સેખિયકણ્ડં
૧. પરિમણ્ડલસિક્ખાપદવણ્ણના
‘‘અન્તરઘરે’’તિ ‘‘આરામેપિ અન્તરઘરેપિ સબ્બત્થા’’તિ વુત્તં. આરામેપીતિ બુદ્ધૂપટ્ઠાનાદિકાલં સન્ધાય વુત્તં. યથા ‘‘તત્રિમે ચત્તારો પારાજિકા ધમ્મા ઉદ્દેસં આગચ્છન્તી’’તિઆદિના તત્થ તત્થ પરિચ્છેદો કતો, એવમેત્થાપિ ‘‘તત્રિમે પઞ્ચસત્તતિ સેખિયા ધમ્મા ઉદ્દેસં આગચ્છન્તી’’તિ કસ્મા પરિચ્છેદો ન કતોતિ આહ ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ. વત્તક્ખન્ધકે વુત્તવત્તાનિપીતિ આગન્તુકાવાસિકગમિકાનુમોદનભત્તગ્ગપિણ્ડચારિકારઞ્ઞસેનાસનજન્તાઘરવચ્ચકુટિઉપજ્ઝાચરિયસદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકવત્તાનિ. ઇદઞ્ચ નિદસ્સનમત્તં અઞ્ઞેસમ્પિ ખન્ધકવત્તાનં એત્થેવ સઙ્ગહસ્સ ઇચ્છિતબ્બત્તા. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – સેખિયગ્ગહણેન ચેત્થ વત્તક્ખન્ધકાદીસુ (ચૂળવ॰ ૩૫૬ આદયો) આગતવત્તાદીનમ્પિ ગહણં. તેપિ હિ સિક્ખિતબ્બટ્ઠેન ‘‘સેખિયા’’તિ ઇચ્છિતા. તસ્મા માતિકાયં પારાજિકાદીનં વિય સેખિયાનં પરિચ્છેદો ન કતોતિ. ન કેવલં વત્તક્ખન્ધકાદીસુ (ચૂળવ॰ ૩૫૬ આદયો) આગતવત્તાદીનં ગહણત્થમેવાતિ આહ ‘‘ચારિત્તવિનયદસ્સનત્થઞ્ચા’’તિ. એત્થાપિ પરિચ્છેદો ન કતોતિ આનેત્વા યોજેતબ્બં. માતિકાય ‘‘દુક્કટ’’ન્તિ અવુત્તે કથં પનેત્થ દુક્કટન્તિ વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘યો પના’’તિઆદિ.
અટ્ઠઙ્ગુલમત્તન્તિ પકતઙ્ગુલેન અટ્ઠઙ્ગુલમત્તં. યો પન સુક્ખજઙ્ઘો વા મહાપિણ્ડિકમંસો વા હોતિ, તસ્સ સારુપ્પત્થાય અટ્ઠઙ્ગુલાધિકમ્પિ ઓતારેત્વા નિવાસેતું વટ્ટતિ.
પાસન્તન્તિ પાસસ્સ અન્તં, દસામૂલન્તિ અત્થો.
અપરિમણ્ડલં નિવાસેસ્સામીતિ ‘‘પુરતો વા પચ્છતો વા ઓલમ્બેત્વા નિવાસેસ્સામી’’તિ એવં અસઞ્ચિચ્ચ. કિઞ્ચાપિ પરિમણ્ડલં નિવાસેતું અજાનન્તસ્સ અનાપત્તિ, તથાપિ નિવાસનવત્તં સાધુકં ઉગ્ગહેતબ્બમેવ. સઞ્ચિચ્ચ અનુગ્ગહણઞ્હિ અનાદરિયં સિયાતિ આહ ‘‘અપિચ નિવાસનવત્તં ઉગ્ગહેતબ્બ’’ન્તિ.
પરિમણ્ડલસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. દુતિયપરિમણ્ડલસિક્ખાપદવણ્ણના
પટિક્ખિત્તં ગિહિપારુતન્તિ ખુદ્દકવત્થુખન્ધકે પટિક્ખિત્તં ગિહિપારુતં. ઇદાનિ ‘‘ન, ભિક્ખવે’’તિઆદિના (ચૂળવ॰ ૨૮૦-૨૮૧) સઙ્ખેપેન વુત્તમત્થમેવ વિત્થારેત્વા દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિમાહ. યં કિઞ્ચિ અઞ્ઞથા પારુતન્તિ સમ્બન્ધો. તસ્માતિ યસ્મા સેતપટપારુતાદિ ગિહિપારુતં નામ, તસ્મા. સેતપટાતિ એતસ્સેવ વિવરણં. અડ્ઢપાલકનિગણ્ઠાતિ અડ્ઢં પાલેન્તીતિ અડ્ઢપાલકા, અડ્ઢપાલકા ચ તે નિગણ્ઠા ચાતિ અડ્ઢપાલકનિગણ્ઠા. તે હિ ઉપરિ એકમેવ સેતવત્થં ઉપકચ્છકે પવેસેત્વા પરિદહન્તિ, હેટ્ઠા નગ્ગાપિ અડ્ઢમેવ પાલેન્તિ. પરિબ્બાજકાતિ ગિહિબન્ધનં પહાય પબ્બજ્જૂપગતા. ઉરં વિવરિત્વાતિ હદયમજ્ઝં વિવરિત્વા. અક્ખિતારકામત્તન્તિ અક્ખિમત્તં. આરામે વાતિ બુદ્ધૂપટ્ઠાનાદિકાલં સન્ધાય વુત્તં. અન્તરઘરે વાતિ અન્તરે ઘરાનિ એત્થ, એતસ્સાતિ વા ‘‘અન્તરઘર’’ન્તિ લદ્ધનામે ગામે.
દુતિયપરિમણ્ડલસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩-૪. સુપ્પટિચ્છન્નસિક્ખાપદવણ્ણના
સુટ્ઠુ પટિચ્છન્નોતિ જત્તુમ્પિ ઉરમ્પિ અવિવરિત્વા પટિચ્છાદેતબ્બટ્ઠાને પટિચ્છાદનેન પટિચ્છન્નો, ન સીસપારુતો. તેનાહ ‘‘ગણ્ઠિકં પટિમુઞ્ચિત્વા’’તિઆદિ. તત્થ ગણ્ઠિકં પટિમુઞ્ચિત્વાતિ ગણ્ઠિકં પાસકે પટિમુઞ્ચિત્વા. અન્તરઘરે વાતિ ગોચરગામે. એકદિવસમ્પિ વાસૂપગતસ્સ સન્તિકં યથાસુખં ગન્તું વટ્ટતિ, કો પન વાદો ચતુપ્પઞ્ચાહં વાસમધિટ્ઠાય વસિતભિક્ખૂનં સન્તિકન્તિ ગણ્ઠિપદે લિખિતં.
વાસૂપગતસ્સાતિ
સુપ્પટિચ્છન્નસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫-૬. સુસંવુતસિક્ખાપદવણ્ણના
સુસંવુતોતિ ‘‘હત્થં વા’’તિઆદિ વુત્તં.
સુસંવુતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭-૮. ઓક્ખિત્તચક્ખુસિક્ખાપદવણ્ણના
કિત્તકેન પન ઓક્ખિત્તચક્ખુ હોતીતિ આહ ‘‘યુગમત્તં ભૂમિભાગં પેક્ખમાનો’’તિ. યુગયુત્તકો હિ દન્તો આજાનેય્યો યુગમત્તં પેક્ખતિ, પુરતો ચતુહત્થપ્પમાણં ભૂમિભાગં, ઇમિનાપિ એત્તકં પેક્ખન્તેન ગન્તબ્બં. યો અનાદરિયં પટિચ્ચ તં તં દિસાભાગં પાસાદં કૂટાગારં વીથિં ઓલોકેન્તો ગચ્છતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. હત્થિઅસ્સાદિપરિસ્સયાભાવન્તિ પરિસ્સયનટ્ઠેન, અભિભવનટ્ઠેન, વિહેઠનટ્ઠેન વા પરિસ્સયો, હત્થિઅસ્સાદિયેવ પરિસ્સયો હત્થિઅસ્સાદિપરિસ્સયો, તસ્સાભાવં, હત્થિઅસ્સાદિ ઉપદ્દવાભાવન્તિ અત્થો. ‘‘યથા ચ એકસ્મિં ઠાને ઠત્વા, એવં ગચ્છન્તોપિ પરિસ્સયાભાવં ઓલોકેતું લભતિયેવ, તથા ગામે પૂજ’’ન્તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૫૮૨) વદન્તિ.
ઓક્ખિત્તચક્ખુસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯-૧૦. ઉક્ખિત્તકાયસિક્ખાપદવણ્ણના
અન્તોઇન્દખીલતો પટ્ઠાયાતિ પરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ અન્તોઉમ્મારતો પટ્ઠાય, અપરિક્ખિત્તસ્સ પન દુતિયલેડ્ડુપાતતો પટ્ઠાય ન એવં ગન્તબ્બં.
ઉક્ખિત્તકાયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૧-૧૨. ઉજ્જગ્ઘિકસિક્ખાપદવણ્ણના
હસનીયસ્મિં વત્થુસ્મિન્તિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મં, હસિતબ્બવત્થુકારણાતિ અત્થો.
ઉજ્જગ્ઘિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૩-૧૪. ઉચ્ચસદ્દસિક્ખાપદવણ્ણના
કિત્તાવતા ‘‘અયં પનેત્થા’’તિઆદિ. સદ્દમેવ સુણાતીતિ અપરિબ્યત્તક્ખરં સદ્દમત્તમેવ સુણાતિ. તેનાહ ‘‘કથં ન વવત્થપેતી’’તિ.
ઉચ્ચસદ્દસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૫-૨૦. કાયપ્પચાલકાદિસિક્ખાપદવણ્ણના
‘‘કાયાદીનિ પગ્ગહેત્વા’’તિ એતસ્સેવ વિવરણં ‘‘નિચ્ચલાનિ ઉજુકાનિ ઠપેત્વા’’તિ ગન્તબ્બઞ્ચેવ નિસીદિતબ્બઞ્ચાતિ સમેન ઇરિયાપથેન ગન્તબ્બઞ્ચેવ નિસીદિતબ્બઞ્ચ. કાયપ્પચાલકાદિયુત્તં છક્કં.
કાયપ્પચાલકાદિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૬. પલ્લત્થિકસિક્ખાપદવણ્ણના
દુસ્સપલ્લત્થિકાયાતિ એત્થ આયોગપલ્લત્થિકાપિ દુસ્સપલ્લત્થિકાયેવ.
પલ્લત્થિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
છબ્બીસતિસારુપ્પસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૭. સક્કચ્ચપટિગ્ગહણસિક્ખાપદવણ્ણના
સતિં ઉપટ્ઠાપેત્વાતિ છડ્ડેતુકામો વિય અહુત્વા પિણ્ડપાતે સતિં ઉપટ્ઠાપેત્વા, ‘‘પિણ્ડપાતં ગણ્હિસ્સામી’’તિ સતિં ઉપટ્ઠાપેત્વા.
સક્કચ્ચપટિગ્ગહણસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૮. પત્તસઞ્ઞીપટિગ્ગહણસિક્ખાપદવણ્ણના
ઉપનિબદ્ધસઞ્ઞી હુત્વાતિ પિણ્ડપાતં દેન્તે અનાદરિયં પટિચ્ચ તહં તહં અનોલોકેત્વા પત્તે આભોગસઞ્ઞી હુત્વા.
પત્તસઞ્ઞીપટિગ્ગહણસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૯. સમસૂપકપટિગ્ગહણસિક્ખાપદવણ્ણના
સમસૂપકન્તિ પમાણયુત્તં સૂપવન્તં કત્વા, ભાવનપુંસકનિદ્દેસો ચાયં. બ્યઞ્જનં પન અનાદિયિત્વા અત્થમત્તમેવ દસ્સેતું ‘‘સમસૂપકો નામા’’તિઆદિ વુત્તં. સબ્બાપિ સૂપેય્યબ્યઞ્જનવિકતીતિ ઓલોણિસાકસૂપેય્યમચ્છમંસરસાદિકા સબ્બાપિ સૂપેય્યબ્યઞ્જનવિકતિ.
સમસૂપકપટિગ્ગહણસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૦-૩૨. સમતિત્તિકાદિસિક્ખાપદવણ્ણના
સમતિત્તિકન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, સમતિત્તિકં કત્વાતિ અત્થો. એવમઞ્ઞેસુપિ ઈદિસેસુ ઠાનેસુ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સમપુણ્ણન્તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૬૦૫) પત્તસ્સ અન્તોમુખવટ્ટિલેખાસમપુણ્ણં. સમભરિતન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તઞ્ચ ખો અધિટ્ઠાનુપગપત્તસ્સેવ, નેતરસ્સ. તેનાહ ‘‘અધિટ્ઠાનુપગપત્તસ્સા’’તિઆદિ. રચિતન્તિ કતં, પક્ખિત્તં પૂરિતન્તિ અત્થો. યં કિઞ્ચિ યાવકાલિકન્તિ યાગુભત્તફલાફલાદિં યં કિઞ્ચિ આમિસજાતિકં. યત્થ કત્થચીતિ અધિટ્ઠાનુપગો વા હોતુ, અનધિટ્ઠાનુપગો વા યત્થ કત્થચિ પત્તે થૂપીકતાનીતિ થૂપં વિય કતાનિ, અધિટ્ઠાનુપગસ્સ પત્તસ્સ અન્તોમુખવટ્ટિલેખં અતિક્કમિત્વા કતાનીતિ અત્થો. ઇદઞ્ચ ‘‘યામકાલિકાદીની’’તિ ઇમસ્સ વસેન વુત્તં, ‘‘યાવકાલિક’’ન્તિ ઇમસ્સ પન વસેન વચનબ્યત્તયં કત્વા ‘‘થૂપીકતમ્પિ વટ્ટતી’’તિ યોજેતબ્બં. પિ-સદ્દેન અથૂપીકતાનિ વટ્ટન્તીતિ એત્થ કથાવ નત્થીતિ દસ્સેતિ. હેટ્ઠા ઓરોહતીતિ સમન્તા ઓકાસસબ્ભાવતો ચાલિયમાનં હેટ્ઠા ભસ્સતિ તક્કોલવટંસકાદયોતિ એત્થ મત્થકે ઠપિતતક્કોલમેવ વટંસકસદિસત્તા તક્કોલવટંસકં. આદિસદ્દેન પુપ્ફવટંસકકટુકફલાદિવટંસકાનં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૬૦૫) ગહણં, ન તં થૂપીકતં નામ હોતિ પાટેક્કં ભાજનત્તા પણ્ણાદીનં.
સમતિત્તિકાદિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૩-૩૪. સપદાનસિક્ખાપદવણ્ણના
સપદાનન્તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૬૦૮) એત્થ દાનં વુચ્ચતિ અવખણ્ડનં, અપેતં દાનતો અપદાનં, અનવખણ્ડન્તિ અત્થો, સહ અપદાનેન સપદાનં, અવખણ્ડનવિરહિતં, અનુપટિપાટિયાતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘તત્થ તત્થ ઓધિં અકત્વા અનુપટિપાટિયા’’તિ.
સપદાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૬. ઓદનપ્પટિચ્છાદનસિક્ખાપદવણ્ણના
માઘાતસમયાદીસૂતિ એત્થ યસ્મિં સમયે ‘‘પાણો ન હન્તબ્બો’’તિ રાજાનો ભેરિં ચરાપેન્તિ, અયં માઘાતસમયો નામ. બ્યઞ્જનં પટિચ્છાદેત્વા દેન્તીતિ બ્યઞ્જનં છન્નં કત્વા દેન્તિ.
ઓદનપ્પટિચ્છાદનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૭. સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદવણ્ણના
એકાદસમેતિ સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિયં. એત્થ પન યસ્સ મુખે પક્ખિપિત્વા વિપ્પટિસારે ઉપ્પન્ને અસઞ્ચિચ્ચ પરિભુઞ્જતિ નામ. યો પન વિઞ્ઞત્તમ્પિ અવિઞ્ઞત્તમ્પિ એકસ્મિં ઠાને ઠિતં સહસા અનુપધારેત્વા ગહેત્વા ભુઞ્જતિ, અયં અસતિયા ભુઞ્જતિ નામ.
સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૮. ઉજ્ઝાનસઞ્ઞીસિક્ખાપદવણ્ણના
ઉજ્ઝાયતિ ઉજ્ઝાનં, ચિત્તં, તસ્મિં સઞ્ઞા ઉજ્ઝાનસઞ્ઞાતિ આહ ‘‘ઉજ્ઝાનસઞ્ઞી’’તિઆદિ. ઓલોકેન્તસ્સાતિ પરેસં પત્તં ઓલોકેન્તસ્સ.
ઉજ્ઝાનસઞ્ઞીસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૯. કબળસિક્ખાપદવણ્ણના
‘‘મયૂરણ્ડં અતિમહન્ત’’ન્તિ વચનતો મયૂરણ્ડપ્પમાણોપિ કબળો ન વટ્ટતિ. કેચિ પન ‘‘મયૂરણ્ડતો મહન્તોવ ન વટ્ટતિ, ન મયૂરણ્ડપ્પમાણો’’તિપિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. કુક્કુટણ્ડં અતિખુદ્દકન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો, ગિલાનસ્સ પન અતિખુદ્દકં કબળં કરોતોપિ અનાપત્તિ.
કબળસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૧-૪૨. અનાહટસિક્ખાપદવણ્ણના
સકલં હત્થન્તિ સકલા અઙ્ગુલિયો. હત્થસદ્દો ચેત્થ તદેકદેસેસુ અઙ્ગુલીસુ દટ્ઠબ્બો ‘‘હત્થમુદ્દા’’તિઆદીસુ વિય. એવઞ્ચ કત્વા સબ્બગ્ગહણં સમત્થિતં હોતિ. અઞ્ઞથા સકલં હત્થં મુખે પવેસેતુમસક્કુણેય્યત્તા સબ્બગ્ગહણમસમત્થિતમેવ સિયા. સમુદાયે પવત્તસ્સ ચ વોહારસ્સ અવયવેપિ પવત્તનતો એકઙ્ગુલિમ્પિ તતો એકદેસમ્પિ મુખે પક્ખિપિતું ન વટ્ટતિ.
અનાહટસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૩. સકબળસિક્ખાપદવણ્ણના
તત્તકે સતિ વટ્ટતીતિ તત્તકે મુખમ્હિ સતિ કથેતું વટ્ટતિ.
સકબળસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫૦-૫૧. ચપુચપુકારકસિક્ખાપદવણ્ણના
‘‘ચપુ ચપૂ’’તિ એવં સદ્દં કત્વાતિ ‘‘ચપુ ચપૂ’’તિ એવં અનુકરણસદ્દં કત્વા. ‘‘પઞ્ચવીસતિમેપિ એસેવ નયો’’તિ ઇમિના ‘‘સુરુસુરુકારકન્તિ ‘સુરૂ સુરૂ’તિ એવં સદ્દં કત્વા’’તિ ઇમમત્થમતિદિસતિ.
ચપુચપુકારકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
તિંસભોજનપ્પટિસંયુત્તસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫૭. છત્તપાણિસિક્ખાપદવણ્ણના
યં કિઞ્ચિ છત્તન્તિ સેતચ્છત્તકિલઞ્જચ્છત્તપણ્ણચ્છત્તેસુ યં કિઞ્ચિ છત્તં. યમ્પિ તત્થજાતકદણ્ડકેન કતં એકપણ્ણચ્છત્તં હોતિ, તમ્પિ છત્તમેવ. યત્થ કત્થચિ સરીરાવયવેતિ અંસઊરુઆદિકે યત્થ કત્થચિ સરીરાવયવેતિ.
છત્તપાણિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬૦. આવુધપાણિસિક્ખાપદવણ્ણના
સબ્બાપિ ધનુવિકતીતિ ચાપકોદણ્ડાદિભેદા સબ્બાપિ ધનુવિકતિ. ચાપોતિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૬૩૭) મજ્ઝે વઙ્કા કાજદણ્ડસદિસા ધનુવિકતિ. કોદણ્ડોતિ વટ્ટલદણ્ડા ધનુવિકતિ. પટિમુક્કન્તિ પવેસિતં લગ્ગિતં. યાવ ન ગણ્હાતીતિ યાવ હત્થેન ન ગણ્હાતિ, અયમેવ વા પાઠો. તાવ વટ્ટતીતિ તાવ ધમ્મં દેસેતું વટ્ટતિ.
આવુધપાણિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬૧-૬૨. પાદુકસિક્ખાપદવણ્ણના
કેવલં અક્કન્તસ્સાતિ કેવલં પાદુકં અક્કમિત્વા ઠિતસ્સ. પટિમુક્કસ્સાતિ પટિમુઞ્ચિત્વા ઠિતસ્સ. તેનાહ ‘‘પવેસેત્વા ઠાનવસેના’’તિ.
પાદુકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬૩. યાનસિક્ખાપદવણ્ણના
યાનગતસ્સાતિ ‘‘સચેપિ દ્વીહિ જનેહી’’તિઆદિ. વય્હાદિકેતિ એત્થ વય્હન્તિ ઉપરિ મણ્ડપસદિસં પદરચ્છદનં, સબ્બપાલિગુણ્ઠિમં વા છાદેત્વા કતં સકટવિસેસં ‘‘વય્હ’’ન્તિ વદન્તિ. આદિસદ્દેન રથાદીનં ગહણં.
યાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭૫. ઉદકેઉચ્ચારસિક્ખાપદવણ્ણના
પકિણ્ણકન્તિ વોમિસ્સકનયં. સચિત્તકન્તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૫૭૬) વત્થુવિજાનનચિત્તેન, પણ્ણત્તિવિજાનનચિત્તેન ચ સચિત્તકં. ‘‘અનાદરિયં પટિચ્ચા’’તિ (પાચિ॰ ૬૫૪) વુત્તત્તા યસ્મા અનાદરિયવસેનેવ આપજ્જિતબ્બતો ઇદં સબ્બં કેવલં અકુસલમેવ, તઞ્ચ પકતિયા વજ્જં, સઞ્ચિચ્ચ વીતિક્કમનઞ્ચ દોમનસ્સિકસ્સેવ હોતિ, તસ્મા ‘‘લોકવજ્જં અકુસલચિત્તં દુક્ખવેદન’’ન્તિ વુત્તં. સેસેસુપિ એસેવ નયો.
એકૂનવીસતિધમ્મદેસનાપટિસંયુત્તસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
ઇતિ કઙ્ખાવિતરણિયા પાતિમોક્ખવણ્ણનાય
વિનયત્થમઞ્જૂસાયં લીનત્થપ્પકાસનિયં
સેખિયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
અધિકરણસમથવણ્ણના
ગણનપરિચ્છેદોતિ અધિકરણાનિ. કે અધિકરીયન્તિ? સમથા. કથં અધિકરીયન્તિ? સમનવસેન. તસ્મા તે તેસં સમનવસેન પવત્તન્તીતિ આહ ‘‘અધિકરણાનિ સમેન્તી’’તિઆદિ. ઉપ્પન્નાનં ઉપ્પન્નાનન્તિ ઉટ્ઠિતાનં ઉટ્ઠિતાનં. કિઞ્ચાપિ ‘‘વિવાદાધિકરણ’’ન્તિઆદિમાહ. વિવાદોયેવ અધિકરણં વિવાદાધિકરણં. એસ નયો સેસેસુપિ. સમથત્થન્તિ સમનત્થં.
અધિકરણસ્સ સમ્મુખા વિનયનતો સમ્મુખાવિનયો. દબ્બમલ્લપુત્તત્થેરસદિસસ્સ સતિવેપુલ્લપ્પત્તસ્સ ખીણાસવસ્સેવ દાતબ્બો વિનયો સતિવિનયો. સમ્મૂળ્હસ્સ ગગ્ગભિક્ખુસદિસસ્સ ઉમ્મત્તકસ્સ દાતબ્બો વિનયો અમૂળ્હવિનયો. પટિઞ્ઞાતેન કરણભૂતેન કરણં પટિઞ્ઞાતકરણં. અથ વા પટિઞ્ઞાતે આપન્નભાવાદિકે કરણં કિરિયા, ‘‘આયતિં સંવરેય્યાસી’’તિ પરિવાસદાનાદિવસેન ચ પવત્તં વચીકમ્મં પટિઞ્ઞાતકરણં. યસ્સા કિરિયાય ધમ્મવાદિનો બહુતરા, એસા યેભુય્યસિકા નામ. યો પાપુસ્સન્નતાય પાપિયો, પુગ્ગલો, તસ્સ ઉપવાળભિક્ખુસદિસસ્સ કત્તબ્બતો તસ્સપાપિયસિકા, અલુત્તસમાસોયં. તિણવત્થારકસદિસત્તા તિણવત્થારકો. યથા (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૧૨) હિ ગૂથં વા મુત્તં વા ઘટ્ટિયમાનં દુગ્ગન્ધતાય બાધતિ, તિણેહિ અવત્થરિત્વા સુપ્પટિચ્છાદિતસ્સ પનસ્સ ગન્ધો ન બાધતિ, એવમેવ યં અધિકરણં મૂલાનુમૂલં ગન્ત્વા વૂપસમિયમાનં કક્ખળત્તાય વાળત્તાય ભેદાય સંવત્તતિ, તં ઇમિના કમ્મેન વૂપસન્તં ગૂથં વિય તિણવત્થારકેન પટિચ્છન્નં સુવૂપસન્તં હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘તિણવત્થારકસદિસત્તા તિણવત્થારકો’’તિ.
તત્રાતિ તેસુ સત્તસુ અધિકરણસમથેસુ. ‘‘અટ્ઠારસહિ વત્થૂહી’’તિ લક્ખણવચનમેતં ‘‘યદિ મે બ્યાધિકા ભવેય્યું, દાતબ્બમિદમોસધ’’ન્તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ટી॰ ૨.૩.૩૯-૪૨) વિય. તસ્મા તેસુ અઞ્ઞતરેન વિવદન્તા અટ્ઠારસહિ વત્થૂહિ વિવદન્તીતિ વુચ્ચતિ. વિવાદોતિ વિપચ્ચનીકવાદો. ઉપવદનાતિ અક્કોસો. ચોદનાતિ અનુયોગો. દ્વેતિ થુલ્લચ્ચયદુબ્ભાસિતાપત્તિયો ચતુન્નં કમ્માનં કરણન્તિ ચતુન્નં કમ્માનં અન્તરે યસ્સ કસ્સચિ કમ્મસ્સ કરણં.
એવં અધિકરણાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેસુ ઇદં અધિકરણં એત્તકેહિ સમથેહિ સમ્મતીતિ દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. યસ્મિં વિહારે ઉપ્પન્નં યસ્મિં વિહારે ઉપ્પન્નન્તિ ‘‘યસ્મિં વિહારે મય્હં ઇમિના પત્તો ગહિતો, ચીવરં ગહિત’’ન્તિઆદિના (પરિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૪૧) નયેન પત્તચીવરાદીનં અત્થાય વિવાદાધિકરણં ઉપ્પન્નં હોતિ. તસ્મિંયેવ વા સમ્મતીતિ તસ્મિં વિહારેયેવ આવાસિકેહિ સન્નિપતિત્વા ‘‘અલં, આવુસો’’તિ અત્થપચ્ચત્થિકે સઞ્ઞાપેત્વા પાળિમુત્તકવિનિચ્છયેનેવ વૂપસમેન્તેહિ સમ્મતિ. સચે પન તં અધિકરણં નેવાસિકા વૂપસમેતું ન સક્કોન્તિ, અથઞ્ઞો વિનયધરો આગન્ત્વા ‘‘કિં, આવુસો, ઇમસ્મિં વિહારે ઉપોસથો વા પવારણા વા ઠિતા’’તિ પુચ્છતિ, તેહિ ચ તસ્મિં કારણે કથિતે તં અધિકરણં ખન્ધકતો ચ પરિવારતો ચ સુત્તેન વિનિચ્છિનિત્વા વૂપસમેતિ. એવમ્પિ એતસ્મિંયેવ સમ્મતીતિ દટ્ઠબ્બં.
અઞ્ઞત્થ વૂપસમેતું ગચ્છન્તાનં અન્તરામગ્ગે વા સમ્મતીતિ ‘‘ન મયં એતસ્સ વિનિચ્છયે તિટ્ઠામ, નાયં વિનયે કુસલો, અમુકસ્મિં નામ ગામે વિનયધરા થેરા વસન્તિ, તત્થ ગન્ત્વા વિનિચ્છિનિસ્સામા’’તિ ગચ્છન્તાનં અન્તરામગ્ગે વા કારણં સલ્લક્ખેત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં સઞ્ઞાપેન્તેહિ, અઞ્ઞેહિ વા તે ભિક્ખૂ નિજ્ઝાપેન્તેહિ સમ્મતિ. ન હેવ ખો પન અઞ્ઞમઞ્ઞસઞ્ઞત્તિયા વા સભાગભિક્ખુનિજ્ઝાપનેન વા વૂપસન્તં હોતિ, અપિચ ખો પટિપથં આગચ્છન્તો એકો વિનયધરો દિસ્વા ‘‘કત્થાવુસો, ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અમુકં નામ ગામં ઇમિના નામ કરણેના’’તિ વુત્તે ‘‘અલં, આવુસો, કિં તત્થ ગતેના’’તિ તત્થેવ ધમ્મેન વિનયેન તં અધિકરણં વૂપસમેતિ. એવમ્પિ અન્તરામગ્ગે વૂપસમ્મતિ નામ.
યત્થ ગન્ત્વા સઙ્ઘસ્સ નિય્યાતિતં, તત્થ સઙ્ઘેન વાતિ સચે પન ‘‘અલં, આવુસો, કિં તત્થ ગતેના’’તિ વુચ્ચમાનાપિ ‘‘મયં તત્થેવ ગન્ત્વા વિનિચ્છયં પાપેસ્સામા’’તિ (પરિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૪૧) વિનયધરસ્સ વચનં અનાદિયિત્વા યત્થ ગન્ત્વા સભાગભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અધિકરણં નિય્યાતિતં, તત્થ સઙ્ઘેન ‘‘અલં, આવુસો, સઙ્ઘસન્નિપાતં નામ ગરુક’’ન્તિ તત્થેવ નિસીદિત્વા વિનિચ્છિતં સમ્મતિ. ન હેવ ખો પન સભાગભિક્ખૂનં સઞ્ઞત્તિયા વૂપસન્તં હોતિ, અપિચ ખો સઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા આરોચિતં સઙ્ઘમજ્ઝે વિનયધરા વૂપસમેન્તિ. એવમ્પિ તત્થ સઙ્ઘેન વિનિચ્છિતં સમ્મતિ નામ.
ઉબ્બાહિકાય સમ્મતપુગ્ગલેહિ વા વિનિચ્છિતન્તિ અપલોકેત્વા વા ખન્ધકે વુત્તાય વા ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય સમ્મતેહિ પુગ્ગલેહિ વિસું વા નિસીદિત્વા, તસ્સાયેવ વા પરિસાય ‘‘અઞ્ઞેન ન કિઞ્ચિ કથેતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૧) સાવેત્વા વિનિચ્છિતં. અયન્તિ અયં યથાવુત્તા ચતુબ્બિધા સમ્મુખતા.
કારકસઙ્ઘસ્સાતિ વૂપસમેતું સન્નિપતિતસ્સ કારકસઙ્ઘસ્સ. સઙ્ઘસામગ્ગિવસેન સમ્મુખીભાવોતિ ‘‘યાવતિકા ભિક્ખૂ કમ્મપ્પત્તા, તે આગતા હોન્તિ, છન્દારહાનં છન્દો આહટો હોતિ, સમ્મુખીભૂતા ન પટિક્કોસન્તી’’તિ (ચૂળવ॰ ૨૨૮) એવં વુત્તસઙ્ઘસામગ્ગિવસેન સમ્મુખીભાવો, એતેન યથા તથા પધાનકારકપુગ્ગલાનં સમ્મુખતામત્તં સઙ્ઘસમ્મુખતા નામ ન હોતીતિ દસ્સેતિ. ભૂતતાતિ તચ્છતા. સચ્ચપરિયાયો હિ ઇધ ધમ્મસદ્દો ‘‘ધમ્મવાદી’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૯, ૧૯૪) વિય. વિનેતિ એતેનાતિ વિનયો, તસ્સ તસ્સ અધિકરણસ્સ વૂપસમનાય ભગવતા વુત્તવિધિ, તસ્સ વિનયસ્સ સમ્મુખતા વિનયસમ્મુખતા. તેનાહ ‘‘યથા તં…પે॰… વિનયસમ્મુખતા’’તિ. યેનાતિ યેન પુગ્ગલેન. અત્થપચ્ચત્થિકાનન્તિ (સારત્થ॰ ટી॰ ચૂળવગ્ગ ૩.૨૨૮) વિવાદવત્થુસઙ્ખાતે અત્થે પચ્ચત્થિકાનં. સઙ્ઘસમ્મુખતા પરિહાયતિ સમ્મતપુગ્ગલેહેવ વૂપસમનતો.
નન્તિ વિવાદાધિકરણં. પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૩૪) ‘‘ન છન્દાગતિં ગચ્છતિ, ન દોસાગતિં ગચ્છતિ, ન મોહાગતિં ગચ્છતિ, ન ભયાગતિં ગચ્છતિ, ગહિતાગહિતં જાનાતી’’તિ વુત્તેહિ પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં. ગૂળ્હકવિવટકસકણ્ણજપ્પકેસુ તીસુ સલાકગ્ગાહેસૂતિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તેસં ભિક્ખૂનં સઞ્ઞત્તિયા તયો સલાકગ્ગાહકે ગૂળ્હકં, વિવટકં, સકણ્ણજપ્પક’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૩૫) સમથક્ખન્ધકે વુત્તેસુ તીસુ સલાકગ્ગાહેસુ. સલાકં ગાહેત્વાતિ ધમ્મવાદીનઞ્ચ અધમ્મવાદીનઞ્ચ સલાકાયો નિમિત્તસઞ્ઞં આરોપેત્વા ચીવરભોગે કત્વા સમથક્ખન્ધકે વુત્તનયેન ગાહાપેત્વા. એવઞ્હિ તત્થ વુત્તં –
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ગૂળ્હકો સલાકગ્ગાહો હોતિ? તેન સલાકગ્ગાહાપકેન ભિક્ખુના સલાકાયો વણ્ણાવણ્ણાયો કત્વા એકમેકો ભિક્ખુ ઉપસઙ્કમિત્વા એવમસ્સ વચનીયો
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, વિવટકો સલાકગ્ગાહો હોતિ? સચે જાનાતિ ‘ધમ્મવાદી બહુતરા’તિ, વિસ્સટ્ઠેનેવ વિવટેન ગાહેતબ્બો. એવં ખો, ભિક્ખવે, વિવટકો સલાકગ્ગાહો હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, સકણ્ણજપ્પકો સલાકગ્ગાહો હોતિ? તેન સલાકગ્ગાહાપકેન ભિક્ખુના એકમેકસ્સ ભિક્ખુનો ઉપકણ્ણકે આરોચેતબ્બં ‘અયં એવંવાદિસ્સ સલાકા, અયં એવવાદિસ્સ સલાકા, યં ઇચ્છસિ, તં ગણ્હાહી’તિ. ગહિતે વત્તબ્બો ‘મા ચ કસ્સચિ આરોચેહી’તિ. સચે જાનાતિ ‘અધમ્મવાદી બહુતરા’તિ, ‘દુગ્ગહો’તિ પચ્ચુક્કડ્ઢિતબ્બં. સચે જાનાતિ ‘ધમ્મવાદી બહુતરા’તિ, ‘સુગ્ગહો’તિ સાવેતબ્બં. એવં ખો, ભિક્ખવે, સકણ્ણજપ્પકો સલાકગ્ગાહો હોતી’’તિ.
એત્થ ચ અલજ્જુસ્સન્નાય (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૫) પરિસાય ગૂળ્હકો સલાકગ્ગાહો કાતબ્બો, લજ્જુસ્સન્નાય વિવટકો, બાલુસ્સન્નાય સકણ્ણજપ્પકોતિ વેદિતબ્બો. ધમ્મવાદીનં યેભુય્યતાયાતિ ધમ્મવાદીનં એકેનપિ અધિકતાય, કો પન વાદો દ્વીહિ તીહિ.
‘‘ચતૂહિ સમથેહિ સમ્મતી’’તિ ઇદં સબ્બસઙ્ગાહકવસેન વુત્તં, તત્થ પન દ્વીહિ એવ વૂપસમનં દટ્ઠબ્બં. એવં વિનિચ્છિતન્તિ સચે આપત્તિ નત્થિ, ઉભો ખમાપેત્વા, અથ અત્થિ, આપત્તિં દસ્સેત્વા રોપનવસેન વિનિચ્છિતં. પટિકમ્મં પન આપત્તાધિકરણસમથે પરતો આગમિસ્સતીતિ. ન સમણસારુપ્પં અસ્સામણકં, સમણેહિ અકત્તબ્બં, તસ્મિં. અજ્ઝાચારે વીતિક્કમે સતિ.
પારાજિકસામન્તેન વાતિ દુક્કટેન વા થુલ્લચ્ચયેન વા. મેથુનધમ્મે હિ પારાજિકસામન્તા નામ દુક્કટં હોતિ, અદિન્નાદાનાદીસુ થુલ્લચ્ચયં. પટિચરતોતિ પટિચ્છાદેન્તસ્સ. અચ્છિન્નમૂલો ભવિસ્સતીતિ પારાજિકં અનાપન્નો ભવિસ્સતિ, સીલવા ભવિસ્સતીતિ વુત્તં હોતિ. સમ્મા વત્તિત્વાતિ વત્તં પૂરેત્વા. ઓસારણં લભિસ્સતીતિ કમ્મપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિં લભિસ્સતિ.
તસ્સાતિ સમ્મુખાવિનયેનેવ વૂપસમો નત્થિ પટિઞ્ઞાય, તથારૂપાય ખન્તિયા વા વિના અવૂપસમનતો. યા પન પટિઞ્ઞાતિ સમ્બન્ધો.
એત્થાતિ આપત્તિદેસનાયં. સિયાતિ અવસ્સં. કક્ખળત્તાય વાળત્તાયાતિ કક્ખળભાવાય ચેવ વાળભાવાય ચ. થુલ્લવજ્જન્તિ પારાજિકઞ્ચેવ સઙ્ઘાદિસેસઞ્ચ. ગિહિપ્પટિસંયુત્તન્તિ ગિહીનં હીનેન ખુંસનવમ્ભનધમ્મિકપ્પટિસ્સવેસુ આપન્નં આપત્તિં.
યથાનુરૂપન્તિ ‘‘દ્વીહિ સમથેહિ, તીહિ, ચતૂહિ, એકેના’’તિ એવં વુત્તનયેનેવ યથાનુરૂપં. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સમથાધિકારે. વિનિચ્છયનયોતિ વિનિચ્છયનયમત્તં. તેનાહ ‘‘વિત્થારો પના’’તિઆદિ. અસ્સાતિ વિત્થારસ્સ. સમન્તપાસાદિકાયં વુત્તોતિ સમન્તપાસાદિકાય નામ વિનયટ્ઠકથાયં વુત્તો. તસ્મા તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.
એત્તકન્તિ એતંપરમં, ન ઇતો ભિય્યો.
અધિકરણસમથવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
ઇતિ કઙ્ખાવિતરણિયા પાતિમોક્ખવણ્ણનાય
વિનયત્થમઞ્જૂસાયં લીનત્થપ્પકાસનિયં
ભિક્ખુપાતિમોક્ખવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ