસસુ દિસાસુ
અનત્થસઞ્હિતેતિ ઘાતાપેક્ખં સામિઅત્થે ભુમ્મવચનં, તેનાહ ‘‘તાદિસસ્સ વચનસ્સ ઘાતો’’તિ. અત્થો ધમ્મદેસનાય હેતુ ઉપ્પજ્જતિ એત્થ, ધમ્મદેસનાદિકો વા અત્થો ઉપ્પજ્જતિ એતાયાતિ અટ્ઠુપ્પત્તિ, પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ.
એકં ગહેત્વાતિ ધમ્મદેસનાસિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતેસુ દ્વીસુ ધમ્મદેસનાકારણં ગહેત્વા. રત્તિચ્છેદો વાતિ સત્તાહકરણીયવસેન ગન્ત્વા બહિ અરુણુટ્ઠાપનવસેન વુત્તો, ન વસ્સચ્છેદવસેન તસ્સ વિસું વુચ્ચમાનત્તા. એતેન ચ વસ્સચ્છેદપચ્ચયે સત્તાહકરણીયેન ગમનં અનુઞ્ઞાતન્તિ વેદિતબ્બં. ન કિસ્મિઞ્ચીતિ કિસ્મિઞ્ચિ ગુણે સમ્ભાવનાવસેન ન મઞ્ઞન્તિ. પચ્છા સીલં અધિટ્ઠહેય્યામાતિ આજીવહેતુ સન્તગુણપ્પકાસનેન આજીવવિપત્તિં સન્ધાય વુત્તં. અતિમઞ્ઞિસ્સતીતિ અવમઞ્ઞિસ્સતિ.
૧૭. ‘‘આયસ્માતિ પિયવચનમેત’’ન્તિ ઉચ્ચનીચજનસામઞ્ઞવસેન વત્વા પુન ઉચ્ચજનાવેણિકવસેનેવ દસ્સેન્તો ‘‘ગરુગારવસપ્પતિસ્સાધિવચન’’ન્તિ આહ. તત્થ સહ પતિસ્સયેન નિસ્સયેનાતિ સપ્પતિસ્સો, સનિસ્સયો, તસ્સ ગરુગુણયુત્તેસુ ગારવવચનન્તિ અત્થો. ઇધ પન વચનમેવ અધિવચનં. પપ્પટકોજન્તિ આદિકપ્પે ઉદકૂપરિ પઠમં પથવીભાવેન સઞ્જાતં નવનીતપિણ્ડસદિસં ઉદકેપિ ઉપ્પિલનસભાવં અવિલીયનકં અતિસિનિદ્ધમધુરં અનેકયોજનસહસ્સબહલં રસાતલસઙ્ખાતં પથવોજં. યં આદિકપ્પિકેહિ મનુસ્સેહિ રસતણ્હાય ગહેત્વા ભુઞ્જમાનં તેસં કમ્મબલેન ઉપરિભાગે કક્ખળભાવં આપજ્જિત્વા હેટ્ઠા પુરિમાકારેનેવ ઠિતં, યસ્સ ચ બલેન અયં મહાપથવી સપબ્બતસમુદ્દકાનના હેટ્ઠાઉદકે અનિમુજ્જમાના અવિકિરિયમાના કુલ્લુપરિ વિય નિચ્ચલા તિટ્ઠતિ, તં પથવીસારમણ્ડન્તિ અત્થો, તેનાહ પથવીમણ્ડોતિઆદિ. સમ્પન્નન્તિ મધુરરસેન ઉપેતં, તેનાહ ‘‘સાદુરસ’’ન્તિ. ઉપપન્નફલોતિ યે પથવીનિસ્સિતા પાણા, તે તત્થ સઙ્કામેસ્સામીતિ એત્થ મનુસ્સામનુસ્સતિરચ્છાનગતિત્થીનમ્પિ હત્થસઙ્કામને કિં અનામાસદોસો ન હોતીતિ? ન હોતિ, કસ્મા? ‘‘અનાપત્તિ, ભિક્ખવે, ઇદ્ધિમસ્સ ઇદ્ધિવિસયે’’તિ (પારા॰ ૧૫૯) વચનતો, તેનેવ ભગવાપિ અનામાસદોસં અદસ્સેત્વા ‘‘વિપલ્લાસમ્પિ સત્તા પટિલભેય્યુ’’ન્તિ આહ, ખુદ્દકો ગામો. મહન્તો સાપણો નિગમો. પદવીતિહારેનાતિ પદનિક્ખેપેન.
વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનકથાવણ્ણના
૧૮. વિનયપઞ્ઞત્તિયા મૂલતો પભુતીતિ પારાજિકાદિગરુકાનં, તદઞ્ઞેસઞ્ચ સિક્ખાપદાનં પાતિમોક્ખુદ્દેસક્કમેન યેભુય્યેન અપઞ્ઞત્તતં સન્ધાય વુત્તં, ન સબ્બેન સબ્બં અપઞ્ઞત્તતાય. તેનેવ થેરો ભગવન્તં ‘‘સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેય્ય ઉદ્દિસેય્ય પાતિમોક્ખ’’ન્તિ પાતિમોક્ખુદ્દેસેન સહ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિં યાચિ. ખન્ધકે હિ આનન્દત્થેરાદીનં પબ્બજ્જતો પુરેતરમેવ રાહુલભદ્દસ્સ પબ્બજ્જાય ‘‘ન, ભિક્ખવે, અનનુઞ્ઞાતો માતાપિતૂહિ પુત્તો પબ્બાજેતબ્બો, યો પબ્બાજેય્ય આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ॰ ૧૦૫) પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં દિસ્સતિ. ઇધેવ અટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘સામમ્પિ પચનં…પે॰… ન વટ્ટતી’’તિ ચ, ‘‘રત્તિચ્છેદો વસ્સચ્છેદો વા ન કતો’’તિ ચ વુત્તત્તા પુબ્બેવ સામપાકાદિપટિક્ખેપો અત્થીતિ પઞ્ઞાયતિ. એવં કતિપયસિક્ખાપદાનં પઞ્ઞત્તિસબ્ભાવેપિ અપઞ્ઞત્તપારાજિકાદિકે સન્ધાય ‘‘ન તાવ, સારિપુત્ત, સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતી’’તિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. પુથુત્તારમ્મણતો પટિનિવત્તિત્વા સમ્મદેવ એકારમ્મણે ચિત્તેન લીનો પટિસલ્લીનો નામાતિ આહ ‘‘એકીભાવં ગતસ્સા’’તિ, ચિત્તવિવેકં ગતસ્સાતિ અત્થો. ચિરન્તિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં.
સોળસવિધાય પઞ્ઞાયાતિ મજ્ઝિમનિકાયે અનુપદસુત્તન્તદેસનાયં ‘‘મહાપઞ્ઞો, ભિક્ખવે, સારિપુત્તો પુથુપઞ્ઞો હાસપઞ્ઞો જવનપઞ્ઞો તિક્ખપઞ્ઞો નિબ્બેધિકપઞ્ઞો’’તિ આગતા છ પઞ્ઞા ચ નવાનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિપઞ્ઞા ચ અરહત્તમગ્ગપઞ્ઞા ચાતિ એવં સોળસવિધેન આગતાય પઞ્ઞાય. યેસં બુદ્ધાનં સાવકા સુદ્ધાવાસેસુ સન્દિસ્સન્તિ, તેયેવ આટાનાટિયસુત્તે (દી॰ નિ॰ ૩.૨૭૫ આદયો) દેવાપિ અત્તનો પાકટાનં તેસઞ્ઞેવ ગહણં અકંસુ, નાઞ્ઞેસન્તિ વેદિતબ્બં.
૧૯. કિલાસુનોતિ અપ્પોસ્સુક્કા પયોજનાભાવેન નિરુસ્સાહા અહેસું, ન આલસિયેન, તેનાહ ન આલસિયકિલાસુનોતિઆદિ. નિદ્દોસતાયાતિ કાયવચીવીતિક્કમસમુટ્ઠાપકદોસાભાવા. પાણં ન હને ન ચાદિન્નમાદિયેતિઆદિના (સુ॰ નિ॰ ૪૦૨) ઓવાદસિક્ખાપદાનં વિજ્જમાનત્તા વુત્તં સત્તાપત્તિક્ખન્ધવસેનાતિઆદિ. છન્નં છન્નં વસ્સાનં ઓસાનદિવસં અપેક્ખિત્વા ‘‘સકિં સકિ’’ન્તિ વુત્તત્તા તદપેક્ખમેત્થ સામિવચનં. સકલજમ્બુદીપે સબ્બોપિ ભિક્ખુસઙ્ઘો ઉપોસથં અકાસીતિ સમ્બન્ધો.
ખન્તી પરમન્તિઆદીસુ તિતિક્ખાસઙ્ખાતા ખન્તિ સત્તસઙ્ખારેહિ નિબ્બત્તાનિટ્ઠાખમનકિલેસતપનતો પરમં તપો નામ. વાનસઙ્ખાતાય તણ્હાય નિક્ખન્તત્તા નિબ્બાનં સબ્બધમ્મેહિ પરમં ઉત્તમન્તિ બુદ્ધા વદન્તિ. યથાવુત્તખન્તિયા અભાવેન પાણવધં વા છેદનતાળનાદિં વા કરોન્તો પરૂપઘાતી પરસ્સહરણપરદારાતિક્કમનાદીહિ મુસાપેસુઞ્ઞફરુસાદીહિ ચ પરં વિહેઠયન્તો ચ બાહિતપાપતાય અભાવેન પબ્બજિતો વા સમિતપાપતાય અભાવેન સમણો વા ન હોતીતિ અત્થો. સીલસંવરેન સબ્બપાપસ્સ અનુપ્પાદનં લોકિયસમાધિવિપસ્સનાહિ કુસલસ્સ ઉપસમ્પાદનં નિપ્ફાદનં સબ્બેહિ મગ્ગફલેહિ અત્તનો ચિત્તસ્સ પરિસોધનં પભસ્સરભાવકરણં યં, તમેતં બુદ્ધાનં સાસનં અનુસિટ્ઠિ. અનુપવાદોતિ વાચાય કસ્સચિ અનુપવદનં. અનુપઘાતોતિ કાયેન કસ્સચિ ઉપઘાતાકરણં વુત્તાવસેસે ચ પાતિમોક્ખસઙ્ખાતે સીલે અત્તાનં સંવરણં. ભત્તસ્મિં મત્તઞ્ઞુતાસઙ્ખાતઆજીવપારિસુદ્ધિપચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલસમાયોગો તમ્મુખેન ઇન્દ્રિયસંવરો પન્તસેનાસનસઙ્ખાતં અરઞ્ઞવાસં તમ્મુખેન પકાસિતે ચતુપચ્ચયસન્તોસભાવનારામતાસઙ્ખાતમહાઅરિયવંસે પતિટ્ઠાનઞ્ચ અધિચિત્તસઙ્ખાતે લોકિયલોકુત્તરસમાધિમ્હિ તદુપ્પાદનવસેન આયોગો અનુયોગો ચ યં, તમેતં બુદ્ધાનં અનુસિટ્ઠીતિ યોજના.
‘‘યાવ પઠમબોધિયન્તિ બોધિતો વીસતિવસ્સપરિચ્છિન્ને કાલે, આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પન ‘‘પઞ્ચચત્તાલીસાય વસ્સેસુ આદિતો પન્નરસ વસ્સાનિ પઠમબોધી’’તિ વુત્તં, સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકઆલતો પન પભુતિ આણાપાતિમોક્ખમેવ ઉદ્દિસન્તીતિ ઇદં પાતિમોક્ખુદ્દેસક્કમેનેવ પરિપુણ્ણં કત્વા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકાલં સન્ધાય વુત્તં. અટ્ઠાનં અનવકાસોતિ યથાક્કમં હેતુપચ્ચયપટિક્ખેપવસેન કારણપટિક્ખેપો. યન્તિ યેન કારણેન. અપરિસુદ્ધાય પરિસાયાતિ અલજ્જીપુગ્ગલેહિ વોમિસ્સતાય અસુદ્ધાય પરિસાય, ન કેવલં બુદ્ધાનઞ્ઞેવ અપરિસુદ્ધાય પરિસાય પાતિમોક્ખુદ્દેસો અયુત્તો, અથ ખો સાવકાનમ્પિ. ચોદનાસારણાદિવસેન પન સોધેત્વા સંવાસકરણં સાવકાનઞ્ઞેવ ભારો, બુદ્ધા પન સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞપેત્વા ઉપોસથાદિકરણવિધાનં સિક્ખાપેત્વા વિસ્સજ્જેન્તિ, ચોદનાસારણાદીનિ ન કરોન્તિ, તેનેવ ભગવા અસુદ્ધાય પરિસાય પાતિમોક્ખં અનુદ્દિસિત્વા સકલરત્તિં તુણ્હીભૂતો નિસીદિ. ભિક્ખૂ ચ ભગવતો અધિપ્પાયં ઞત્વા અસુદ્ધપુગ્ગલં બહિ નીહરિંસુ. તસ્મા સાવકાનમ્પિ અસુદ્ધાય પરિસાય ઞત્વા ઉપોસથાદિસઙ્ઘકમ્મકરણં બ્રહ્મચરિયન્તરાયકરણં વિના ન વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં.
સમ્મુખસાવકાનન્તિ
અપઞ્ઞત્તેપિ સિક્ખાપદે યદિ સાવકા સમાનજાતિઆદિકા સિયું, અત્તનો કુલાનુગતગન્થં વિય ભગવતો વચનં ન નાસેય્યું. યસ્મા પન સિક્ખાપદઞ્ચ ન પઞ્ઞત્તં, ઇમે ચ ભિક્ખૂ ન સમાનજાતિઆદિકા, તસ્મા વિનાસેસુન્તિ ઇમમત્થં દસ્સેતું યસ્મા એકનામા…પે॰… તસ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં વિહેઠેન્તાતિઆદિ વુત્તં. ચિરટ્ઠિતિકવારે પન સાવકાનં નાનાજચ્ચાદિભાવે સમાનેપિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા પરિપુણ્ણતાય સાસનસ્સ ચિરપ્પવત્તિ વેદિતબ્બા. યદિ એવં કસ્મા સબ્બેપિ બુદ્ધા સિક્ખાપદાનિ ન પઞ્ઞપેન્તીતિ? યસ્મા સહસ્સં ભિક્ખુસઙ્ઘં…પે॰… ઓવદતીતિ એત્થ સહસ્સસઙ્ખ્યાપરિચ્છિન્નો સઙ્ઘો સહસ્સો સહસ્સિલોકધાતૂતિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૮) વિય. તં સહસ્સં ભિક્ખુસઙ્ઘન્તિ યોજના. સહસ્સસદ્દસ્સ એકવચનન્તતાય ‘‘ભિક્ખુસહસ્સસ્સા’’તિ વત્વા અવયવાપેક્ખાય ‘‘ઓવદિયમાનાન’’ન્તિ બહુવચનનિદ્દેસો કતોતિ દટ્ઠબ્બો.
અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તાનિ વિમુચ્ચિંસૂતિ એત્થ આસવેહીતિ કત્તુઅત્થે કરણવચનં. ચિત્તાનીતિ પચ્ચત્તબહુવચનં. વિમુચ્ચિંસૂતિ કમ્મસાધનં. તસ્મા આસવેહિ કત્તુભૂતેહિ અનુપાદાય આરમ્મણકરણવસેન અગ્ગહેત્વા ચિત્તાનિ વિમોચિતાનીતિ એવમેત્થ અત્થો ગહેતબ્બોતિ આહ તેસઞ્હિ ચિત્તાનીતિઆદિ. યેહિ આસવેહીતિ એત્થાપિ કત્તુઅત્થે એવ કરણવચનં. વિમુચ્ચિંસૂતિ કમ્મસાધનં. તેતિ આસવા. તાનીતિ ચિત્તાનિ, ઉપયોગબહુવચનઞ્ચેતં. વિમુચ્ચિંસૂતિ કત્તુસાધનં, વિમોચેસુન્તિ અત્થો. અગ્ગહેત્વા વિમુચ્ચિંસૂતિ આરમ્મણવસેન તાનિ ચિત્તાનિ અગ્ગહેત્વા આસવા તેહિ ચિત્તેહિ મુત્તવન્તો અહેસુન્તિ અત્થો. અથ વા આસવેહીતિ નિસ્સક્કવચનં, વિમુચ્ચિંસૂતિ કત્તુસાધનં. તસ્મા કઞ્ચિ સઙ્ખતધમ્મં તણ્હાદિવસેન અનુપાદિયિત્વા ચિત્તાનિ વિમુત્તવન્તાનિ અહેસુન્તિ અત્થો ગહેતબ્બો. પુરિમવચનાપેક્ખન્તિ અઞ્ઞતરસ્મિં ભિંસનકે વનસણ્ડેતિ વુત્તવચનસ્સ અપેક્ખનં તસ્મિં પુરિમવચનેતિ એવં અપેક્ખનન્તિ અત્થો, તેનાહ યં વુત્તન્તિઆદિ. ભિંસનસ્સ ભયસ્સ કતં કરણં ‘‘અથ વા’’તિઆદિ. બહુતરાનં સત્તાનં વાતિ યેભુય્યેનાતિ પદસ્સ અત્થદસ્સનં. તેન ચ યો કોચીતિ પદસ્સાપિ યો યો
નિગમનન્તિ પકતે અત્થે યથાવુત્તસ્સ અત્થસ્સ ઉપસંહારો. અયઞ્હેત્થ નિગમનક્કમો – યા હિ, સારિપુત્ત, વિપસ્સીઆદીનં તિણ્ણં બુદ્ધાનં અત્તનો પરિનિબ્બાનતો ઉપરિ પરિયત્તિવસેન વિનેતબ્બાનં પુગ્ગલાનં અભાવેન તેસં અત્થાય વિત્થારતો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયં કિલાસુતા અપ્પોસ્સુક્કતા, યા ચ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નાનં વેનેય્યાનં ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ ભિંસનકવનસણ્ડેપિ ગન્ત્વા ઓવદન્તાનં તેસં મગ્ગફલુપ્પાદનત્થાય ધમ્મદેસનાય એવ અકિલાસુતા સઉસ્સાહતા, ન વિત્થારતો ધમ્મવિનયદેસનાય, અયં ખો, સારિપુત્ત, હેતુ, અયં પચ્ચયો, યેન વિપસ્સીઆદીનં તિણ્ણં બુદ્ધાનં બ્રહ્મચરિયં ન ચિરટ્ઠિતિકં અહોસીતિ. પુરિસયુગવસેનાતિ પુરિસાનં યુગં પવત્તિકાલો, તસ્સ વસેન, પુરિસવસેનાતિ અત્થો. સબ્બપચ્છિમકોતિ પરિનિબ્બાનદિવસે પબ્બજિતો સુભદ્દસદિસો. સતસહસ્સં સટ્ઠિમત્તાનિ ચ વસ્સસહસ્સાનીતિ ઇદં ભગવતો જાતિતો પટ્ઠાય વુત્તં, બોધિતો પટ્ઠાય પન ગણિયમાનં ઊનં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. દ્વેયેવાતિ ધરમાને ભગવતિ એકં, પરિનિબ્બુતે એકન્તિ દ્વે એવ પુરિસયુગાનિ.
૨૦-૧. અસમ્ભુણન્તેનાતિ અપાપુણન્તેન. કો અનુસન્ધીતિ પુરિમકથાય ઇમસ્સ કો સમ્બન્ધોતિ અત્થો. યં વુત્તન્તિ યં યાચિતન્તિ અત્થો. યેસૂતિ વીતિક્કમધમ્મેસુ. નેસન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકાદિઆસવાનં. તેતિ વીતિક્કમધમ્મા. ઞાતિયેવ પિતામહપિતુપુત્તાદિવસેન પરિવટ્ટનતો પરિવટ્ટોતિ ઞાતિપરિવટ્ટો. લોકામિસભૂતન્તિ લોકપરિયાપન્નં હુત્વા કિલેસેહિ આમસિતબ્બતો લોકામિસભૂતં. પબ્બજ્જાસઙ્ખેપેનેવાતિ દસસિક્ખાપદદાનાદિપબ્બજ્જામુખેન. એતન્તિ મેથુનાદીનં અકરણં. થામન્તિ સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનસામત્થિયં. સઞ્છવિન્તિ સુક્કચ્છવિં પકતિચ્છવિં, સુન્દરચ્છવિં વા. સેસન્તિ સેસપદયોજનદસ્સનં. ઇદાનિ અત્થયોજનં દસ્સેન્તો આહ અયં વા હેત્થાતિઆદિ. તત્થ વા-સદ્દો અવધારણે. હિ-સદ્દો પસિદ્ધિયં, અયમેવ હેત્થાતિ અત્થો. અથ સત્થાતિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેતિ ‘‘તદા સત્થા’’તિ. રોપેત્વાતિ ફાલિતટ્ઠાને સકે આચરિયકેતિ અત્તનો આચરિયભાવે, આચરિયકમ્મે વા.
વિપુલભાવેનાતિ અયોનિસો ઉમ્મુજ્જમાનાતિ અનુપાયેન અભિનિવિસમાના, વિપરીતતો જાનમાનાતિ અત્થો. રસેન રસં સંસન્દિત્વાતિ અનવજ્જસભાવેન સાવજ્જસભાવં સમ્મિસ્સેત્વા. ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયન્તિ ઉગ્ગતધમ્મં ઉગ્ગતવિનયઞ્ચ, યથા ધમ્મો ચ વિનયો ચ વિનસ્સિસ્સતિ, એવં કત્વાતિ અત્થો. ઇમસ્મિં અત્થેતિ ઇમસ્મિં સઙ્ઘાધિકારે. પભસ્સરોતિ પભાસનસીલો. એવંનામો એવંગોત્તોતિ સોયમાયસ્મા સોતાપન્નોતિનામગોત્તેન સમન્નાગતો, અયં વુચ્ચતિ સોતાપન્નોતિ પકતેન સમ્બન્ધો. અવિનિપાતધમ્મોતિ એત્થ ધમ્મ-સદ્દો સભાવવાચી, સો ચ અત્થતો અપાયેસુ ખિપનકો દિટ્ઠિઆદિઅકુસલધમ્મો એવાતિ આહ ‘‘યે ધમ્મા’’તિઆદિ. ઇદાનિ સભાવવસેનેવ અત્થં દસ્સેતું વિનિપતનં વાતિઆદિ વુત્તં. નિયતોતિ સત્તભવબ્ભન્તરે નિયતક્ખન્ધપરિનિબ્બાનો. તસ્સ કારણમાહ ‘‘સમ્બોધિપરાયણો’’તિ.
૨૨. અનુધમ્મતાતિ લોકુત્તરધમ્માનુગતો સભાવો. પવારણાસઙ્ગહં દત્વાતિ ‘‘આગામિનિયા પુણ્ણમિયા પવારેસ્સામા’’તિ અનુમતિદાનવસેન દત્વા, પવારણં ઉક્કડ્ઢિત્વાતિ અત્થો, એતેન નયેન કેનચિ પચ્ચયેન પવારણુક્કડ્ઢનં કાતું વટ્ટતીતિ દીપિતં હોતિ. માગસિરસ્સ પઠમદિવસેતિ ચન્દમાસવસેન વુત્તં, અપરકત્તિકપુણ્ણમાય અનન્તરે પાટિપદદિવસેતિ અત્થો. ફુસ્સમાસસ્સ પઠમદિવસેતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ઇદઞ્ચ નિદસ્સનમત્તં વેનેય્યાનં અપરિપાકં પટિચ્ચ ફુસ્સમાસતો પરઞ્ચ એકદ્વિતિચતુમાસમ્પિ તત્થેવ વસિત્વા સેસમાસેહિ ચારિકાય પરિયોસાપનતો. દસસહસ્સચક્કવાળેતિ ઇદં દેવબ્રહ્માનં વસેન વુત્તં. મનુસ્સા પન ઇમસ્મિંયેવ ચક્કવાળે બોધનેય્યા હોન્તિ. ઇતરચક્કવાળેસુ પન મનુસ્સાનં ઇમસ્મિં ચક્કવાળે ઉપ્પત્તિયા છન્દુપ્પાદનત્થં અનન્તમ્પિ ચક્કવાળં ઓલોકેત્વા તદનુગુણાનુસાસની પાટિહારિયં કરોન્તિયેવ.
આયામાતિ આ-સદ્દો આગચ્છાતિ ઇમિના સમાનત્થોતિ આહ ‘‘આગચ્છ યામા’’તિ, એહિ ગચ્છામાતિ અત્થો. સુવણ્ણરસપિઞ્જરાહીતિ વિલીનસુવણ્ણજલં વિય પિઞ્જરાહિ સુવણ્ણવણ્ણાહીતિ અત્થો. પાળિયં નિમન્તિતમ્હાતિઆદીસુ ‘‘નિમન્તિતા વસ્સંવુત્થા અમ્હા’’તિ ચ, ‘‘નિમન્તિતા વસ્સંવુત્થા અત્થા’’તિ ચ સમ્બન્ધો.
યન્તિ દેય્યધમ્મજાતં, યં કિઞ્ચીતિ અત્થો. નો નત્થીતિ અમ્હાકં નત્થિ, નોતિ વા એતસ્સ વિવરણં નત્થીતિ. એત્થાતિ ઘરાવાસે. તન્તિ તં કારણં, કિચ્ચં વા. કુતોતિ કતરહેતુતો. યન્તિ યેન કારણેન, કિચ્ચેન વા. દુતિયે અત્થવિકપ્પે એત્થાતિ ઇમસ્સ વિવરણં ઇમસ્મિં તેમાસબ્ભન્તરેતિ. તન્તિ તં દેય્યધમ્મં.
તત્થ ચાતિ કુસલે. તિક્ખવિસદભાવાપાદનેન સમુત્તેજેત્વા. વસ્સેત્વાતિ આયતિં વાસનાભાગિયં ધમ્મરતનવસ્સં ઓતારેત્વા. યં દિવસન્તિ યસ્મિં દિવસે.
૨૩. પત્તુણ્ણપત્તપટે ચાતિ પત્તુણ્ણપટે ચીનપટે ચ. તુમ્બાનીતિ ચમ્મમયતેલભાજનાનિ. અનુબન્ધિત્વાતિ અનુપગમનં કત્વા. અભિરન્ત-સદ્દો ઇધ અભિરુચિપરિયાયોતિ આહ ‘‘યથાજ્ઝાસય’’ન્તિઆદિ. સોરેય્યાદીનિ મહામણ્ડલચારિકાય મગ્ગભૂતાનિ સોરેય્યનગરાદીનિ. પયાગપતિટ્ઠાનન્તિ ગઙ્ગાય એકસ્સ તિત્થવિસેસસ્સાપિ, તંસમીપે ગામસ્સાપિ નામં. સમન્તપાસાદિકાયાતિ સમન્તતો સબ્બસો પસાદં જનેતીતિ સમન્તપાસાદિકા, તસ્સા.
યે પન પકારે સન્ધાય ‘‘સમન્તતો’’તિ વુચ્ચતિ, તે પકારે વિત્થારેત્વા દસ્સેતું તત્રિદન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘સમન્તપાસાદિકા’’તિ યા સંવણ્ણના વુત્તા, તત્ર તસ્સં સમન્તપાસાદિકાયં સમન્તપસાદિકભાવે ઇદં વક્ખમાનગાથાવચનં હોતીતિ યોજના. બાહિરનિદાનઅબ્ભન્તરનિદાનસિક્ખાપદનિદાનાનં વસેન નિદાનપ્પભેદદીપનં વેદિતબ્બં. ‘‘થેરવાદપ્પકાસનં વત્થુપ્પભેદદીપન’’ન્તિપિ વદન્તિ. ‘‘સિક્ખાપદાનં પચ્ચુપ્પન્નવત્થુપ્પભેદદીપન’’ન્તિપિ વત્તું વટ્ટતિ. સિક્ખાપદનિદાનન્તિ પન વેસાલીઆદિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા એત્થાતિ સમન્તપાસાદિકાય. સમ્પસ્સતં વિઞ્ઞૂનન્તિ સમ્બન્ધો, તસ્મા અયં સમન્તપાસાદિકાત્વેવ પવત્તાતિ યોજેતબ્બા.
ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય વિમતિવિનોદનિયં
વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.