પાચિત્તિયકણ્ડં
૧. મુસાવાદવગ્ગો
૧. મુસાવાદસિક્ખાપદવણ્ણના
સમ્પજાનમુસાવાદેતિ મુસાતિ અભૂતં અતચ્છં વત્થુ, વાદોતિ તસ્સ ભૂતતો તચ્છતો વિઞ્ઞાપનં, સમ્પજાનસ્સ મુસાવાદો સમ્પજાનમુસાવાદો, તસ્મિં સમ્પજાનમુસાવાદેતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પુબ્બે’’તિઆદિ. સો ચ પન મુસાવાદો પુબ્બભાગક્ખણે, તઙ્ખણે ચ વિજાનન્તસ્સ હોતિ ‘‘પુબ્બેવસ્સ હોતિ ‘મુસા ભણિસ્સ’ન્તિ, ભણન્તસ્સ હોતિ ‘મુસા ભણામી’’’તિ (પાચિ॰ ૪) વુત્તત્તાતિ આહ ‘‘પુબ્બેપિ જાનિત્વા વચનક્ખણેપિ જાનન્તસ્સા’’તિ. એતઞ્હિ દ્વયં અઙ્ગભૂતં, ઇતરં પન હોતુ વા, મા વા, અકારણમેતં. નનુ ચેતં ભણનમેવ ઞાયતીતિ આહ ‘‘ભણનઞ્ચ નામા’’તિઆદિ. અભૂતસ્સાતિ અતચ્છસ્સ.
હત્થકં સક્યપુત્તન્તિ એત્થ હત્થકોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. સક્યાનં પુત્તોતિ સક્યપુત્તો. બુદ્ધકાલે કિર સક્યકુલતો અસીતિ પુરિસસહસ્સાનિ પબ્બજિંસુ, તેસં સો અઞ્ઞતરો. અવજાનિત્વા પટિજાનનાદિવત્થુસ્મિન્તિ એત્થ અવજાનિત્વા પટિજાનનં નામ તિત્થિયેહિ સદ્ધિં કથેન્તો અત્તનો વાદે કઞ્ચિ દોસં સલ્લક્ખેન્તો ‘‘નાયં મમ વાદો’’તિ અવજાનિત્વા પુન કથેન્તો કથેન્તો નિદ્દોસતં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘મમેવ અયં વાદો’’તિ પટિજાનાતિ. આદિસદ્દેન પટિજાનિત્વા અવજાનનં, અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરણં, સમ્પજાનમુસાભાસનં, સઙ્કેતં કત્વા વિસંવાદકરણઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. ઇદાનિ આપત્તિભેદદસ્સનત્થં ‘‘ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મારોચનત્થ’’ન્તિઆદિ વુત્તં.
અનુપધારેત્વા સહસા ભણન્તસ્સાતિ અવીમંસિત્વા વેગેન દિટ્ઠમ્પિ ‘‘અદિટ્ઠં મે’’તિઆદિના ભણન્તસ્સ ‘‘અઞ્ઞં ભણિસ્સામી’’તિ અઞ્ઞં ભણન્તસ્સાતિ યો મન્દત્તા મોમૂહત્તા પક્ખલન્તો ‘‘ચીવર’’ન્તિ વત્તબ્બે ‘‘ચીર’’ન્તિઆદીનિ ભણતિ, અયં ‘‘અઞ્ઞં ભણિસ્સામી’’તિ અઞ્ઞં ભણતિ નામ. યો પન સામણેરેન ‘‘અપિ, ભન્તે, મય્હં ઉપજ્ઝાયં પસ્સિત્થા’’તિ વિસંવાદનપુરેક્ખારતાતિ વિસં વાદેન્તિ એતેનાતિ વિસંવાદનં, વઞ્ચનાધિપ્પાયવસપ્પવત્તં ચિત્તં, તસ્સ પુરેક્ખારતા વિસંવાદનપુરેક્ખારતા, વિસંવાદનચિત્તસ્સ પુરતો કરણન્તિ અત્થો.
મુસાવાદસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. ઓમસવાદસિક્ખાપદવણ્ણના
ઓમસવાદેતિ ખુંસનગરહણવચને. યસ્મા પન તં નેવ કણ્ણસુખં, ન હદયસુખં, તસ્મા તેન કણ્ણઞ્ચેવ હદયઞ્ચ વિજ્ઝતીતિ આહ ‘‘ઓવિજ્ઝનવચને’’તિ, જાતિઆદીહિ ઘટેત્વા વચનેતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘જાતિનામા’’તિઆદિ. તત્થ જાતિ નામ બ્રાહ્મણાદિ ઉક્કટ્ઠા ચેવ ચણ્ડાલાદિ હીના ચ જાતિ. નામં નામ અવકણ્ણકાદિ હીનઞ્ચેવ બુદ્ધરક્ખિતાદિ ઉક્કટ્ઠઞ્ચ નામં. ગોત્તં નામ કોસિયાદિ હીનઞ્ચેવ ગોતમાદિ ઉક્કટ્ઠઞ્ચ ગોત્તં. કમ્મં નામ પુપ્ફછડ્ડકાદિ હીનઞ્ચેવ કસિવણિજ્જાદિ ઉક્કટ્ઠઞ્ચ કમ્મં. સિપ્પં નામ નળકારાદિ હીનઞ્ચેવ મુદ્દાગણનાદિ ઉક્કટ્ઠઞ્ચ સિપ્પં. આબાધો નામ સબ્બોપિ રોગો હીનોયેવ. અથ વા મધુમેહો ઉક્કટ્ઠો, સેસો હીનોતિ વેદિતબ્બો. લિઙ્ગં નામ અતિદીઘાદિ હીનઞ્ચેવ નાતિદીઘાદિ ઉક્કટ્ઠઞ્ચ લિઙ્ગં. કિલેસો નામ રાગાદિકો સબ્બોપિ કિલેસો. આપત્તિ નામ સોતાપત્તાદિકા ઉક્કટ્ઠા ચેવ પારાજિકાદિ અનુક્કટ્ઠા ચ આપત્તિ. અક્કોસો નામ ‘‘ઓટ્ઠોસી’’તિઆદિકો હીનો ચેવ ‘‘પણ્ડિતોસી’’તિઆદિકો (પાચિ॰ ૧૫) ઉક્કટ્ઠો ચ અક્કોસો.
યથા તથાતિ પાળિઆગતાનાગતપદાનં યેન કેનચિ આકારેન. ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે ઠપેત્વા ભિક્ખું ભિક્ખુનિઆદયો સબ્બે સત્તા અનુપસમ્પન્નટ્ઠાને ઠિતાતિ આહ ‘‘ઇધ ચા’’તિઆદિ. દવકમ્યતા નામ કેળિહસાધિપ્પાયતા. સબ્બત્થાતિ ઉપસમ્પન્નાનુપસમ્પન્નેસુ ચેવ પાળિઆગતાનાગતપદેસુ ચાતિ સબ્બત્થ. અત્થધમ્મઅનુસાસનિપુરેક્ખારાનન્તિ એત્થ ‘‘ચણ્ડાલોસી’’તિઆદિકાય પાળિયા અત્થં વણ્ણેન્તો અત્થપુરેક્ખારો નામ. પાળિં વાચેન્તો ધમ્મપુરેક્ખારો નામ. અનુસિટ્ઠિયં ઠત્વા ‘‘ઇદાનિપિ ચણ્ડાલોસિ, પાપં મા અકાસિ. મા તમોતમપરાયણો અહોસી’’તિઆદિના (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૫) નયેન કથેન્તો અનુસાસનિપુરેક્ખારો નામાતિ વેદિતબ્બો.
ઓમસવાદસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. પેસુઞ્ઞસિક્ખાપદવણ્ણના
ભિક્ખુપેસુઞ્ઞેતિ પિસતીતિ પિસુણા, યાય વાચાય સમગ્ગે સત્તે અવયવભૂતે વગ્ગે ભિન્ને કરોતિ, સા વાચા પિસુણા, પિસુણા એવ પેસુઞ્ઞં, તાય વાચાય સમન્નાગતો પિસુણો, તસ્સ કમ્મં પેસુઞ્ઞં, ભિક્ખુસ્સ પેસુઞ્ઞં ભિક્ખુપેસુઞ્ઞં, તસ્મિં ભિક્ખુપેસુઞ્ઞે, ભિક્ખુતો સુત્વા ભિક્ખુના, ભિક્ખુસ્સ વા ઉપસંહટપેસુઞ્ઞેતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘જાતિઆદીહી’’તિઆદિ. તઞ્ચ ખો દ્વીહિ કારણેહિ ઉપસંહરતીતિ આહ ‘‘ભિક્ખુનો પિયકમ્યતાય વા’’તિઆદિ. તત્થ ભિક્ખુનો પિયકમ્યતાયાતિ યસ્સ તં ભાસતિ, તસ્સ ભિક્ખુનો ‘‘એવમહં એતસ્સ પિયો ભવિસ્સામી’’તિ અત્તનો પિયભાવં પત્થયમાનતાય. ભેદાધિપ્પાયેનાતિ ‘‘એવમયં તેન સદ્ધિં ભિજ્જિસ્સતી’’તિ પરસ્સ પરેન ભેદં ઇચ્છન્તેન. અથ વા પિયસુઞ્ઞકરણતો પેસુઞ્ઞં (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૩૬) નિરુત્તિનયેન, યાય વાચાય યસ્સ તં ભાસતિ, તસ્સ હદયે અત્તનો પિયભાવં, પરસ્સ ચ સુઞ્ઞભાવં કરોતિ, સા વાચા, ‘‘ભિક્ખુસ્સ પેસુઞ્ઞં ભિક્ખુપેસુઞ્ઞ’’ન્તિઆદિના એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ‘‘વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘જાતિઆદીહિ અક્કોસવત્થૂહી’’તિઆદિના વુત્તનયેન.
પાળિમુત્તકઅક્કોસૂપસંહારેતિ પાપગરહિતાય વદન્તસ્સાતિ એકં અક્કોસન્તં, એકઞ્ચ
પેસુઞ્ઞસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. પદસોધમ્મસિક્ખાપદવણ્ણના
પદસો ધમ્મં વાચેય્યાતિ એકતો પદં પદં ધમ્મં વાચેય્ય, કોટ્ઠાસં કોટ્ઠાસં વાચેય્યાતિ અત્થો. યસ્મા ન કેવલં તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હધમ્મંયેવ પદસો વાચેન્તસ્સ આપત્તિ, તસ્મા ‘‘સઙ્ગીતિત્તયં અનારુળ્હમ્પી’’તિઆદિ વુત્તં. આદિ-સદ્દેન (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૫) સીલૂપદેસ ધુતઙ્ગપઞ્હઆરમ્મણકથા બુદ્ધિકદણ્ડકઞ્ઞાણવત્થુઅસુભકથાદીનં ગહણં. મેણ્ડકમિલિન્દપઞ્હેસુ થેરસ્સ સકપ્પટિભાને અનાપત્તિ. યં રઞ્ઞો સઞ્ઞાપનત્થં આહરિત્વા વુત્તં, તત્થ આપત્તિ. વણ્ણપિટકઅઙ્ગુલિમાલપિટકરટ્ઠપાલગજ્જિતઆળવકગજ્જિતગૂળ્હમગ્ગગૂળ્હવેસ્સન્તરગૂળ્હવિનયવેદલ્લપિટકાદીનિ પન અબુદ્ધવચનાનિયેવ.
યસ્મા પન તં પદં ચતુબ્બિધં હોતિ, તસ્મા તં દસ્સેતું ‘‘પદાનુપદઅન્વક્ખરાનુબ્યઞ્જનેસૂ’’તિ વુત્તં. તત્થ પદન્તિ એકો ગાથાપાદો અધિપ્પેતો. અનુપદન્તિ દુતિયપાદો. અન્વક્ખરન્તિ એકેકં અક્ખરં. અનુબ્યઞ્જનન્તિ પુરિમબ્યઞ્જનેન સદિસં પચ્છાબ્યઞ્જનં. યં કિઞ્ચિ વા એકં અક્ખરં અન્વક્ખરં. અક્ખરસમૂહો અનુબ્યઞ્જનં. અક્ખરાનુબ્યઞ્જનસમૂહો પદં. પઠમં પદં પદમેવ, દુતિયં અનુપદન્તિ એવમેત્થ નાનાકરણં વેદિતબ્બં. એતેસુ પદાદીસુ યં કઞ્ચિ કોટ્ઠાસં ભિક્ખુઞ્ચ ભિક્ખુનિઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસપુગ્ગલેહિ સદ્ધિં એકતો ભણન્તસ્સ પદાદિગણનાય પાચિત્તિયન્તિ સમ્બન્ધો.
એત્થ પદગણનાય પાચિત્તિયં. થેરેન ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા’’તિ વુત્તે તં પદં અપાપુણિત્વા ‘‘મનોસેટ્ઠા મનોમયા’’તિ વચનકાલે પત્તેન સામણેરેન એકતો ભણન્તસ્સ અનુપદગણનાય. ‘‘રૂપં અનિચ્ચ’’ન્તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૫૩, ૩૫૬) વચનકાલે તેન સદ્ધિં ‘‘રૂ’’ કારમત્તમેવ વાચેન્તસ્સ અન્વક્ખરગણનાય. એસ નયો ગાથાબન્ધેપિ. ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચં, વેદના અનિચ્ચા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૫૩, ૩૫૬) ઇમં સુત્તં વાચયમાનો થેરેન ‘‘રૂપં અનુબ્યઞ્જનગણનાય પાચિત્તિયન્તિ વેદિતબ્બં.
તિકપાચિત્તિયન્તિ અનુપસમ્પન્ને અનુપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઉપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન તીણિ પાચિત્તિયાનિ. અનુપસમ્પન્નેન સદ્ધિં એકતો ઉદ્દેસગ્ગહણે એકતો ભણન્તસ્સ અનાપત્તીતિ સમ્બન્ધો. એસ નયો ‘‘સજ્ઝાયકરણે, તસ્સ સન્તિકે ઉદ્દેસગ્ગહણે’’તિ એત્થાપિ. તત્રાયં વિનિચ્છયો – ઉપસમ્પન્નો ચ અનુપસમ્પન્નો ચ નિસીદિત્વા ઉદ્દિસાપેન્તિ. આચરિયો ‘‘નિસિન્નાનં ભણામી’’તિ તેહિ સદ્ધિં એકતો વદતિ, આચરિયસ્સેવ આપત્તિ. અનુપસમ્પન્નેન સદ્ધિં ગણ્હન્તસ્સ અનાપત્તિ. દ્વેપિ ઠિતા ગણ્હન્તિ, એસેવ નયો. દહરભિક્ખુ નિસિન્નો, સામણેરો ઠિતો, ‘‘નિસિન્નસ્સ ભણામી’’તિ ભણતો અનાપત્તિ. સચે દહરો તિટ્ઠતિ, ઇતરો નિસીદતિ, ‘‘ઠિતસ્સ ભણામી’’તિ ભણતોપિ અનાપત્તિ. સચે બહૂનં ભિક્ખૂનં અન્તરે એકો સામણેરો નિસિન્નો હોતિ, તસ્મિં નિસિન્ને પદસો ધમ્મં વાચેન્તસ્સ અચિત્તકા આપત્તિ. સચે સામણેરો ઉપચારં મુઞ્ચિત્વા ઠિતો વા નિસિન્નો વા હોતિ, યેસં વાચેતિ, તેસુ અપરિયાપન્નત્તા એકેન દિસાભાગેન પલાયનકગન્થં નામ ગણ્હાતીતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, તસ્મા અનાપત્તિ.
સજ્ઝાયકરણેતિ અનુપસમ્પન્નેન સદ્ધિં એકતો સજ્ઝાયકરણે. તસ્સ સન્તિકે ઉદ્દેસગ્ગહણેતિ અનુપસમ્પન્નસ્સ સન્તિકે ઉદ્દેસગ્ગહણે. યેભુય્યેન પગુણગન્થં ભણન્તસ્સાતિ સચે એકગાથાય એકો ઓસારેન્તસ્સ ચાતિ પરિસામજ્ઝે સુત્તં ઉચ્ચારેન્તસ્સ ચ.
પદસોધમ્મસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. પઠમસહસેય્યસિક્ખાપદવણ્ણના
ઇધ ‘‘ભિક્ખું ઠપેત્વા અવસેસો અનુપસમ્પન્નો નામા’’તિ (પાચિ॰ ૫૨) વચનતો તિરચ્છાનગતોપિ અનુપસમ્પન્નોયેવ, સો ચ ખો ન સબ્બો, મેથુનધમ્માપત્તિયા વત્થુભૂતોવાતિ આહ ‘‘અન્તમસો’’તિઆદિ. તસ્સ ચ પરિચ્છેદો મેથુનધમ્માપત્તિયા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. દિરત્તતિરત્તન્તિ દ્વિન્નં વા તિણ્ણં વા રત્તીનન્તિ પન વચનત્થમત્તદસ્સનત્થં વુત્તં, નિરન્તરતિરત્તદસ્સનત્થં વા દિરત્તગ્ગહણં કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. સહસેય્યન્તિ એકતો સેય્યં. સેય્યાતિ ચ કાયપ્પસારણસઙ્ખાતં સયનમ્પિ વુચ્ચતિ ‘‘સયનં સેય્યા’’તિ કત્વા, યસ્મિં સેનાસને સયન્તિ, તમ્પિ ‘‘સયન્તિ એત્થાતિ સેય્યા’’તિ કત્વા. તદુભયમ્પિ ઇધ સામઞ્ઞેન, એકસેસનયેન વા ગહિતન્તિ આહ ‘‘સબ્બચ્છન્નપરિચ્છન્ને’’તિઆદિ.
તત્થ યં સેનાસનં ઉપરિ પઞ્ચહિ છદનેહિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૧), અઞ્ઞેન વા કેનચિ અન્તમસો વત્થેનાપિ સબ્બમેવ પરિચ્છન્નં, ભૂમિતો પટ્ઠાય યાવ છદનં આહચ્ચ, અનાહચ્ચાપિ વા સબ્બન્તિમેન પરિયાયેન દિયડ્ઢહત્થુબ્બેધેન પાકારેન વા અઞ્ઞેન વા કેનચિ અન્તમસો વત્થેનાપિ પરિક્ખિત્તં, ઇદં સબ્બચ્છન્નસબ્બપરિચ્છન્નં નામ. યસ્સ પન ઉપરિ બહુતરં ઠાનં છન્નં, અપ્પં અચ્છન્નં, સમન્તતો ચ બહુતરં પરિક્ખિત્તં, અપ્પં અપરિક્ખિત્તં, ઇદં યેભુય્યેન છન્નં યેભુય્યેન પરિચ્છન્નં નામ. તસ્મિં સબ્બચ્છન્નપરિચ્છન્ને, યેભુય્યેન છન્નપરિચ્છન્ને વા.
વિદહેય્યાતિ કરેય્ય, તઞ્ચ ખો અત્થતો સમ્પાદનન્તિ આહ ‘‘સમ્પાદેય્યા’’તિ. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો ‘‘સેનાસનસઙ્ખાતં સેય્યં પવિસિત્વા કાયપ્પસારણસઙ્ખાતં દિયડ્ઢહત્થુબ્બેધો વડ્ઢકિહત્થેન ગહેતબ્બો. એકૂપચારોતિ વલઞ્જનદ્વારસ્સ એકત્તં સન્ધાય વુત્તં. સતગબ્ભં વા ચતુસાલં એકૂપચારં હોતીતિ સમ્બન્ધો. તત્થ વાતિ પુરિમપુરિમદિવસે યત્થ વુટ્ઠં, તસ્મિંયેવ સેનાસને વા. અઞ્ઞત્થ વા તાદિસેતિ યથાવુત્તલક્ખણેન સમન્નાગતે અઞ્ઞસ્મિં પુબ્બે અવુટ્ઠસેનાસને વા. તેન વાતિ યેન સહ પુરિમપુરિમદિવસે વુટ્ઠં, તેન વા. અઞ્ઞેન વાતિ યેન સહ પુરિમપુરિમસ્મિં દિવસે વુટ્ઠં, તતો અઞ્ઞેન વા. સઙ્ખેપોતિ સઙ્ખેપવણ્ણના. યદિ એવં વિત્થારો કથં વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘વિત્થારો પના’’તિઆદિ.
ઉપડ્ઢચ્છન્નપરિચ્છન્નાદીસૂતિ આદિસદ્દેન ‘‘સબ્બચ્છન્ને ચૂળકપરિચ્છન્ને દુક્કટં, યેભુય્યેન છન્ને ચૂળકપરિચ્છન્ને દુક્કટં, સબ્બપરિચ્છન્ને ચૂળકચ્છન્ને દુક્કટં, યેભુય્યેન પરિચ્છન્ને ચૂળકચ્છન્ને દુક્કટ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૩) અટ્ઠકથાયં વુત્તાનં ગહણં. તતિયાય રત્તિયા પુરારુણા નિક્ખમિત્વા પુન વસન્તસ્સાતિ તતિયાય રત્તિયા અરુણતો પુરેતરમેવ નિક્ખમિત્વા અરુણં બહિ ઉટ્ઠાપેત્વા ચતુત્થદિવસે અત્થઙ્ગતે સૂરિયે પુન વસન્તસ્સ. સબ્બચ્છન્નસબ્બાપરિચ્છન્નાદીસૂતિ આદિસદ્દેન ‘‘સબ્બપરિચ્છન્ને સબ્બઅચ્છન્ને, યેભુય્યેન અચ્છન્ને યેભુય્યેન અપરિચ્છન્ને’’તિ (પાચિ॰ ૫૪) પાળિયં આગતાનં, ‘‘ઉપડ્ઢચ્છન્ને ચૂળકપરિચ્છન્ને અનાપત્તિ, ઉપડ્ઢપરિચ્છન્ને ચૂળકચ્છન્ને અનાપત્તિ, ચૂળકચ્છન્ને ચૂળકપરિચ્છન્ને અનાપત્તી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૩) અટ્ઠકથાયં આગતાનઞ્ચ ગહણં.
પઠમસહસેય્યસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. દુતિયસહસેય્યસિક્ખાપદવણ્ણના
મનુસ્સિત્થિયાતિ જીવમાનકમનુસ્સિત્થિયા. ‘‘મતિત્થી પન કિઞ્ચાપિ પારાજિકવત્થુભૂતા, અનુપાદિન્નપક્ખે પન ઠિતત્તા સહસેય્યાપત્તિં ન કરોતી’’તિ (વજિર॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૫૫) વદન્તિ. અદિસ્સમાનરૂપાહિ પન યક્ખિપેતીહિ, મેથુનસ્સ અવત્થુભૂતાય પઠમદિવસેપીતિ પઠમસ્મિં વિય સિક્ખાપદે ન ચતુત્થેયેવ દિવસે, અથ ખો ઇધ પઠમદિવસેપીતિ અત્થો. ઇમિના ઇધ દિવસપરિચ્છેદો નત્થીતિ દસ્સેતિ. અઙ્ગેસુ પન પાચિત્તિયવત્થુકસેનાસનં, તત્થ માતુગામેન સહ નિપજ્જનં, સૂરિયત્થઙ્ગમનન્તિ તીણિ અઙ્ગાનીતિ અયમ્પિ વિસેસો દટ્ઠબ્બો.
દુતિયસહસેય્યસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭. ધમ્મદેસનાસિક્ખાપદવણ્ણના
છપ્પઞ્ચવાચાહીતિ છહિ પઞ્ચહિ વાચાહિ. વાચાપરિચ્છેદો પનેત્થ કથં વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘ઉત્તરિ છપ્પઞ્ચવાચાહી’’તિઆદિ. સબ્બત્થાતિ સુત્તે, અટ્ઠકથાયઞ્ચ. સચે અટ્ઠકથં, ધમ્મપદં, જાતકાદિવત્થું વા કથેતુકામો હોતિ, છપ્પદમત્તમેવ કથેતું વટ્ટતિ. પાળિયા સદ્ધિં કથેન્તેન એકં પદં પાળિતો, પઞ્ચ અટ્ઠકથાતોતિ એવં છ પદાનિ અનતિક્કમિત્વાવ કથેતબ્બો. પુરિસેનાતિ મનુસ્સપુરિસેન. તેનાહ ‘‘મનુસ્સવિગ્ગહં ગહેત્વા પના’’તિઆદિ.
તિકપાચિત્તિયન્તિ માતુગામે માતુગામસઞ્ઞિવેમતિકઅમાતુગામસઞ્ઞીનં વસેન તીણિ પાચિત્તિયાનિ. અઞ્ઞસ્સ વા માતુગામસ્સાતિ એકસ્સ માતુગામસ્સ દેસેત્વા નિસિન્ને પુન આગતસ્સ અઞ્ઞસ્સ માતુગામસ્સ, એવં પન એકાસને નિસિન્નેન માતુગામસતસ્સાપિ દેસેતું વટ્ટતિ ઇરિયાપથપરિવત્તાભાવોતિ અત્તનો વા માતુગામસ્સ વા ઇરિયાપથપરિવત્તાભાવો. કપ્પિયકારકસ્સાભાવોતિ વિઞ્ઞુસ્સ કપ્પિયકારકસ્સાભાવો, દુતિયાનિયતે વુત્તલક્ખણસ્સ મનુસ્સસ્સ અભાવોતિ વુત્તં હોતિ. કિરિયાકિરિયન્તિ એત્થ ઉત્તરિ છપ્પઞ્ચવાચાહિ ધમ્મદેસના કિરિયા, કપ્પિયકારકસ્સ અગ્ગહણં અકિરિયાતિ દટ્ઠબ્બં.
ધમ્મદેસનાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. ભૂતારોચનસિક્ખાપદવણ્ણના
નિપ્પરિયાયેનાતિ પરિયાયેન આરોચિતન્તિ ‘‘યો તે વિહારે વસિ, સો ભિક્ખુ પઠમં ઝાનં સમાપજ્જિ, સમાપજ્જતિ, સમાપન્નો’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૭૫) અઞ્ઞાપદેસેન ભણિતં. પરિનિબ્બાનકાલે (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૭૭), પન અન્તરા વા અતિકડ્ઢિયમાનેન ઉપસમ્પન્નસ્સ ભૂતં આરોચેતું વટ્ટતિ. અનતિકડ્ઢિયમાનેનાપિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૭૭) તથારૂપે કારણે સતિ આરોચેતું વટ્ટતિયેવ. તેનેવ અઞ્ઞતરેન દહરભિક્ખુના ઉપવદિતો અઞ્ઞતરો થેરો ‘‘આવુસો, ઉપરિમગ્ગત્થાય વાયામં મા અકાસિ, ખીણાસવો તયા ઉપવદિતો’’તિ આહ. થેરેન ચ ‘‘અત્થિ તે, આવુસો, ઇમસ્મિં સાસને પતિટ્ઠા’’તિ પુટ્ઠો દહરભિક્ખુ ‘‘આમ, ભન્તે, સોતાપન્નો આહ’’ન્તિ અવોચ. ‘‘કારકો અય’’ન્તિ ઞત્વાપિ પટિપત્તિયા અમોઘભાવદસ્સનેન સમુત્તેજનાય, સમ્પહંસનાય ચ અરિયા અત્તાનં પકાસેન્તિયેવ. તેનાહ ‘‘તથારૂપે કારણે સતિ ઉપસમ્પન્નસ્સ આરોચયતો’’તિ. સુતપરિયત્તિસીલગુણં પન અનુપસમ્પન્નસ્સપિ આરોચેતું વટ્ટતિ. કસ્મા ન ઇધ ઉમ્મત્તકાદયો ગહિતાતિ આહ ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિ. આદિસદ્દેન ખિત્તચિત્તવેદનાટ્ટાનં ગહણં. તસ્મિં સતીતિ ઉમ્મત્તકાદિભાવે સતિ. ઇધ ન ગહિતાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે પદભાજનિયં ન ગહિતા. અચિત્તકન્તિ પણ્ણત્તિજાનનચિત્તાભાવેન અચિત્તકં. કુસલાબ્યાકતચિત્તેહિ દ્વિચિત્ત’’ન્તિ ઇદં ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન અરિયપુગ્ગલેયેવ સન્ધાય વુત્તં. ન હિ પણ્ણત્તિં અજાનન્તા ઝાનલાભિનો પુથુજ્જના વત્થુમ્હિ લોભવસેન અકુસલચિત્તેનાપિ ન આરોચેન્તીતિ. દુક્ખવેદનાય વા અભાવતો ‘‘દ્વિવેદન’’ન્તિ ઇમસ્સ અનુરૂપં કત્વા એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.
ભૂતારોચનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯. દુટ્ઠુલ્લારોચનસિક્ખાપદવણ્ણના
દ્વિન્નં ‘આપત્તિક્ખન્ધાનન્તિ પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસસઙ્ખાતાનં દ્વિન્નં આપત્તિક્ખન્ધાનં. આયતિં સંવરત્થાયાતિ ‘‘એવમેસ પરેસુ હિરોત્તપ્પેનાપિ આયતિં આપત્તીનઞ્ચ કુલાનઞ્ચ પરિયન્તં કત્વા વા અકત્વા વાતિ ‘‘એત્તકા આપત્તિયો આરોચેતબ્બા, એત્તકેસુ કુલેસુ આરોચેતબ્બા’’તિ એવં આપત્તીનઞ્ચ કુલાનઞ્ચ પરિયન્તં કત્વા વા અકત્વા વા.
અદુટ્ઠુલ્લાયાતિ પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસં ઠપેત્વા અવસેસપઞ્ચાપત્તિક્ખન્ધસઙ્ખાતાય અદુટ્ઠુલ્લાય આપત્તિયા. અવસેસે છ આપત્તિક્ખન્ધેતિ સઙ્ઘાદિસેસવજ્જિતે સેસે છ આપત્તિક્ખન્ધે. પુરિમપઞ્ચસિક્ખાપદવીતિક્કમસઙ્ખાતં દુટ્ઠુલ્લન્તિ પાણાતિપાતવેરમણિઆદિકસ્સ આદિતો પઞ્ચસિક્ખાપદસ્સ વીતિક્કમસઙ્ખાતં દુટ્ઠુલ્લં. ઇતરં અદુટ્ઠુલ્લં વા અજ્ઝાચારન્તિ તતો અઞ્ઞં વિકાલભોજનાદિકપઞ્ચકં, સુક્કવિસટ્ઠિકાયસંસગ્ગદુટ્ઠુલ્લઅત્તકામઞ્ચેતિ અદુટ્ઠુલ્લં વા અજ્ઝાચારં. વત્થુમત્તન્તિ ‘‘અયં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં આપન્નો, દુટ્ઠુલ્લં, અત્તકામં, કાયસંસગ્ગં આપન્નો’’તિ એવં વત્થુમત્તં વા આરોચેન્તસ્સ. આપત્તિમત્તન્તિ ‘‘અયં પારાજિકં આપન્નો, સઙ્ઘાદિસેસં, થુલ્લચ્ચયં, પાચિત્તિયં, પાટિદેસનીયં, દુક્કટં, દુબ્ભાસિતં આપન્નો’’તિ એવં આપત્તિમત્તં વા આરોચેન્તસ્સ. વુત્તલક્ખણસ્સાતિ ‘‘પારાજિકં અનજ્ઝાપન્નસ્સા’’તિ કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ દુટ્ઠુલ્લારોચનસિક્ખાપદવણ્ણના) એવં વુત્તલક્ખણસ્સ. સવત્થુકોતિ વત્થુના સહ ઘટિતો.
દુટ્ઠુલ્લારોચનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦. પથવીખણનસિક્ખાપદવણ્ણના
પાસાણસક્ખરકથલમરુમ્બવાલુકાદીસૂતિ એત્થ મુટ્ઠિપ્પમાણતો ઉપરિ પાસાણાતિ વેદિતબ્બા. મુટ્ઠિપ્પમાણા સક્ખરા. કથલાતિ કપાલખણ્ડાનિ. મરુમ્બાતિ કટસક્ખરા. વાલુકા વાલિકાયેવ. અઞ્ઞતરસ્સ તતિયભાગો હોતીતિ તતિયો ભાગો હોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યતો પંસું વા મત્તિકં વા આહરાપેત્વા વિસું વિસું કતે દ્વે કોટ્ઠાસા પંસુ વા મત્તિકા વા એકો પાસાણાદીસુ અઞ્ઞતરો હોતિ, અયં મિસ્સકપથવી નામાતિ. ઓવટ્ઠો નામ દેવેન ઓવટ્ઠો (પાચિ॰ ૮૬). વુત્તન્તિ પદભાજનિયં, સીહળટ્ઠકથાયમેવ વા વુત્તં અધિકતરપાસાણાદિમિસ્સાતિ વા-સદ્દો અવુત્તવિકપ્પત્થો, તેન ઊનકચતુમાસોવટ્ઠપથવિં સઙ્ગણ્હાતિ. સુદ્ધપાસાણાદિભેદાયાતિ સુદ્ધા પાસાણા એત્થાતિ સુદ્ધપાસાણા, સા આદિ યસ્સ ભેદસ્સ સો સુદ્ધપાસાણાદિ. આદિ-સદ્દેન સુદ્ધસક્ખરાદીનં ગહણં. સુદ્ધપાસાણાદિભેદો યસ્સા સા સુદ્ધપાસાણાદિભેદા, તાય સુદ્ધપાસાણાદિભેદાય, સુદ્ધપાસાણાદિપ્પકારાયાતિ અત્થો.
સયં ખણતીતિ એત્થ યો અન્તમસો પાદઙ્ગુટ્ઠકેનપિ ખણતિ, ઉદકમ્પિ છડ્ડેન્તો ભિન્દતિ, પાદઙ્ગુટ્ઠકેનપિ વિલિખતિ, પત્તમ્પિ પચન્તો દહતિ, સો સબ્બો ખણતિયેવાતિ વેદિતબ્બો. તેનાહ ‘‘ખણનભેદનવિલેખનપચનાદીહિ વિકોપેતીતિ. પત્તં પચન્તેન (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૭) હિ પુબ્બે પક્કટ્ઠાનેયેવ પચિતબ્બો. અદડ્ઢાય પથવિયા અગ્ગિં ઠપેતું ન વટ્ટતિ. પત્તપચનકપાલસ્સ પન ઉપરિ અગ્ગિં ઠપેતું વટ્ટતિ. દારૂનં ઉપરિ ઠપેતિ, સો અગ્ગિ તાનિ દહન્તો ગન્ત્વા પથવિં દહતિ, ન વટ્ટતિ. ઇટ્ઠકપાસાણાદીસુપિ એસેવ નયો. તત્રાપિ હિ ઇટ્ઠકાદીનંયેવ ઉપરિ ઠપેતું વટ્ટતિ. કસ્મા? તેસં અનુપાદાનત્તા. ન હિ તાનિ અગ્ગિસ્સ ઉપાદાનસઙ્ખં ગચ્છન્તિ. સુક્ખખાણુરુક્ખાદીસુપિ અગ્ગિં દાતું ન વટ્ટતિ. સચે પન ‘‘પથવિં અપત્તમેવ નિબ્બાપેત્વા ગમિસ્સામી’’તિ દેતિ, વટ્ટતિ. પચ્છા નિબ્બાપેતું ન સક્કોતિ, અવિસયત્તા અનાપત્તિ. વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘ખણનભેદનવિલિખનપચનાદીહી’’તિ વુત્તેનેવ નયેન. નિયમેત્વાતિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા. ઇતરોતિ આણાપકો.
‘‘પોક્ખરણિં ખણા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૬) વદતિ, વટ્ટતિ. ખતાયેવ પોક્ખરણી નામ હોતિ, તસ્મા અયં કપ્પિયવોહારો. એસ નયો ‘‘વાપિં, તળાકં, આવાટં ખણા’’તિઆદીસુપિ. ‘‘ઇમં ઓકાસં ખણ, ઇમસ્મિં ઓકાસે પોક્ખરણિં ખણા’’તિ પન વત્તું ન વટ્ટતિ. ‘‘કન્દં ખણ મૂલં ખણા’’તિ અનિયમેત્વા વત્તું વટ્ટતિ. ‘‘ઇમં વલ્લિં ખણ, ઇમસ્મિં ઓકાસે કન્દં વા મૂલં વા ખણા’’તિ વત્તું ન વટ્ટતિ. તેનાહ ‘‘ઓકાસં અનિયમેત્વા…પે॰… ભણન્તસ્સા’’તિ. આતપેન સુક્ખકદ્દમો ચ ફલતિ, તત્ર યો હેટ્ઠા પથવિયા અસમ્બદ્ધો, તમેવ અપનેતું વટ્ટતિ. એસ નયો ગોકણ્ટકેપિ ‘‘આતપેન…પે॰… અસમ્બદ્ધ’’ન્તિ. તત્થ ગોકણ્ટકો (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૬) નામ ગાવીનં ખુરચ્છિન્નકદ્દમો વુચ્ચતિ. સચે પન હેટ્ઠિમતલેન ભૂમિસમ્બન્ધો, વિકોપેતું ન વટ્ટતિ. ભિજ્જિત્વા પતિતનદિતટન્તિ ભિજ્જિત્વા નદિસામન્તા પતિતં ઓમકચાતુમાસં ઓવટ્ઠં નદિતટં. સચે પન ભિજ્જિત્વા ઉદકેયેવ પકતિ, દેવે અતિરેકચાતુમાસં ઓવટ્ઠેપિ ઉદકેયેવ ઉદકસ્સ પતિતત્તા મહન્તમ્પિ નઙ્ગલચ્છિન્નમત્તિકાપિણ્ડન્તિ મહન્તમ્પિ કસિતટ્ઠાને હેટ્ઠા પથવિયા અસમ્બદ્ધં નઙ્ગલચ્છિન્નમત્તિકાપિણ્ડં. એવમાદિસદ્દેન કૂટાસિઞ્ચનયોગ્ગતનુકકદ્દમાદીનં ગહણં. અસઞ્ચિચ્ચ રુક્ખાદિપવટ્ટનેન ભિન્દન્તસ્સાતિ પાસાણરુક્ખાદીનિ વા પવટ્ટેન્તસ્સ, કત્તરદણ્ડેન વા આહચ્ચ આહચ્ચ ગચ્છન્તસ્સ પથવી ભિજ્જતિ, સા ‘‘તેન ભિન્દિસ્સામી’’તિ એવં સઞ્ચિચ્ચ અભિન્નત્તા અસઞ્ચિચ્ચ ભિન્ના નામ હોતિ, ઇતિ અસઞ્ચિચ્ચ રુક્ખાદિપ્પવટ્ટનેન ભિન્દન્તસ્સ અનાપત્તિ. અસતિયા પાદઙ્ગુટ્ઠકાદીહિ વિલિખન્તસ્સાતિ યો અઞ્ઞવિહિતો કેનચિ સદ્ધિં કિઞ્ચિ કથેન્તો પાદઙ્ગુટ્ઠકેન વા કત્તરયટ્ઠિયા વા પથવિં વિલિખન્તો તિટ્ઠતિ, તસ્સ એવં અસતિયા પાદઙ્ગુટ્ઠકાદીહિ વિલિખન્તસ્સ અનાપત્તિ.
પથવીખણનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
મુસાવાદવગ્ગો પઠમો.
૨. ભૂતગામવગ્ગો
૧. ભૂતગામસિક્ખાપદવણ્ણના
‘‘ભવન્તી’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૯૦) ઇમિના વિરુળ્હમૂલે નીલભાવં આપજ્જિત્વા વડ્ઢમાનકે તરુણગચ્છે દસ્સેતિ. ‘‘અહેસુ’’ન્તિ ઇમિના પન વડ્ઢિત્વા ઠિતે મહન્તે રુક્ખગચ્છાદિકે દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘જાયન્તી’’તિઆદિ. એત્થ ચ ‘‘ભવન્તી’’તિ ઇમસ્સ વિવરણં ‘‘જાયન્તિ વડ્ઢન્તી’’તિ, ‘‘અહેસુ’’ન્તિ ઇમસ્સ ‘‘જાતા વડ્ઢિતા’’તિ. ગામોતિ સમૂહો. પતિટ્ઠિતહરિતતિણરુક્ખાદીનન્તિ ભૂમિયં પતિટ્ઠિતસ્સ હરિતતિણસ્સ ચેવ હરિતરુક્ખાદીનઞ્ચ. આદિસદ્દેન ઓસધિગચ્છલતાદયો વેદિતબ્બા. નિમિત્તત્થે ચ ભુમ્મં. યો અત્થો સમ્પજ્જતિ, તમાહ ‘‘ભૂતગામપાતબ્યતાયા’’તિઆદિના.
નનુ સાસપબીજકસેવાલમ્પીતિ સાસપબીજકસઙ્ખાતં સેવાલમ્પિ, સાસપસેવાલં, બીજકસેવાલમ્પીતિ અત્થો. તત્થ સાસપસેવાલો નામ સાસપમત્તો ખુદ્દકસેવાલો. બીજકસેવાલો નામ ઉપરિ ખુદ્દકપત્તો હેટ્ઠા ખુદ્દકમૂલો સેવાલો.
મૂલબીજખન્ધબીજફળુબીજઅગ્ગબીજબીજબીજાનન્તિ એત્થ મૂલમેવ બીજં મૂલબીજં. એવં સેસેસુપિ. તત્થ મૂલબીજં હલિદ્દિઆદિકં. ખન્ધબીજં અસ્સત્થાદિકં. ફળુબીજં ઉચ્છુઆદિકં. અગ્ગબીજં હિરિવેરાદિકં. બીજંબીજં પુબ્બણ્ણાદિકં. ભાજનગતન્તિ સરાવાદિભાજનગતં. નિક્ખન્તં મૂલમત્તં એતસ્માતિ નિક્ખન્તમૂલમત્તં. મત્ત સદ્દેન ચેત્થ પણ્ણસ્સ નિક્ખમનં પટિક્ખિપતિ. એસ નયો નિક્ખન્તઅઙ્કુરમત્તન્તિ એત્થાપિ. સચે પન મૂલઞ્ચ પણ્ણઞ્ચ નિગ્ગતં, ભૂતગામસઙ્ખં ગચ્છતિ. વિદત્થિમત્તા પત્તવટ્ટિ નિગ્ગચ્છતીતિ વિદત્થિમત્તા અનીલવણ્ણા પત્તવટ્ટિ નિક્ખમતિ. તેનાહ ‘‘નિક્ખન્તે’’તિઆદિ. હરિતો ન હોતીતિ નીલવણ્ણો ન હોતિ. મુગ્ગાદીનં પન પણ્ણેસુ ઉટ્ઠિતેસુ, વીહિઆદીનં વા અઙ્કુરે હરિતે ભૂતગામસઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. એસ નયો અમ્બટ્ઠિઆદીસુ.
ભૂતગામબીજગામેતિ એત્થ ભૂતગામતો વિયોજિતં વિરુહનસમત્થમેવ મૂલબીજાદિકં બીજગામો નામાતિ વેદિતબ્બં. ઉભયત્થાતિ ભૂતગામબીજગામેસુ. અતથાસઞ્ઞિસ્સાતિ અભૂતગામાબીજગામસઞ્ઞિસ્સ. કો પન વાદો અભૂતગામાબીજગામેસુ અભૂતગામાબીજગામસઞ્ઞિસ્સ. અસઞ્ચિચ્ચાતિ પાસાણરુક્ખાદીનિ વા પવટ્ટેન્તસ્સ, સાખં વા કડ્ઢન્તસ્સ, કત્તરદણ્ડેન વા ભૂમિં પહરિત્વા ગચ્છન્તસ્સ તિણાનિ કુપ્પન્તિ. તાનિ તેન ‘‘વિકોપેસ્સામી’’તિ એવં સઞ્ચિચ્ચ અવિકોપિતત્તા અસઞ્ચિચ્ચ વિકોપિતાનિ નામ હોન્તિ. ઇતિ અસઞ્ચિચ્ચ વિકોપેન્તસ્સ અનાપત્તિ.
અસતિયાતિ
અજાનિત્વાતિ એત્થ અબ્ભન્તરે ‘‘બીજગામો’’તિ વા ‘‘ભૂતગામો’’તિ વા ન જાનાતિ, ‘‘વિકોપેમી’’તિ પન જાનાતિ. એવં તિણે વા પલાલપુઞ્જે વા ખણિત્તિં વા કુદાલં વા સઙ્ગોપનત્થાય
યેન કેનચિ અગ્ગિનાતિ કટ્ઠગ્ગિગોમયગ્ગિઆદીસુ યેન કેનચિ અગ્ગિના, અન્તમસો લોહખણ્ડેનપિ આદિત્તેન. ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વત્વાવાતિ યાય કાયચિ ભાસાય ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વત્વાવ. એવ-સદ્દેન પઠમં અગ્ગિના ફુસિત્વા પચ્છા ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વત્તું ન વટ્ટતી’’તિ દસ્સેતિ. ‘‘પઠમં અગ્ગિં નિક્ખિપિત્વા તં અનુદ્ધરિત્વાવ ‘કપ્પિય’ન્તિ વુત્તે પન વટ્ટતી’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૯૩) વદન્તિ. એસ નયો સેસેસુપિ. તથેવાતિ ‘કપ્પિય’ન્તિ વત્વાવ. અસ્સમહિંસસૂકરમિગગોરૂપાનં પન ખુરા અતિખિણા, તસ્મા તેહિ ન કાતબ્બં, કતમ્પિ અકતં હોતીતિ આહ ‘‘ઠપેત્વા ગોમહિંસાદીનં ખુરે’’તિ. હત્થિનખા પન ખુરા ન હોન્તિ, તસ્મા તેહિ વટ્ટતિ. તિરચ્છાનાનન્તિ સીહબ્યગ્ઘદીપિમક્કટાનં, સકુન્તાનઞ્ચ. તેસઞ્હિ નખા તિખિણા હોન્તિ, તસ્મા તેહિ કાતબ્બં. ‘‘અન્તમસો છિન્દિત્વા આહટેનપી’’તિ ઇમિના યેહિ કાતું વટ્ટતિ, તેહિ તત્થજાતકેહિ કાતબ્બન્તિ એત્થ વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ દસ્સેતિ. ‘‘સત્થે વુત્તનયેનેવા’’તિ ઇમિના છેદં વા વેધં વા દસ્સેન્તેન ‘‘કપ્પિયન્તિ વત્વાવા’’તિ વુત્તમતિદિસતિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ ‘‘કપ્પિયન્તિ વત્વાવ કાતબ્બ’’ન્તિઆદિના કપ્પિયં કરોન્તેન કત્તબ્બાકારમેવ દસ્સિતં, તથાપિ ભિક્ખુના ‘‘કપ્પિયં કરોહી’’તિ વુત્તેયેવ અનુપસમ્પન્નેન ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વત્વા અગ્ગિપરિજિતાદિ કાતબ્બન્તિ ગહેતબ્બં. અવચનં પન ‘‘પુનપિ કપ્પિયં કરોહીતિ કારેત્વાવ પરિભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ પઠમમેવ વુત્તત્તા.
એકસ્મિં…પે॰… કપ્પિયે કતે સબ્બં કતં હોતીતિ એકંયેવ ‘‘કપ્પિયં કરોમી’’તિ અધિપ્પાયેનપિ કપ્પિયે કતે એકાબદ્ધત્તા સબ્બં કતં દારુકં વિજ્ઝતીતિ જાનિત્વા વા અજાનિત્વા વા વિજ્ઝતિ વા વિજ્ઝાપેતિ વા, વટ્ટતિયેવ. ભત્તસિત્થે વિજ્ઝતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તં વિજ્ઝતિ, ન વટ્ટતીતિ વલ્લિઆદીનં ભાજનગતિકત્તાતિ અધિપ્પાયો. ભિન્દાપેત્વા કપ્પિયં કારેતબ્બન્તિ બીજતો મુત્તસ્સ કટાહસ્સ ભાજનગતિકત્તા વુત્તં. અબીજન્તિ અઙ્કુરજનનસમત્થબીજરહિતતરુણમ્બફલાદિ. તેનાહ ‘‘યં પન ફલં તરુણં હોતિ, અબીજ’’ન્તિ. નિબ્બત્તબીજં નામ બીજં નિબ્બત્તેત્વા વિસું કત્વા પરિભુઞ્જિતું સક્કુણેય્યં અમ્બપનસાદિફલં. તેનાહ ‘‘બીજં અપનેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ. તત્થ કપ્પિયકરણકિચ્ચં નત્થિ, સયમેવ કપ્પિયાનીતિ અધિપ્પાયો.
ભૂતગામસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. અઞ્ઞવાદકસિક્ખાપદવણ્ણના
યમત્થન્તિ તતો અઞ્ઞન્તિ પુચ્છિતત્થતો અઞ્ઞમત્થં. અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરણસ્સાતિ વિનયધરેન યં વચનં દોસપુચ્છનત્થં વુત્તં, તતો અઞ્ઞેન વચનેન પટિચ્છાદનસ્સ. પટિચ્છાદનત્થોપિ હિ ચરસદ્દો હોતિ અનેકત્થત્તા ધાતૂનં. વુત્તન્તિ પાળિયં વુત્તં.
સાવસેસં આપત્તિં આપન્નોતિ એત્થ ઠપેત્વા પારાજિકં સેસા સાવસેસાપત્તિ નામ, તં આપન્નો. અનુયુઞ્જિયમાનોતિ ‘‘કિં, આવુસો, ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ પુચ્છિયમાનો. અઞ્ઞેન વચનેનાતિ ‘‘કો આપન્નો? કિં આપન્નો? કિસ્મિં આપન્નો? કથં આપન્નો? કં ભણથ? કિં ભણથા’’તિ અઞ્ઞેન વચનેન. અઞ્ઞન્તિ ‘‘કિં ત્વં ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નોસી’’તિઆદિકં અનુયુઞ્જકવચનં. તથા તથા વિક્ખિપતીતિ તેન તેન પકારેન વિક્ખિપતિ. કિં વુત્તં હોતિ? સો (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૯૪) કિઞ્ચિ વીતિક્કમં દિસ્વા ‘‘આવુસો, આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ સઙ્ઘમજ્ઝે આપત્તિયા અનુયુઞ્જિયમાનો ‘‘કો આપન્નો’’તિ વદતિ. તતો ‘‘ત્વ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘અહં કિં આપન્નો’’તિ વદતિ. અથ ‘‘પાચિત્તિયં વા દુક્કટં વા’’તિ વુત્તે ‘‘અહં કિસ્મિં આપન્નો’’તિ
યો પન ભિક્ખુ સાવસેસં આપત્તિં આપન્નો, તં ન કથેતુકામો તુણ્હીભાવેન વિહેસેતીતિ સમ્બન્ધો. વિહેસેતીતિ ચિરનિસજ્જાચિરભાસનેહિ પિટ્ઠિઆગિલાયનતાલુસોસાદિવસેન સઙ્ઘં વિહેસેતિ, પરિસ્સમં તેસં કરોતીતિ અત્થો. પરિસ્સમો હિ વિહેસા નામ. અઞ્ઞવાદકકમ્મન્તિ અઞ્ઞવાદકસ્સ ભિક્ખુનો અઞ્ઞવાદકારોપનત્થં કાતબ્બં ઞત્તિદુતિયકમ્મં. વિહેસકકમ્મન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તસ્મિં સઙ્ઘેન કતેતિ તસ્મિં અઞ્ઞવાદકકમ્મે ચ વિહેસકકમ્મે ચ સઙ્ઘેન ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય કતે. તથા કરોન્તાનન્તિ તં પકારં કરોન્તાનં, અઞ્ઞવાદકઞ્ચ વિહેસકઞ્ચ કરોન્તાનન્તિ અત્થો.
‘‘વિહેસકેતિ અયમેત્થ અનુપઞ્ઞત્તી’’તિ અવચનઞ્ચેત્થ ‘‘આપત્તિકરા ચ હોતિ અઞ્ઞવાદકસિક્ખાપદાદીસુ વિયા’’તિ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ પઠમપારાજિકવણ્ણના) વુત્તત્તાયેવ પઞ્ઞાયતીતિ ધમ્મકમ્મે તિકપાચિત્તિયન્તિ ધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞિવેમતિકઅધમ્મકમ્મસઞ્ઞીનં વસેન તીણિ પાચિત્તિયાનિ. અધમ્મકમ્મે તિકદુક્કટન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અનારોપિતેતિ કમ્મવાચાય અનારોપિતે, અપ્પતિટ્ઠાપિતેતિ અત્થો. ગેલઞ્ઞેનાતિ યેન કથેતું ન સક્કોતિ, મુખે તાદિસેન બ્યાધિના. સઙ્ઘસ્સ ભણ્ડનાદીનિ ભવિસ્સન્તીતિ સઙ્ઘમજ્ઝે કથિતે તપ્પચ્ચયા સઙ્ઘસ્સ ભણ્ડનં વા કલહો વા વિગ્ગહો વા વિવાદો વા સઙ્ઘભેદો વા સઙ્ઘરાજિ વા ભવિસ્સન્તીતિ ઇમિના વા અધિપ્પાયેન ન કથેન્તસ્સ. એત્થ ચ અધમ્મેનાતિ અભૂતેન વત્થુના.
‘‘સમુટ્ઠાનાદીનિ અદિન્નાદાનસદિસાની’’તિ અવિસેસં અતિદિસિત્વા વિસેસં દસ્સેતું ‘‘ઇદં પના’’તિઆદિ વુત્તં. સિયા કિરિયં અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરન્તસ્સ. સિયા અકિરિયં તુણ્હીભાવેન વિહેસેન્તસ્સ.
અઞ્ઞવાદકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. ઉજ્ઝાપનકસિક્ખાપદવણ્ણના
યેન વચનેનાતિ ‘‘છન્દાય ઇત્થન્નામો ઇદં નામ કરોતી’’તિઆદિકેન યેન વચનેન. તેનાહ ‘‘છન્દાયા’’તિઆદિ. તત્થ છન્દાયાતિ છન્દેન પક્ખપાતેન. ‘‘અક્ખરાય વાચેતી’’તિઆદીસુ (પાચિ॰ ૪૬) વિય લિઙ્ગવિપલ્લાસો એસ. ઇદં નામ કરોતીતિ અત્તનો સન્દિટ્ઠસમ્ભત્તાનં પણીતં સેનાસનં વા પઞ્ઞપેતિ, ભત્તાદિકં વાતિ અધિપ્પાયો. સેનાસનપઞ્ઞાપકાદિભેદન્તિ એત્થ આદિસદ્દેન ભત્તુદ્દેસકયાગુભાજકફલભાજકાદીનં ગહણં. અનેકત્થત્તા ધાતૂનં ઝે-સદ્દો ઓલોકનત્થોપિ હોતીતિ આહ ‘‘અવઞ્ઞાય ઓલોકાપેન્તી’’તિ. ચિન્તનત્થોયેવ વા ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘લામકતો વા ચિન્તાપેન્તી’’તિ. તથેવ વદન્તાતિ ‘‘છન્દાય ઇત્થન્નામો ઇદં નામ કરોતી’’તિઆદીનિ વદન્તા. વુત્તન્તિ પાળિયં વુત્તં. ‘‘ખિય્યનકે’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૫) અયમેત્થ અનુપઞ્ઞત્તિ.
અસમ્મતસ્સાતિ સઙ્ઘેન કમ્મવાચાય અસમ્મતસ્સ. કેવલં ‘‘તવેસો ભારો’’તિ સઙ્ઘેન આરોપિતભારસ્સ, ભિક્ખૂનં વા ફાસુવિહારત્થાય સયમેવ ભારં વહન્તસ્સ, યત્ર વા દ્વે તયો ભિક્ખૂ વિહરન્તિ, તત્ર તાદિસં કમ્મં કરોન્તસ્સાતિ અધિપ્પાયો. યસ્સ કસ્સચીતિ ઉપસમ્પન્નસ્સ વા અનુપસમ્પન્નસ્સ વા યસ્સ કસ્સચિ. અનુપસમ્પન્નસ્સ પન સમ્મતસ્સ વા અસમ્મતસ્સ વાતિ એત્થ પન (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૬) કિઞ્ચાપિ અનુપસમ્પન્નસ્સ તેરસ સમ્મતિયો દાતું ન વટ્ટન્તિ, તથાપિ યો ઉપસમ્પન્નકાલે લદ્ધસમ્મુતિકો પચ્છા અનુપસમ્પન્નભાવે ઠિતો, તં સન્ધાય ‘‘સમ્મતસ્સ વા’’તિ વુત્તં. યસ્સ પન બ્યત્તસ્સ સામણેરસ્સ કેવલં સઙ્ઘેન વા સમ્મતેન વા ભિક્ખુના ‘‘ત્વં ઇદં કમ્મં કરોહી’’તિ ભારો કતો, તં સન્ધાય ‘‘અસમ્મતસ્સ વા’’તિ વુત્તં. યસ્મા ઉજ્ઝાપનઞ્ચ ખિય્યનઞ્ચ મુસાવાદવસેન પવત્તં, તસ્મા આદિકમ્મિકસ્સ ઇમિનાવ અનાપત્તિ, મુસાવાદેન પન આપત્તિયેવાતિ ગહેતબ્બં.
ઉજ્ઝાપનકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. પઠમસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના
મઞ્ચં વાતિ મસારકો, બુન્દિકાબદ્ધો, કુળીરપાદકો, આહચ્ચપાદકોતિ ઇમેસુ ચતૂસુ યં કઞ્ચિ મઞ્ચં વા. પીઠં વાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ભિસિં વાતિ ઉણ્ણભિસિ, ચોળભિસિ, વાકભિસિ, તિણભિસિ, પણ્ણભિસીતિ ઇમાસુ પઞ્ચસુ ભિસીસુ યં કઞ્ચિ ભિસિં વા. તેનાહ ‘‘મઞ્ચાદીસૂ’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘મઞ્ચસઙ્ખેપેના’’તિ ઇમિના પીઠસઙ્ખેપં પટિક્ખિપતિ. કપ્પિયચમ્મેનાતિ મિગાજેળકચમ્મેન. એત્થ પન મિગચમ્મે એણિમિગો, વાતમિગો, પસદમિગો, કુરુઙ્ગમિગો, મિગમાતુકો, રોહિતમિગોતિ એતેસંયેવ ચમ્માનિ વટ્ટન્તિ, અઞ્ઞેસં પન –
મક્કટો કાળસીહો ચ, સરભો કદલીમિગો;
યે ચ વાળમિગા કેચિ, તેસં ચમ્મં ન વટ્ટતીતિ. (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૯);
તત્થ વાળમિગાતિ સીહબ્યગ્ઘઅચ્છતરચ્છા. ન કેવલઞ્ચ એતેયેવ, યેસં પન ચમ્મં વટ્ટતીતિ વુત્તં, તે ઠપેત્વા અવસેસા અન્તમસો ગોમહિંસસસબિળારાદયોપિ સબ્બે ઇમસ્મિં અત્થે ‘‘વાળમિગા’’ત્વેવ વેદિતબ્બા. એતેસઞ્હિ સબ્બેસં ચમ્મં ન વટ્ટતિ. તાલીસપત્તન્તિ સુદ્ધં તમાલપત્તં, અઞ્ઞેન મિસ્સં પન વટ્ટતિ. તિણવાકચોળેસુ અકપ્પિયં નામ નત્થિ. કિં પનેત્થ બિબ્બોહને વિય નિસીદિતુઞ્ચ નિપજ્જિતુઞ્ચ ન વટ્ટતીતિ આહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. ન કેવલઞ્ચેદમેવાતિ આહ ‘‘પમાણપરિચ્છેદોપિ ચેત્થ નત્થી’’તિ, ‘‘એત્તકમેવ કાતબ્બ’’ન્તિ ભિસિયા અન્તો સંવેલ્લિત્વા બદ્ધન્તિ યથા વેમજ્ઝં સંખિત્તં હોતિ, એવં મજ્ઝે સુટ્ઠુ વેઠેત્વા બદ્ધં.
યે અટ્ઠ માસાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘અવસ્સિકસઙ્કેતા’’તિ એતસ્સેવ વિવરણં ‘‘વસ્સાનમાસાતિ એવં અપઞ્ઞાતા’’તિ, અપ્પતિતા અપ્પસિદ્ધાતિ અત્થો. ‘‘અસઞ્ઞિતા’’તિપિ પાઠો, તત્થ અવિઞ્ઞાતાતિ અત્થો. અટ્ઠ માસાતિ ચત્તારો હેમન્તિકા, ચત્તારો ગિમ્હિકા માસાતિ અટ્ઠ માસા. ઓવસ્સકમણ્ડપેતિ સાખામણ્ડપપદરમણ્ડપાનં યત્થ કત્થચિ ઓવસ્સકે મણ્ડપે. યત્થાતિ યેસુ જનપદેસુ. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ જનપદેસુ કાકાદીનં નિબદ્ધવાસરુક્ખમૂલેતિ યત્થ ધુવનિવાસેન કાકા વા કુલાલા વા અઞ્ઞે વા સકુન્તા કુલાવકે કત્વા વસન્તિ, તાદિસસ્સ કાકાદીનં નિબદ્ધવાસસ્સ યસ્સ કસ્સચિ રુક્ખસ્સ હેટ્ઠા. યત્થ પન ગોચરપ્પસુતા સકુન્તા વિસ્સમિત્વા ગચ્છન્તિ, તસ્સ રુક્ખસ્સ મૂલે નિક્ખિપિતું વટ્ટતિ. ‘‘કદાચિપી’’તિ ઇમિના ન કેવલં વસ્સિકસઙ્કેતેયેવાતિ દસ્સેતિ. યત્થાતિ યસ્મિં પદેસે. યદાતિ યસ્મિં કાલે.
સોતિ યસ્સત્થાય સન્થતો, સો. પકતિસન્થતેતિ પકતિયાવ સન્થતે, યં નેવત્તના સન્થતં, ન પરેન સન્થરાપિતં, તસ્મિન્તિ વુત્તં હોતિ. લજ્જી હોતીતિ લજ્જનસીલો હોતિ, પરિક્ખારવિનાસને ભીતોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘અત્તનો પલિબોધં વિય મઞ્ઞતી’’તિ, ઇમિના અલજ્જિં આપુચ્છિત્વા ગન્તું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. નિરપેક્ખોતિ ‘‘આગન્ત્વા ઉદ્ધરિસ્સામી’’તિ અપેક્ખારહિતો, ઇમિના સાપેક્ખો ચે ગચ્છતિ, અનાપત્તીતિ દસ્સેતિ. તેનેવ હિ અનાપત્તિવારે ‘‘ઓતાપેન્તો ગચ્છતી’’તિ (પાચિ॰ ૧૧૩) વુત્તં. અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તોતિ તં મગ્ગં અતિક્કમિત્વા અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તો. લેડ્ડુપાતૂપચારતો બહિ ઠિતત્તા ‘‘પાદુદ્ધારેન કારેતબ્બો’’તિ વુત્તં, અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તસ્સ પઠમપાદુદ્ધારે દુક્કટં, દુતિયપાદુદ્ધારે પાચિત્તિયન્તિ અત્થો.
તિકપાચિત્તિયં સઙ્ઘિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞિવેમતિકપુગ્ગલિકસઞ્ઞીનં વસેન. ઇમિનાવ નયેન તિકદુક્કટમ્પિ વેદિતબ્બં. ચિમિલિકાદીનં અત્થો દુતિયસિક્ખાપદે દસ્સિતોવ. પાદપુઞ્છની (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૨) નામ રજ્જુકેહિ વા પિલોતિકાહિ વા પાદપુઞ્છનત્થં કતા. ફલકપીઠં નામ ફલકમયં પીઠં. ન કેવલં ચિમિલિકાદીનિયેવ અજ્ઝોકાસે ઠપેત્વા ગચ્છન્તસ્સ દુક્કટન્તિ આહ ‘‘યં વા પના’’તિઆદિ. યં કિઞ્ચિ દારુભણ્ડં, યં કિઞ્ચિ મત્તિકાભણ્ડન્તિ ‘‘અન્તમસો પત્તાધારકમ્પી’’તિ ઇમિના તાલવણ્ટબીજનિપત્તપાનીયઉળઉઙ્કપાનીયસઙ્ખાદીસુ વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ દસ્સેતિ.
અરઞ્ઞે (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૦) પણ્ણકુટીસુ વસન્તાનં સીલસમ્પદાય પસન્નચિત્તા મનુસ્સા મઞ્ચપીઠાદીનિ દેન્તિ ‘‘સઙ્ઘિકપરિભોગેન પરિભુઞ્જથા’’તિ, તત્થ કિં કાતબ્બન્તિ આહ ‘‘આરઞ્ઞકેન પના’’તિઆદિ. તત્થ અસતિ અનોવસ્સકેતિ પબ્ભારાદિઅનોવસ્સકટ્ઠાને અસતિ. ઇદઞ્ચ લક્ખણવચનં ‘‘સભાગાનં
ન કેવલં ઇદંયેવ કત્વા ગન્તું વટ્ટતીતિ આહ ‘‘યથા વા’’તિઆદિ. યથા વા ઉપચિકાહિ ન ખજ્જતીતિ યથા ઠપિતે ઉપચિકાહિ સેનાસનં ન ખજ્જતિ, એવં તથા પાસાણાનં ઉપરિ ઠપનં કત્વાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ચતૂસુ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૬) પાસાણેસુ મઞ્ચં ઠપેત્વા મઞ્ચે અવસેસમઞ્ચપીઠાનિ આરોપેત્વા ઉપરિ ભિસિઆદિકં રાસિં કત્વા દારુભણ્ડં મત્તિકાભણ્ડં પટિસામેત્વા ગમિકવત્તં પૂરેત્વા ગન્તબ્બન્તિ.
અબ્ભોકાસિકેનાપિ ‘‘અહં ઉક્કટ્ઠઅબ્ભોકાસિકો’’તિ ચીવરકુટિમ્પિ અકત્વા અસમયે અજ્ઝોકાસે પઞ્ઞપેત્વા નિસીદિતું વા નિપજ્જિતું વા ન વટ્ટતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અબ્ભોકાસિકેના’’તિઆદિ. સચે પન ચતુગ્ગુણેનપિ ચીવરેન કતકુટિ અતેમેન્તં રક્ખિતું નેવ સક્કોતિ, સત્તાહવદ્દલિકાદીનિ ભવન્તિ, ભિક્ખુનો કાયાનુગતિકત્તા વટ્ટતિ. રુક્ખમૂલિકસ્સાપિ એસેવ નયો.
યસ્મિં વિસ્સાસગ્ગાહો રુહતિ, તસ્સ સન્તકં અત્તનો પુગ્ગલિકમિવ હોતીતિ આહ ‘‘વિસ્સાસિકપુગ્ગલિકે’’તિ. યસ્મિં પન વિસ્સાસો ન રુહતિ, તસ્સ સન્તકે દુક્કટમેવ. અમનુસ્સોતિ યક્ખો વા પેતો વા. પલિબુદ્ધં હોતીતિ ઉપદ્દુતં હોતિ.
પઠમસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. દુતિયસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના
યં કિઞ્ચિ ચમ્મન્તિ કપ્પિયાકપ્પિયં યં કિઞ્ચિ ચમ્મં. નનુ ‘‘ન, ભિક્ખવે, મહાચમ્માનિ ધારેતબ્બાનિ સીહચમ્મં બ્યગ્ઘચમ્મં દીપિચમ્મં, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ॰ ૨૫૫) ખન્ધકે સીહચમ્માદીનં પટિક્ખેપો કતોતિ આહ ‘‘સીહચમ્માદીનઞ્હી’’તિઆદિ. પરિહરણેયેવ પટિક્ખેપોતિ અત્તનો સન્તકં ‘‘સેનાસનપરિભોગે પન અકપ્પિયચમ્મં નામ નત્થી’’તિ. પાવારેન્તિ સઞ્છાદેન્તિ સરીરં એતેનાતિ પાવારો. કોજવોતિ ઉદ્દલોમિએકન્તલોમિઆદિકોજવત્થરણં. સેસન્તિ ભિસિ નિસીદનં તિણસન્થારો પણ્ણસન્થારોતિ અવસિટ્ઠં સેનાસનં. તત્થ ભિસીતિ મઞ્ચકભિસિ વા પીઠકભિસિ વા. નિસીદનન્તિ સદસં વેદિતબ્બં. તિણસન્થારોતિ યેસં કેસઞ્ચિ તિણાનં સન્થારો. એસ નયો પણ્ણસન્થારે. એત્થ ચ ભિસિ હેટ્ઠા વુત્તત્તા પાકટા. નિસીદનં નિસીદનસિક્ખાપદેનેવ (પાચિ॰ ૫૩૧ આદયો) પાકટં. તિણસન્થારપણ્ણસન્થારાનિ પન લોકપસિદ્ધાનિયેવ. તેનેવાહ ‘‘પાકટમેવા’’તિ.
નેવ ઉદ્ધરેય્ય, ન ઉદ્ધરાપેય્યાતિ અત્તના વા ઉદ્ધરિત્વા પતિરૂપે ઠાને ન ઠપેય્ય, પરેન વા તથા ન કારેય્ય. તેનાહ ‘‘યથા ઠપિત’’ન્તિઆદિ. તં ઠપેન્તેન ચ ‘‘ચતૂસુ પાસાણેસૂ’’તિઆદિના (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૬) પુબ્બે વુત્તનયેનેવ અન્તોગેહે અનોવસ્સકે નિક્ખિપિતબ્બં. સચે પન સેનાસનં ઓવસ્સતિ, છદનત્થઞ્ચ તિણં વા ઇટ્ઠકા વા આનીતા હોન્તિ. સચે ઉસ્સહતિ, છાદેતબ્બં. નો ચે સક્કોતિ, યો ઓકાસો અનોવસ્સકો, તત્થ નિક્ખિપિતબ્બં. સચે સબ્બમ્પિ ઓવસ્સતિ, ઉસ્સહન્તેન અન્તોગામે ઉપાસકાનં ઘરે ઠપેતબ્બં. સચે તેપિ ‘‘સઙ્ઘિકં નામ, ભન્તે, ભારિયં, અગ્ગિદાહાદીનં ભાયામા’’તિ ન સમ્પટિચ્છન્તિ, અજ્ઝોકાસે પાસાણાનં ઉપરિ મઞ્ચં ઠપેત્વા સેસં પુબ્બે વુત્તનયેનેવ નિક્ખિપિત્વા તિણેહિ ચ પણ્ણેહિ ચ પટિચ્છાદેતબ્બં. યઞ્હિ તત્થ અઙ્ગમત્તમ્પિ અવસિસ્સતિ, તં અઞ્ઞેસં તત્થ આગતાનં ભિક્ખૂનં ઉપકારં ભવિસ્સતીતિ. ઉપચારન્તિ સબ્બપચ્છિમસેનાસનતો દ્વે લેડ્ડુપાતા.
અયમેત્થ આપુચ્છિતબ્બાનાપુચ્છિતબ્બવિનિચ્છયો – (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૮) યા તાવ ભૂમિયં દીઘસાલા વા પણ્ણસાલા વા હોતિ, યં વા રુક્ખત્થમ્ભેસુ કતગેહં ઉપચિકાનં ઉટ્ઠાનટ્ઠાનં હોતિ, તતો પક્કમન્તેન આપુચ્છિત્વાવ પક્કમિતબ્બં. તસ્મિઞ્હિ કતિપયાનિ દિવસાનિ અજગ્ગિયમાને વમ્મિકાવ સન્તિટ્ઠન્તિ. યં પન પાસાણપિટ્ઠિયં વા પાસાણત્થમ્ભેસુ વા ‘‘યત્થ પના’’તિઆદિ. સચે તાદિસેપિ સેનાસને એકેન પસ્સેન ઉપચિકા આરોહન્તિ, આપુચ્છિત્વાવ ગન્તબ્બં. આપુચ્છનં પન વત્તન્તિ આપુચ્છનં ગમિકવત્તં. ઇદઞ્ચ ઇતિકત્તબ્બતાદસ્સનત્થં વુત્તં, ન પન વત્તભેદદુક્કટન્તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૧૧૮) દસ્સનત્થં. કેચિ પન ‘‘દુક્કટન્તિ દસ્સનત્થ’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન યુજ્જતિ વત્તક્ખન્ધકટ્ઠકથાય ‘‘યં પાસાણપિટ્ઠિયં વા પાસાણત્થમ્ભેસુ વા કતસેનાસનં, યત્થ ઉપચિકાનારોહન્તિ, તં અનાપુચ્છન્તસ્સાપિ અનાપત્તી’’તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૦) વુત્તત્તા. આપુચ્છન્તેન પન ભિક્ખુમ્હિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૬) સતિ ભિક્ખુ આપુચ્છિતબ્બો, તસ્મિં અસતિ સામણેરો, તસ્મિં અસતિ આરામિકો, તસ્મિમ્પિ અસતિ યેન વિહારો કારાપિતો, સો વિહારસામિકો, તસ્સ વા કુલે યો કોચિ આપુચ્છિતબ્બો.
‘‘ઉપચારે’’તિ એતસ્સેવ વિવરણં ‘‘બહિ આસન્ને’’તિ, વિહારસ્સ બહિ આસન્નટ્ઠાનેતિ અત્થો. ઉપટ્ઠાનસાલાય વાતિ ભોજનસાલાયં વા. દુક્કટમેવાતિ વુત્તપ્પકારઞ્હિ દસવિધં સેય્યં અન્તોગબ્ભાદિમ્હિ ગુત્તટ્ઠાને પઞ્ઞપેત્વા ગચ્છન્તસ્સ યસ્મા સેય્યાપિ સેનાસનમ્પિ ઉપચિકાહિ પલુજ્જતિ, વમ્મિકરાસિયેવ હોતિ, તસ્મા પાચિત્તિયં વુત્તં. બહિ પન ઉપટ્ઠાનસાલાદીસુ પઞ્ઞપેત્વા ગચ્છન્તસ્સ સેય્યામત્તમેવ નસ્સેય્ય ઠાનસ્સ અગુત્તતાય, ન સેનાસનં, તસ્મા એત્થ દુક્કટં વુત્તં. મઞ્ચપીઠં પન યસ્મા ન સક્કા સહસા ઉપચિકાહિ ખાયિતું, તસ્મા તં વિહારેપિ સન્થરિત્વા ગચ્છન્તસ્સ દુક્કટં વુત્તં. વિહારૂપચારે પન તં વિહારચારિકં આહિણ્ડન્તા દિસ્વાવ પટિસામેન્તિ.
ઉદ્ધરણાનિ કત્વાતિ એત્થ ઉદ્ધરિત્વા ગચ્છન્તેન મઞ્ચપીઠકવાનં સબ્બં અપનેત્વા (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૮) સંહરિત્વા ચીવરવંસે લગ્ગેત્વા ગન્તબ્બં. પચ્છા આગન્ત્વા વસનકભિક્ખુનાપિ પુન મઞ્ચપીઠં વા પઞ્ઞપેત્વા સયિત્વા ગચ્છન્તેન તથેવ કાતબ્બં. અન્તોકુટ્ટતો સેય્યં બહિકુટ્ટે પઞ્ઞપેત્વા વસન્તેન ગમનકાલે પુન ગહિતટ્ઠાનેયેવ પટિસામેતબ્બં. ઉપરિપાસાદતો ઓરોપેત્વા હેટ્ઠાપાસાદે વસન્તસ્સાપિ એસેવ નયો. રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ મઞ્ચપીઠં પઞ્ઞપેત્વાપિ ગમનકાલે પુન ગહિતટ્ઠાનેયેવ ઠપેતબ્બં. ઉદ્ધરાપેત્વા ગમનેપિ એસેવ નયો. આપુચ્છિત્વા ગચ્છન્તેન પન
દુતિયસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના
‘‘જાન’’ન્તિ ‘‘તેનેવસ્સા’’તિઆદિ. નનુ પદભાજનેપિ વુડ્ઢભાવાદિજાનનમેવ વુત્તં, ન તુ અનુટ્ઠાપનીયભાવન્તિ અનુયોગં સન્ધાયાહ ‘‘વુડ્ઢો હી’’તિઆદિ. બહૂપકારતન્તિ ‘‘ભણ્ડાગારિકત્તાદિબહુઉપકારભાવં’’. ન કેવલં ઇદમેવાતિ આહ ‘‘ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચા’’તિઆદિ, તેન બહૂપકારત્તેપિ ગુણવિસિટ્ઠત્તાભાવે, ગુણવિસિટ્ઠત્તેપિ બહૂપકારત્તાભાવે દાતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. ‘‘ભણ્ડાગારિકસ્સ બહૂપકારતં, ધમ્મકથિકાદીનં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વા’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૧૧૯-૧૨૧) કેચિ. ધુવવાસત્થાયાતિ નિચ્ચવાસત્થાય. સમ્મન્નિત્વાતિ અપલોકનેન કમ્મેન સમ્મન્નિત્વા. કામઞ્ચેત્થ ગિલાનસ્સાપિ સઙ્ઘોયેવ અનુચ્છવિકં સેનાસનં દેતિ, ગિલાનો પન અપલોકેત્વા સઙ્ઘેન અદિન્નસેનાસનોપિ ન પીળેતબ્બો અનુકમ્પિતબ્બોતિ દસ્સેતું વિસું વુત્તો.
સમન્તા દિયડ્ઢો હત્થોતિ મજ્ઝે પઞ્ઞત્તં મઞ્ચપીઠં સન્ધાય વુત્તં. એકપસ્સેન ચે પહોનકદિસા દિસ્સતિ, તતો ગહેતબ્બં. પાદધોવનપાસાણતોતિ દ્વારે નિક્ખિત્તપાદધોવનપાસાણતો. નિસીદન્તસ્સ વા નિપજ્જન્તસ્સ વા પાચિત્તિયન્તિ એત્થ નિસીદનમત્તેન, નિપજ્જનમત્તેનેવ વા પાચિત્તિયં. પુનપ્પુનં કરોન્તસ્સાતિ ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય નિસીદતો વા નિપજ્જતો વા.
સઙ્ઘિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞિવેમતિકપુગ્ગલિકસઞ્ઞીનં વસેન તિકપાચિત્તિયં વેદિતબ્બં. તિકદુક્કટં પન પુગ્ગલિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞિવેમતિકઅઞ્ઞપુગ્ગલિકસઞ્ઞીનં વસેન. વિહારસ્સ ઉપચારેતિ તસ્સ બહિ આસન્નપ્પદેસે.
અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭. નિક્કડ્ઢનસિક્ખાપદવણ્ણના
અનેકકોટ્ઠકાનીતિ
તસ્સ પરિક્ખારનિક્કડ્ઢનેતિ તસ્સ સન્તકં યં કિઞ્ચિ પત્તચીવરપરિસ્સાવનધમ્મકરણમઞ્ચપીઠભિસિબિબ્બોહનાદિભેદં અન્તમસો રજનછલ્લિપિ અત્થિ, તસ્સ પરિક્ખારસ્સ નિક્કડ્ઢને. તઞ્ચાતિ દુક્કટં પરામસતિ. નિક્કડ્ઢાપનેપિ એસેવ નયો. ગાળ્હં બન્ધિત્વા ઠપિતેસુ પન એકાવ આપત્તિ.
ભણ્ડનકારકકલહકારકમેવ સકલસઙ્ઘારામતો નિક્કડ્ઢિતું લભતિ. સો હિ પક્ખં લભિત્વા સઙ્ઘમ્પિ ભિન્દેય્ય. અલજ્જિઆદયો પન અત્તનો વસનટ્ઠાનતોયેવ નિક્કડ્ઢિતબ્બા. સકલસઙ્ઘારામતો નિક્કડ્ઢિતું ન વટ્ટતિ. તેનાહ ‘‘સકલસઙ્ઘારામતોપી’’તિઆદિ.
નિક્કડ્ઢનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. વેહાસકુટિસિક્ખાપદવણ્ણના
ઉપરિવેહાસકુટિયાતિ ઉપરિમતલે અસન્થતપદરાય કુટિયા. તેનાહ ‘‘ઉપરિ અચ્છન્નતલાયા’’તિઆદિ. યા હિ કાચિ ઉપરિ અચ્છન્નતલા દ્વિભૂમિકકુટિકા વા તિભૂમિકાદિકુટિકા વા, સા ‘‘વેહાસકુટી’’તિ વુચ્ચતિ. ઇદઞ્હિ વેહાસકુટિલક્ખણં. યદિ એવં કસ્મા પદભાજને ‘‘મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ અસીસઘટ્ટા’’તિ (પાચિ॰ ૧૩૧) વુત્તન્તિ આહ ‘‘પદભાજને પના’’તિઆદિ. ઇધ અધિપ્પેતં કુટિં દસ્સેતુન્તિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે અધિપ્પેતં વેહાસકુટિં દસ્સેતું. મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સાતિ પમાણમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ. સબ્બહેટ્ઠિમાહિ તુલાહિ સીસં ન ઘટ્ટેતીતિ અસીસઘટ્ટા. અઙ્ગે વિજ્ઝિત્વાતિ અટનિયો વિજ્ઝિત્વા. પવેસિતપાદકન્તિ પવેસિતપાદસિખં. તસ્માતિ ‘‘ભૂમત્થે વા’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં કારણભાવેન પચ્ચામસતિ. યસ્મા આહચ્ચપાદકાદીસુ યથાવુત્તો અત્થો હોતિ, તસ્માતિ વુત્તં હોતિ.
સહસાતિ અભિભવિત્વા અજ્ઝોત્થરિત્વા. અવેહાસકુટિકાયાતિ ભૂમિયં કતપણ્ણસાલાદીસુ, તત્થ અનાપત્તિ. ન હિ સક્કા તત્થ પરસ્સ પીળા સીસઘટ્ટાયાતિ યા સીસં ઘટ્ટા હોતિ, તત્થાપિ અનાપત્તિ. ન હિ સક્કા તત્થ હેટ્ઠાપાસાદે અનોણતેન વિચરિતું, તસ્મા અસઞ્ચરણટ્ઠાનત્તા પરપીળા ન ભવિસ્સતિ. ઉપરિતલં વા પદરસઞ્ચિતન્તિ ઉપરિમતલં દારુફલકેહિ ઘનસન્થતં. કિઞ્ચિ ગણ્હાતિ વાતિ ઉપરિ નાગદન્તકાદીસુ લગ્ગિતં ચીવરાદિં યં કિઞ્ચિ ગણ્હાતિ વા. લગ્ગતિ વાતિ એત્થાપિ એસેવ પટાણિ. યસ્સા દિન્નાય નિસીદન્તેપિ પાદા ન નિપતન્તિ, એવંભૂતા આણિ મઞ્ચપીઠાનં પાદસિખાસુ દિન્ના હોતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પાદસીસાન’’ન્તિઆદિ.
વેહાસકુટિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯. મહલ્લકવિહારસિક્ખાપદવણ્ણના
પિટ્ઠસઙ્ઘાટસ્સાતિ દ્વારબન્ધસ્સ. સામન્તા અડ્ઢતેય્યહત્થો પદેસોતિ યસ્સ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૫) વેમજ્ઝે દ્વારં હોતિ, ઉપરિભાગે ચ ઉચ્ચા ભિત્તિ, તસ્સ તીસુ દિસાસુ સામન્તા અડ્ઢતેય્યહત્થો પદેસો. ખુદ્દકસ્સ પન વિહારસ્સ દ્વીસુ દિસાસુ. તત્રાપિ યં ભિત્તિં વિવરિયમાનં કવાટં આહનતિ, સા અપરિપુણ્ણૂપચારાપિ હોતિ. સચે પન દ્વારસ્સ અધોભાગેપિ લેપોકાસો અત્થિ, તમ્પિ લિમ્પિતું વટ્ટતિ. અગ્ગળટ્ઠપનાયાતિ એત્થ અગ્ગળસદ્દેન તંસમ્બન્ધતો દ્વારફલકસહિતં દ્વારબન્ધનં અધિપ્પેતં. તેનાહ ‘‘સકવાટકસ્સા’’તિઆદિ. ‘‘નિચ્ચલભાવત્થાયા’’તિ ઇમિના તઞ્ચ ખો ઠપનં ઇધ નિચ્ચલભાવેનાતિ દસ્સેતિ. કો પનેત્થ અધિપ્પાયોતિ આહ ‘‘કવાટઞ્હી’’તિઆદિ. કમ્પતીતિ ચલતિ. યાવ દ્વારકોસા અગ્ગળટ્ઠપનાય પુનપ્પુનં લિમ્પિતબ્બો વા લેપાપેતબ્બો વાતિ અગ્ગળટ્ઠપનત્થાય યાવ દ્વારકોસા પુનપ્પુનં અત્તના લિમ્પિતબ્બો વા, પરેહિ લેપાપેતબ્બો વાતિ અત્થો.
નનુ ચાયમત્થો નેવ માતિકાયં, ન પદભાજને વુત્તો, અથ કુતો દટ્ઠબ્બોતિ આહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. કિઞ્ચાપીતિ યદિપિ. અટ્ઠુપ્પત્તિયન્તિ સિક્ખાપદસ્સ નિદાને. અધિકારતોતિ અનુવત્તનતો. આલોકં સન્ધેતિ પિધેતીતિ આલોકસન્ધિ. તેનાહ ‘‘આલોકસન્ધીતિ વાતપાનકવાટકા વુચ્ચન્તી’’તિ. તત્થ વાતપાનકવાટકાતિ વાતપાનફલકા. અનુઞ્ઞાતપ્પદેસતો
અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ સંવિધાતબ્બં. અપ્પહરિતેતિ એત્થ અપ્પસદ્દો ‘‘અપ્પિચ્છો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૫૨, ૩૩૬; સં॰ નિ॰ ૨.૧૪૮) વિય અભાવત્થોતિ આહ ‘‘અહરિતે’’તિ. સાલિવીહિઆદિ પુબ્બણ્ણં ‘‘પુરક્ખતં સસ્સફલ’’ન્તિ કત્વા, તબ્બિપરિયાયતો મુગ્ગમાસાદિ અપરણ્ણં. વુત્તન્તિ વપિતં. ‘‘તસ્મિં ઠત્વા અધિટ્ઠહન્તો દુક્કટં આપજ્જતી’’તિ ઇમિના યસ્મિં પદેસે સમન્તા વુત્તપ્પમાણે પરિચ્છેદે પુબ્બણ્ણાદીનિ ન સન્તિ, તત્થ વિહારો કારેતબ્બો. યત્થ પન સન્તિ, તત્થ કારાપેતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. તથેવાતિ મુખવટ્ટિઅન્તેન. તસ્મિં ઠાતબ્બં પતન્તસ્સ વિહારસ્સ અપતનોકાસત્તા, તસ્સ ભિક્ખુનો ઉપરિ ન પતેય્યાતિ અધિપ્પાયો. યથાપરિચ્છિન્નસ્સ પન ઓકાસસ્સ અબ્ભન્તરં વિહારસ્સ પતન્તસ્સ ઓકાસો હોતીતિ અપ્પહરિતેપિ તસ્મિં ઠત્વા અધિટ્ઠાતું ન લભતિ. તેનાહ ‘‘તસ્સ અન્તો અહરિતેપિ ઠાતું ન લભતી’’તિ.
તતો ચે ઉત્તરીતિ તિણ્ણં મગ્ગાનં વા પરિયાયાનં વા ઉપરિ ચતુત્થે મગ્ગે વા પરિયાયે વાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘મગ્ગેન છાદિયમાને’’તિઆદિ. તત્થ મગ્ગેન છાદિયમાનેતિ અપરિક્ખિપિત્વા ઉજુકમેવ છાદિયમાને. પરિયાયેનાતિ પરિક્ખેપેન. તત્થ મગ્ગેન છાદનં ઇટ્ઠકસિલાસુધાહિ લબ્ભતિ, પરિયાયેન છાદનં તિણપણ્ણેહીતિ આહ ‘‘ઇટ્ઠકસિલાસુધાહી’’તિઆદિ. તસ્મા યથા ઇચ્છતિ, તથા દ્વે મગ્ગે વા દ્વે પરિયાયે વા અધિટ્ઠહિત્વા તતિયં મગ્ગં વા પરિયાયં વા ‘‘એવં છાદેહી’’તિ આણાપેત્વા પક્કમિતબ્બં. સચે ન પક્કમતિ, તુણ્હીભાવેન ઠાતબ્બં. સબ્બમ્પિ ચેતં છદનં છદનૂપરિ વેદિતબ્બં. ઉપરૂપરિછન્નો હિ વિહારો ચિરં અનોવસ્સકો હોતીતિ મઞ્ઞમાના એવં છાદેન્તિ. તિણમુટ્ઠિગણનાયાતિ તિણકરળગણનાય.
તિકપાચિત્તિયન્તિ અતિરેકદ્વત્તિપરિયાયે અતિરેકસઞ્ઞિવેમતિકઊનકસઞ્ઞીનં વસેન તીણિ પાચિત્તિયાનિ. સેતવણ્ણાદિકરણેતિ સેતવણ્ણકાળવણ્ણગેરુકપરિકમ્મમાલાકમ્મલતાકમ્મમકરદન્તકપઞ્ચપટિકાનં લેણગુહાતિણકુટિકાદીસૂતિ એત્થ લેણન્તિ દ્વારબદ્ધં. ગુહાતિ કેવલા પબ્બતગુહા. તિણકુટિકા પાકટા એવ.
મહલ્લકવિહારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦. સપ્પાણકસિક્ખાપદવણ્ણના
એકસ્મિં ઘટે એકાવ આપત્તીતિ એકસ્મિં ઉદકઘટે એકાવ આપત્તિ. એસ નયો સબ્બભાજનેસુ વિચ્છિન્દન્તસ્સાતિ ધારં વિચ્છિન્દન્તસ્સ. એકેકં પક્ખિપન્તસ્સાતિ એકેકં તિણં વા પણ્ણં વા મત્તિકં વા અઞ્ઞં વા કટ્ઠગોમયાદિં પક્ખિપન્તસ્સ. પરિયાદાનન્તિ ખયં.
‘‘પદીપે (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૧૪૦) પતિત્વા પટઙ્ગાદિપાણકા મરિસ્સન્તી’’તિ જાનન્તસ્સાપિ કુસલચિત્તેન પદીપુજ્જલનં વિય ‘‘સિઞ્ચનેન પાણકા મરિસ્સન્તી’’તિ પુબ્બભાગે જાનન્તસ્સાપિ ‘‘ઇદં જલં સિઞ્ચામી’’તિ સિઞ્ચન્તસ્સ વધકચિત્તં ન હોતીતિ આહ ‘‘વિના વધકચેતનાયા’’તિઆદિ. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘પણ્ણત્તિવજ્જ’’ન્તિ ઇદમ્પિ સમત્થિતં હોતિ. તિચિત્તન્તિ કુસલાકુસલાબ્યાકતવસેન તિચિત્તં. તથા હિ પણ્ણત્તિં મદ્દિત્વા સિઞ્ચન્તસ્સ વા સિઞ્ચાપેન્તસ્સ વા અકુસલચિત્તેન હોતિ, ‘‘આસનં ધોવિસ્સામી’’તિ ચિત્તેન ધોવનત્થં સિઞ્ચન્તસ્સ વા સિઞ્ચાપેન્તસ્સ વા કુસલચિત્તેન હોતિ, પણ્ણત્તિં અજાનતા અરહતા સિઞ્ચનાદિકરણે અબ્યાકતચિત્તેન હોતીતિ કુસલાકુસલાબ્યાકતચિત્તવસેન તિચિત્તં હોતિ.
સપ્પાણકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
ભૂતગામવગ્ગો દુતિયો.
૩. ઓવાદવગ્ગો
૧. ઓવાદસિક્ખાપદવણ્ણના
અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતસ્સાતિ ‘‘સીલવા હોતી’’તિઆદીહિ (પાચિ॰ ૧૪૭) અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ. અનુઞ્ઞાતાતિ ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ નિદાને અનુઞ્ઞાતા ‘‘વસ્સસતૂપસમ્પન્નાયા’’તિઆદિ વક્ખમાનઅટ્ઠગરુધમ્મદસ્સનં. તત્થ સામીચિકમ્મન્તિ મગ્ગસમ્પદાનબીજનપાનીયાપુચ્છનાદિકં અનુચ્છવિકં વત્તં. આદિસદ્દેન –
‘‘ન ભિક્ખુનિયા અભિક્ખુકે આવાસે વસ્સં વસિતબ્બં, અન્વદ્ધમાસં ભિક્ખુનિયા ભિક્ખુસઙ્ઘતો દ્વે ધમ્મા પચ્ચાસીસિતબ્બા ઉપોસથપુચ્છકઞ્ચ ઓવાદૂપસઙ્કમનઞ્ચ, વસ્સંવુટ્ઠાય ભિક્ખુનિયા ઉભતોસઙ્ઘે તીહિ ઠાનેહિ પવારેતબ્બં દિટ્ઠેન
ઇમે સત્ત ધમ્મે સઙ્ગણ્હાતિ. ગરુધમ્મેતિ ગરુકે ધમ્મે. તે હિ ગારવં કત્વા ભિક્ખુનીહિ સમ્પટિચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ગરુધમ્મા’’તિ વુચ્ચન્તિ.
અઞ્ઞેન વા ધમ્મેનાતિ ઠપેત્વા અટ્ઠ ગરુધમ્મે અઞ્ઞેન યેન કેનચિ ધમ્મેન. ભિક્ખુનીસુ ઉપસમ્પન્નમત્તં વા ઓવદતોતિ ભિક્ખુનીસુ ઉપસમ્પન્નમત્તં ગરુધમ્મેન ઓવદતો વા. ભિક્ખૂનં સન્તિકે ઉપસમ્પન્નાય યથાવત્થુકમેવ. ‘‘અધમ્મકમ્મે’’તિઆદીસુ ભિક્ખુનોવાદસમ્મુતિકમ્મં ‘‘કમ્મ’’ન્તિ વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘સમ્મતસ્સાપી’’તિઆદિ. વગ્ગે ભિક્ખુનિસઙ્ઘે ઓવદતો તિકપાચિત્તિયન્તિ વગ્ગે ભિક્ખુનિસઙ્ઘે ઓવદતો વગ્ગસઞ્ઞિવેમતિકસમગ્ગસઞ્ઞીનં વસેન તીણિ પાચિત્તિયાનિ. તથા વેમતિકસ્સ ચાતિ અધમ્મકમ્મે વેમતિકસ્સ ચ વગ્ગે ભિક્ખુનિસઙ્ઘે ઓવદતો તિકપાચિત્તિયન્તિ અત્થો. એસ નયો ધમ્મકમ્મસઞ્ઞિનો ચાતિ એત્થાપિ. યથા ચ વગ્ગે ભિક્ખુનિસઙ્ઘે ઓવદતો નવ પાચિત્તિયાનિ, એવં અધમ્મકમ્મે અધમ્મકમ્મસઞ્ઞિનો સમગ્ગે ભિક્ખુનિસઙ્ઘે ઓવદતો તસ્મિં સઙ્ઘે વગ્ગસઞ્ઞિવેમતિકસમગ્ગસઞ્ઞીનં વસેન તિકપાચિત્તિયં, તથા વેમતિકસ્સ ચ ધમ્મકમ્મસઞ્ઞિનો ચાતિ નવ પાચિત્તિયાનિ. તેનાહ ‘‘સમગ્ગેપિ ભિક્ખુનિસઙ્ઘે નવા’’તિઆદિ. ધમ્મકમ્મે પન અધમ્મકમ્મસઞ્ઞિનો વગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં ઓવદતો ‘‘સચે પના’’તિઆદિ. અઞ્ઞં ધમ્મન્તિ અઞ્ઞં સુત્તન્તં વા અભિધમ્મં વા. ‘‘સમગ્ગામ્હાય્યા’’તિ વચનેન હિ ઓવાદં પચ્ચાસીસન્તિ. તસ્મા ઠપેત્વા ઓવાદં અઞ્ઞં ધમ્મં ભણન્તસ્સ દુક્કટં. ઓવાદઞ્ચ અનિય્યાતેત્વાતિ ‘‘એસો ભગિનિ ઓવાદો’’તિ અવત્વા. પરિપુચ્છં દેતીતિ તસ્સાયેવ પગુણાય ગરુધમ્મપાળિયા અત્થં ભણતિ. ઓસારેહીતિ ઉચ્ચારેહિ, કથેહીતિ અત્થો. ઓસારેતીતિ અટ્ઠગરુધમ્મપાળિં વદતિ. પઞ્હં પુટ્ઠોતિ ગરુધમ્મનિસ્સિતં વા ખન્ધાદિનિસ્સિતં વા પઞ્હં ભિક્ખુનિયા પુટ્ઠો.
ઓવાદસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. અત્થઙ્ગતસિક્ખાપદવણ્ણના
એકતોઉપસમ્પન્નન્તિ
અત્થઙ્ગતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. ભિક્ખુનુપસ્સયસિક્ખાપદવણ્ણના
સંવાસાયાતિ ઉપોસથાદિઅત્થં. ઇતરન્તિ ઉભતોસઙ્ઘે ઉપસમ્પન્નં.
ભિક્ખુનુપસ્સયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. આમિસસિક્ખાપદવણ્ણના
તણ્હાદિટ્ઠીહિ આમસિતબ્બતો આમિસં, ચીવરાદિ, આમિસમેવ હેતુ આમિસહેતુ. તેનાહ ‘‘ચીવરાદીનં અઞ્ઞતરહેતૂ’’તિ. આદિસદ્દેન પિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયસક્કારગરુકારમાનનવન્દનપૂજનાનં ગહણં. અવણ્ણકામતાયાતિ અયસકામતાયેવ.
ધમ્મકમ્મેતિઆદીસુ તિકપાચિત્તિયન્તિ ધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞિવેમતિકઅધમ્મકમ્મસઞ્ઞીનં વસેન તીણિ પાચિત્તિયાનિ. તથેવ અધમ્મકમ્મે તિકદુક્કટં વેદિતબ્બં. અસમ્મતન્તિ સમ્મતેન વા સઙ્ઘેન વા ભારં કત્વા ઠપિતં ઉપસમ્પન્નં. નનુ ઓવાદસમ્મુતિ ઉપસમ્પન્નસ્સેવ દીયતિ, ન સામણેરસ્સાતિ આહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. સમ્મતેન વા સઙ્ઘેન વા ઠપિતો પન બહુસ્સુતો સામણેરો ‘‘અસમ્મતો’’તિ વેદિતબ્બો. પકતિયા ચીવરાદિહેતુ ઓવદન્તં પન એવં ભણન્તસ્સાતિ પકતિયા ચીવરાદિહેતુ ઓવદન્તં ‘‘એસ ચીવરાદિહેતુ ઓવદતી’’તિ સઞ્ઞાય એવં ભણન્તસ્સ. ‘‘ન ચીવરાદિહેતુ ઓવદતી’’તિ સઞ્ઞાય પન એવં ભણન્તસ્સ દુક્કટં. અનામિસન્તરતાતિ આમિસચિત્તાભાવો, ‘‘આમિસહેતુ ઓવદિસ્સામી’’તિ એવં પવત્તઅજ્ઝાસયાભાવોતિ અત્થો. ચિત્તપરિયાયો હેત્થ અન્તરસદ્દો ‘‘યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપા’’તિઆદીસુ (ઉદા॰ ૨૦) વિય.
આમિસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. ચીવરદાનસિક્ખાપદવણ્ણના
પઞ્ચમસિક્ખાપદં
ચીવરદાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. ચીવરસિબ્બનસિક્ખાપદવણ્ણના
સૂચિં પવેસેત્વા પવેસેત્વા નીહરણેતિ આરાપથે આરાપથે પાચિત્તિયં. ‘‘સિબ્બિસ્સામી’’તિ પન વિચારેન્તસ્સ, છિન્દન્તસ્સાપિ દુક્કટં. સતક્ખત્તુમ્પિ વિજ્ઝિત્વા સકિં નીહરન્તસ્સાતિ સકલસૂચિં અનીહરન્તો દીઘસુત્તપ્પવેસનત્થં સતક્ખત્તુમ્પિ વિજ્ઝિત્વા સકિં નીહરન્તસ્સ. ‘‘સિબ્બા’’તિ વુત્તોતિ સકિં ‘‘ચીવરં સિબ્બા’’તિ વુત્તો. નિટ્ઠાપેતીતિ સબ્બં સૂચિકમ્મં પરિયોસાપેતિ. તસ્સ આરાપથે આરાપથે પાચિત્તિયન્તિ આણત્તસ્સ સૂચિં પવેસેત્વા પવેસેત્વા નીહરણે એકમેકં પાચિત્તિયં.
ઉદાયિત્થેરન્તિ વુત્તલક્ખણં સિબ્બનં વા સિબ્બાપનં વાતિ ‘‘સૂચિં પવેસેત્વા’’તિઆદિના વુત્તલક્ખણં સિબ્બનં વા સિબ્બાપનં વા.
ચીવરસિબ્બનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭. સંવિધાનસિક્ખાપદવણ્ણના
સંવિદહિત્વાતિ ‘‘એહિ, અસુકગામં ગચ્છામા’’તિ વા ‘‘સ્વે અહં ગચ્છામિ, ત્વમ્પિ આગચ્છેય્યાસી’’તિ વા વત્વા. તઞ્ચ ખો સંવિદહનં અત્થતો સઙ્કેતકમ્મન્તિ આહ ‘‘ગમનકાલે સઙ્કેતં કત્વાતિ અત્થો’’તિ. અકપ્પિયભૂમિયં સંવિદહન્તસ્સાતિ અન્તોગામે, ભિક્ખુનિઉપસ્સયદ્વારે, રથિકાય, અઞ્ઞેસુ વા ચતુક્કસિઙ્ઘાટકહત્થિસાલાદીસુ ઠત્વા સંવિદહન્તસ્સ. તેનાહ ‘‘તત્થ ઠપેત્વા’’તિઆદિ. આસન્નસ્સાપીતિ અચ્ચાસન્નસ્સાપિ, રતનમત્તન્તરસ્સાપીતિ અધિપ્પાયો. અઞ્ઞસ્સ ગામસ્સાતિ યતો નિક્ખમતિ, તતો અઞ્ઞસ્સ ગામસ્સ. તં ઓક્કમન્તસ્સાતિ તં અન્તરગામસ્સ ઉપચારં ઓક્કમન્તસ્સ. સચે દૂરં ગન્તુકામો હોતિ, ગામૂપચારગણનાય ઓક્કમન્તે ઓક્કમન્તે પુરિમનયેનેવ આપત્તિ. તેનાહ ‘‘ઇતિ ગામૂપચારોક્કમનગણનાય પાચિત્તિયાની’’તિ. તસ્સ તસ્સ પન ગામસ્સ અતિક્કમને અનાપત્તિ. ગામે અસતીતિ અદ્ધયોજનબ્ભન્તરે ગામે અસતિ. તસ્મિં પન ગામે સતિ ગામન્તરગણનાયેવ અદ્ધયોજનગણનાય પાચિત્તિયન્તિ અદ્ધયોજને અદ્ધયોજને પાચિત્તિયં, એકમેકં અદ્ધયોજનં અતિક્કમન્તસ્સ ‘‘ઇદાનિ અતિક્કમિસ્સામી’’તિ પઠમપાદે દુક્કટં, દુતિયપાદે પાચિત્તિયન્તિ અત્થો. ઇમસ્મિઞ્હિ નયે અતિક્કમને આપત્તિ, ઓક્કમને અનાપત્તિ.
વિસઙ્કેતેનાતિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૮૫) એત્થ ‘‘પુરેભત્તં ગમિસ્સામા’’તિ વત્વા પચ્છાભત્તં ગચ્છન્તિ, ‘‘અજ્જ વા ગમિસ્સામા’’તિ સ્વે ગચ્છન્તિ, એવં કાલવિસઙ્કેતેયેવ અનાપત્તિ. દ્વારવિસઙ્કેતે, પન મગ્ગવિસઙ્કેતે, વા સતિપિ આપત્તિયેવ. આપદાસૂતિ રટ્ઠભેદે ચક્કસમારુળ્હા જાનપદા પરિયાયન્તિ, એવરૂપાસુ આપદાસુ અનાપત્તિ. ચક્કસમારુળ્હાતિ ચ ઇરિયાપથચક્કં વા સકટચક્કં વા માતુગામસિક્ખાપદેનાતિ (પાચિ॰ ૪૧૩ આદયો) સપ્પાણકવગ્ગે સત્તમસિક્ખાપદેન.
સંવિધાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. નાવાભિરુહનસિક્ખાપદવણ્ણના
કીળાપુરેક્ખારોતિ લોકસ્સાદમિત્તસન્થવવસેન કીળાપુરેક્ખારો. તથેવાતિ કીળાવસેનેવ. અગામકતીરપસ્સેનાતિ અદ્ધયોજનબ્ભન્તરે ગામાનં અભાવતો અગામકતીરપસ્સેન. પાળિયં ‘‘ઉદ્ધંગામિનિં વા અધોગામિનિં વા’’તિ (પાચિ॰ ૧૮૬) વચનતો પન વાપિસમુદ્દાદીસુ કીળાપુરેક્ખારતાયપિ ગચ્છન્તસ્સ અનાપત્તિ. તેનાહ ‘‘સમુદ્દે પન યથાસુખં ગન્તું વટ્ટતી’’તિ. વિસઙ્કેતેનાતિ ઇધાપિ કાલવિસઙ્કેતેનેવ અનાપત્તિ, તિત્થવિસઙ્કેતેન, પન નાવાવિસઙ્કેતેન વા ગચ્છન્તસ્સ આપત્તિયેવ.
સેસન્તિ સદ્ધિં સમુટ્ઠાનાદીહિ અવસેસં, કેચિ પન ‘‘કીળાપુરેક્ખારો ‘સંવિદહિત્વા’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૧૮૮) વચનતો ઇમં સિક્ખાપદં અકુસલચિત્તં લોકવજ્જં, તસ્મા સેસં નામ ઠપેત્વા ‘પણ્ણત્તિવજ્જં તિચિત્ત’ન્તિ ઇદં દ્વયં અવસેસ’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. કીળાપુરેક્ખારતાય હિ અભિરુહિત્વાપિ ગામન્તરોક્કમને, અદ્ધયોજનાતિક્કમે વા સંવેગં પટિલભિત્વા અરહત્તં વા સચ્છિકરેય્ય, નિદ્દં વા ઓક્કમેય્ય, કમ્મટ્ઠાનં વા મનસિ કરોન્તો ગચ્છેય્ય, કુતો ચસ્સ અકુસલચિત્તસમઙ્ગિતા, યેનિદં સિક્ખાપદં અકુસલચિત્તં, લોકવજ્જઞ્ચ સિયાતિ.
નાવાભિરુહનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯. પરિપાચિતસિક્ખાપદવણ્ણના
પરિપાચિતન્તિ ‘‘નેવ તસ્સા’’તિઆદિ તસ્સાતિ યો પરિભુઞ્જેય્ય, તસ્સ ભિક્ખુનો. ભિક્ખુસ્સ ગુણં પકાસેત્વાતિ ‘‘અય્યો ભાણકો, અય્યો બહુસ્સુતો’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૧૯૫) ગુણં પકાસેત્વા પિણ્ડપાતન્તિ પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરં. કમ્મસાધનોયં સમારમ્ભસદ્દોતિ આહ ‘‘સમારદ્ધ’’ન્તિ. પટિયાદિતસ્સાતિ સમ્પાદિતસ્સ. યસ્મા ઞાતકપ્પવારિતેહિ ભિક્ખુસ્સ અત્થાય અસમારદ્ધોપિ પિણ્ડપાતો અત્થતો સમારદ્ધોવ હોતિ યથાસુખં હરાપેતબ્બતો, તસ્મા ‘‘ઞાતકપ્પવારિતાનં વા સન્તક’’ન્તિ વુત્તં.
ઉભયત્થાતિ પરિપાચિતાપરિપાચિતેસુ. અવસેસેતિ ભિક્ખુનિપરિપાચિતેપિ યાગુખજ્જકફલાફલાદિકે સબ્બત્થ. નિમિત્તોભાસપરિકથાવિઞ્ઞત્તિવસેન પન અવસેસેપિ દુક્કટતો ન મુચ્ચતિ.
પરિપાચિતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦. રહોનિસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના
ઉપરીતિ અચેલકવગ્ગે. ઉપનન્દસ્સ ચતુત્થસિક્ખાપદેનાતિ અપ્પટિચ્છન્ને માતુગામેન સદ્ધિં રહોનિસજ્જસિક્ખાપદેન (પાચિ॰ ૨૮૪ આદયો). તઞ્હિ ઉપનન્દત્થેરં આરબ્ભ પઞ્ઞત્તેસુ ચતુત્થભાવતો ‘‘ઉપનન્દસ્સ ચતુત્થસિક્ખાપદ’’ન્તિ વુત્તં. યદિ એકપરિચ્છેદં, અથ કસ્મા વિસું પઞ્ઞત્તન્તિ આહ ‘‘અટ્ઠુપ્પત્તિવસેન પન વિસું પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ. તત્થ અટ્ઠુપ્પત્તિવસેનાતિ અત્થસ્સ ઉપ્પત્તિવસેન, ભિક્ખુનિયા એવ રહોનિસજ્જાય ઉપ્પત્તિવસેનાતિ અત્થો. અયં હેત્થાધિપ્પાયો – ચતુત્થસિક્ખાપદવત્થુતો ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ વત્થુનો પઠમં ઉપ્પન્નત્તા એકપરિચ્છેદેપિ ઇદં પઠમં વિસું પઞ્ઞત્તન્તિ.
રહોનિસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
ઓવાદવગ્ગો તતિયો.
૪. ભોજનવગ્ગો
૧. આવસથસિક્ખાપદવણ્ણના
‘‘અગિલાનો’’તિ ‘‘અદ્ધયોજનમ્પિ ગન્તું સમત્થેના’’તિ. આવસથપિણ્ડોતિ ‘‘ઇમેસં વા’’તિઆદિ. તત્થ ઇમેસં વાતિ ઇમેસં પાસણ્ડાનં વા. એત્તકાનં વાતિ ઇમસ્મિં પાસણ્ડે એત્તકાનં પાસણ્ડાનં વા. પાસણ્ડન્તિ છન્નવુતિવિધં સમણપરિબ્બાજકાદિં. તે હિ તણ્હાપાસઞ્ચેવ દિટ્ઠિપાસઞ્ચ ડેન્તિ ઓડ્ડેન્તીતિ પાસણ્ડાતિ વુચ્ચન્તિ. અનોદિસ્સાતિ અનુદ્દિસિત્વા, અપરિચ્છિન્દિત્વાતિ અત્થો. સાલાદીસુ યત્થ કત્થચીતિ સાલારુક્ખમૂલઅબ્ભોકાસાદીસુ યત્થ કત્થચિ ઠાનેસુ. એકદિવસમેવ ભુઞ્જિતબ્બોતિ એકદિવસં સકિંયેવ ભુઞ્જિતબ્બો, એકસ્મિં દિવસે પુનપ્પુનં ભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ. દુતિયદિવસતો પટ્ઠાયાતિ ભુત્તદિવસસ્સ દુતિયદિવસતો પટ્ઠાય. અજ્ઝોહારે અજ્ઝોહારે પાચિત્તિયન્તિ આલોપે આલોપે કબળે કબળે પાચિત્તિયં. નાનાકુલેહિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૦૬) પન નાનાટ્ઠાનેસુ પઞ્ઞત્તં, એકસ્મિં ઠાને એકદિવસં ભુઞ્જિત્વા દુતિયદિવસે અઞ્ઞત્થ ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, પટિપાટિં પન ખેપેત્વા પુન આદિતો પટ્ઠાય ભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ. એકપૂગનાનાપૂગએકગામનાનાગામેસુપિ એસેવ નયો. યોપિ એકકુલસ્સ વા નાનાકુલાનં વા એકતો પઞ્ઞત્તો તણ્ડુલાદીનં અભાવેન અન્તરન્તરા છિજ્જતિ, સોપિ ન ભુઞ્જિતબ્બો. સચે પન ‘‘ન સક્કોમ દાતુ’’ન્તિ ઉપચ્છિન્દિત્વા પુન કલ્યાણચિત્તે ઉપ્પન્ને દાતું આરભન્તિ, એતં પુન એકદિવસં ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.
તિકપાચિત્તિયન્તિ અગિલાને અગિલાનસઞ્ઞિવેમતિકગિલાનસઞ્ઞીનં વસેન તીણિ પાચિત્તિયાનિ. ગિલાનસ્સ ગિલાનસઞ્ઞિનોતિ ગિલાનસ્સ પન ‘‘ગિલાનો અહ’’ન્તિ સઞ્ઞિનો અનુવસિત્વા ભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિ. સકિં ભુઞ્જતીતિ એકદિવસં ભુઞ્જતિ. ‘‘ગચ્છન્તો વા’’તિ ઇદં અદ્ધયોજનવસેન ગહેતબ્બં, તથા ‘‘પચ્ચાગચ્છન્તો’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૨૦૮) ઇદમ્પીતિ વદન્તિ. કેનચિ ઉપદ્દવેનાતિ નદિપૂરચોરભયાદિના કેનચિ ઉપદ્દવેન. અઞ્ઞન્તિ યાગુખજ્જકફલાફલાદિભેદં યં કિઞ્ચિ અઞ્ઞં. અનુવસિત્વાતિ પુન વસિત્વા.
આવસથસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. ગણભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના
ગણભોજનેતિ ‘‘ગણસ્સ ભોજને’’તિ. નનુ ચેત્થ ‘‘ગણસ્સ ભોજને’’તિ વુચ્ચતિ, સો ચ ખો ગણો ‘‘કત્થચિ દ્વીહિ, કત્થચિ તીહી’’તિઆદિના અનેકધા અધિપ્પેતો, ઇધ કતિહીતિ આહ ‘‘ઇધ ચા’’તિઆદિ. તં પનેતં ગણભોજનં દ્વીહિ પકારેહિ પસવતિ નિમન્તનતો વા વિઞ્ઞત્તિતો વાતિ આહ ‘‘તેસં નિમન્તનતો વા’’તિઆદિ. તત્થ નિમન્તનતો વાતિ અકપ્પિયનિમન્તનતો વા. ઓદનાદીનં પઞ્ચન્નન્તિ ઓદનસત્તુકુમ્માસમચ્છમંસાનં પઞ્ચન્નં.
‘‘ઓદનેન નિમન્તેમિ, ઓદનં મે ગણ્હથા’’તિઆદિના નયેન યેન કેનચિ વેવચનેન વા ભાસન્તરેન વા પઞ્ચન્નં ભોજનાનં નામં ગહેત્વા નિમન્તેતીતિ સમ્બન્ધો. ચત્તારોતિ એકટ્ઠાને વા નાનાટ્ઠાનેસુ વા ઠિતે ચત્તારો ભિક્ખૂ. લક્ખણવચનઞ્ચેતં, તસ્મા ચત્તારો વા તતો વા અધિકે ભિક્ખૂતિ અત્થો. વેવચનેન વાતિ ભત્તઅન્નાદિપરિયાયસદ્દેન વા. ભાસન્તરેન વાતિ અન્ધદમિળાદિભાસન્તરેન વા. પઞ્ચન્નં ભોજનાનં નામં ગહેત્વાતિ પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરસ્સ નામં ગહેત્વા. ઓદનેન નિમન્તેમીતિ તુમ્હે ભન્તે ઓદનેન નિમન્તેમિ. આદિસદ્દેન ‘‘આકઙ્ખથ ઓલોકેથ અધિવાસેથ પટિમાનેથ, સત્તુના નિમન્તેમિ, સત્તું મે ગણ્હથ આકઙ્ખથ ઓલોકેથ અધિવાસેથ પટિમાનેથા’’તિઆદીનં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૧૭-૨૧૮) ગહણં. એકતો વાતિ એકત્થ ઠિતે વા નિસિન્ને વા ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘તુમ્હે, ભન્તે, ઓદનેન નિમન્તેમી’’તિઆદિના એવં એકતો નિમન્તિતા. નાનાતો વા નિમન્તિતાતિ ચત્તારિ પરિવેણાનિ વા વિહારે વા ગન્ત્વા નાનાતો વા નિમન્તિતા. એકટ્ઠાને ઠિતેસુયેવ વા એકો પુત્તેન, એકો પિતરાતિ એવમ્પિ નિમન્તિતા નાનાતોયેવ નિમન્તિતા નામ હોન્તિ. એકતો ગણ્હન્તિતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દ્વાદસહત્થૂપચારે ઠિતા ગણ્હન્તિ.
કસ્મા પન નાનાતો ભુત્તેપિ ગણભોજનં હોતીતિ આહ ‘‘પટિગ્ગહણમેવ હેત્થ પમાણ’’ન્તિ. યદિ એવં અથ કસ્મા પાળિયં ‘‘ગણભોજનં નામ યત્થ ચત્તારો ભિક્ખૂ પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરેન ભોજનેન નિમન્તિતા ભુઞ્જન્તિ, એતં ગણભોજનં નામા’’તિ (પાચિ॰ ૨૧૮) વુત્તં? તં પટિગ્ગહણનિયમનત્થમેવ એકતો વા નાનાતો વા વિઞ્ઞાપેત્વાતિ ચત્તારો ભિક્ખૂ એકતો ઠિતા વા નિસિન્ના વા ઉપાસકં દિસ્વા ‘‘અમ્હાકં ચતુન્નમ્પિ ભત્તં દેહી’’તિ વા પાટેક્કં પવિસિત્વા ‘‘મય્હં ભત્તં દેહિ, મય્હં ભત્તં દેહી’’તિ વા એકતો વા નાનાતો તસ્સ દુવિધસ્સાપીતિ યઞ્ચ નિમન્તનતો લદ્ધં ગણભોજનં, યઞ્ચ વિઞ્ઞત્તિતો લદ્ધં, તસ્સ દુવિધસ્સાપિ ગણભોજનસ્સ. એવં પટિગ્ગહણેતિ એકતો પટિગ્ગહણે.
પાદાનમ્પિ ફલિતત્તાતિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૧૭-૨૧૮) અન્તમસો પાદાનમ્પિ યથા મહાચમ્મસ્સ પરતો મંસં દિસ્સતિ, એવં ફલિતત્તા. ન સક્કા પિણ્ડાય ચરિતુન્તિ વાલિકાય વા સક્ખરાય વા ફુટ્ઠમત્તે દુક્ખુપ્પત્તિતો અન્તોગામે પિણ્ડાય ચરિતું ન સક્કોતિ. ચીવરે કરિયમાનેતિ સાટકઞ્ચ સુત્તઞ્ચ લભિત્વા ચીવરે કરિયમાને. યં કિઞ્ચિ ચીવરે કત્તબ્બકમ્મન્તિ ચીવરવિચારણછિન્દનમોઘસુત્તારોપનાદિ યં કિઞ્ચિ ચીવરે કત્તબ્બં કમ્મં, અન્તમસો સૂચિવેધનમ્પીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘અદ્ધયોજનમ્પી’’તિઆદિ અવકંસતો વુત્તં. યો પન દૂરં ગન્તુકામો, તત્થ વત્તબ્બમેવ નત્થિ, ગચ્છન્તો અદ્ધયોજનબ્ભન્તરે ગાવુતેપિ ભુઞ્જિતું લભતિ, ગતો પન એકદિવસં. યદા નાવં અભિરુહિતુકામો વા હોતિ આરુળ્હો વા ઓરુળ્હો વા, અયં નાવાભિરુહનસમયો નામાતિ આહ ‘‘નાવાભિરુહનસમયેપિ એસેવ નયો’’તિ. અયં પન વિસેસો – અભિરુળ્હેન ઇચ્છિતટ્ઠાનં ગન્ત્વાપિ યાવ ન ઓરોહતિ, તાવ ભુઞ્જિતબ્બં. ચત્તારો ભિક્ખૂતિ અન્તિમપરિચ્છેદો. યત્થ પન સતં વા સહસ્સં વા સન્નિપતિતં, તત્થ વત્તબ્બમેવ નત્થિ. તસ્મા તાદિસે કાલે ‘‘મહાસમયો’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા ભુઞ્જિતબ્બં. યો કોચિ પબ્બજિતોતિ સહધમ્મિકેસુ વા તિત્થિયેસુ વા અઞ્ઞતરો.
યે ચ દ્વે તયો એકતો ગણ્હન્તીતિ યેપિ અકપ્પિયનિમન્તનં સાદિયિત્વા દ્વે વા તયો વા એકતો ગણ્હન્તિ, તેસમ્પિ અનાપત્તિ. પણીતભોજનસૂપોદનવિઞ્ઞત્તીહિ પન આપત્તિયેવાતિ વદન્તિ, ઉપપરિક્ખિતબ્બં. નિચ્ચભત્તાદીસૂતિ નિચ્ચભત્તે સલાકભત્તે પક્ખિકે ઉપોસથિકે પાટિપદિકે. તત્થ નિચ્ચભત્તન્તિ ધુવભત્તં વુચ્ચતિ. ‘‘નિચ્ચભત્તં ગણ્હથા’’તિ વદન્તિ સલાકભત્તાદીસુપિ એસેવ નયો.
ગણભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. પરમ્પરભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના
ગણભોજને વુત્તનયેનેવાતિ ભિક્ખું ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘તુમ્હે, ભન્તે, ઓદનેન નિમન્તેમિ, ઓદનં મે ગણ્હથા’’તિઆદિના (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૧૭-૨૧૮) નયેન યેન કેનચિ વેવચનેન વા ભાસન્તરેન વા પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરસ્સ નામં ગહેત્વા નિમન્તેતીતિ વુત્તેનેવ નયેન નિમન્તિતસ્સાતિ અકપ્પિયનિમન્તનેન નિમન્તિતસ્સ. અવિકપ્પેત્વાતિ સમ્મુખાસમ્મુખવસેન અવિકપ્પેત્વા, અપરિચ્ચજિત્વાતિ અત્થો. અયઞ્હિ ભત્તવિકપ્પના નામ સમ્મુખાપરમ્મુખાપિ વટ્ટતિ. તેનાહ ‘‘યો ભિક્ખુ પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસૂ’’તિઆદિ.
અઞ્ઞત્ર નિમન્તનભોજનવત્થુસ્મિન્તિ અઞ્ઞત્ર પઠમં નિમન્તિતા હુત્વા અઞ્ઞસ્મિં નિમન્તને ભુઞ્જનવત્થુસ્મિં. યદિ તિવિધા અનુપઞ્ઞત્તિ, અથ કસ્મા પરિવારે ‘‘ચતસ્સો અનુપઞ્ઞત્તિયો’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘પરિવારે પના’’તિઆદિ. વિકપ્પનમ્પિ ગહેત્વાતિ વિકપ્પનાનુજાનનમ્પિ અનુપઞ્ઞત્તિસમાનન્તિ અનુપઞ્ઞત્તિભાવેન ગહેત્વા. એકસંસટ્ઠાનીતિ એકસ્મિં મિસ્સિતાનિ. ઇદં વુત્તં હોતિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૨૯) – દ્વે તીણિ કુલાનિ નિમન્તેત્વા એકસ્મિં ઠાને નિસીદાપેત્વા ઇતો ચિતો ચ આહરિત્વા ભત્તં આકિરન્તિ, સૂપબ્યઞ્જનં આકિરન્તિ, એકમિસ્સકં હોતિ, એત્થ અનાપત્તીતિ. સચે પન મૂલનિમન્તનં હેટ્ઠા હોતિ, પચ્છિમં પચ્છિમં ઉપરિ, તં ઉપરિતો પટ્ઠાય ભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તિ. હત્થં પન અન્તો પવેસેત્વા પઠમનિમન્તનતો એકમ્પિ કબળં ઉદ્ધરિત્વા ભુત્તકાલતો પટ્ઠાય યથા તથા વા ભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિ. દ્વે તીણિ નિમન્તનાનિ એકતો વા કત્વા ભુઞ્જતીતિ દ્વે તીણિ નિમન્તનાનિ એકતો પક્ખિપિત્વા મિસ્સેત્વા એકં કત્વા ભુઞ્જતીતિ અત્થો. ‘‘સકલેન ગામેન વા’’તિઆદીસુ સકલેન ગામેન એકતો હુત્વા નિમન્તિતસ્સેવ યત્થ કત્થચિ ભુઞ્જતો અનાપત્તિ. પૂગેપિ એસેવ નયો. નિમન્તિયમાનો વા ‘‘ભિક્ખં ગહેસ્સામી’’તિ વદતીતિ ‘‘ભત્તં ગણ્હા’’તિ નિમન્તિયમાનો કિરિયાકિરિયન્તિ એત્થ ભોજનં કિરિયં, અવિકપ્પનં અકિરિયં.
પરમ્પરભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. કાણમાતાસિક્ખાપદવણ્ણના
પહેણકત્થાયાતિ પણ્ણાકારત્થાય. પાથેય્યત્થાયાતિ મગ્ગં ગચ્છન્તાનં અન્તરામગ્ગત્થાય. સત્તૂતિ બદ્ધસત્તુ, અબદ્ધસત્તુ ચ. દ્વત્તિપત્તપૂરે પટિગ્ગહેત્વાતિ મુખવટ્ટિયા હેટ્ઠિમલેખાય સમં પૂરે દ્વત્તિપત્તપૂરે ગહેત્વાતિ અત્થો. ઇમસ્સ ચત્થસ્સ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ પાકટત્તા તત્થ કત્તબ્બપ્પકારમેવ દસ્સેતું ‘‘એત્થા’’તિઆદિમાહ. સેસન્તિ તતો એકપત્તતો અઞ્ઞં પત્તં. સચે તયો પત્તપૂરા ગહિતા દ્વે, સચે દ્વે ગહિતા, એકન્તિ વુત્તં હોતિ.
ગમને વા પટિપ્પસ્સદ્ધેતિ અન્તરામગ્ગે ઉપદ્દવં દિસ્વા, અનત્થિકતાય વા ‘‘મયં ઇદાનિ ન પેસિસ્સામ ન ગમિસ્સામા’’તિ એવં ગમને ઉપચ્છિન્ને દેન્તાનન્તિ અત્થો.
કાણમાતાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. પઠમપવારણાસિક્ખાપદવણ્ણના
ભુત્તવાતિ કતભત્તકિચ્ચો. સાસપમત્તમ્પિ અજ્ઝોહરિતન્તિ એવં પરિત્તમ્પિ ભોજનં સઙ્ખાદિત્વા વા અસઙ્ખાદિત્વા વા ગિલિતં. પવારિતોતિ પટિક્ખેપિતો. યો હિ ભુઞ્જન્તો પરિવેસકેન ઉપનીતં ભોજનં અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ, સો તેન પવારિતો પટિક્ખિપિતો નામ હોતિ. બ્યઞ્જનં પન અનાદિયિત્વા અત્થમત્તમેવ દસ્સેતું ‘‘કતપ્પવારણો કતપ્પટિક્ખેપોતિ અત્થો’’તિ વુત્તં. સોપિ ચ પટિક્ખેપો યસ્મા ન પટિક્ખેપમત્તેન, અથ ખો પઞ્ચઙ્ગવસેન. તેનસ્સ પદભાજને ‘‘અસનં પઞ્ઞાયતી’’તિઆદિ (પાચિ॰ ૨૩૯) વુત્તં.
ભોજનં પઞ્ઞાયતીતિ પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરં પત્તાદીસુ દિસ્સતિ. તેનાહ ‘‘પવારણપ્પહોનકં ચે ભોજન’’ન્તિઆદિ. સાલીતિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯) અન્તમસો નીવારં ઉપાદાય સબ્બાપિ સાલિજાતિ. વીહીતિ સબ્બાપિ વીહિજાતિ. યવગોધુમેસુ ભેદો નત્થિ. કઙ્ગૂતિ સેતરત્તકાળભેદા સબ્બાપિ કઙ્ગુજાતિ. વરકોતિ અન્તમસો વરકચોરકં ઉપાદાય સબ્બાપિ સેતવણ્ણા વરકજાતિ. કુદ્રૂસકોતિ કાળકોદ્રવો ચેવ સામાકાદિભેદા ચ સબ્બાપિ તિણધઞ્ઞજાતિ.
નીવારવરકચોરકા ચેત્થ ‘‘ધઞ્ઞાનુલોમા’’તિ વદન્તિ. યાગુન્તિ અમ્બિલયાગુખીરયાગુઆદિભેદં યં કિઞ્ચિ યાગું. ઇમિનાવ પાયાસસ્સાપિ ગહિતત્તા ‘‘અમ્બિલપાયાસાદીસુ અઞ્ઞતરં પચામાતિ વા’’તિ ન વુત્તં. પવારણં જનેતીતિ અનતિરિત્તભોજનાપત્તિનિબન્ધનં પટિક્ખેપં સાધેતિ. સચે પન ઓધિ ન પઞ્ઞાયતિ, યાગુસઙ્ગહં ગચ્છતિ, પવારણં ન જનેતિ. પુન પવારણં જનેતિ ઘનભાવગમનતો પટ્ઠાય ભોજનસઙ્ગહિતત્તાતિ અધિપ્પાયો.
ઉદકકઞ્જિકખીરાદીનિ આકિરિત્વાતિ ઉદકઞ્ચેવ કઞ્જિકઞ્ચ ખીરાદીનિ ચ આકિરિત્વા તેહિ સદ્ધિં અમદ્દિત્વા ભત્તમિસ્સકે કત્વા. તેનાહ ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિઆદિ. સચે પન ભત્તે ઉદકકઞ્જિકખીરાદીનિ આકિરિત્વા મદ્દિત્વા ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિ દેન્તિ, પવારણા યાગુયાપીતિ એવં યાગુસઙ્ગહં ગતાય વા અઞ્ઞાય વા યાગુયાપિ. સુદ્ધરસકો, પન રસકયાગુ વા ન જનેતિ.
પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરવસેન વિપ્પકતભોજનભાવસ્સ ઉપચ્છિન્નત્તા ‘‘દ્વેપિ ખાદિતાનિ હોન્તિ…પે॰… ન પવારેતી’’તિ વુત્તં. અકપ્પિયમંસં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯), અકપ્પિયભોજનઞ્ચ બુદ્ધપટિકુટ્ઠં પટિક્ખિપતો પવારણાય અવત્થુતાય ન પવારણા હોતીતિ આહ ‘‘યો પના’’તિઆદિ. યઞ્હિ ભિક્ખુનો ખાદિતું વટ્ટતિ, તં એવ પટિક્ખિપતો પવારણા હોતિ. ઇદં પન જાનન્તો અકપ્પિયત્તા પટિક્ખિપતિ. અજાનન્તોપિ પટિક્ખિપિતબ્બટ્ઠાને ઠિતમેવ પટિક્ખિપતિ નામ, તસ્મા ન પવારેતિ. સચે પન અકપ્પિયમંસં ખાદન્તો કપ્પિયમંસં વા ભોજનં વા પટિક્ખિપતિ, પવારેતિ. કસ્મા? વત્થુતાય. યઞ્હિ તેન પટિક્ખિત્તં, તં પવારણાય વત્થુ. યં પન ખાદતિ, તં
ભોજને સતીતિ પઞ્ચસુ ભોજનેસુ એકસ્મિમ્પિ ભોજને સતિ. અઞ્ઞં વુત્તલક્ખણં ભોજનન્તિ પત્તાદિગતતો અઞ્ઞં વુત્તલક્ખણં પઞ્ચસુ ભોજનેસુ એકમ્પિ ભોજનં. ‘‘નિરપેક્ખો હોતી’’તિ એતસ્સેવ વિવરણં ‘‘યં પત્તાદીસૂ’’તિઆદિ. ન કેવલં નિરપેક્ખો વાતિ આહ ‘‘અઞ્ઞત્ર વા’’તિઆદિ. સો પટિક્ખિપન્તોપિ ન પવારેતીતિ તસ્મિં ચે અન્તરે અઞ્ઞં ભોજનં અભિહટં, તં સો પટિક્ખિપન્તોપિ ન પવારેતિ. કસ્મા? વિપ્પકતભોજનભાવસ્સ ઉપચ્છિન્નત્તા.
‘‘ઉપનામેતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯) ઇમિના કાયાભિહારં દસ્સેતિ. હત્થે વા આધારકે વાતિ એત્થ વા-સદ્દો અવુત્તવિકપ્પત્થો, તેન ‘‘ઊરૂસુ વા’’તિ વિકપ્પેતિ. દૂરે નિસિન્નસ્સ દહરભિક્ખુસ્સ પત્તં પેસેત્વા ‘‘ઇતો ઓદનં ગણ્હાહી’’તિ વદતિ, ગણ્હિત્વા પન ગતો તુણ્હી તિટ્ઠતિ, તમ્પિ પટિક્ખિપતો એસેવ નયો. કસ્મા? ભિક્ખુસ્સ દૂરભાવતો, દૂતસ્સ ચ અનભિહરણતો. સચે પન ગહેત્વા આગતો ભિક્ખુ ‘‘ઇમં ભત્તં ગણ્હા’’તિ વદતિ, તં પટિક્ખિપતો પવારણા હોતિ. એવં વુત્તેપીતિ ‘‘ભત્તં ગણ્હા’’તિ વુત્તેપિ.
ભત્તપચ્છિં ગહેત્વા પરિવિસન્તસ્સાતિ એકેન હત્થેન ભત્તપચ્છિં ગહેત્વા એકેન હત્થેન કટચ્છું અઞ્ઞો ‘‘અહં ધારેસ્સામી’’તિ ગહિતમત્તકમેવ કરોતીતિ અઞ્ઞો આગન્ત્વા ‘‘અહં પચ્છિં ધારેસ્સામિ, ત્વં ઓદનં દેહી’’તિ વત્વા ગહિતમત્તકમેવ કરોતિ. અભિહટાવ હોતીતિ પરિવેસકેનેવ અભિહટાવ હોતિ. ઇદાનિ અસતિ તસ્સ દાતુકામાભિહારે ગહણસમયેપિ પટિક્ખિપતો ન હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘સચે પના’’તિઆદિ વુત્તં. ઉદ્ધટેતિ ઉદ્ધટે ભત્તે. કટચ્છુઅભિહારોયેવ હિ તસ્સ અભિહારોતિ અધિપ્પાયો. અનન્તરસ્સ દિય્યમાનેતિ અનન્તરસ્સ ભિક્ખુનો ભત્તે દિય્યમાને. કાયવિકારેનાતિ ‘‘અઙ્ગુલિં વા હત્થં વા મચ્છિકબીજનિં વા ચીવરકણ્ણં વા ‘‘અલં મા દેહી’’તિઆદિના વચીવિકારેનાતિ ‘‘અલ’’ન્તિ વા ‘‘ન ગણ્હામી’’તિ વા ‘‘મા આકિરા’’તિ વા ‘‘અપગચ્છા’’તિ વા એવં યેન કેનચિ વચીવિકારેન.
અભિહટે પન ભત્તે પવારણાય ભીતો હત્થે અપનેત્વા પુનપ્પુનં પત્તે ઓદનં આકિરન્તં ‘‘આકિર આકિર, કોટ્ટેત્વા પૂરેહી’’તિ વદતો પવારણા ન હોતિ. એસ નયો ભત્તં અભિહરન્તં ભિક્ખું સલ્લક્ખેત્વા ‘‘કિં, આવુસો, ઇતોપિ કિઞ્ચિ ગણ્હિસ્સસિ, દમ્મિ તે કિઞ્ચી’’તિ વદતોપિ.
‘‘રસં પટિગ્ગણ્હથા’’તિ અપ્પવારણાજનકસ્સ નામં ગહેત્વા વુત્તત્તા ‘‘તં સુત્વા પટિક્ખિપતો પવારણા નત્થી’’તિ વુત્તં. મંસરસન્તિ એત્થ પન ન કેવલં મંસસ્સ રસં ‘‘મંસરસ’’મિચ્ચેવ વિઞ્ઞાયતિ, અથ ખો મંસઞ્ચ રસઞ્ચ મંસરસન્તિ એવં પવારણાજનકનામવસેનાપિ. તસ્મા તં પટિક્ખિપતો પવારણાવ હોતીતિ આહ ‘‘મંસરસન્તિ વુત્તે પન પટિક્ખિપતો પવારણા હોતી’’તિ. પરતો મચ્છમંસં બ્યઞ્જનન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. યસ્મિં ઇરિયાપથે પવારેતિ, તં અવિકોપેન્તેનેવ ભુઞ્જિતબ્બન્તિ યો ગચ્છન્તો (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯) પવારેતિ, તેન ગચ્છન્તેનેવ ભુઞ્જિતબ્બં. કદ્દમં વા ઉદકં વા પત્વા ઠિતેન અતિરિત્તં કારેતબ્બં. સચે અન્તરા નદી પૂરા હોતિ, નદિતીરે ગુમ્બં અનુપરિયાયન્તેન ભુઞ્જિતબ્બં. અથ નાવા વા સેતુ વા અત્થિ, તં અભિરુહિત્વાપિ ચઙ્કમન્તેનેવ ભુઞ્જિતબ્બં, ગમનં ન ઉપચ્છિન્દિતબ્બં. એસ નયો ઇતરઇરિયાપથેસુપિ. તં તં ઇરિયાપથં કોપેન્તેન અતિરિત્તં કારેતબ્બં. યો ઉક્કુટિકોવ નિસીદિત્વા પવારેતિ, તેન ઉક્કુટિકેનેવ ભુઞ્જિતબ્બં. તસ્સ પન હેટ્ઠા પલાલપીઠં વા કિઞ્ચિ વા નિસીદનં દાતબ્બં. પીઠકે નિસીદિત્વા પવારિતેન પન આસનં અચાલેત્વાવ ચતસ્સો દિસા પરિવત્તન્તેન ભુઞ્જિતું લબ્ભતિ. મઞ્ચે નિસીદિત્વા પવારિતેન ઇતો વા એત્તો વા સંસરિતું ન લબ્ભતિ. સચે પન સહ
અલમેતં સબ્બન્તિ એતં સબ્બં અલં પરિયત્તં, ઇદમ્પિ તે અધિકં, ઇતો અઞ્ઞં ન લચ્છસીતિ અધિપ્પાયો. યો અતિરિત્તં કરોતીતિ યો ‘‘અલમેતં પટિપક્ખનયેનાતિ ‘‘કપ્પિયકતં, પટિગ્ગહિતકતં, ઉચ્ચારિતકતં, હત્થપાસે કતં, ભુત્તાવિના કતં, ભુત્તાવિના પવારિતેન આસના અવુટ્ઠિતેન કતં ‘અલમેતં સબ્બ’ન્તિ વુત્ત’’ન્તિ (પાચિ॰ ૨૩૯) ઇમેહિ સત્તહિ વિનયકમ્માકારેહિ યં અતિરિત્તં કપ્પિયં કતં, યઞ્ચ ગિલાનાતિરિત્તં, તદુભયમ્પિ અતિરિત્તન્તિ એવં તસ્સેવ પટિપક્ખનયેન. એત્થ ચ ‘‘અલમેતં સબ્બ’’ન્તિ તિક્ખત્તું વત્તબ્બં, અયં કિર આચિણ્ણો. વિનયધરા પન ‘‘સકિં એવ વત્તબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ.
કસ્મા તં સો પુન કાતું ન લભતીતિ આહ ‘‘યઞ્હી’’તિઆદિ. તત્થ યઞ્હિ અકતન્તિ યેન પઠમં કપ્પિયં કતં, તેન યં અકતં, તં કાતબ્બં. પઠમભાજને પન કાતું ન લબ્ભતિ. યેન ચ અકતન્તિ અઞ્ઞેન ભિક્ખુના યેન પઠમં ન કતં, તેન ચ કાતબ્બન્તિ અત્થો. વુત્તન્તિ સીહળટ્ઠકથાસુ વુત્તં. અઞ્ઞસ્મિં પન ભાજનેતિ યસ્મિં પન ભાજને પઠમં કતં, તતો અઞ્ઞસ્મિં પત્તે વા કુણ્ડે વા પચ્છિયં વા યત્થ કત્થચિ પુરતો ઠપેત્વા ઓનામિતભાજને.
અઞ્ઞત્ર ભુઞ્જનવત્થુસ્મિન્તિ ભુત્તાવિના પવારિતેન હુત્વા અઞ્ઞત્ર ભુઞ્જનવત્થુસ્મિં. તિકપાચિત્તિયન્તિ અનતિરિત્તે અનતિરિત્તસઞ્ઞિવેમતિકઅતિરિત્તસઞ્ઞીનં વસેન તીણિ પાચિત્તિયાનિ. અજ્ઝોહરતો ચ દુક્કટન્તિ અજ્ઝોહરતો અજ્ઝોહારે અજ્ઝોહારે દુક્કટં. સચે પન આમિસસંસટ્ઠાનિ હોન્તિ, આહારત્થાયપિ અનાહારત્થાયપિ પટિગ્ગહેત્વા અજ્ઝોહરન્તસ્સ પાચિત્તિયમેવ. તેસં અનુઞ્ઞાતપરિભોગવસેનાતિ યામકાલિકાદીનં અનુઞ્ઞાતપરિભોગવસેન, યામકાલિકં પિપાસાય સતિ પિપાસચ્છેદનત્થં, સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકઞ્ચ તેન તેન ઉપસમેતબ્બકે આબાધે સતિ તસ્સ ઉપસમનત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. ઇદમ્પિ અજ્ઝોહરણતો કાયકમ્મં, વાચાય ‘‘અતિરિત્તં કરોથ ભન્તે’’તિ અકારાપનેન વચીકમ્મન્તિ આહ ‘‘સમુટ્ઠાનાદીનિ પઠમકથિનસદિસાનેવા’’તિ. કિરિયાકિરિયન્તિ એત્થ પટિક્ખિપિત્વા ભુઞ્જનં કિરિયં. અતિરિત્તસ્સ અકરણં અકિરિયન્તિ વેદિતબ્બં.
પઠમપવારણાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. દુતિયપવારણાસિક્ખાપદવણ્ણના
સુત્વા વાતિ અઞ્ઞેન વા તેનેવ વા આરોચિતં સુત્વા. ‘‘ભુત્તસ્મિં પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૨૪૩) વુત્તત્તા ભોજનપરિયોસાને પાચિત્તિય’’ન્તિ વુત્તં.
દુતિયપવારણાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭. વિકાલભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના
વિકાલેતિ એત્થ અરુણુગ્ગમનતો પટ્ઠાય યાવ મજ્ઝન્હિકો, અયં બુદ્ધાદીનં અરિયાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણો ભોજનસ્સ કાલો નામ. તદઞ્ઞો વિકાલો ‘‘વિગતો કાલો’’તિ કત્વા. તેનાહ ‘‘વિગતે કાલે’’તિઆદિ. ઠિતમજ્ઝન્હિકોપિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૪૮-૨૪૯) કાલસઙ્ગહં ગચ્છતિ. તતો પટ્ઠાય પન ખાદિતું વા ભુઞ્જિતું વા ન સક્કા. સહસા પિવિતું સક્કા ભવેય્ય, કુક્કુચ્ચકેન પન ન કાતબ્બં. કાલપરિચ્છેદજાનનત્થઞ્ચ કાલત્થમ્ભો યોજેતબ્બો. કાલબ્ભન્તરેવ ભત્તકિચ્ચં કાતબ્બં. ‘‘યં કિઞ્ચિ…પે॰… ખાદનીયં વા’’તિ ઇમિના યં તાવ સક્ખલિમોદકાદિ પુબ્બણ્ણાપરણ્ણમયં, તત્થ વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ દસ્સેતિ. ભોજનીયં નામ પઞ્ચ ભોજનાનિ.
સતિ પચ્ચયેતિ પિપાસાદિકારણે વિજ્જમાને. રોમટ્ઠકસ્સાતિ રોમટ્ઠકસ્સ ભિક્ખુનો અજ્ઝોહરિત્વા ઉગ્ગિરિત્વા મુખેવ ઠપિતો બહિ મુખદ્વારા વિનિગ્ગતો ભોજનસ્સ મગ્ગા બહિ નિગ્ગતો ‘‘રોમટ્ઠો’’તિ પવુચ્ચતિ. ઇધ પન અજ્ઝોહરિત્વા ઉગ્ગિરિત્વા મુખેવ ઠપિતોતિ અધિપ્પેતો. તેનાહ ‘‘ન ચ, ભિક્ખવે’’તિઆદિ. ઠપેત્વા રોમટ્ઠકં સેસાનં આગતં ઉગ્ગારં મુખે સન્ધારેત્વા ગિલન્તાનં આપત્તિ. સચે પન અસન્ધારેન્તમેવ પરગલં ગચ્છતિ, વટ્ટતિ.
વિકાલભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. સન્નિધિકારકસિક્ખાપદવણ્ણના
‘‘કારો કરણં કિરિયાતિ અત્થતો એક’’ન્તિ એતેન કારસદ્દસ્સ ભાવત્થતં દસ્સેતિ. સમ્મા નિધાનં ઠપનં સન્નિધિ. ‘‘પટિગ્ગહેત્વા એકરત્તં વીતિનામિતસ્સેતં નામ’’ન્તિ ઇમિના પટિગ્ગહેત્વા ‘‘યં કિઞ્ચિ યાવકાલિકં વા યામકાલિકં વા’’તિ વુત્તં. ઇદાનિ દુદ્ધોતભાવમેવ વિભાવેતું ‘‘યં અઙ્ગુલિયા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યં અઙ્ગુલિયા ઘંસન્તસ્સ લેખા પઞ્ઞાયતીતિ યં પત્તં ધોતં અઙ્ગુલિયા ઘંસન્તસ્સ પત્તે અઙ્ગુલિલેખા પઞ્ઞાયતિ, સો પત્તો દુદ્ધોતો હોતીતિ અત્થો. તેલવણ્ણપત્તે પન અઙ્ગુલિલેખા પઞ્ઞાયતિ, સા અબ્બોહારિકા. સ્નેહોતિ તેલં. સન્દિસ્સતીતિ યાગુયા ઉપરિ સન્દિસ્સતિ. તાદિસે પત્તેપીતિ પટિગ્ગહણં અવિસ્સજ્જિત્વા સયં વા અઞ્ઞેન વા ભોજનં નીહરિત્વા ન સમ્મા ધોતે પત્તેપિ. પુનદિવસે ભુઞ્જન્તસ્સ પાચિત્તિયન્તિ પત્તે લગ્ગં અવિજહિતપ્પટિગ્ગહણં હોતીતિ દુતિયદિવસે ભુઞ્જન્તસ્સ પાચિત્તિયં. પરિચ્ચત્તે પન પત્તે પુનદિવસે ભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિ.
યં પનાતિ યં ભોજનં પન. અપરિચ્ચત્તમેવ હીતિ અનપેક્ખવિસ્સજ્જનેન વા અનુપસમ્પન્નસ્સ નિરપેક્ખદાનેન વા અપરિચ્ચત્તમેવ. કપ્પિય ભોજનન્તિ અન્તમસો એકસિત્થમત્તમ્પિ કપ્પિયભોજનં. અકપ્પિયેસૂતિ અકપ્પિયમંસેસુ. સેસેસૂતિ મનુસ્સમંસતો અવસેસેસુ હત્થિઅસ્સસુનખઅહિસીહબ્યગ્ઘદીપિઅચ્છતરચ્છમંસેસુ ચેવ અપ્પટિવેક્ખિતે ઉદ્દિસ્સકતમંસે ચ. પાળિયં ‘‘સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકં આહારત્થાય પટિગ્ગણ્હાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૨૫૫) સન્નિહિતેસુ સત્તાહકાલિકયાવજીવિકેસુ પુરેભત્તમ્પિ આહારત્થાય અજ્ઝોહરણેપિ દુક્કટસ્સ વુત્તત્તા યામકાલિકેપિ આહારત્થાય અજ્ઝોહરણેપિ વિસું દુક્કટેનાપિ ભવિતબ્બન્તિ આહ ‘‘આહારત્થાય અજ્ઝોહરતો દુક્કટેન સદ્ધિં પાચિત્તિય’’ન્તિ. સબ્બવિકપ્પેસૂતિ ‘‘કપ્પિયભોજનં ભુઞ્જન્તસ્સા’’તિઆદિના વુત્તેસુ સબ્બેસુ વિકપ્પેસુ અપરમ્પિ પાચિત્તિયં વડ્ઢતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૩) – કપ્પિયભોજને દ્વે પાચિત્તિયાનિ, મનુસ્સમંસે થુલ્લચ્ચયેન સદ્ધિં દ્વે પાચિત્તિયાનિ, અવસેસેસુ પન અકપ્પિયમંસેસુ દુક્કટેન સદ્ધિં દ્વે પાચિત્તિયાનિ. યામકાલિકં સતિ પચ્ચયે સામિસેન મુખેન
અવસેસેસૂતિ યામકાલિકાદિતો અવસેસેસુ. પાચિત્તિયં વડ્ઢતિયેવાતિ અપરમ્પિ પાચિત્તિયં વડ્ઢતિયેવ. ઇદં વુત્તં હોતિ – સચે વિકાલે અજ્ઝોહરતિ, પકતિભોજને સન્નિધિપચ્ચયા
બેલટ્ઠસીસો નામ જટિલસહસ્સસ્સ અબ્ભન્તરે એકો મહાથેરો. તિકપાચિત્તિયન્તિ સન્નિધિકારકે સન્નિધિકારકસઞ્ઞિવેમતિકઅસન્નિધિકારકસઞ્ઞીનં વસેન તીણિ પાચિત્તિયાનિ. સંસટ્ઠાનીતિ સંસટ્ઠરસાનિ. સમ્ભિન્નરસં સન્ધાયેવ હિ ‘‘તદહુપટિગ્ગહિતં કાલે કપ્પતી’’તિઆદિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. એત્થ ચ અસમ્ભિન્નરસન્તિ અમિસ્સિતરસં. ઇદઞ્ચ સીતલપાયાસાદિના સહ લદ્ધં સપ્પિપિણ્ડાદિકં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘સુધોતં વા’’તિ ઇદં પન પિણ્ડપાતેન સદ્ધિં લદ્ધં તક્કોલજાતિફલાદિં, યાગુઆદીસુ પક્ખિપિત્વા દિન્નસિઙ્ગીવેરાદિકઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં.
તેનાતિ સત્તાહકાલિકેન. તદહુ પટિગ્ગહિતં અસ્સાતિ તદહુપટિગ્ગહિતં, તેન તદહુપટિગ્ગહિતેન. એસ નયો ‘‘દ્વીહપટિગ્ગહિતેના’’તિઆદીસુપિ. તસ્માતિ યસ્મા પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતમ્પિ વટ્ટતિ, તસ્મા. પટિગ્ગહિતં સત્તાહં કપ્પતીતિ વુત્તન્તિ ‘‘સત્તાહકાલિકેન, ભિક્ખવે, યાવજીવિકં પટિગ્ગહિતં સત્તાહં કપ્પતિ, સત્તાહાતિક્કન્તે ન કપ્પતી’’તિ (મહાવ॰ ૩૦૫) ભેસજ્જક્ખન્ધકે વુત્તં. કિઞ્ચાપિ મુખે એકરત્તં ન વુત્તં, તથાપિ મુખે પક્ખિત્તમેવ યસ્મા સન્નિધિ નામ હોતિ, તસ્મા ‘‘મુખસન્નિધી’’તિ વુત્તં.
ચતસ્સો કપ્પિયભૂમિયોતિ ઉસ્સાવનન્તિકા, ગોનિસાદિકા, ગહપતિ, સમ્મુતીતિ ચતસ્સો કપ્પિયકુટિયો. તત્થ ઉસ્સાવનન્તિકા (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૯૫) નામ ગેહે કરિયમાને સમ્પરિવારેત્વા ઠિતેહિ ‘‘કપ્પિયકુટિં કરોમ, કપ્પિયકુટિં કરોમા’’તિ વા ‘‘કપ્પિયકુટિ કપ્પિયકુટી’’તિ વા વદન્તેહિ ઠપિતપઠમિટ્ઠકથમ્ભાદિકા સઙ્ઘસ્સ વા એકસ્સ ભિક્ખુનો વા કુટિ. યો પન આરામો યેભુય્યેન વા અપરિક્ખિત્તો હોતિ, સકલોપિ વા ‘‘ગોનિસાદી’’તિ વુચ્ચતિ. ગહપતીતિ યા ઠપેત્વા ભિક્ખું સેસેહિ ‘‘કપ્પિયકુટિં દેમા’’તિ દિન્ના, તેસં વા સન્તકા. સમ્મુતિ નામ કમ્મવાચાય સાવેત્વા કતા. કથં પનેતાસં વિનિચ્છયો જાનિતબ્બોતિ આહ ‘‘તાસં વિનિચ્છયો સમન્તપાસાદિકાયં વુત્તો’’તિ.
સન્નિધિકારકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯. પણીતભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના
‘‘પણીતભોજનાની’’તિ ‘‘પણીતસંસટ્ઠાની’’તિઆદિ. સબ્બોપિ ‘‘ઓદકો’’તિ વુત્તલક્ખણો મચ્છોતિ ‘‘મચ્છો નામ ઓદકો વુચ્ચતી’’તિ (પાચિ॰ ૨૬૦) એવં વિભઙ્ગે વુત્તલક્ખણો, સબ્બોપિ મચ્છો એવ. યો કોચિ ઉદકે જાતો મચ્છો નામાતિ વુત્તં હોતિ. મહાનામસિક્ખાપદેનાતિ –
‘‘અગિલાનેન ભિક્ખુના ચતુમાસપચ્ચયપવારણા સાદિતબ્બા અઞ્ઞત્ર પુનપવારણાય અઞ્ઞત્ર નિચ્ચપવારણાય. તતો ચે ઉત્તરિ સાદિયેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ –
ઇમિના સિક્ખાપદેન (પાચિ॰ ૩૦૬). એત્થ હિ સઙ્ઘવસેન ગિલાનપચ્ચયપવારણાય પવારિતટ્ઠાને સચે તત્થ રત્તીહિ વા ભેસજ્જેહિ વા પરિચ્છેદો કતો હોતિ ‘‘એત્તિકાયેવ રત્તિયો, એત્તકાનિ વા ભેસજ્જાનિ વિઞ્ઞાપેતબ્બાની’’તિ, તતો રત્તિપરિયન્તતો વા ભેસજ્જપરિયન્તતો વા ઉત્તરિ નભેસજ્જકરણીયેન વા ભેસજ્જં, અઞ્ઞભેસજ્જકરણીયેન વા અઞ્ઞં ભેસજ્જં વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ પાચિત્તિયં વુત્તં. તસ્મા અગિલાનો ગિલાનસઞ્ઞીપિ હુત્વા પઞ્ચ ભેસજ્જાનિ વિઞ્ઞાપેન્તો નભેસજ્જકરણીયેન ભેસજ્જં વિઞ્ઞાપેન્તો નામ હોતીતિ ‘‘મહાનામસિક્ખાપદેન કારેતબ્બો’’તિ વુત્તં.
યો પન નભેસજ્જત્થાય વિઞ્ઞાપેતિ, અથ ખો કેવલં અત્તનો ભુઞ્જનત્થાય, સો સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિયાયેવ કારેતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં સમન્તપાસાદિકાયં ‘‘સુદ્ધાનિ સપ્પિઆદીનિ વિઞ્ઞાપેત્વા ભુઞ્જન્તો પાચિત્તિયં નાપજ્જતિ સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિયા કારેતબ્બોતિ ‘‘ન સૂપં વા ઓદનં વા અગિલાનો’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૬૧૩) સિક્ખાપદેન કારેતબ્બો, દુક્કટેન કારેતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિનાતિ ઇમિના પણીતભોજનસિક્ખાપદેન.
‘‘સપ્પિભત્તં દેહી’’તિ વુત્તે કિં હોતીતિ આહ ‘‘સપ્પિભત્તં ‘દેહી’તિ વુત્તે પના’’તિઆદિ. સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિયા દુક્કટમેવ હોતીતિ સમ્બન્ધો. કસ્માતિ આહ ‘‘યસ્મા’’તિઆદિ. અથ યથા ‘‘પણીતભોજનાની’’તિ, એવં ‘‘સપ્પિભત્ત’’ન્તિ ઇદમ્પિ કસ્મા ન વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? અનેકન્તિકત્તા. તથા હિ ‘‘પણીતભોજનાની’’તિ વુત્તે ‘‘પણીતસંસટ્ઠાનિ ભોજનાનિ
પુરિમનયેનેવાતિ ‘‘ભત્તં દત્વા સપ્પિં કત્વા ભુઞ્જા’’તિ પુરિમેનેવ નયેન. સચે પન ‘‘સપ્પિના’’તિ વુત્તે કેવલં સેસેસુ નવનીતાદીસુ અઞ્ઞતરેન દેતિ, વિસઙ્કેતમેવ હોતિ. અનાપત્તીતિ વિસઙ્કેતત્તા સબ્બાહિયેવ આપત્તીહિ અનાપત્તિ. ‘‘કિઞ્ચાપિ અનાપત્તિ, અત્તનો પન પયોગેન નિબ્બત્તત્તા ન ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. કપ્પિયસપ્પિનાતિ કપ્પિયમંસસપ્પિના. એસ નયો અકપ્પિયસપ્પિનાતિ એત્થાપિ. કપ્પિયાકપ્પિયતા હિ મંસાનંયેવ, ન સપ્પિઆદીનં. ઠપેત્વા એકં મનુસ્સવસાતેલં સબ્બેસં ખીરદધિસપ્પિનવનીતવસાતેલેસુ અકપ્પિયં નામ નત્થિ.
પરિભોગેપિ દુક્કટમેવ ઇધ અનધિપ્પેતત્તાતિ અધિપ્પાયો. સચે અસતિ અકપ્પિયસપ્પિમ્હિ પુરિમનયેનેવ અકપ્પિયનવનીતાદીનિ દેતિ ‘‘સપ્પિં કત્વા ભુઞ્જા’’તિ, અકપ્પિયસપ્પિનાવ દિન્નં હોતિ. યથા ચ ‘‘કપ્પિયસપ્પિના દેહી’’તિ વુત્તે અકપ્પિયસપ્પિના દેતિ, વિસઙ્કેતં, એવં ‘‘‘અકપ્પિયસપ્પિના’તિ વુત્તે કપ્પિયસપ્પિના દેતી’’તિ એત્થાપિ પટિપાટિયા એકમેકં વિત્થારેત્વા વુચ્ચમાનેપિ અયમેવત્થો વત્તબ્બો સિયા, સો ચ સઙ્ખેપેનપિ સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ વિત્થારનયં હિત્વા ઇમિનાવ નાનાટ્ઠાને વાતિ તસ્મિંયેવ ઘરે સપ્પિં, ઇતરસ્મિં નવનીતન્તિઆદિના નાનાટ્ઠાને વા.
પણીતભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦. દન્તપોનસિક્ખાપદવણ્ણના
કાયેનાતિ હત્થાદીસુ યેન કેનચિ સરીરાવયવેન, અન્તમસો પાદઙ્ગુલિયાપિ ગણ્હન્તો કાયેન ગણ્હાતિ નામાતિ વેદિતબ્બો. દાનેપિ એસેવ નયો. કાયપ્પટિબદ્ધેનાતિ પત્તાદીસુ યેન કેનચિ સરીરસમ્બદ્ધેન ઉપકરણેન. દાનેપિ એસેવ નયો. કટચ્છુઆદીસુ યેન કેનચિ ઉપકરણેન દિન્નં કાયપ્પટિબદ્ધેન દિન્નંયેવ હોતિ. અઞ્ઞતરેનાતિ કાયેન વા કાયપ્પટિબદ્ધેન વા નિસ્સગ્ગિયેન વાતિ અત્થો. તત્થ નિસ્સગ્ગિયેનાતિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫) કાયતો ચ કાયપ્પટિબદ્ધતો તસ્સાતિ પટિગ્ગહિતકસ્સ. વુત્તવિપલ્લાસવસેનાતિ વુત્તસ્સ પટિપક્ખવસેન. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં કાયકાયપ્પટિબદ્ધનિસ્સગ્ગિયાનં અઞ્ઞતરેન દિય્યમાને કાયેન વા કાયપ્પટિબદ્ધેન વા ગણ્હાતિ, એતં પટિગ્ગહિતં નામાતિ.
સંહારિમેનાતિ થામમજ્ઝિમેન પુરિસેન સંહારિમેન, ઇમિના અસંહારિમે ફલકે વા પાસાણે વા પટિગ્ગહણં ન રુહતીતિ દસ્સેતિ. ધારેતું સમત્થેનાતિ સન્ધારેતું યોગ્ગેન, ઇમિના સુખુમેસુ તિન્તિણિકાદિપણ્ણેસુ પટિગ્ગહણં ન રુહતીતિ દસ્સેતિ. અતત્થજાતકરુક્ખપણ્ણેનાતિ જાતટ્ઠાનતો ચુતેન પદુમિનિપણ્ણાદિના, ઇમિના પન મહન્તેપિ તત્થજાતકે પદુમિનિપણ્ણે વા કિંસુકપણ્ણાદિમ્હિ વા પટિગ્ગહેતું ન વટ્ટતિ. ન હિ તં કાયપ્પટિબદ્ધસઙ્ખં ગચ્છતીતિ દસ્સેતિ. યથા ચ ‘‘પટિબદ્ધપ્પટિબદ્ધં નામ ઇધ નત્થી’’તિ. કેચિ પન ‘‘આધારકેન પટિગ્ગહણં કાયપ્પટિબદ્ધપ્પટિબદ્ધેન પટિગ્ગહણં નામ હોતિ, તસ્મા ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં વચનમત્તમેવ. અત્થતો પન સબ્બમ્પિ તં કાયપ્પટિબદ્ધમેવ હોતીતિ દસ્સેતિ.
અકલ્લકોતિ ગિલાનો. મુખેન પટિગ્ગણ્હાતીતિ સહત્થેન ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું અસક્કોન્તો મુખેન પટિગ્ગણ્હાતિ. અભિહટભાજનતો પતિતરજમ્પિ વટ્ટતિ અભિહટત્તાતિ અધિપ્પાહો.
તસ્મિં ઠત્વાતિ તાદિસે હત્થપાસે ઠત્વા. યન્તિ યં ભારં. મજ્ઝિમો પુરિસોતિ થામમજ્ઝિમપુરિસો. વિનયે પઞ્ઞત્તં દુક્કટં વિનયદુક્કટં. તં અનુપસમ્પન્નસ્સ દત્વાતિ પિણ્ડાય ચરિત્વા વિહારં વા આસનસાલં વા ગન્ત્વા તં ભિક્ખં અનુપસમ્પન્નસ્સ દત્વા, ઇદઞ્ચ પુબ્બાભોગસ્સ અનુરૂપવસેન વુત્તં. યસ્મા પન તં ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ દસ્સામી’’તિ ચિત્તુપ્પાદમત્તેન તંસન્તકં નામ ન હોતિ, તસ્મા વિનાપિ તસ્સ દાનાદિં પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.
અસ્સુખેળસિઙ્ઘાણિકાદીસૂતિ એત્થ અસ્સુ નામ અક્ખિજલં. ખેળો નામ લાલા. સિઙ્ઘાણિકાતિ અન્તોસીસતો પૂતિસેમ્હભાવં આપન્નં મત્થલુઙ્ગં ગલિત્વા તાલુમત્થકવિવરેન ઓતરિત્વા આદિસદ્દેન મુત્તકરીસસેમ્હદન્તમલઅક્ખિગૂથકણ્ણગૂથકાનં, સરીરે ઉટ્ઠિતલોણસ્સ ચ ગહણં. ઠાનતોતિ અક્ખિકૂપાદિતો. અન્તરા ચે ગણ્હાતિ, કિં હોતીતિ આહ ‘‘ઉગ્ગહિતકં નામ હોતી’’તિ, દુટ્ઠુ ગહિતકં નામ હોતીતિ અત્થો. ફલિનિન્તિ ફલવન્તં. તત્થજાતકફલિનિસાખાય વાતિ તસ્મિં રુક્ખે જાતાય ફલિનિસાખાય વા. દુરુપચિણ્ણદુક્કટન્તિ ‘‘ન કત્તબ્બ’’ન્તિ વારિતસ્સ કતત્તા દુટ્ઠુ આચિણ્ણં ચરિતન્તિ દુરુપચિણ્ણં, તસ્મિં દુક્કટં દુરુપચિણ્ણદુક્કટઞ્ચ આપજ્જતીતિ અત્થો.
આહરીયતીતિ આહારો, અજ્ઝોહરિતબ્બં યં કિઞ્ચિ, ઇધ પન ચત્તારિ કાલિકાનિ અધિપ્પેતાનીતિ આહ ‘‘યં કિઞ્ચી’’તિઆદિ. તત્થ અરુણુગ્ગમનતો યાવકાલિકં. અરુણુગ્ગમનતો યાવ યામાવસાના પિપાસાય સતિ પિપાસચ્છેદનત્થં પાતબ્બતો યામો કાલો અસ્સાતિ યામકાલિકં. યાવ સત્તાહં નિદહિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બતો સત્તાહં કાલો અસ્સાતિ સત્તાહકાલિકં. યાવજીવમ્પિ પરિહરિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બતો યાવ જીવં એતસ્સાતિ યાવજીવિકં. તેનાહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ.
વનમૂલપત્તપુપ્ફફલાદીતિ એત્થ તાવ મૂલં નામ મૂલકખારકચચ્ચુતમ્બકાદીનં તેસુ તેસુ જનપદેસુ પકતિઆહારવસેન મનુસ્સાનં ખાદનીયત્થઞ્ચેવ ભોજનીયત્થઞ્ચ ફરણકં સૂપેય્યપણ્ણમૂલં. પત્તં નામ મૂલકખારકચચ્ચુતમ્બકાદીનં તાદિસંયેવ પત્તં. પુપ્ફં નામ મૂલકખારકાદીનં તાદિસંયેવ પુપ્ફં. ફલં નામ પનસલબુજાદીનં તેસુ તેસુ જનપદેસુ પકતિઆહારવસેન મનુસ્સાનં ખાદનીયત્થઞ્ચેવ ભોજનીયત્થઞ્ચ ફરણકં ફલં. આદિસદ્દેન કન્દમૂલાદીનં ગહણં.
અમ્બપાનન્તિ (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૦૦) આમેહિ વા પક્કેહિ વા અમ્બેહિ કતપાનં. તત્થ આમેહિ કરોન્તેન અમ્બતરુણાદીનિ ભિન્દિત્વા ઉદકે પક્ખિપિત્વા આતપે આદિચ્ચપાકેન પચિત્વા પરિસ્સાવેત્વા તદહુપટિગ્ગહિતેહિ મધુસક્કરકપ્પૂરાદીહિ યોજેત્વા કાતબ્બં. એવં કતં પુરેભત્તમેવ કપ્પતિ. અનુપસમ્પન્નેન કતં લભિત્વા પન પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં પુરેભત્તં સામિસપરિભોગેનાપિ વટ્ટતિ, પચ્છાભત્તં નિરામિસપરિભોગેન યાવ અરુણુગ્ગમના વટ્ટતિ. એસ નયો સબ્બપાનેસુ.
તેસુ પન જમ્બુપાનન્તિ જમ્બુફલેહિ કતપાનં. ચોચપાનન્તિ અટ્ઠિકેહિ કદલિફલેહિ કતપાનં. મોચપાનન્તિ અનટ્ઠિકેહિ કદલિફલેહિ કતપાનં. મધુકપાનન્તિ મધુકાનં જાતિરસેન કતપાનં. તં પન ઉદકસમ્ભિન્નં વટ્ટતિ, સુદ્ધં ન વટ્ટતિ. મુદ્દિકાપાનન્તિ મુદ્દિકા ઉદકે મદ્દિત્વા અમ્બપાનં વિય કતપાનં સાલૂકપાનન્તિ રત્તુપ્પલનીલુપ્પલાદીનં સાલૂકે મદ્દિત્વા કતપાનં. ફારુસકપાનન્તિ ફારુસકેહિ અમ્બપાનં વિય કતપાનં. ઇમિનાવ નયેન વેત્તપાનાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. એતાનિ ચ પન સબ્બાનિ પાનાનિ અગ્ગિપાકાનિ ન વટ્ટન્તિ. તેનાહ ‘‘સીતોદકેના’’તિઆદિ. અવસેસેસુપિ અનુઞ્ઞાતફલપત્તપુપ્ફરસેસૂતિ ધઞ્ઞફલપક્કસાકમધુકપુપ્ફરસતો અવસેસેસુ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સબ્બં ફલરસં ઠપેત્વા ધઞ્ઞફલરસ’’ન્તિઆદિના (મહાવ॰ ૩૦૦) અનુઞ્ઞાતકેસુ ફલપત્તપુપ્ફરસેસુપિ.
ખાદનીયત્થન્તિ ખાદનીયેન કત્તબ્બકિચ્ચં. નેવ ફરતીતિ ન નિપ્ફાદેતિ. અનાહારેપિ ઉદકે આહારસઞ્ઞાયાતિ ‘‘આહારં આહરેય્યા’’તિ પદસ્સ પદભાજને (પાચિ॰ ૨૬૫) વુત્તમત્થં સમ્મા અસલ્લક્ખેત્વા ‘‘આહરીયતીતિ આહારો’’તિ અનાહારેપિ ઉદકે આહારસઞ્ઞાય કુક્કુચ્ચાયન્તાનં. દન્તપોને ચ ‘‘મુખદ્વારં આહટં ઇદ’’ન્તિ સઞ્ઞાયાતિ મુખદ્વારં અનાહટમ્પિ દન્તપોનં ‘‘મુખદ્વારં આહટં ઇદં દન્તપોન’’ન્તિ વિપલ્લત્થસઞ્ઞાય કુક્કુચ્ચાયન્તાનં. યથાસુખં પાતુન્તિ પટિગ્ગહેત્વા વા અપ્પટિગ્ગહેત્વા વા યથાકામં પાતું. દન્તપોનપરિભોગેનાતિ દન્તકટ્ઠપરિભોગેન, દન્તધોવનાદિનાતિ અત્થો, ઇમિના તસ્સ પન રસં ગિલિતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ.
ચત્તારિ મહાવિકટાનીતિ ગૂથં, મુત્તં, છારિકા, મત્તિકા (મહાવ॰ ૨૬૮) ચ ‘‘આસયાદિવસેન વિરૂપાનિ જાતાની’’તિ કત્વા વિકટાનીતિ વા અપકતિભોજનત્તા વિકટાનિ ‘‘વિરૂપાનિ જાતાની’’તિ વા અત્થો. સતિ પચ્ચયેતિ કારણે સતિ, સપ્પદટ્ઠેતિ અત્થો. ધૂમાદિઅબ્બોહારિકાભાવોતિ ધૂમપુપ્ફગન્ધદન્તખયાદિઅબ્બોહારિકાભાવો.
દન્તપોનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
ભોજનવગ્ગો ચતુત્થો.
૫. અચેલકવગ્ગો
૧. અચેલકસિક્ખાપદવણ્ણના
અચેલકસ્સાતિ પરિબ્બાજકસ્સાતિ ઠપેત્વા ભિક્ખુઞ્ચ સામણેરઞ્ચ અવસેસસ્સ યસ્સ કસ્સચિ પબ્બજ્જાસમાપન્નસ્સ. પરિબ્બાજિકાયાતિ ઠપેત્વા ભિક્ખુનિં, સિક્ખમાનં, સામણેરિઞ્ચ અવસેસાય યાય કાયચિ પબ્બજ્જાસમાપન્નાય. એતે ચ સબ્બે અઞ્ઞતિત્થિયા વેદિતબ્બા. તેનાહ ‘‘એતેસં અચેલકાદીનં અઞ્ઞતિત્થિયાન’’ન્તિ.
તેસન્તિ ભાજનં નિક્ખિપિત્વાતિ આમિસભરિતં ભાજનં નિક્ખિપિત્વા. બાહિરાલેપન્તિ તેલાદિં.
અચેલકાદયો યસ્મા, તિત્થિયાવ મતા ઇધ;
તસ્મા તિત્થિયનામેન, તિકચ્છેદો કતો તયો.
અતિત્થિયસ્સ નગ્ગસ્સ, તથા તિત્થિયલિઙ્ગિનો;
ગહટ્ઠસ્સાપિ ભિક્ખુસ્સ, કપ્પતીતિ વિનિચ્છયો.
અતિત્થિયસ્સ ચિત્તેન, તિત્થિયસ્સ ચ લિઙ્ગિનો;
સોતાપન્નાદિનો દાતું, કપ્પતીતીધ નો મતિ.
અચેલકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. ઉય્યોજનસિક્ખાપદવણ્ણના
ગામં વા નિગમં વાતિ એત્થ નગરમ્પિ ગામગ્ગહણેનેવ ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. પવિસિસ્સામાતિ એત્થ ગહેત્વા ‘‘ગન્ત્વા’’તિ પાઠસેસો, અસમન્નાહારો વા તસ્સા ઇત્થિયા તસ્મિં ગામે સન્નિહિતભાવં અજાનન્તો વા ‘‘એહાવુસો, ગામં વા નિગમં વા પિણ્ડાય પવિસિસ્સામા’’તિ ભિક્ખું યં કિઞ્ચિ આમિસન્તિ યાગુઆદિકં યં કિઞ્ચિ આમિસં. ઉય્યોજેય્યાતિ અત્તનો કીળાનુરૂપં ઇત્થિં દિસ્વા ઉય્યોજેય્ય પહિણેય્ય. તેનાહ ‘‘માતુગામેન સદ્ધિ’’ન્તિઆદિ. આદિસદ્દેન વુત્તાવસેસં કાયવચીદ્વારવીતિક્કમં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘ગચ્છા’’તિઆદીનિ વત્વાતિ ‘‘ગચ્છાવુસો, ન મે તયા સદ્ધિં કથા વા નિસજ્જા વા ફાસુ હોતિ, એકકસ્સ મે કથા વા નિસજ્જા વા ફાસુ હોતી’’તિ (પાચિ॰ ૨૭૫) વત્વા. એતં અનાચારમેવાતિ એતં યથાવુત્તં હસનાદિઅનાચારમેવ. ન અઞ્ઞં પતિરૂપં કારણન્તિ ઠપેત્વા વુત્તપ્પકારં અનાચારં ઉભિન્નં એકતો ન યાપનાદિં અઞ્ઞં પતિરૂપકારણં પચ્ચયં કરિત્વા ન હોતીતિ અત્થો. અસ્સાતિ ઉય્યોજકસ્સ. સોતિ યો ઉય્યોજિતો, સો.
અનુપસમ્પન્નેતિ સામણેરે. સોવ ઇધ અનુપસમ્પન્નોતિ અધિપ્પેતોતિ વદન્તિ. ઉભિન્નમ્પીતિ ઉપસમ્પન્નસ્સ વા અનુપસમ્પન્નસ્સ વાતિ દ્વિન્નમ્પિ. કલિસાસનારોપનેતિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૭૭) કલીતિ કોધો, તસ્સ સાસનં આણં કલિસાસનં એવમાદીહીતિ એત્થ આદિસદ્દેન ‘‘મહગ્ઘં ભણ્ડં પસ્સિત્વા લોભધમ્મં ઉપ્પાદેસ્સતી’’તિ ઉય્યોજેતિ, ‘‘માતુગામં પસ્સિત્વા અનભિરતિં ઉપ્પાદેસ્સતી’’તિ ઉય્યોજેતિ, ‘‘ગિલાનસ્સ વા ઓહિય્યકસ્સ વા વિહારપાલસ્સ વા યાગું વા ભત્તં વા ખાદનીયં વા નીહરા’’તિ ઉય્યોજેતિ, ‘‘ન અનાચારં આચરિતુકામો સતિ કરણીયે ઉય્યોજેતી’’તિ (પાચિ॰ ૨૭૮) એતેસં ગહણં.
ઉય્યોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. સભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના
‘‘સભોજને’’તિ બાહિરત્થસમાસોયં, ઉભસદ્દે ઉકારસ્સ ચ લોપોતિ આહ ‘‘સહ ઉભોહિ જનેહી’’તિઆદિ. તત્થ ઉભોહિ જનેહીતિ જાયા ચ પતિ ચાતિ ઉભોહિ જનેહિ. ભુઞ્જિતબ્બન્તિ વા ભોજનં, ઇત્થી ચ પુરિસો ચ, તેન સહ વત્તતીતિ સભોજનન્તિ આહ ‘‘અથ વા’’તિઆદિ. રાગપરિયુટ્ઠિતસ્સાતિ મેથુનાધિપ્પાયસ્સ. સયનિઘરન્તિ સયનીયઘરં, વાસગેહન્તિ અત્થો. મહલ્લકસ્સાતિ મહલ્લકસ્સ સયનિઘરસ્સ. પિટ્ઠસઙ્ઘાટતોતિ દ્વારબાહતો ખુદ્દકસ્સ વાતિ યથા તથા વા કતસ્સ ખુદ્દકસ્સ સયનિઘરસ્સ. વેમજ્ઝં અતિક્કમિત્વા નિસીદેય્યાતિ પિટ્ઠિવંસં અતિક્કમિત્વા નિસીદેય્ય. ખુદ્દકં (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૨૮૦) નામ સયનિઘરં વિત્થારતો પઞ્ચહત્થપ્પમાણં હોતિ, તસ્સ ચ મજ્ઝિમટ્ઠાનં પિટ્ઠસઙ્ઘાટતો અડ્ઢતેય્યહત્થપ્પમાણમેવ હોતિ, તસ્મા તાદિસે સયનિઘરે પિટ્ઠસઙ્ઘાટતો હત્થપાસં વિજહિત્વા નિસિન્નો પિટ્ઠિવંસં અતિક્કમિત્વા નિસિન્નો નામ હોતિ. એવં નિસિન્નો ચ વેમજ્ઝં અતિક્કમિત્વા નિસિન્નો નામ હોતિ. તેન વુત્તં પાળિયં ‘‘પિટ્ઠિવંસં અતિક્કમિત્વા નિસીદતી’’તિ (પાચિ॰ ૨૮૧). સચિત્તકઞ્ચેત્થ અનુપવિસિત્વા નિસીદનચિત્તેન દટ્ઠબ્બં.
સભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪-૫. રહોપટિચ્છન્નરહોનિસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના
ચતુત્થપઞ્ચમસિક્ખાપદે ‘‘સેસો કથાનયો અનિયતદ્વયે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો’’તિ.
રહોપટિચ્છન્નરહોનિસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. ચારિત્તસિક્ખાપદવણ્ણના
અન્તોઉપચારસીમાય દસ્સનૂપચારે ભિક્ખું દિસ્વાતિ યત્થ ઠિતસ્સ કુલાનિ પયિરુપાસનચિત્તં ઉપ્પન્નં, તતો પટ્ઠાય ગચ્છન્તો અન્તોઉપચારસીમાય દસ્સનૂપચારે ભિક્ખું પસ્સે વા અભિમુખે વા દિસ્વા. પકતિવચનેનાતિ યં દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે ઠિતેન સોતું સક્કા, તાદિસેન વચનેન, ઇતો ચિતો ચ પરિયેસિત્વા આરોચનકિચ્ચં પન નત્થિ. યો હિ એવં પરિયેસિતબ્બો, સો અસન્તોયેવ. તેનાહ ‘‘તાદિસ’’ન્તિઆદિ. અનાપુચ્છિત્વાતિ અનારોચેત્વા.
અન્તરારામભિક્ખુનુપસ્સયતિત્થિયસેય્યપટિક્કમનભત્તિયઘરાનીતિ એત્થ અન્તરારામન્તિ અન્તોગામે વિહારો. પટિક્કમનન્તિ આસનસાલા. ભત્તિયઘરન્તિ નિમન્તિતઘરં વા સલાકભત્તાદિદાયકાનં વા ઘરં. આપદાસૂતિ જીવિતબ્રહ્મચરિયન્તરાયેસુ. કિરિયાકિરિયન્તિ એત્થ કુલેસુ ચારિત્તાપજ્જનં કિરિયં, અનાપુચ્છનં અકિરિયન્તિ વેદિતબ્બં.
ચારિત્તસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭. મહાનામસિક્ખાપદવણ્ણના
સબ્બઞ્ચેતં વત્થુવસેન વુત્તન્તિ ‘‘અગિલાનેન ભિક્ખુના ચતુમાસપચ્ચયપવારણા સાદિતબ્બા અઞ્ઞત્ર પુનપવારણાય અઞ્ઞત્ર નિચ્ચપવારણાયા’’તિ (પાચિ॰ ૩૦૬) એતં સબ્બં સિક્ખાપદનિદાનસઙ્ખાતસ્સ વત્થુનો વસેન વુત્તં. તત્થ હિ મહાનામેન સક્કેન ‘‘ઇચ્છામહં, ભન્તે, સઙ્ઘં ચતુમાસં ભેસજ્જેન પવારેતુ’’ન્તિઆદિના (પાચિ॰ ૩૦૩) ઉસ્સન્નુસ્સન્નેન ચ ભેસજ્જેન ચતુમાસં અઞ્ઞત્ર પુનપવારણાયાતિ યદિ પુનપવારણા અત્થિ, તં ઠપેત્વા. અઞ્ઞત્ર નિચ્ચપવારણાયાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. યદિ પન તાપિ અત્થિ, સાદિતબ્બાવાતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘અયં પનેત્થ અત્થો’’તિઆદિ. તત્થાતિ તિસ્સં પવારણાયં. ભેસજ્જેહિ વા પરિચ્છેદો કતો હોતીતિ ‘‘સપ્પિ તેલ’’ન્તિ એવમાદિના નામવસેન વા ‘‘પત્થેન નાળિયા આળ્હકેના’’તિઆદિના પરિમાણવસેન વા ‘‘એત્તકાનિ વા ભેસજ્જાનિ વિઞ્ઞાપેતબ્બાની’’તિ ભેસજ્જેહિ પરિચ્છેદો કતો હોતિ. નભેસજ્જકરણીયેતિ મિસ્સકભત્તેનાપિ ચે યાપેતું સક્કોતિ, નભેસજ્જકરણીયં નામ હોતિ. અઞ્ઞં ભેસજ્જન્તિ સપ્પિના પવારિતો તેલં, આળ્હકેન પવારિતો દોણં.
યથાભૂતં આચિક્ખિત્વાતિ ‘‘ઇમેહિ તયા ભેસજ્જેહિ પવારિતમ્હા, અમ્હાકઞ્ચ ઇમિના ચ ઇમિના ચ ભેસજ્જેન અત્થો, યાસુ તયા રત્તીસુ પવારિતમ્હા, તા રત્તિયો વીતિવત્તા, અમ્હાકઞ્ચ ભેસજ્જેન અત્થો’’તિ યથાભૂતં આરોચેત્વા. એવઞ્ચ વિઞ્ઞાપેતું ગિલાનોવ લભતિ, ન ઇતરો.
મહાનામસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. ઉય્યુત્તસેનાસિક્ખાપદવણ્ણના
ચતુરઙ્ગિનિન્તિ હત્થિઅસ્સરથપત્તીતિ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ એતિસ્સાતિ ચતુરઙ્ગિની, તં ચતુરઙ્ગિનિં. ‘‘દ્વાદસપુરિસો હત્થી, તિપુરિસો અસ્સો, ચતુપુરિસો રથો, ચત્તારો પુરિસા સરહત્થા પત્તી’’તિ (પાચિ॰ ૩૧૪) અયં પચ્છિમકોટિયા ચતુરઙ્ગસમન્નાગતા સેના નામ, ઈદિસં સેનન્તિ અત્થો. તં પન વિજહિત્વાતિ કેનચિ અન્તરિતા વા નિન્નં ઓરુળ્હા વા ન દિસ્સતિ, ઇધ ઠત્વાન સક્કા દટ્ઠુન્તિ તં દસ્સનૂપચારં વિજહિત્વા અઞ્ઞં ઠાનં ગન્ત્વા.
સેનાદસ્સનવત્થુસ્મિન્તિ હત્થિઆદીસુ એકમેકન્તિ હત્થિઆદીસુ ચતૂસુ અઙ્ગેસુ એકમેકં, અન્તમસો અનુય્યુત્તા નામ રાજા ઉય્યાનં વા નદિં વા ગચ્છતિ, એવં અનુય્યુત્તા હોતિ. તથારૂપપ્પચ્ચયેતિ ‘‘માતુલો સેનાય ગિલાનો હોતી’’તિઆદિકે (પાચિ॰ ૩૧૨) અનુરૂપકારણે સતિ. આપદાસૂતિ જીવિતબ્રહ્મચરિયન્તરાયેસુ ‘‘એત્થ ગતો મુચ્ચિસ્સામી’’તિ ગચ્છતો અનાપત્તિ.
ઉય્યુત્તસેનાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯. સેનાવાસસિક્ખાપદવણ્ણના
પટિસેનારુદ્ધાયાતિ યથા સઞ્ચારો છિજ્જતિ, એવં પટિસેનાય રુદ્ધાય સેનાય. કેનચિ પલિબુદ્ધસ્સાતિ વેરિકેન વા ઇસ્સરેન વા કેનચિ રુદ્ધસ્સ.
સેનાવાસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦. ઉય્યોધિકસિક્ખાપદવણ્ણના
સમ્પહારટ્ઠાનસ્સાતિ યુદ્ધભૂમિયા. બલસ્સ અગ્ગં જાનન્તીતિ ‘‘એત્તકા હત્થી, એત્તકા અસ્સા, એત્તકા રથા, એત્તકા પત્તી’’તિ (પાચિ॰ ૩૨૪) બલસ્સ કોટ્ઠાસં જાનન્તિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વિહારગ્ગેના’’તિઆદીસુ (ચૂળવ॰ ૩૧૮) વિય કોટ્ઠાસત્થો હેત્થ અગ્ગસદ્દો. તેનાહ ‘‘બલગણનટ્ઠાનન્તિ અત્થો’’તિ. સેનાય વિયૂહન્તિ ‘‘ઇતો હત્થી હોન્તુ, ઇતો અસ્સા હોન્તુ, ઇતો રથા હોન્તુ, ઇતો પત્તી હોન્તૂ’’તિ (પાચિ॰ ૩૨૪) સેનાય ઠપનં, રાસિં કત્વા ઠપનન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘સેનાસન્નિવેસસ્સેતં નામ’’ન્તિ. દ્વાદસપુરિસો હત્થીતિ ચત્તારો આરોહકા, એકેકપાદરક્ખકા દ્વે દ્વેતિ એવં દ્વાદસપુરિસો હત્થી. તિપુરિસો અસ્સોતિ એકો આરોહકો, દ્વે પાદરક્ખકાતિ એવં તિપુરિસો અસ્સો. ચતુપુરિસો રથોતિ એકો સારથિ, એકો યોધો, દ્વે આણિરક્ખકાતિ એવં ચતુપુરિસો રથોતિ.
ઉય્યોધિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
અચેલકવગ્ગો પઞ્ચમો.
૬. સુરાપાનવગ્ગો
૧. સુરાપાનસિક્ખાપદવણ્ણના
પિટ્ઠાદીહિ કતં મજ્જં સુરાતિ પિટ્ઠપૂવઓદનકિણ્ણસમ્ભારેહિ કતં મજ્જં સુરાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – પિટ્ઠસુરા, પૂવસુરા, ઓદનસુરા, કિણ્ણપક્ખિત્તા, સમ્ભારસંયુત્તાતિ (પાચિ॰ ૩૨૮) ઇમાનિ પઞ્ચ સુરા નામાતિ. તત્થ પિટ્ઠં ભાજને પક્ખિપિત્વા તજ્જં ઉદકં દત્વા મદ્દિત્વા કતા પિટ્ઠસુરા (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૩૨૬-૩૨૮). એવં સેસાસુપિ. કિણ્ણાતિ પન તસ્સા સુરાય બીજં વુચ્ચતિ. યે ‘‘સુરામોદકા’’તિપિ વુચ્ચન્તિ, તે પક્ખિપિત્વા કતા કિણ્ણપક્ખિત્તા. હરીતકિસાસપાદિનાનાસમ્ભારેહિ સંયોજિતા સમ્ભારસંયુત્તા.
પુપ્ફાદીહિ કતો આસવો મેરયન્તિ પુપ્ફફલમધુગુળસમ્ભારેહિ કતો ચિરપરિવાસિતો મેરયન્તિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – પુપ્ફાસવો, ફલાસવો, મધ્વાસવો, ગુળાસવો, સમ્ભારસંયુત્તોતિ પઞ્ચમેરયં નામાતિ. તત્થ મધુકતાલનાળિકેરાદિ પુપ્ફરસો ચિરપરિવાસિતો પુપ્ફાસવો. પનસાદિફલરસો ફલાસવો. મુદ્દિકારસો મધ્વાસવો. સમન્તપાસાદિકાયં પન ‘‘ફલાસવો નામ મુદ્દિકાફલાદીનિ મદ્દિત્વા તેસં રસેન કતો. મધ્વાસવો નામ મુદ્દિકાનં જાતિરસેન કતો, મક્ખિકામધુનાપિ કરીયતીતિ વદન્તી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૮) વુત્તં. ઉચ્છુરસો ગુળાસવો. હરીતકામલકકટુકભણ્ડાદિનાનાસમ્ભારાનં રસો ચિરપરિવાસિતો સમ્ભારસંયુત્તો. એત્થ ચ સુરાય, મેરયસ્સ ચ સમાનેપિ સમ્ભારસંયોગે મદ્દિત્વા કતા સુરા, ચિરપરિવાસિતમત્તેન મેરયન્તિ એવમિમેસં નાનાકરણં દટ્ઠબ્બં. બીજતો પટ્ઠાયાતિ સમ્ભારે પટિયાદેત્વા ચાટિયં પક્ખિત્તકાલતો ચેવ તાલનાળિકેરાદીનં પુપ્ફરસસ્સ અભિનવકાલતો ચ પટ્ઠાય.
લોણસોવીરકં વા સુત્તં વાતિ ઇમે દ્વે અનેકેહિ ભેસજ્જેહિ અભિસઙ્ખતા આસવવિસેસા. વાસગ્ગાહાપનત્થન્તિ સુગન્ધભાવગાહાપનત્થં. વત્થું અજાનનતાય ચેત્થ અચિત્તકતા વેદિતબ્બા. અકુસલેનેવ પાતબ્બતાય લોકવજ્જં. યં પનેત્થ વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં પઠમપારાજિકવણ્ણનાય વુત્તનયમેવ.
સુરાપાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. અઙ્ગુલિપતોદકસિક્ખાપદવણ્ણના
હસાધિપ્પાયસ્સાતિ
એત્થ ચ ભિક્ખુનિમ્પિ હસાધિપ્પાયેન ફુસતો ભિક્ખુસ્સ દુક્કટં. તથા ભિક્ખુમ્પિ ફુસન્તિયા ભિક્ખુનિયાતિ આહ ‘‘ઇધ પન ભિક્ખુનીપિ ભિક્ખુસ્સ, ભિક્ખુ ચ ભિક્ખુનિયા અનુપસમ્પન્નો એવા’’તિ. કાયપ્પટિબદ્ધાદીસુ સબ્બત્થાતિ ‘‘કાયેન કાયપ્પટિબદ્ધે, કાયપ્પટિબદ્ધેન કાયે, કાયપ્પટિબદ્ધેન કાયપ્પટિબદ્ધે, નિસ્સગ્ગિયેન કાયે, નિસ્સગ્ગિયેન કાયપ્પટિબદ્ધે, નિસ્સગ્ગિયેન નિસ્સગ્ગિયે’’તિ (પાચિ॰ ૩૩૨) સબ્બત્થ. સતિ કરણીયે આમસતોતિ સતિ કરણીયે પુરિસં આમસતો અનાપત્તિ. ઇત્થી પન સતિ કરણીયેપિ આમસિતું ન વટ્ટતિ.
અઙ્ગુલિપતોદકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. હસધમ્મસિક્ખાપદવણ્ણના
ઉપરિગોપ્ફકેતિ ગોપ્ફકાનં ઉપરિભાગપ્પમાણે. હસાધિપ્પાયોતિ કીળાધિપ્પાયો. યેન યેન અઙ્ગેનાતિ હત્થપાદાદીસુ યેન યેન અઙ્ગેન. તથા નાવાય કીળતોતિ ફિયારિત્તાદીહિ નાવં પાજેન્તસ્સ વા તીરે ઉસ્સારેન્તસ્સ વા દુક્કટન્તિ અત્થો.
હસધમ્મસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. અનાદરિયસિક્ખાપદવણ્ણના
દુવિધઞ્હેત્થ અનાદરિયં પુગ્ગલાનાદરિયઞ્ચ ધમ્માનાદરિયઞ્ચાતિ આહ ‘‘પુગ્ગલસ્સ વા’’તિઆદિ. તત્થ યો ભિક્ખુ ઉપસમ્પન્નેન પઞ્ઞત્તેન વુચ્ચમાનો ‘‘અયં ઉક્ખિત્તકો વા વમ્ભિતો વા ગરહિતો વા, ઇમસ્સ વચનં અકતં ભવિસ્સતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૪૨) અનાદરિયં કરોતિ, અયં પુગ્ગલે અનાદરિયં કરોતિ નામ. યો પન પઞ્ઞત્તેન વુચ્ચમાનો ‘‘કથાયં નસ્સેય્ય વા વિનસ્સેય્ય ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ.
ઇદં ન સલ્લેખાય સંવત્તતીતિ સમ્મા કિલેસે લિખતીતિ સલ્લેખો, અપ્પિચ્છતા, તદત્થં નયિદં સંવત્તતિ. આદિસદ્દેન ‘‘ઇદં ન ધુતત્થાય સંવત્તતિ, ન પાસાદિકતાય, ન અપચયાય, ન વીરિયારમ્ભાય સંવત્તતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૪૩) ઇદં સઙ્ગણ્હાતિ. અપઞ્ઞત્તેનાતિ સુત્તે વા અભિધમ્મે વા આગતેન. પવેણિઆગતન્તિ સઙ્ગીતિકાલતો પટ્ઠાય મહાકસ્સપાદિઆચરિયપરમ્પરાય આગતં. સચે પન યસ્મા ઉચ્છુરસો સત્તાહકાલિકો, તસ્સ કસટો યાવજીવિકો, દ્વિન્નંયેવ સમવાયો ઉચ્છુયટ્ઠિ, તસ્મા વિકાલે ઉચ્છુયટ્ઠિં ખાદિતું વટ્ટતિ ગુળહરીતકં વિયાતિ એવમાદિકં ગારય્હાચરિયુગ્ગહં ગહેત્વા ‘‘એવં અમ્હાકં આચરિયાનં ઉગ્ગહો પરિપુચ્છા’’તિ ભણતિ, આપત્તિયેવ.
અનાદરિયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. ભિંસાપનસિક્ખાપદવણ્ણના
રૂપાદીનીતિ ભયાનકાનિ રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બાનિ. ભયાનકકથન્તિ ચોરકન્તારવાળકન્તારપિસાચકન્તારપ્પટિસંયુત્તકથં.
ભિંસાપનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. જોતિસિક્ખાપદવણ્ણના
અગિલાનોતિ યસ્સ વિના અગ્ગિના ફાસુ હોતિ, સો ઇધ અગિલાનો નામ. જોતિન્તિ અગ્ગિં.
ભગ્ગેસૂતિ એવંનામકે જનપદે. ભગ્ગાનામ જાનપદિનો રાજકુમારા, તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રુળ્હિસદ્દેન ‘‘ભગ્ગા’’તિ વુચ્ચતિ. તેન વુત્તં ‘‘ભગ્ગેસૂતિ એવંનામકે જનપદે’’તિ. તથા પતિલાતં ઉક્ખિપન્તસ્સાતિ ડય્હમાનં અલાતં પતિતં ઉક્ખિપન્તસ્સ તથા દુક્કટન્તિ અત્થો. તઞ્ચાતિ અવિજ્ઝાતન્તિ અનિબ્બુતાલાતં. પદીપજોતિકજન્તાઘરેતિ પદીપુજ્જલનપત્તપચનસેદકમ્માદીસુ જોતિકરણે અગ્ગિસાલાયઞ્ચ સમાદહન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અત્થો. તથારૂપપ્પચ્ચયેતિ ઠપેત્વા પદીપાદીનિ અઞ્ઞસ્મિમ્પિ તથારૂપપચ્ચયે. આપદાસૂતિ દુટ્ઠવાળમિગઅમનુસ્સેહિ ઉપદ્દવેસુ.
જોતિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭. નહાનસિક્ખાપદવણ્ણના
‘‘દિયડ્ઢો માસો સેસો ગિમ્હાન’’ન્તિ ‘‘વસ્સાનસ્સ પઠમો માસો’’ઇચ્ચેતે અડ્ઢતેય્યમાસા ઉણ્હસમયો, પરિળાહસમયોતિ ગિમ્હાનં સેસો દિયડ્ઢો માસો ઉણ્હસમયો, વસ્સાનસ્સ પઠમો માસો પરિળાહસમયોતિ એવં એતે અડ્ઢતેય્યમાસા કમેન ઉણ્હસમયો, પરિળાહસમયો નામ હોતીતિ અત્થો તેનેવ પદભાજનિયં ‘‘ઉણ્હસમયો નામ દિયડ્ઢો માસો સેસો ગિમ્હાન’’ન્તિ, ‘‘પરિળાહસમયો નામ વસ્સાનસ્સ પઠમો માસો’’તિ વુત્તં. યદા વિના નહાનેન ન ફાસુ હોતિ, અયં ગિલાનસમયો. પદભાજનિયં (પાચિ॰ ૩૬૪) પન ગિલાને નિચ્છિતે ગિલાનકાલો નિચ્છિતોવ હોતીતિ ‘‘યસ્સ વિના નહાનેન ન ફાસુ હોતિ, ‘ગિલાનસમયો’તિ નહાયિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. પરિવેણસમ્મજ્જનમત્તમ્પીતિ અન્તમસો પરિવેણસમ્મજ્જનમત્તમ્પિ.
વાલુકં ઉક્કિરિત્વાતિ સુક્ખાય નદિયા વાલિકં ઉત્તિરિત્વા. આવાટેસુપીતિ પિ-સદ્દેન નદિયં વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ દસ્સેતિ. આપદાસૂતિ ભમરાદીહિ અનુબન્ધેસુ.
નહાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. દુબ્બણ્ણકરણસિક્ખાપદવણ્ણના
લાભસદ્દોયં કમ્મસાધનો ‘‘કો ભવતા લાભો લદ્ધો’’તિઆદીસુ વિય, સો ચેત્થ અતીતકાલિકોતિ આહ ‘‘અલબ્ભીતિ લભો’’તિ ‘‘લભો એવ લાભો’’તિ ઇમિના સકત્થે ણપચ્ચયોતિ દસ્સેતિ. કિં અલબ્ભીતિ કિં લદ્ધં. નવન્તિ અભિનવં. એત્તાવતા ચ નવઞ્ચ તં ચીવરઞ્ચાતિ નવચીવરં, નવચીવરં લાભો એતેનાતિ નવચીવરલાભોતિ એવમેત્થ સમાસો દટ્ઠબ્બોતિ. યદિ એવં કથં ‘‘નવં ચીવરલાભેના’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઇતિ નવચીવરલાભેના’’તિઆદિ. એત્થ ચ ‘‘વિકપ્પનુપગં પચ્છિમ’’ન્તિ ન વુત્તત્તા ચીવરન્તિ યં નિવાસેતું વા પારુપિતું વા સક્કા હોતિ, તદેવ વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘નિવાસનપારુપનુપગં ચીવર’’ન્તિ. ‘‘દુબ્બણ્ણકરણં આદાતબ્બ’’ન્તિ એતં કપ્પબિન્દું સન્ધાય વુત્તં, ન નીલાદીહિ સકલચીવરં દુબ્બણ્ણકરણં, તઞ્ચ પન કપ્પં આદિયન્તેન ચીવરં રજિત્વા ચતૂસુ વા કોણેસુ, તીસુ વા દ્વીસુ વા એકસ્મિં વા કોણે મોરસ્સ અક્ખિમણ્ડલમત્તં વા મઙ્ગુલપિટ્ઠિમત્તં વા આદાતબ્બન્તિ આહ ‘‘તસ્સા’’તિઆદિ. કંસનીલેનાતિ ચમ્મકારનીલેન. મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘અયોમલં લોહમલં, એતં કંસનીલં નામા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૮) વુત્તં પત્તનીલેનાતિ યેન કેનચિ નીલવણ્ણેન પણ્ણરસેન. કપ્પબિન્દું આદિયિત્વાતિ વટ્ટં એકં કપ્પબિન્દું આદિયિત્વા.
પાળિકપ્પકણ્ણિકકપ્પાદયો પન સબ્બટ્ઠકથાસુ પટિસિદ્ધા. અગ્ગળાદીનિ કપ્પકતચીવરે પન પચ્છા આરોપેત્વા કપ્પકરણકિચ્ચં નત્થીતિ આહ ‘‘પચ્છા આરોપિતેસૂ’’તિઆદિ. અગ્ગળઅનુવાતપરિભણ્ડેસૂતિ ઉદ્ધરિત્વા અલ્લિયાપનકખણ્ડપિટ્ઠિઅનુવાતકુચ્છિઅનુવાતેસુ. કિરિયાકિરિયન્તિ નિવાસનપારુપનતો, કપ્પસ્સ અનાદાનતો કિરિયાકિરિયં.
દુબ્બણ્ણકરણસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯. વિકપ્પનસિક્ખાપદવણ્ણના
સમ્મુખેન વિકપ્પના સમ્મુખવિકપ્પના. પરમ્મુખેન વિકપ્પના પરમ્મુખવિકપ્પના. સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવન્તિ આસન્નદૂરભાવં. આસન્નદૂરભાવો ચ અધિટ્ઠાને વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.
મિત્તોતિ દળ્હમિત્તો. સન્દિટ્ઠોતિ દિટ્ઠમત્તો નાતિદળ્હમિત્તો. અકતપચ્ચુદ્ધારન્તિ ‘‘મય્હં સન્તકં પરિભુઞ્જ વા વિસ્સજ્જેહિ વા’’તિઆદિના અકતપચ્ચુદ્ધારં. યેન વિનયકમ્મં કતન્તિ યેન સદ્ધિં વિનયકમ્મં કતં.
પરિભોગેન કાયકમ્મં, અપચ્ચુદ્ધારાપનેન વચીકમ્મન્તિ આહ ‘‘સમુટ્ઠાનાદીનિ પઠમકથિનસદિસાનેવા’’તિ. કિરિયાકિરિયન્તિ એત્થ પરિભુઞ્જનં કિરિયં. અપચ્ચુદ્ધારાપનં અકિરિયં.
વિકપ્પનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦. અપનિધાનસિક્ખાપદવણ્ણના
અધિટ્ઠાનુપગન્તિ અધિટ્ઠાનયોગ્ગં અયોપત્તઞ્ચેવ મત્તિકાપત્તઞ્ચ. સૂકરન્તકં નામ કુઞ્ચિકાકોસો વિય અન્તો સુસિરં કત્વા કોટ્ટિતં.
અઞ્ઞં પરિક્ખારન્તિ પાળિયા અનાગતપત્તત્થવિકાદિં. ધમ્મકથં કત્વાતિ ‘‘સમણેન નામ અનિહિતપરિક્ખારેન ભવિતું ન વટ્ટતી’’તિ એવં ‘‘ધમ્મકથં કથેત્વા દસ્સામી’’તિ નિક્ખિપતો અનાપત્તિ.
અપનિધાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
સુરાપાનવગ્ગો છટ્ઠો.
૭. સપ્પાણકવગ્ગો
૧. સઞ્ચિચ્ચસિક્ખાપદવણ્ણના
પાચિત્તિયન્તિ ‘‘તં ખુદ્દકમ્પી’’તિઆદિ. ઉપક્કમમહન્તતાય અકુસલં મહન્તં હોતીતિ બહુક્ખત્તું પવત્તજવનેહિ લદ્ધાસેવનાય સન્નિટ્ઠાપકચેતનાય વસેન પયોગસ્સ મહન્તત્તા અકુસલં મહન્તં હોતિ, મહાસાવજ્જં હોતીતિ અધિપ્પાયો.
સઞ્ચિચ્ચસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. સપ્પાણકસિક્ખાપદવણ્ણના
એત્થ પણ્ણત્તિવજ્જતા વેદિતબ્બા.
સપ્પાણકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. ઉક્કોટનસિક્ખાપદવણ્ણના
તસ્સ તસ્સ ભિક્ખુનોતિ યેન યેન વૂપસમિતં, તસ્સ તસ્સ ભિક્ખુનો. ‘‘અકતં કમ્મ’’ન્તિઆદીનિ વદન્તોતિ ‘‘અકતં કમ્મં, દુક્કટં કમ્મં, પુન કાતબ્બં કમ્મં, અનિહતં દુન્નિહતં પુન નિહનિતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૩૯૪) વદન્તો. યથાઠિતભાવેન પતિટ્ઠાતું ન દદેય્યાતિ તેસં પવત્તિ આકારદસ્સનત્થં વુત્તં. તેનાહ ‘‘યં પન ધમ્મેન અધિકરણં નિહતં, તં સુનિહતમેવા’’તિ.
ઉક્કોટનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. દુટ્ઠુલ્લસિક્ખાપદવણ્ણના
ચત્તારિ ‘‘દુટ્ઠુલ્લન્તિ સઙ્ઘાદિસેસં અધિપ્પેત’’ન્તિ. યેન કેનચિ ઉપાયેનાતિ ‘‘સામં વા જાનાતિ, અઞ્ઞે વા તસ્સ આરોચેન્તિ, સો વા આરોચેતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૯૯) વુત્તેસુ યેન કેનચિ ઉપાયેન. પાચિત્તિયં ધુરં નિક્ખિત્તમત્તેયેવાતિ અધિપ્પાયો. સચે પચ્છાપિ આરોચેતિ, ધુરનિક્ખેપને આપત્તિતો ન મુચ્ચતિ. તેનાહ ‘‘સચેપી’’તિઆદિ. સમણસતમ્પિ આપજ્જતિયેવાતિ સમણસતમ્પિ સુત્વા યદિ છાદેતિ, પાચિત્તિયં આપજ્જતિયેવાતિ અત્થો. યેનસ્સ આરોચિતન્તિ યેન દુતિયેન અસ્સ તતિયસ્સ આરોચિતં. તસ્સેવાતિ તસ્સ દુતિયસ્સેવ. આરોચેતીતિ પટિચ્છાદનત્થમેવ ‘‘મા કસ્સચિ આરોચેસી’’તિ વદતિ. કોટિછિન્ના હોતીતિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૩૯૯) યસ્મા પટિચ્છાદનપચ્ચયા આપત્તિં આપજ્જિત્વાવ દુતિયેન
આદિપદેતિ દુટ્ઠુલ્લાપત્તિસઞ્ઞી, વેમતિકો, અદુટ્ઠુલ્લાપત્તિસઞ્ઞીતિ ઇમેસુ તીસુ ‘‘દુટ્ઠુલ્લાપત્તિસઞ્ઞી પટિચ્છાદેતી’’તિ (પાચિ॰ ૪૦૦) ઇમસ્મિં પઠમપદે. ઇતરેસુ દ્વીસૂતિ ‘‘વેમતિકો પટિચ્છાદેતિ, અદુટ્ઠુલ્લાપત્તિસઞ્ઞી પટિચ્છાદેતી’’તિ ઇમેસુ પદેસુ. અદુટ્ઠુલ્લાયાતિ અવસેસપઞ્ચાપત્તિક્ખન્ધે. અનુપસમ્પન્નસ્સ દુટ્ઠુલ્લે વા અદુટ્ઠુલ્લે વા અજ્ઝાચારેતિ અનુપસમ્પન્નસ્સ પુરિમપઞ્ચસિક્ખાપદવીતિક્કમસઙ્ખાતે દુટ્ઠુલ્લે વા ઇતરસ્મિં અદુટ્ઠુલ્લે વા અજ્ઝાચારે. યં પન સમન્તપાસાદિકાયં ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ સુક્કવિસટ્ઠિ ચ કાયસંસગ્ગો ચાતિ અયં દુટ્ઠુલ્લઅજ્ઝાચારો નામા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૦૦) વુત્તં, તં દુટ્ઠુલ્લારોચનસિક્ખાપદટ્ઠકથાય (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૭૮ આદયો) ન સમેતિ, ન ચાપિ એવં વત્તું યુજ્જતિ ‘‘આરોચને અનુપસમ્પન્નસ્સ દુટ્ઠુલ્લં અઞ્ઞથા અધિપ્પેતં, પટિચ્છાદને અઞ્ઞથા’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૪૦૦) વિસેસકારણસ્સાનુપલબ્ભનતો, તસ્મા તં ઉપપરિક્ખિતબ્બં.
દુટ્ઠુલ્લસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. ઊનવીસતિવસ્સસિક્ખાપદવણ્ણના
ગબ્ભવીસોપિ ‘‘પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાયા’’તિઆદિ. તત્થ પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાયાતિ યં માતુકુચ્છિસ્મિં પઠમં ચિત્તં ઉપ્પન્નં પઠમં વિઞ્ઞાણં પાતુભૂતં, તં આદિં કત્વા. સોતિ યો પુગ્ગલો ઊનવીસતિવસ્સો ઉપસમ્પાદિતો, સો પુગ્ગલો. અઞ્ઞં ઉપસમ્પાદેતીતિ ઉપજ્ઝાયો વા કમ્મવાચાચરિયો વા હુત્વા અઞ્ઞં પુગ્ગલં ઉપસમ્પાદેતિ. તન્તિ ઊનવીસતિવસ્સં પુગ્ગલં. સીમં વા સમ્મન્નતીતિ નવં સીમં બન્ધતિ.
ઊનવીસતિવસ્સસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. થેય્યસત્થસિક્ખાપદવણ્ણના
રાજાનં વા વઞ્ચેત્વાતિ રાજાનં થેનેત્વા રઞ્ઞો સન્તકં કિઞ્ચિ ગહેત્વા, ‘‘ઇદાનિ તસ્સ ન દસ્સામા’’તિ મગ્ગપ્પટિપન્ના અકતકમ્મા ચેવ કતકમ્મા ચ ચોરાતિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો સુઙ્કં પરિહરિતુકામાતિ એત્થાપિ.
કાલવિસઙ્કેતેનાતિ કાલસ્સ વિસઙ્કેતેન, દિવસવિસઙ્કેતેનાતિ વુત્તં હોતિ. મગ્ગવિસઙ્કેતેન, પન અટવિવિસઙ્કેતેન વા ગચ્છતો આપત્તિયેવ.
થેય્યસત્થસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭. સંવિધાનસિક્ખાપદવણ્ણના
માતુગામેનાતિ ઇત્થિયા. એકતોઉપસમ્પન્ના, પન સિક્ખમાના, સામણેરી ચાતિ ઇમા તિસ્સોપિ ઇધ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. ઇમાસં પન તિસ્સન્નં સમયો રક્ખતિ. અયમેતાસં, માતુગામસ્સ ચ વિસેસોતિ વેદિતબ્બં.
સંવિધાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. અરિટ્ઠસિક્ખાપદવણ્ણના
તંતંસમ્પત્તિયા અન્તરાયો, દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅનત્થો, અનતિક્કમનત્થેન તસ્મિં અન્તરાયે નિયુત્તા, અન્તરાયં વા ફલં અરહન્તિ, અન્તરાયસ્સ વા કરણસીલાતિ અન્તરાયિકા. તેનાહ ‘‘સગ્ગમોક્ખાનં અન્તરાયં કરોન્તીતિ અન્તરાયિકા’’તિ (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨૩૪). તે કમ્મકિલેસવિપાકઉપવાદપઞ્ઞત્તિવીતિક્કમવસેન પઞ્ચવિધાતિ એત્થ ચ પઞ્ચાનન્તરિયકમ્મં કમ્મન્તરાયિકં નામ, તથા ભિક્ખુનિદૂસકકમ્મં. તં પન મોક્ખસ્સેવ અન્તરાયં કરોતિ, ન સગ્ગસ્સ. નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મા કિલેસન્તરાયિકા નામ. પણ્ડકતિરચ્છાનગતઉભતોબ્યઞ્જનકાનં પટિસન્ધિધમ્મા વિપાકન્તરાયિકા નામ. અરિયૂપવાદા ઉપવાદન્તરાયિકા નામ. તે પન યાવ અરિયે ન ખમાપેન્તિ, તાવદેવ, ન તતો પરં. સઞ્ચિચ્ચ આપન્ના આપત્તિયો પઞ્ઞત્તિવીતિક્કમન્તરાયિકા નામ. તાપિ યાવ ભિક્ખુભાવં વા પટિજાનાતિ, ન વુટ્ઠાતિ વા ન દેસેતિ વા, તાવદેવ, ન તતો પરં.
તત્રાયં ‘‘તેસૂ’’તિઆદિ.
તત્થ તેસૂતિ યથાવુત્તેસુ અન્તરાયેસુ. અટ્ઠિકઙ્કલૂપમા કામાતિ એત્થ અટ્ઠિકઙ્કલં (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૪૧૭) નામ ઉરટ્ઠિ વા પિટ્ઠિકણ્ટકં વા સીસટ્ઠિ વા. તઞ્હિ નિમ્મંસત્તા ‘‘કઙ્કલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વિગતમંસાય હિ અટ્ઠિસઙ્ખલિકાય એકટ્ઠિમ્હિ વા કઙ્કલસદ્દો નિરુળ્હો આદિસદ્દેન ‘‘મંસપેસૂપમા કામા, તિણુક્કૂપમા કામા, અઙ્ગારકાસૂપમા કામા, સુપિનકૂપમા કામા, યાચિતકૂપમા કામા, રુક્ખફલૂપમા કામા, અસિસૂનૂપમા કામા, સત્તિસૂલૂપમા કામા, સપ્પસિરૂપમા કામા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૩૪, ૨૩૬; ૨.૪૩-૪૮; પાચિ॰ ૪૧૭; ચૂળવ॰ ૬૫) એતેસં ગહણં.
તત્થ મંસપેસૂપમા કામા (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૧૭) બહુસાધારણટ્ઠેન. તિણુક્કૂપમા કામા અનુદહનટ્ઠેન. અઙ્ગારકાસૂપમા કામા મહાભિતાપનટ્ઠેન. સુપિનકૂપમા કામા ઇત્તરપચ્ચુપટ્ઠાનટ્ઠેન. યાચિતકૂપમા કામા તાવકાલિકટ્ઠેન. રુક્ખફલૂપમા કામા સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગપલિભઞ્જનટ્ઠેન. અસિસૂનૂપમા અધિકુટ્ટનટ્ઠેન. સત્તિસૂલૂપમા વિનિવિજ્ઝનટ્ઠેન. સપ્પસિરૂપમા સાસઙ્કસપ્પટિભયટ્ઠેન.
તથેવાતિ ઇતરેસન્તિ સો સઙ્ઘમજ્ઝં આકડ્ઢિત્વા યેહિ ‘‘મા આયસ્મા’’તિઆદિના વુત્તો, તત્થ તેહિ અઞ્ઞેસં સુતાનં ભિક્ખૂનં. ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેનાતિ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો એવરૂપં પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પન્ન’’ન્તિઆદિના (પાચિ॰ ૪૨૦) પદભાજનિયં વુત્તેન ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન.
અરિટ્ઠસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯. ઉક્ખિત્તસમ્ભોગસિક્ખાપદવણ્ણના
અકતાનુધમ્મેનાતિ ઉક્ખિપિત્વા અનોસારિતેન. તેનાહ ‘‘અનુધમ્મો વુચ્ચતી’’તિઆદિ. એત્થ અનુધમ્મોતિ ઓસારણા વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો. ઉક્ખેપનીયકમ્મસ્સાનુરૂપો, પચ્છા કત્તબ્બો વા ધમ્મોતિ અનુધમ્મો. અનુલોમવત્તં દિસ્વાતિ ‘‘ન ઉપસમ્પાદેતબ્બં, ન નિસ્સયો દાતબ્બો’’તિઆદિકં (ચૂળવ॰ ૭૦) અટ્ઠારસવિધં વત્તં દિસ્વા, એતેસુ અટ્ઠારસસુ અનુલોમવત્તેસુ વત્તન્તં દિસ્વાતિ અધિપ્પાયો. આમિસસમ્ભોગં વા ધમ્મસમ્ભોગં વાતિ એત્થ યં કિઞ્ચિ આમિસસ્સ દાનં, પટિગ્ગહણઞ્ચ આમિસસમ્ભોગો. ધમ્મસ્સ ઉદ્દિસનં, ઉદ્દિસાપનઞ્ચ ધમ્મસમ્ભોગો. સંવસેય્યાતિ ‘‘ઉપોસથં વા પવારણં વા સઙ્ઘકમ્મં વા’’તિ (પાચિ॰ ૪૨૫) એવં પદભાજનિયં વુત્તં તિવિધં સંવાસં કરેય્ય. યસ્મા પનેત્થ ઉપોસથપવારણાપિ સઙ્ઘેહિયેવ કાતબ્બત્તા સઙ્ઘકમ્માનિયેવ હોન્તિ, તસ્મા ‘‘ઉપોસથાદિકં સઙ્ઘકમ્મં કરેય્યા’’તિ વુત્તં. પયોગે પયોગેતિ દાને દાને, ગહણે ગહણે ચાતિ અત્થો.
પણ્ણત્તિં ‘‘તિચિત્ત’’ન્તિ વુત્તં.
ઉક્ખિત્તસમ્ભોગસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦. કણ્ટકસિક્ખાપદવણ્ણના
પિરેતિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૪૨૮) નિપાતપદં સમ્બોધને વત્તમાનં પરસદ્દેન સમાનત્થં વદન્તીતિ આહ ‘‘પર અમામકા’’તિ, અમ્હાકં અનજ્ઝત્તિકભૂતાતિ અત્થો. પિરેતિ ચર પિરેતિ પરતો ગચ્છ, મા ઇધ તિટ્ઠાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.
કણ્ટકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
સપ્પાણકવગ્ગો સત્તમો.
૮. સહધમ્મિકવગ્ગો
૧. સહધમ્મિકસિક્ખાપદવણ્ણના
સહધમ્મિકં વુચ્ચમાનોતિ સહધમ્મિકેન વુચ્ચમાનો. કરણત્થે ચેતં ઉપયોગવચનં. ‘‘પઞ્ચહિ સહધમ્મિકેહિ સિક્ખિતબ્બત્તા, તેસં વા સન્તકત્તા ‘સહધમ્મિક’ન્તિ લદ્ધનામેન બુદ્ધપઞ્ઞત્તેન સિક્ખાપદેન વુચ્ચમાનોતિ અત્થો’’તિ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ દુબ્બચસિક્ખાપદવણ્ણના; પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૨૫-૪૨૬) દુબ્બચસિક્ખાપદે વુત્તત્તા ‘‘સહધમ્મિકં વુચ્ચમાનોતિ ઇમસ્સત્થો દુબ્બચસિક્ખાપદે વુત્તો’’તિ વુત્તં. અનાદરિયભયાતિ અનાદરકરણે ભયા, તત્થ પાચિત્તિયભયાતિ અત્થો. લેસેન એવં વદન્તસ્સાતિ ઉજુકં ‘‘ન સિક્ખિસ્સામી’’તિ અવત્વા ‘‘યાવ ન અઞ્ઞં ભિક્ખુ’’ન્તિઆદિના લેસેન વદન્તસ્સ.
સહધમ્મિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. વિલેખનસિક્ખાપદવણ્ણના
ખુદ્દકેહિ ચ અનુખુદ્દકેહિ ચાતિ સઙ્ઘાદિસેસાદીહિ ખુદ્દકેહિ ચેવ થુલ્લચ્ચયાદીહિ અનુખુદ્દકેહિ ચ. ઠપેત્વા હિ ચત્તારિ પારાજિકાનિ અવસેસાનિ સબ્બાનિ સિક્ખાપદાનિ પરિયાયેન ખુદ્દકાનિ ચેવ હોન્તિ અનુખુદ્દકાનિ ચ. વુત્તઞ્હેતં પઞ્ચસતિકક્ખન્ધકે (ચૂળવ॰ ૪૪૧) –
‘‘કતમાનિ પન, ભન્તે, ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનીતિ? એકચ્ચે થેરા એવમાહંસુ – ‘ચત્તારિ પારાજિકાનિ ઠપેત્વા અવસેસાનિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાની’તિ. એકચ્ચે થેરા એવમાહંસુ – ‘ચત્તારિ પારાજિકાનિ ઠપેત્વા તેરસ સઙ્ઘાદિસેસે ઠપેત્વા અવસેસાનિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાની’તિ. એકચ્ચે
યં પન નાગસેનત્થેરેન મિલિન્દરઞ્ઞા પુટ્ઠેન વુત્તં ‘‘દુક્કટં, મહારાજ, ખુદ્દકં સિક્ખાપદં, દુબ્ભાસિતં અનુખુદ્દક’’ન્તિ (મિ॰ પ॰ ૪.૨.૧), તત્થ અન્તિમકોટ્ઠાસમેવ ગહેત્વા વુત્તં. તં વાદપથોપચ્છેદનત્થન્તિ દટ્ઠબ્બં.
સંવત્તનમરિયાદપરિચ્છેદવચનન્તિ સંવત્તનસ્સ મરિયાદા અવધિ સંવત્તનમરિયાદા, તાય નિયમવસેન યો પરિચ્છેદો, તસ્સ વચનં સંવત્તનમરિયાદપરિચ્છેદવચનં. ઇદાનિ તં મરિયાદં વિવરિત્વા દસ્સેતું ‘‘ઇદં વુત્તં હોતી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉદ્દિસન્તીતિ આચરિયા અત્તનો રુચિયા ઉદ્દિસન્તિ. ઉદ્દિસાપેન્તીતિ આચરિયં યાચિત્વા અન્તેવાસિકા ઉદ્દિસાપેન્તિ. સજ્ઝાયન્તીતિ કુક્કુચ્ચવિપ્પટિસારોતિ કુક્કુચ્ચસઙ્ખાતો વિપ્પટિસારો. વિહેસાવિચિકિચ્છામનોવિલેખાતિ વિહેસાવિચિકિચ્છાસઙ્ખાતા મનોવિલેખા. ગરહણેતિ નિન્દને.
અનુપસમ્પન્નસ્સ વિવણ્ણનેતિ અનુપસમ્પન્નસ્સ સન્તિકે નિન્દતો તસ્સ તસ્મિં વિમતિં ઉપ્પાદેતું વિનયવિવણ્ણને.
વિલેખનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. મોહનસિક્ખાપદવણ્ણના
તસ્મિં અનાચારેતિ તસ્મિં અનાચારે આચિણ્ણે. મોક્ખો નત્થીતિ તસ્સા આપત્તિયા મોક્ખો નત્થિ. તસ્સ તેતિ તસ્સ તવ. અલાભાતિ યે અઞ્ઞેસં પાતિમોક્ખે ઉદ્દિસ્સમાને સાધુકં અટ્ઠિં કત્વા મનસિકરણસ્સ આનિસંસસઞ્ઞિતા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકા ચ લાભા ઇચ્છિતબ્બા, તે સબ્બે તુય્હં અલાભા એવ હોન્તિ. દુલ્લદ્ધન્તિ પુઞ્ઞવિસેસેન લદ્ધમ્પિ મનુસ્સત્તં દુલ્લદ્ધં. સાધુકન્તિ સુટ્ઠુ. અટ્ઠિં કત્વાતિ અત્થિકભાવં કત્વા, અત્થિકો હુત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ઞત્તિદુતિયેન કમ્મેનાતિ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૪૪૬) પદભાજનિયં વુત્તેન મોહારોપનકેન ઞત્તિદુતિયેન કમ્મેન.
અધમ્મકમ્મેતિ એત્થ મોહારોપનકમ્મં અધિપ્પેતં.
મોહનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. પહારસિક્ખાપદવણ્ણના
પહારં દદેય્યાતિ અન્તમસો ઉપ્પલપત્તં ઉપાદાય કાયકાયપ્પટિબદ્ધનિસ્સગ્ગિયાનં અઞ્ઞતરેન પહારં દદેય્ય. એવં પન પહારે દિન્ને હત્થો વા ભિજ્જતુ, પાદો વા સીસં વા, મરતુ વા, પાચિત્તિયમેવ. તેનાહ ‘‘પહરિતુકામતાયા’’તિઆદિ.
અનુપસમ્પન્નેતિ ગહટ્ઠે વા પબ્બજિતે વા ઇત્થિયા વા પુરિસે વા અન્તમસો તિરચ્છાનગતેપિ. સચે પન રત્તચિત્તો ઇત્થિં પહરતિ, સઙ્ઘાદિસેસો. કેનચિ વિહેઠિયમાનસ્સાતિ મનુસ્સેન મોક્ખાધિપ્પાયસ્સાતિ તતો અત્તનો મોક્ખં પત્થયમાનસ્સ. સચેપિ અન્તરામગ્ગે (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૫૩) ચોરં વા પચ્ચત્થિકં વા વિહેઠેતુકામં દિસ્વા ‘‘ઉપાસક, એત્થેવ તિટ્ઠ, મા આગમિત્થા’’તિ વત્વા વચનં અનાદિયિત્વા આગચ્છન્તં ‘‘ગચ્છ રે’’તિ મુગ્ગરેન વા સત્થકેન વા પહરિત્વા યાતિ, સો ચે તેન પહારેન મરતિ, અનાપત્તિયેવ. વાળમિગેસુપિ એસેવ નયો.
પહારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. તલસત્તિકસિક્ખાપદવણ્ણના
તલસત્તિકન્તિ ઉચ્ચારેય્યાતિ ઉક્ખિપેય્ય. નપહરિતુકામતાય દિન્નત્તા દુક્કટન્તિ એત્થ પહરિતુકામતાય પહરિતે પુરિમસિક્ખાપદેન પાચિત્તિયં. ઉચ્ચારેતુકામતાય કેવલં ઉગ્ગિરણમત્તે કતે ઇમિના પાચિત્તિયં. ઇમિના પન વિરજ્ઝિત્વા પહારો દિન્નો, તસ્મા દુક્કટં. એત્થ પન ‘‘તિરચ્છાનગતાદીનં અસુચિકરણાદીનિ દિસ્વા કુજ્ઝિત્વાપિ ઉગ્ગિરન્તસ્સ મોક્ખાધિપ્પાયોયેવા’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૪૭૧) વદન્તિ.
તલસત્તિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. અમૂલકસિક્ખાપદવણ્ણના
છટ્ઠસિક્ખાપદં ઉત્તાનમેવ.
અમૂલકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭. સઞ્ચિચ્ચસિક્ખાપદવણ્ણના
કુક્કુચ્ચં ઉપ્પાદેન્તસ્સાતિ (વજિર॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૪૬૮) સંસયં જનેન્તસ્સ. પરો કુક્કુચ્ચં ઉપ્પાદેતુ વા, મા વા, તં અપ્પમાણં. મઞ્ઞેતિ તક્કયામિ. આદિસદ્દેન ‘‘વિકાલે મઞ્ઞે અનુપસમ્પન્નેતિ સામણેરે.
સઞ્ચિચ્ચસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. ઉપસ્સુતિસિક્ખાપદવણ્ણના
સુય્યતીતિ સુતિ, સદ્દો, સુતિયા સમીપં ઉપસ્સુતીતિ આહ ‘‘સુતિસમીપ’’ન્તિ, સદ્દસમીપન્તિ અત્થો. યત્થ પન ઠિતેન સક્કા હોતિ સદ્દં સોતું ‘‘યત્થ ઠત્વા’’તિઆદિ. અથ વા ઉપેચ્ચ સુય્યતિ એત્થાતિ ઉપસ્સુતિ, ઠાનં, યં ઠાનં ઉપગતેન સક્કા હોતિ કથેન્તાનં સદ્દં સોતું, તત્થાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. તુરિતગમનેપીતિ પચ્છતો ગચ્છન્તસ્સ પુરતો ગચ્છન્તાનં સદ્દસવનત્થં સીઘગમનેપિ. ઓહીયમાનેપીતિ પુરતો ગચ્છન્તસ્સ પચ્છતો ગચ્છન્તાનં વચનસવનત્થં ઓહીયમાનેપિ.
વૂપસમિસ્સામીતિ ઉપસમં ગમિસ્સામિ, કલહં ન કરિસ્સામિ. અત્તાનં પરિમોચેસ્સામીતિ મમ અકારકભાવં કથેત્વા અત્તાનં પરિમોચેસ્સામિ. સિયા કિરિયન્તિ કદાચિ સોતુકામતાય ગમનવસેન સમુટ્ઠાનતો સિયા કિરિયં. સિયા અકિરિયન્તિ કદાચિ ઠિતટ્ઠાનં આગન્ત્વા મન્તયમાનાનં અજાનાપનવસેન સમુટ્ઠાનતો સિયા અકિરિયં.
ઉપસ્સુતિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯. કમ્મપ્પટિબાહનસિક્ખાપદવણ્ણના
ધમ્મિકાનન્તિ ધમ્મેન વિનયેન સત્થુસાસનેન કતત્તા ધમ્મો એતેસુ અત્થીતિ ધમ્મિકાનિ, તેસં ધમ્મિકાનં. કમ્માનન્તિ ચતુન્નં સઙ્ઘકમ્માનં. તેનાહ ‘‘ધમ્મેના’’તિઆદિ. તત્થ ધમ્મેનાતિ ભૂતેન વત્થુના. વિનયેનાતિ ચોદનાય ચેવ સારણાય ચ. સત્થુસાસનેનાતિ ઞત્તિસમ્પદાય ચેવ અનુસ્સવનાસમ્પદાય ચ. સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સાતિ સીમટ્ઠકસઙ્ઘં સોધેત્વા છન્દારહાનં છન્દં આહરિત્વા કત્તબ્બત્તા કાયેન ચેવ ચિત્તેન ચ એકીભૂતસ્સ સઙ્ઘસ્સ. તં તં વત્થુન્તિ અવણ્ણભણનાદિં તં તં વત્થુ.
ઓસારેન્તિ ઓસારણં. નિસ્સારેન્તિ સઙ્ઘમ્હા એતેનાતિ નિસ્સારણં. ભણ્ડુકમ્મન્તિ મુણ્ડકરણં, કેસચ્છેદનાપુચ્છનન્તિ અત્થો. કમ્મમેવ લક્ખણં કમ્મલક્ખણં. ઓસારણાદયો વિય કમ્મઞ્ચ હુત્વા અઞ્ઞઞ્ચ નામં ન લભતિ, કમ્મમેવ હુત્વા લક્ખીયતીતિ કમ્મલક્ખણન્તિ અત્થો. ‘‘ઓસારણં નિસ્સારણ’’ન્તિ (પરિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૯૫-૪૯૬) ચેત્થ પદસિલિટ્ઠતાયેતં વુત્તં. પઠમં પન નિસ્સારણા હોતિ, પચ્છા ઓસારણાતિ આહ ‘‘તત્થ કણ્ટકસામણેરસ્સા’’તિઆદિ. કણ્ટકસામણેરસ્સ નાસના વિય નિસ્સારણાતિ યથા કણ્ટકસામણેરસ્સ દણ્ડકમ્મનાસના નિસ્સારણા, તથા બુદ્ધસ્સ વા ધમ્મસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા અવણ્ણં ભણતો, અકપ્પિયં ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ દીપયતો, મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા સમન્નાગતસ્સ અઞ્ઞસ્સાપિ સામણેરસ્સ –
‘‘સઙ્ઘં, ભન્તે, પુચ્છામિ ‘અયં ઇત્થન્નામો સામણેરો બુદ્ધસ્સ વા ધમ્મસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા અવણ્ણવાદી મિચ્છાદિટ્ઠિકો, યં અઞ્ઞે સામણેરા લભન્તિ દિરત્તતિરત્તં ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સહસેય્યં, તસ્સ અલાભાય નિસ્સારણા રુચ્ચતિ સઙ્ઘસ્સા’તિ. દુતિયમ્પિ…પે॰… તતિયમ્પિ, ભન્તે, સઙ્ઘં પુચ્છામિ ‘અયં ઇત્થન્નામો સામણેરો…પે॰… રુચ્ચતિ સઙ્ઘસ્સા’તિ, ચર પિરે વિનસ્સા’’તિ (પરિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૯૫-૪૯૬) –
કત્તબ્બનાસના નિસ્સારણાતિ અત્થો. તાદિસંયેવ સમ્માવત્તન્તં દિસ્વા પવેસના ઓસારણાતિ તાદિસંયેવ અપરેન સમયેન ‘‘અહં, ભન્તે, બાલતાય અઞ્ઞાણતાય અલક્ખિકતાય એવં અકાસિં, સ્વાહં સઙ્ઘં ખમાપેમી’’તિ ખમાપેન્તં દિસ્વા યાવતતિયં યાચાપેત્વા –
‘‘સઙ્ઘં, ભન્તે, પુચ્છામિ ‘અયં ઇત્થન્નામો સામણેરો બુદ્ધસ્સ વા ધમ્મસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા અવણ્ણવાદી મિચ્છાદિટ્ઠિકો, યં અઞ્ઞે સામણેરા લભન્તિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં દિરત્તતિરત્તં સહસેય્યં, તસ્સ અલાભાય નિસ્સારિતો, સ્વાયં ઇદાનિ સોરતો નિવાતવુત્તિ લજ્જિધમ્મં ઓક્કન્તો હિરોત્તપ્પે પતિટ્ઠિતો કતદણ્ડકમ્મો અચ્ચયં દેસેતિ, ઇમસ્સ સામણેરસ્સ યથા પુરે કાયસમ્ભોગસામગ્ગિદાનં રુચ્ચતિ સઙ્ઘસ્સા’તિ. દુતિયમ્પિ…પે॰… તતિયમ્પિ, ભન્તે, સઙ્ઘં પુચ્છામિ…પે॰… રુચ્ચતિ સઙ્ઘસ્સા’’તિ (પરિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૯૫-૪૯૬) –
પવેસના ઓસારણાતિ અત્થો.
કેસચ્છેદનાપુચ્છનન્તિ
મુખરસ્સાતિ મુખેન ખરસ્સ. યં અવન્દિયકમ્મં અનુઞ્ઞાતન્તિ સમ્બન્ધો. ઊરું વિવરિત્વા દસ્સનાદિવત્થૂસૂતિ –
‘‘તેન ખો પન સમયેન છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ ભિક્ખુનિયો કદ્દમોદકેન ઓસિઞ્ચન્તિ ‘અપ્પેવ નામ અમ્હેસુ સારજ્જેય્યુ’ન્તિ, કાયં વિવરિત્વા ભિક્ખુનીનં દસ્સેન્તિ, ઊરું વિવરિત્વા ભિક્ખુનીનં દસ્સેન્તિ, અઙ્ગજાતં વિવરિત્વા ભિક્ખુનીનં દસ્સેન્તિ, ભિક્ખુનિયો ઓભાસેન્તિ, ભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં સમ્પયોજેન્તિ ‘અપ્પેવ નામ અમ્હેસુ સારજ્જેય્યુ’’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૪૧૧) –
ઇમેસુ વત્થૂસુ.
અચ્છિન્નચીવરકાદીનન્તિ અચ્છિન્નચીવરજિણ્ણચીવરનટ્ઠચીવરગિલાનબહુસ્સુતસઙ્ઘભારનિત્થરકાદીનં. ચીવરાદીનીતિ ચીવરભેસજ્જસેનાસનાદીનિ. પરિભુઞ્જિતબ્બાનીતિ પરિભુઞ્જિતબ્બાનિ મૂલતચપત્તઅઙ્કુરપુપ્ફફલાદીનિ. અપનેતબ્બાનિપિ વત્થૂનીતિ આવાસકરણાદિઅત્થં હરિતબ્બાનિપિ છાયૂપગફલૂપગરુક્ખાદીનિ. તથારૂપં વા ધમ્મિકં કતિકં કરોન્તેહીતિ ચીવરપિણ્ડપાતત્થાય દિન્નતો આવાસજગ્ગનાદિકં તાદિસં વા અઞ્ઞમ્પિ ધમ્મિકં કતિકં કરોન્તેહિ.
નેવ સુત્તં આગચ્છતીતિ ન માતિકા આગચ્છતિ. નો સુત્તવિભઙ્ગોતિ વિનયોપિ ન પગુણો. બ્યઞ્જનચ્છાયાય અત્થં પટિબાહતીતિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૩) બ્યઞ્જનમત્તમેવ ગહેત્વા અત્થં પટિસેધેતિ. જાતરૂપરજતખેત્તવત્થુપ્પટિગ્ગહણાદીસુ વિનયધરેહિ ભિક્ખૂહિ આપત્તિયા કારિયમાને દિસ્વા ‘‘કિં ઇમે આપત્તિયા કારેથ, નનુ ‘જાતરૂપરજતપ્પટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતી’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૦, ૧૯૪) એવં સુત્તે પટિવિરતિમત્તમેવ વુત્તં, નત્થિ એત્થ આપત્તી’’તિ વદતિ. અપરો ધમ્મકથિકો સુત્તસ્સ આગતત્તા ઓલમ્બેત્વા નિવાસેન્તાનં આપત્તિયા ઉબ્બાહિક વિનિચ્છયેતિ સમથક્ખન્ધકે વુત્તઉબ્બાહિકવિનિચ્છયે ‘‘સીલવા હોતી’’તિઆદિકાય હિ દસઙ્ગસમ્પત્તિયા સમન્નાગતે દ્વે તયો ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનિત્વા વિનિચ્છયો ઉબ્બાહિકવિનિચ્છયોતિ દટ્ઠબ્બો.
પવારણપ્પચ્ચુક્કડ્ઢનાતિ પવારણાય ઉક્કસ્સના, ઉદ્ધં કડ્ઢનાતિ અત્થો. તિણવત્થારકસમથે સબ્બસઙ્ગાહિકઞત્તિ ચાતિ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, અમ્હાકં ભણ્ડનજાતાનં…પે॰… ઠપેત્વા ગિહિપ્પટિસંયુત્ત’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૧૨-૨૧૩) એવં તિણવત્થારકસમથે કતા સબ્બપઠમા સબ્બસઙ્ગાહિકઞત્તિ ચ.
અલાભાય પરિસક્કનાદિકેહીતિ ચતુન્નં પચ્ચયાનં અલાભત્થાય પયોગકરણાદિકેહિ. આદિસદ્દેન ‘‘અનત્થાય પરિસક્કનં, અનાવાસાય પરિસક્કનં, અક્કોસનપરિભાસનં, ભિક્ખૂ ભિક્ખૂહિ ભેદનં, બુદ્ધસ્સ અવણ્ણભણનં, ધમ્મસ્સ અવણ્ણભણનં, સઙ્ઘસ્સ અવણ્ણભણન’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૬૫) અવસેસં સત્તઙ્ગં સઙ્ગણ્હાતિ. અટ્ઠહઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સાતિ અટ્ઠહિ ચેવ અઙ્ગેહિ એકેકેનપિ અઙ્ગેન ચ સમન્નાગતસ્સ. અસમ્ભોગકરણત્થન્તિ તેન દિન્નસ્સ દેય્યધમ્મસ્સ અપ્પટિગ્ગહણત્થં. પત્તનિક્કુજ્જનવસેનાતિ કમ્મવાચાય પત્તનિક્કુજ્જનવસેન, ન અધોમુખટ્ઠપનવસેન. પત્તુક્કુજ્જનવસેનાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તસ્સેવાતિ યો પત્તનિક્કુજ્જનવસેન કતનિસ્સારણો, તસ્સેવ ઉપાસકસ્સ. સમ્માવત્તન્તસ્સાતિ યેન સમન્નાગતસ્સ પત્તુક્કુજ્જનં, તેન સમન્નાગતસ્સ. સાતિ યથાવુત્તા નિસ્સારણા, ઓસારણા ચ.
સૂચિયાદિઅપ્પમત્તકં તંતદત્થિકાનં વિસ્સજ્જેતિ દેતીતિ અપ્પમત્તકવિસ્સજ્જકો. સાટિયગ્ગાહાપકોતિ વસ્સિકસાટિયગ્ગાહાપકો. કમ્મં કરોન્તે આરામિકે પેસનત્થાય દાતબ્બા સમ્મુતિ આરામિકપેસકસમ્મુતિ. એસ નયો સામણેરપેસકસમ્મુતીતિ એત્થાપિ.
તજ્જનીયકમ્માદીનં સત્તન્નન્તિ તજ્જનીયં, નિયસં, પબ્બાજનીયં, પટિસારણીયં, તિવિધઞ્ચ ઉક્ખેપનીયન્તિ તજ્જનીયાદીનં સત્તન્નં. અટ્ઠયાવતતિયકાતિ ભિક્ખૂનં વસેન ચત્તારો, ભિક્ખુનીનં વસેન ચત્તારોતિ અટ્ઠ સઙ્ઘાદિસેસા.
ઞત્તિકમ્માદિવસેનાતિ સકલક્ખણેનેવાતિ ઞત્તિઞ્ચ ચતસ્સો ચ કમ્મવાચાયો સાવેત્વાવ. ન સેસકમ્મવસેનાતિ અપલોકનકમ્માદિના અવસેસકમ્મવસેન ન કાતબ્બં.
કમ્મપ્પટિબાહનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦. છન્દંઅદત્વાગમનસિક્ખાપદવણ્ણના
આરોચિતં વત્થુ અવિનિચ્છિતન્તિ આરોચિતવત્થુ આપત્તિકભાવેન ન વિનિચ્છિતં. એત્થ ચ ચોદકેન ચ ચુદિતકેન ચ અત્તનો કથા કથિતા, અનુવિજ્જકો સમ્મતો, એત્તાવતા વત્થુમેવ આરોચિતં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. છન્દં અદત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કમેય્યાતિ ‘‘કથં ઇદં કમ્મં કુપ્પં અસ્સ, વગ્ગં અસ્સ, ન કરેય્યા’’તિ (પાચિ॰ ૪૮૧) ઇમિના અધિપ્પાયેન છન્દં અદત્વા નિસિન્નાસનતો ઉટ્ઠાય ગચ્છેય્ય. તેનાહ ‘‘યો ભિક્ખૂ’’તિઆદિ. કિરિયાકિરિયન્તિ એત્થ ગમનં કિરિયં, છન્દસ્સ અદાનં અકિરિયં.
છન્દંઅદત્વાગમનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૧. દુબ્બલસિક્ખાપદવણ્ણના
યથાસન્થુતન્તિ યથામિત્તં. તેનાહ ‘‘યો યો’’તિ આદિ. તત્થ મિત્તસન્દિટ્ઠસમ્ભત્તવસેનાતિ મિત્તસન્દિટ્ઠસમ્ભત્તાનં વસેન. તત્થ મિત્તા મિત્તાવ. સન્દિટ્ઠા તત્થ તત્થ સઙ્ગમ્મ દિટ્ઠમત્તા નાતિદળ્હમિત્તા. સમ્ભત્તા સુટ્ઠુ ભત્તા સિનેહવન્તો દળ્હમિત્તાતિ દટ્ઠબ્બા.
પઞ્ચ ગરુભણ્ડાનીતિ રાસિવસેન પઞ્ચ ગરુભણ્ડાનિ, સરૂપવસેન પનેતાનિ બહૂનિ હોન્તિ. તેનાહ ‘‘રાસિવસેન પઞ્ચ ગરુભણ્ડાનિ વુત્તાની’’તિ. આરામો આરામવત્થુ નામ તેસંયેવ આરામાનં અત્થાય પરિચ્છિન્દિત્વા ઠપિતોકાસો, તેસુ વા આરામેસુ વિનટ્ઠેસુ તેસં પોરાણકભૂમિભાગો વિહારો નામ યં કિઞ્ચિ પાસાદાદિસેનાસનં. વિહારવત્થુ નામ તસ્સ પતિટ્ઠાનોકાસો. મઞ્ચો નામ મસારકો બુન્દિકાબદ્ધો, કુળીરપાદકો, આહચ્ચપાદકોતિ ઇમેસં પુબ્બે વુત્તાનં ચતુન્નં મઞ્ચાનં અઞ્ઞતરો. પીઠં નામ મસારકાદીનંયેવ ચતુન્નં પીઠાનં અઞ્ઞતરં. ભિસિ નામ ઉણ્ણભિસિઆદીનં પઞ્ચન્નં ભિસીનં અઞ્ઞતરા. બિબ્બોહનં નામ રુક્ખતૂલલતાતૂલપોટકિતૂલાનં અઞ્ઞતરેન પુણ્ણં. લોહકુમ્ભી નામ કાળલોહેન વા તમ્બલોહેન વા યેન કેનચિ લોહેન કતા કુમ્ભી. લોહભાણકાદીસુપિ એસેવ નયો. એત્થ પન ભાણકન્તિ અરઞ્જરો વુચ્ચતિ. વારકોતિ ઘટો. કટાહં કટાહમેવ. વાસિઆદીસુ, વલ્લિઆદીસુ ચ દુવિઞ્ઞેય્યં નામ નત્થિ. એવં –
દ્વિસઙ્ગહાનિ દ્વે હોન્તિ, તતિયં ચતુસઙ્ગહં;
ચતુત્થં નવકોટ્ઠાસં, પઞ્ચમં અટ્ઠભેદનં.
ઇતિ પઞ્ચહિ રાસીહિ, પઞ્ચનિમ્મલલોચનો;
પઞ્ચવીસવિધં નાથો, ગરુભણ્ડં પકાસયિ. (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૧; વિ॰ સઙ્ગ॰ અટ્ઠ॰ ૨૨૭);
વિસ્સજ્જેતું વા વિભજિતું વા ન વટ્ટતીતિ મૂલચ્છેજ્જવસેન વિસ્સજ્જેતું વા વિભજિતું વા ન વટ્ટન્તિ. પરિવત્તનવસેન પન વિસ્સજ્જન્તસ્સ, વિભજન્તસ્સ ચ અનાપત્તિ. તેનાહ ‘‘થાવરેના’’તિઆદિ. તત્થ થાવરેન થાવરન્તિ આરામઆરામવત્થુવિહારવિહારવત્થુના આરામં આરામવત્થું વિહારં વિહારવત્થું. ઇતરેનાતિ અથાવરેન, પચ્છિમરાસિત્તયેનાતિ વુત્તં હોતિ. અકપ્પિયેનાતિ સુવણ્ણમયમઞ્ચાદિના ચેવ અકપ્પિયભિસિબિબ્બોહનેહિ ચ. મહગ્ઘકપ્પિયેનાતિ દન્તમયમઞ્ચાદિના ચેવ પાવારાદિના ચ. ઇતરન્તિ અથાવરં. કપ્પિયપરિવત્તનેન પરિવત્તેતુન્તિ યથા અકપ્પિયં ન હોતિ, એવં પરિવત્તેતું.
તત્રાયં પરિવત્તનનયો (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૧; વિ॰ સઙ્ગ॰ અટ્ઠ॰ ૨૨૮) – સઙ્ઘસ્સ નાળિકેરારામો દૂરે હોતિ, કપ્પિયકારકાવ બહુતરં ખાદન્તિ, યમ્પિ ન ખાદન્તિ, તતો
કથં વિહારેન (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૧; વિ॰ સઙ્ગ॰ અટ્ઠ॰ ૨૨૮) વિહારો પરિવત્તેતબ્બો? સઙ્ઘસ્સ અન્તોગામે ગેહં હોતિ, મનુસ્સાનં વિહારમજ્ઝે પાસાદો, ઉભોપિ અગ્ઘેન સમકા. સચે મનુસ્સા તેન પાસાદેન તં ગેહં યાચન્તિ, સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ. ભિક્ખૂનં ચે મહગ્ઘતરં ગેહં હોતિ, ‘‘મહગ્ઘતરં અમ્હાકં ગેહ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘કિઞ્ચાપિ મહગ્ઘતરં પબ્બજિતાનં અસારુપ્પં, ન સક્કા તત્થ પબ્બજિતેહિ વસિતું, ઇદં પન સારુપ્પં, ગણ્હથા’’તિ વદન્તિ, એવમ્પિ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ. સચે પન મનુસ્સાનં મહગ્ઘં હોતિ ‘‘નનુ તુમ્હાકં ગેહં મહગ્ઘ’’ન્તિ વત્તબ્બં. ‘‘હોતુ, ભન્તે, અમ્હાકં પુઞ્ઞં ભવિસ્સતિ, ગણ્હથા’’તિ વુત્તે પન સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ. એવં વિહારેન વિહારો પરિવત્તેતબ્બો. એતેનેવ નયેન વિહારવત્થુપિ આરામોપિ આરામવત્થુપિ વિહારેન પરિવત્તેતબ્બં. વિહારવત્થુના ચ મહગ્ઘેન વા અપ્પગ્ઘેન વા થાવરેન થાવરપરિવત્તનં વેદિતબ્બં.
ઇતરેન ઇતરપરિવત્તને પન મઞ્ચપીઠં મહન્તં વા હોતુ, ખુદ્દકં વા (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૧; વિ॰ સઙ્ગ॰ અટ્ઠ॰ ૨૨૮), અન્તમસો ચતુરઙ્ગુલપાદકં ગામદારકેહિ પંસ્વાગારકેસુ કીળન્તેહિ કતમ્પિ સઙ્ઘસ્સ દિન્નકાલતો પટ્ઠાય ગરુભણ્ડં હોતિ. સચેપિ રાજા વા રાજમહામત્તાદયો વા એકપ્પહારેનેવ મઞ્ચસતં વા મઞ્ચસહસ્સં વા દેન્તિ, સબ્બે કપ્પિયમઞ્ચા સમ્પટિચ્છિતબ્બા, સમ્પટિચ્છિત્વા વુડ્ઢપ્પટિપાટિયા ‘‘સઙ્ઘિકપરિભોગેન પરિભુઞ્જથા’’તિ દાતબ્બા, ન પુગ્ગલિકપરિભોગેન દાતબ્બા. અતિરેકમઞ્ચે ભણ્ડાગારાદીસુ પઞ્ઞપેત્વા પત્તચીવરં નિક્ખિપિત્વા પરિભુઞ્જિતુમ્પિ વટ્ટતિ. બહિસીમાય ‘‘સઙ્ઘસ્સ દેમા’’તિ દિન્નમઞ્ચો પીઠભિસિબિબ્બોહનેસુપિ. વરસેનાસનાદીનં સંરક્ખણત્થન્તિ સચે દુબ્ભિક્ખં હોતિ, ભિક્ખૂ પિણ્ડપાતેન ન યાપેન્તિ, એત્થ રાજરોગચોરભયાનિ, અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તાનં વિહારા પલુજ્જન્તિ, તાલનાળિકેરાદિકે વિનાસેન્તિ, સેનાસનપચ્ચયં સન્ધાય યાપેતું સક્કા હોતિ, એવરૂપે કાલે વરસેનાસનાદીનં સંરક્ખણત્થં. લામકાનિ વિસ્સજ્જેતુન્તિ લામકં લામકં વિસ્સજ્જેતું, લામકકોટિયા વિસ્સજ્જેતુન્તિ અધિપ્પાયો. વિસ્સજ્જેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ વિસ્સજ્જેત્વા તતો લદ્ધયાગુભત્તચીવરાદીનિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. કાળલોહતમ્બલોહકંસલોહવટ્ટલોહાનન્તિ એત્થ કંસલોહં, વટ્ટલોહઞ્ચ કિત્તિમલોહં. તીણિ હિ કિત્તિમલોહાનિ કંસલોહં, વટ્ટલોહં, આરકૂટન્તિ. તત્થ તિપુતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં કંસલોહં, સીતતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં વટ્ટલોહં, રસકતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં આરકૂટં. તેન વુત્તં ‘‘કંસલોહં, વટ્ટલોહઞ્ચ કિત્તિમલોહ’’ન્તિ. તતો અતિરેકન્તિ તતો અતિરેકગ્ગણ્હનકો.
સરકોતિ આદિસદ્દેન કઞ્ચનકાદીનં ગિહિઉપકરણાનં ગહણં. તાનિ હિ ખુદ્દકાનિપિ ગરુભણ્ડાનેવ ગિહિઉપકરણત્તાતિ. પિ-સદ્દેન પગેવ મહન્તાનીતિ દસ્સેતિ. ઇમાનિ પન ભાજનીયાનિ ભિક્ખૂપકરણત્તાતિ અધિપ્પાયો. યથા ચ એતાનિ, એવં કુણ્ડિકાપિ ભાજનીયા. વક્ખતિ હિ ‘‘યથા ચ મત્તિકાભણ્ડે, એવં લોહભણ્ડેપિ કુણ્ડિકા ભાજનીયકોટ્ઠાસમેવ ભજતી’’તિ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ દુબ્બલસિક્ખાપદવણ્ણના). સઙ્ઘિકપરિભોગેનાતિ આગન્તુકાનં વુડ્ઢતરાનં દત્વા પરિભોગેન. ગિહિવિકટાતિ ગિહીહિ વિકતા પઞ્ઞત્તા, અત્તનો વા સન્તકકરણેન વિરૂપં કતા. પુગ્ગલિકપરિભોગેન ન વટ્ટતીતિ આગન્તુકાનં અદત્વા અત્તનો સન્તકં વિય ગહેત્વા પરિહરિત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ. પિપ્ફલિકોતિ કત્તરિ. આરકણ્ટકં સૂચિવેધકં. તાળં યન્તં. કત્તરયટ્ઠિવેધકો કત્તરયટ્ઠિવલયં. યથા તથા ઘનકતં લોહન્તિ લોહવટ્ટિ લોહગુળો લોહપિણ્ડિ લોહચક્કલિકન્તિ એવં ઘનકતં લોહં. ખીરપાસાણમયાનીતિ મુદુકખીરવણ્ણપાસાણમયાનિ.
ગિહિવિકટાનિપિ ન વટ્ટન્તિ અનામાસત્તા. પિ-સદ્દેન પગેવ સઙ્ઘિકપરિભોગેન વા પુગ્ગલિકપરિભોગેન ‘‘સેનાસનપરિભોગે પના’’તિઆદિ.
સેસાતિ તતો મહત્તરી વાસિ. યા પનાતિ યા કુદારી પન. કુદાલો અન્તમસો ચતુરઙ્ગુલમત્તોપિ ગરુભણ્ડમેવ. નિખાદનં ચતુરસ્સમુખં વા હોતુ, દોણિમુખં વા વઙ્કં વા ઉજુકં વા, અન્તમસો સમ્મુઞ્જનિદણ્ડકવેધનમ્પિ દણ્ડબન્ધં ચે, ગરુભણ્ડમેવ. તેનાહ ‘‘કુદાલો દણ્ડબન્ધનિખાદનં વા અગરુભણ્ડં નામ નત્થી’’તિ. સિપાટિકા નામ ખુરકોસો. સિખરં પન દણ્ડબન્ધનિખાદનં અનુલોમેતીતિ આહ ‘‘સિખરમ્પિ નિખાદનેનેવ સઙ્ગહિત’’ન્તિ. સચે તમ્પિ પન અદણ્ડકં ફલમત્તં, ભાજનીયં. ઉપક્ખરેતિ વાસિઆદિભણ્ડાનિ.
પત્તબન્ધકો નામ પત્તસ્સ ગણ્ઠિકાદિકારકો. ‘‘પટિમાસુવણ્ણાદિપત્તકારકો’’તિપિ વદન્તિ. તિપુચ્છેદનકસત્થં, સુવણ્ણચ્છેદનકસત્થં, કતપરિકમ્મચમ્મચ્છિન્દનકખુદ્દકસત્થન્તિ ‘‘અયં પન વિસેસો’’તિઆદિ. ઇતરાનીતિ મહાકત્તરિઆદીનિ.
અડ્ઢબાહુપ્પમાણાતિ (સારત્થ॰ ટી॰ ચૂળવગ્ગ ૩.૩૨૧) કપ્પરતો પટ્ઠાય યાવ અંસકૂટપ્પમાણા, વિદત્થિચતુરઙ્ગુલપ્પમાણાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થજાતકાતિ સઙ્ઘિકભૂમિયં જાતા. આરક્ખસંવિધાનેન રક્ખિતત્તા રક્ખિતા ચ સા મઞ્જૂસાદીસુ પક્ખિત્તં વિય યથા તં ન નસ્સતિ, એવં ગોપનતો ગોપિતા ચાતિ રક્ખિતગોપિતા. તત્થજાતકાપિ પન અરક્ખિતા ગરુભણ્ડમેવ ન હોતિ. ‘‘સઙ્ઘકમ્મે ચ ચેતિયકમ્મે ચ કતે’’તિ ઇમિના સઙ્ઘસન્તકેન ચેતિયસન્તકં રક્ખિતું, પરિવત્તિતુઞ્ચ વટ્ટતીતિ દીપેતિ. સુત્તં પનાતિ વટ્ટિતઞ્ચેવ અવટ્ટિતઞ્ચ સુત્તં.
અટ્ઠઙ્ગુલસૂચિદણ્ડમત્તોતિ અન્તમસો દીઘસો અટ્ઠઙ્ગુલમત્તો, પરિણાહતો સીહળપણ્ણસૂચિદણ્ડમત્તો. એત્થાતિ વેળુભણ્ડે. દડ્ઢં ગેહં યેસં તેતિ દડ્ઢગેહા. ન વારેતબ્બાતિ ‘‘મા ગણ્હિત્વા ગચ્છથા’’તિ ન નિસેધેતબ્બા. દેસન્તરગતેન સમ્પત્તવિહારે સઙ્ઘિકાવાસે ઠપેતબ્બા.
અવસેસઞ્ચ છદનતિણન્તિ મુઞ્જપબ્બજેહિ અવસેસં યં કિઞ્ચિ છદનતિણં. યત્થ પન તિણં ‘‘છદનતિણસઙ્ખેપગતેસૂ’’તિઆદિ. અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણોપીતિ વિત્થારતો અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણો. લિખિતપોત્થકો પન ગરુભણ્ડં ન હોતિ.
વેળુમ્હિ વુત્તપ્પમાણોતિ ‘‘અટ્ઠઙ્ગુલસૂચિદણ્ડકમત્તોપી’’તિ વેળુભણ્ડે વુત્તપ્પમાણો. સઙ્ઘસ્સ દિન્નો વાતિ દારુદુલ્લભટ્ઠાને સઙ્ઘસ્સ દિન્નો વા. કુરુન્દિયં વુત્તક્કમેન દારુભણ્ડવિનિચ્છયં વત્વા ઇદાનિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તક્કમેન વત્તું ‘‘અપિચા’’તિઆદિમાહ. આસન્દિકાદીનીતિ એત્થ આસન્દિકોતિ ચતુરસ્સપીઠં વુચ્ચતિ. ‘‘ઉચ્ચકમ્પિ આસન્દિક’’ન્તિ વચનતો એકતોભાગેન દીઘપીઠમેવ હિ અટ્ઠઙ્ગુલપાદકં વટ્ટતિ. ચતુરસ્સાસન્દિકો પન પમાણાતિક્કન્તોપિ વટ્ઠતીતિ વેદિતબ્બો. આદિસદ્દેન ‘‘સત્તઙ્ગો, ભદ્દપીઠકં, એળકપાદકપીઠં, આમલકવટ્ટકપીઠં, ફલકં, કોચ્છં, પલાલપીઠક’’ન્તિ ‘‘અન્તમસો’’તિઆદિ. પણ્ણેહિ વાતિ કદલિપણ્ણાદીહિ વા. બ્યગ્ઘચમ્મોનદ્ધમ્પિ વાળરૂપપરિક્ખિત્તં રતનપરિસિબ્બિતં કોચ્છકં ગરુભણ્ડમેવ.
ઘટ્ટનફલકં નામ યત્થ ઠપેત્વા રજિતચીવરં હત્થેન ઘટ્ટેન્તિ. ઘટ્ટનમુગ્ગરો નામ અનુવાતાદિઘટ્ટનકોતિ વદન્તિ. દણ્ડમુગ્ગરો નામ યેન રજિતચીવરં પોથેન્તિ. અમ્બણન્તિ ફલકેહિ પોક્ખરણી વિય કતં પાનીયભાજનં. રજનદોણીતિ પક્કરજનં આકિરિત્વા ઠપનભાજનં.
અકપ્પિયચમ્મન્તિ સીહાદીનં ચમ્મં. ‘‘ભૂમત્થરણં કાતું વટ્ટતી’’તિ ઇદં અકપ્પિયચમ્મં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘પચ્ચત્થરણગતિક’’ન્તિ ઇમિના મઞ્ચપીઠેપિ અત્થરિતું વટ્ટતીતિ દીપેતિ. પાવારાદિપચ્ચત્થરણમ્પિ ગરુભણ્ડન્તિ એકે. નોતિ અપરે. વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. કપ્પિયચમ્માનીતિ મિગાદીનં ચમ્માનિ.
સબ્બં ચક્કયુત્તયાનન્તિ રથસકટાદિકં સબ્બચક્કયુત્તયાનં. વિસઙ્ખરિતચક્કં પન યાનં ભાજનીયં. અનુઞ્ઞાતવાસિ નામ યા સિપાટિકાય પક્ખિપિત્વા પરિહરિતું સક્કાતિ વુત્તા. મુટ્ઠિપણ્ણન્તિ તાલપત્તં. તઞ્હિ મુટ્ઠિના ગહેત્વા પરિહરન્તીતિ ‘‘મુટ્ઠિપણ્ણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. મુટ્ઠિપણ્ણન્તિ છત્તચ્છદનપણ્ણમેવાતિ કેચિ. અરણિસહિતન્તિ અરણિયુગળં, ઉત્તરારણી, અધરારણીતિ અરણિદ્વયન્તિ અત્થો.
ફાતિકમ્મં કત્વાતિ અન્તમસો તંઅગ્ઘનકવાલિકાયપિ થાવરં વડ્ઢિકમ્મં કત્વા. ફાતિકમ્મં અકત્વા ગણ્હન્તેન તત્થેવ વલઞ્જેતબ્બો. ગમનકાલે સઙ્ઘિકે આવાસે ઠપેત્વા ગન્તબ્બં. અસતિયા ગહેત્વા ગતેન પહિણિત્વા દાતબ્બો. દેસન્તરગતેન સમ્પત્તવિહારે સઙ્ઘિકાવાસે ઠપેતબ્બો. એત્થાતિ મત્તિકાભણ્ડે. કુણ્ડિકાતિ અયોકુણ્ડિકા ચેવ તમ્બલોહકુણ્ડિકા ચ. ભાજનીયકોટ્ઠાસમેવ ભજતીતિ ભાજનીયપક્ખમેવ સેવતિ, ન તુ ગરુભણ્ડન્તિ અત્થો. કઞ્ચનકો પન ગરુભણ્ડમેવાતિ અધિપ્પાયો. ઇતરન્તિ ગરુભણ્ડં.
દુબ્બલસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૨. પરિણામનસિક્ખાપદવણ્ણના
દ્વાદસમે
પરિણામનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
સહધમ્મિકવગ્ગો અટ્ઠમો.
૯. રતનવગ્ગો
૧. અન્તેપુરસિક્ખાપદવણ્ણના
અનિક્ખન્તરાજકે અનિગ્ગતરતનકેતિ એત્થ ‘‘સયનિઘરે’’તિ પાઠસેસો દટ્ઠબ્બોતિ આહ ‘‘અનિક્ખન્તો રાજા ઇતો’’તિઆદિ. તત્થ ઇતોતિ સયનિઘરતો. સયનિઘરેતિ સયનીયઘરે. યત્થ રઞ્ઞો સયનં પઞ્ઞત્તં હોતિ, અન્તમસો સાણિપાકારપરિક્ખિત્તમ્પિ, તસ્મિન્તિ વુત્તં હોતિ. રતિજનનટ્ઠેન રતનં, હત્થિઆદિ. ઇધ પન ઇત્થિરતનં અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘રતનં વુચ્ચતિ મહેસી’’તિ.
ઉભોસૂતિ કિરિયાકિરિયન્તિ એત્થ ઇન્દખીલાતિક્કમો કિરિયં, અપ્પટિસંવિદિતં અકિરિયન્તિ દટ્ઠબ્બં.
અન્તેપુરસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. રતનસિક્ખાપદવણ્ણના
મુત્તાદિદસવિધન્તિ ‘‘મુત્તા મણિ વેળુરિયો સઙ્ખો સિલા પવાળં રજતં જાતરૂપં લોહિતઙ્કો મસારગલ્લ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૫૦૬) દસવિધં રતનં. અજ્ઝાવસથેતિ ગેહે. તેનાહ ‘‘પરિક્ખિત્તસ્સા’’તિઆદિ, પરિક્ખિત્તસ્સ આવસથસ્સાતિ અત્થો. આવસથોતિ ચેત્થ અન્તોગામે નિવિટ્ઠગેહં અધિપ્પેતં. આરામે નિવિટ્ઠગેહં પન અજ્ઝારામગ્ગહણેનેવ ગહિતં. ‘‘આવસથોતિ ચેત્થ અન્તોઆરામે વા હોતુ, અઞ્ઞત્થ વા, અત્તનો વસનટ્ઠાનં વુચ્ચતી’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૫૦૬) કેચિ. સબ્બેસમ્પિ અત્થાય દુક્કટમેવાતિ અત્તનો વા તેસં સઙ્ઘાદીનં વા અત્થાય ઉગ્ગણ્હન્તસ્સ વા ઉગ્ગણ્હાપેન્તસ્સ વા દુક્કટમેવ. સચે પન માતાપિતૂનં સન્તકં અવસ્સં પટિસામેતબ્બં ‘‘તાદિસં પના’’તિઆદિ. તાદિસન્તિ યં માતાપિતૂનં સન્તકં અવસ્સં પટિસામેતબ્બં કપ્પિયભણ્ડં, તાદિસં. છન્દેનપિ ભયેનપીતિ વડ્ઢકિઆદીસુ છન્દેનપિ, રાજવલ્લભેસુ ભયેનપિ.
તાદિસે ઠાનેતિ મહાવિહારસદિસસ્સ મહારામસ્સ પાકારપરિક્ખિત્તે પરિવેણે. સઞ્ઞાણં કત્વાતિ ‘‘એત્તકા કહાપણા’’તિઆદિના રૂપેન વા લઞ્છનાદિનિમિત્તેન વા સઞ્ઞાણં કત્વા, સલ્લક્ખેત્વાતિ અત્થો. પતિરૂપાનં ભિક્ખૂનં હત્થેતિ લજ્જીનં કુક્કુચ્ચકાનં ભિક્ખૂનં હત્થે. લોલજાતિકાનઞ્હિ હત્થે ઠપેતું ન લબ્ભતિ. નેવ પક્કમતીતિ નેવ તમ્હા આવાસા પક્કમતિ. ‘‘થાવરં સેનાસનં વા’’તિઆદિના અત્તનો ચીવરાદિમૂલં ન કાતબ્બન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૦૬) દસ્સેતિ. તં દસ્સેત્વાતિ યં થાવરસેનાસનાદિ કતં, તં ઉપાસક તવ સન્તકેન ઇદં નામ કતન્તિ એવં દસ્સેત્વા. સમાદપેત્વાતિ અઞ્ઞં સમાદપેત્વા, ‘‘ઉદ્દિસ્સ અરિયા તિટ્ઠન્તિ, એસા અરિયાન યાચના’’તિ વુત્તનયેન યાચિત્વાતિ અત્થો.
અનુઞ્ઞાતટ્ઠાનેતિ અજ્ઝારામઅજ્ઝાવસથે. આમાસન્તિ આમસિતબ્બઞ્ચેવ પટિસામેતબ્બઞ્ચ વત્થાદિ.
રતનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. વિકાલગામપ્પવેસનસિક્ખાપદવણ્ણના
ચારિત્તેતિ ઉપચારન્તિ દુતિયલેડ્ડુપાતં. અઞ્ઞં ગામં ગચ્છન્તાનં પુન આપુચ્છનકિચ્ચં નત્થીતિ ઉસ્સાહં અપ્પટિપ્પસ્સમ્ભેત્વા અઞ્ઞં ગામં ગચ્છન્તાનં ગામસતમ્પિ હોતુ, પુન આપુચ્છનકિચ્ચં નત્થીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘સચે પના’’તિઆદિ. ઉસ્સાહન્તિ ગામપ્પવિસનુસ્સાહં. અન્તરારામાદીસુ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૧૫) ન કેવલં અનાપુચ્છા ગચ્છન્તસ્સેવ, કાયબન્ધનં અબન્ધિત્વા સઙ્ઘાટિં અપારુપિત્વા ગચ્છન્તસ્સાપિ અનાપત્તિ. આપદાસૂતિ સીહો વા બ્યગ્ઘો વા આગચ્છતિ, મેઘો વા ઉટ્ઠેતિ, અઞ્ઞો વા કોચિ ઉપદ્દવો ઉપ્પજ્જતિ
વિકાલગામપ્પવેસનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. સૂચિઘરસિક્ખાપદવણ્ણના
તં અસ્સ અત્થીતિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૫૧૭) પઠમં ભિન્દિત્વા પચ્છા દેસેતબ્બત્તા તં ભેદનકં અસ્સ પાચિત્તિયસ્સ અત્થીતિ.
અરણિકેતિ અરણિધનુકે. વિધેતિ વેધકે. વાસિજટેતિ વાસિદણ્ડકે ચ.
સૂચિઘરસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. મઞ્ચપીઠસિક્ખાપદવણ્ણના
અટ્ઠઙ્ગુલપાદકન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો. ‘‘છેદનકં ભેદનકસદિસમેવા’’તિ ઇમિના ‘‘છેદનમેવ છેદનકં, તં અસ્સ અત્થીતિ છેદનક’’ન્તિ ઇમમત્થં અતિદિસતિ.
યથા પમાણમેવ ઉપરિ દિસ્સતિ, એવં નિખણિત્વા વાતિ સચે પન ન છિન્દિતુકામો હોતિ, યથા પમાણમેવ ઉપરિ દિસ્સતિ, એવં ભૂમિયં નિખણિત્વા વા. અટ્ટકં વા બન્ધિત્વાતિ ઉક્ખિપિત્વા તુલાસઙ્ઘાતે ઠપેત્વા અટ્ટં કત્વા.
મઞ્ચપીઠસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. તૂલોનદ્ધસિક્ખાપદવણ્ણના
ચિમિલિકં પત્થરિત્વા તૂલં પક્ખિપિત્વાતિ મઞ્ચપીઠાનં ઉપરિ ચિમિલિકં પત્થરિત્વા તસ્સ ઉપરિ તૂલં પક્ખિપિત્વાતિ અત્થો. ઉપરિ ચિમિલિકાયાતિ ઉપરિમભાગે ચિમિલિકાય.
સીસપ્પમાણન્તિ ‘‘યસ્સ વિત્થારતો તીસુ કોણેસૂ’’તિઆદિમાહ. દ્વિન્નં અન્તરં વિદત્થિ ચતુરઙ્ગુલં હોતીતિ દ્વિન્નં કોણાનં અન્તરં મિનિયમાનં વિદત્થિ ચેવ ચતુરઙ્ગુલઞ્ચ હોતિ. મજ્ઝે મુટ્ઠિરતનન્તિ બિબ્બોહનસ્સ મજ્ઝં તિરિયતો મુટ્ઠિરતનપ્પમાણં હોતિ. અયઞ્હિ સીસપ્પમાણસ્સ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદો. તતો ઉદ્ધં ન વટ્ટતિ, હેટ્ઠા વટ્ટતિ. અગિલાનસ્સ સીસૂપધાનઞ્ચ પાદૂપધાનઞ્ચાતિ દ્વયમેવ વટ્ટતિ. ગિલાનસ્સ બિબ્બોહનાનિ સન્થરિત્વા ઉપરિ પચ્ચત્થરણં દત્વા નિપજ્જિતુમ્પિ વટ્ટતિ.
તૂલોનદ્ધસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭. નિસીદનસિક્ખાપદવણ્ણના
સત્તમં ઉત્તાનમેવ.
નિસીદનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિસિક્ખાપદવણ્ણના
અધોનાભિઉબ્ભજાણુમણ્ડલન્તિ નાભિયા હેટ્ઠા જાણુમણ્ડલાનં ઉપરિ. કણ્ડુપીળકઅસ્સાવથુલ્લકચ્છાબાધાનન્તિ એત્થ કણ્ડૂતિ કચ્છુ. પીળકાતિ લોહિતતુણ્ડિકા સુખુમપીળકા. અસ્સાવોતિ અરિસભગન્દલમધુમેહાનં વસેન અસુચિપગ્ઘરણં. થુલ્લકચ્છાબાધોતિ મહાપીળકાબાધો વુચ્ચતિ.
કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯-૧૦. વસ્સિકસાટિકનન્દસિક્ખાપદવણ્ણના
નવમં
વસ્સિકસાટિકનન્દસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
રતનવગ્ગો નવમો.
ઇતિ કઙ્ખાવિતરણિયા પાતિમોક્ખવણ્ણનાય
વિનયત્થમઞ્જૂસાયં લીનત્થપ્પકાસનિયં
પાચિત્તિયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.