પારાજિકકથા
પઠમપારાજિકકથાવણ્ણના
૬. એવં ‘‘તિવિધે’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘તિવિધે’’તિઆદિના પઠમપારાજિકસિક્ખાપદવિનિચ્છયં દસ્સેતિ. તિવિધેતિ વચ્ચપસ્સાવમુખમગ્ગાનં વસેન તિપ્પકારે મગ્ગેતિ ઇમિના સમ્બન્ધો. તિલમત્તમ્પીતિ તિલબીજમત્તમ્પિ અઙ્ગજાતન્તિ સમ્બન્ધો. મગ્ગેતિ વચ્ચપસ્સાવાનં નિક્ખમનદ્વારતાય, અન્નપાનપિત્તસેમ્હાદીનં પવેસનનિક્ખમનદ્વારતાય ચ મગ્ગવોહારગતે સરીરપ્પદેસે, અલ્લોકાસેતિ સમ્બન્ધો. ‘‘મગ્ગેસુ તિલમત્તમ્પિ, તીસુ સેવનચેતનો’’તિ વત્તબ્બેપિ ‘‘તિવિધે’’તિ પકારવાચિવિધસદ્દોપાદાનેન સજાતિસઙ્ગહવસેન તીહિ રાસીહિ સઙ્ગહેત્વા પભેદવસેન તિંસવિધો મગ્ગો દસ્સિતો હોતિ.
સેય્યથિદં? પારાજિકવત્થુભૂતમુખાદિમગ્ગાનં નિસ્સયભૂતે સત્તે દસ્સેતું ‘‘તિસ્સો ઇત્થિયો મનુસ્સિત્થી પાળિયં દસ્સિતમનુસ્સામનુસ્સતિરચ્છાનગતિત્થીનં પચ્ચેકં તિણ્ણં મગ્ગાનં વસેન નવ મગ્ગા, તથેવ દસ્સિતાનં તિણ્ણં ઉભતોબ્યઞ્જનકાનં વસેન નવ મગ્ગા, તિણ્ણં પન પણ્ડકાનં મુખમગ્ગવચ્ચમગ્ગાનં વસેન પચ્ચેકં દ્વે દ્વે મગ્ગાતિ છ મગ્ગા, તથા તિણ્ણં પન પુરિસાનન્તિ એવં તિંસવિધો હોતિ.
સેવનચેતનોતિ સેવને મેથુનપયોગે ચેતના અસ્સાતિ વિગ્ગહો, મેથુનરાગૂપસંહિતાય ચેતનાય સમન્નાગતોતિ અલ્લોકાસેતિ તિંસમગ્ગાનમઞ્ઞતરે મગ્ગે પકતિવાતેન અસંફુટ્ઠે અલ્લપદેસે, ઇમિના બાહિરં પારાજિકક્ખેત્તં ન હોતીતિ દીપેતિ. વિસેસનસ્સ વિસેસાપેક્ખત્તા દુતિયગાથાય ‘‘સસિક્ખો સો’’તિ પદદ્વયં આહરિત્વા ‘‘સેવનચેતનો સસિક્ખો સો ભિક્ખૂ’’તિ યોજેતબ્બં.
અઙ્ગે સરીરે જાતન્તિ અઙ્ગજાતં, પુરિસનિમિત્તં. સતિપિ અવસેસસરીરાવયવાનં તથાભાવે રુળ્હિવસેન તદેવ તથા વુત્તં. પવેસેન્તોતિ દ્વયંદ્વયસમાપત્તિસઙ્ખાતકાયિકકિરિયં નિપ્ફાદેન્તો. પરાજિતોતિ દુલ્લભાય ખણસમ્પત્તિયા લદ્ધબ્બતો દુલ્લભા લોકિયલોકુત્તરગુણસમ્પત્તિસુખતો પરિહાપેત્વા કિલેસસપત્તેહિ પરાજયમાપાદિતોતિ અત્થો.
અયમેત્થ યોજના – સસિક્ખો સેવનચેતનો તિવિધે મગ્ગે અલ્લોકાસે અઙ્ગજાતં તિલમત્તમ્પિ પવેસેન્તો સો ભિક્ખુ પરાજિતો હોતીતિ. એત્તાવતા –
‘‘યો પન ભિક્ખુ ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો સિક્ખં અપચ્ચક્ખાય દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્ય, અન્તમસો તિરચ્છાનગતાયપિ, પારાજિકો હોતિ અસંવાસો’’તિ (પારા॰ ૪૪) –
ભગવતા પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.
૭. એવં ઇમિસ્સા ગાથાય અત્તૂપક્કમમૂલકં પારાજિકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘ભિક્ખુપચ્ચત્થિકા મનુસ્સિત્થિં ભિક્ખુસ્સ સન્તિકે આનેત્વા વચ્ચમગ્ગેન (પારા॰ ૫૮) અઙ્ગજાતે ‘‘પવેસન’’ન્તિઆદિ. તત્થ પવેસનન્તિ ભિક્ખુપચ્ચત્થિકેહિ સુત્તપમત્તાદિમનુસ્સિત્થિઆદીનમઞ્ઞતરં આનેત્વા યથાવુત્તમગ્ગાનમઞ્ઞતરં અટ્ઠકથાવચનતો અગ્ગતો યાવ મૂલં પવેસેન્તેસુ અસ્સાદચિત્તં ઉપટ્ઠાપેન્તો તઙ્ખણેયેવ સાસનતો ચુતોતિ અત્થો. પવિટ્ઠન્તિઆદીસુ પદેસુપિ એવમેવ યોજના.
પવિટ્ઠન્તિ પવિટ્ઠક્ખણો. ‘‘પવિટ્ઠ’’ન્તિઆદિના તાય તાય કિરિયાય ઉપલક્ખિતો ખણો ગહેતબ્બો. તેનેવેત્થ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં કતં. ઠિતન્તિ એત્થ ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠિસમયે’’તિ અટ્ઠકથાવચનસ્સ સબ્બથા બ્યાપારરહિતં કાલં સન્ધાય વુત્તત્તા સુક્કવિસ્સટ્ઠિસમયોપિ ગહેતબ્બો. તેનેવ ગણ્ઠિપદે વુત્તનયેન પવિટ્ઠસ્સ ચ યાવ ઉદ્ધરણારમ્ભો, તાવ સમ્ભવન્તો ઠિતકાલોપિ ગહેતબ્બો. ઉદ્ધરણન્તિ નીહરણકાલો.
વાતિ વિકપ્પે, અપીતિ સમુચ્ચયે, સો વા-સદ્દેન વિકપ્પિતાનં પક્ખાનં તુલ્યબલતં જોતેતિ. ઇતિ ઇમેહિ દ્વીહિપિ ‘‘સો ચે પવેસનં સાદિયતિ, પવિટ્ઠં સાદિયતી’’તિઆદિના (પારા॰ ૫૮) પાળિયં આગતનયેન લબ્ભમાનં પવેસનાદિએકક્ખણમ્પિ સાદિયનપચ્ચયા આપજ્જમાનં પારાજિકં દસ્સેતિ. સસિક્ખોતિ સિક્ખાય સહ વત્તતીતિ સસિક્ખો, અપચ્ચક્ખાતસિક્ખોતિ અત્થો. સાદિયન્તોતિ સેવનચિત્તં ઉપટ્ઠાપેન્તો. સો ભિક્ખુ. ઠપેત્વા કિરિયન્તિ અત્તૂપક્કમનં વિના. ચુતોતિ ‘‘ભિક્ખુપચ્ચત્થિકેહિ કતમિદં, ન મયા’’તિ લેસેન ન મુચ્ચતિ, સાદિયનચિત્તે સતિ સાસનતો ચુતોયેવ હોતીતિ અધિપ્પાયો.
એત્થ સસિક્ખોતિ ઇદં ‘‘સિક્ખં અપચ્ચક્ખાય દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા’’તિ (પારા॰ ૪૪) સિક્ખાપદપાઠસ્સ અત્થદસ્સનવસેન નિદ્દિટ્ઠં. તસ્સ પદભાજને (પારા॰ ૪૫), તદટ્ઠકથાય ચ વિભત્તં સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં સઙ્ખેપતો એવં વેદિતબ્બં – ચિત્તખેત્તકાલપયોગપુગ્ગલવિજાનનવસેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન. ઉપસમ્પન્નભાવતો ચવિતુકામતાચિત્તેનેવ હિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન દવા વા રવા વા વદન્તસ્સ. એવં ચિત્તવસેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન.
તથા
તત્થ યદેતં ‘‘પચ્ચક્ખામી’’તિ ચ ‘‘મં ધારેહી’’તિ ચાતિ વુત્તં વત્તમાનકાલવચનં, યાનિ ચ ‘‘અલં મે બુદ્ધેન, કિં નુ મે બુદ્ધેન, ન મમત્થો બુદ્ધેન, સુમુત્તાહં બુદ્ધેના’’તિઆદિના નયેન આખ્યાતવસેન કાલં અનામસિત્વા પુરિમેહિ ચુદ્દસહિ પદેહિ સદ્ધિં યોજેત્વા વુત્તાનિ ‘‘અલં મે’’તિઆદીનિ ચત્તારિ પદાનિ, તેસંયેવ સવેવચનાનં વસેન પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન ‘‘પચ્ચક્ખાસિ’’ન્તિ વા ‘‘પચ્ચક્ખિસ્સ’’ન્તિ વા
પયોગો પન દુવિધો કાયિકો ચ વાચસિકો ચ. તત્થ ‘‘બુદ્ધં પચ્ચક્ખામી’’તિઆદિના નયેન યાય કાયચિ ભાસાય વચીભેદં કત્વા વાચસિકપયોગેનેવ પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન અક્ખરલિખનં વા હત્થમુદ્દાદિદસ્સનં વા કાયપયોગં કરોન્તસ્સ. એવં વાચસિકપયોગેનેવ પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન.
પુગ્ગલો પન દુવિધો યો ચ પચ્ચક્ખાતિ, યસ્સ ચ પચ્ચક્ખાતિ. તત્થ યો પચ્ચક્ખાતિ, સો સચે ઉમ્મત્તકખિત્તચિત્તવેદનટ્ટાનં અઞ્ઞતરો ન હોતિ. યસ્સ પન પચ્ચક્ખાતિ, સો સચે મનુસ્સજાતિકો હોતિ, ન ચ ઉમ્મત્તકાદીનં અઞ્ઞતરો, સમ્મુખીભૂતો ચ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ. ન હિ અસમ્મુખીભૂતસ્સ દૂતેન વા પણ્ણેન વા આરોચનં રુહતિ. એવં યથાવુત્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ વસેન પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન.
વિજાનનમ્પિ
ઇતિ ઇમેસં વુત્તપ્પકારાનં ચિત્તાદીનં વસેન અપચ્ચક્ખાતસિક્ખો ‘‘સસિક્ખો’’તિ વુત્તો.
૮-૧૦. ‘‘ઇદાનિ સન્થતેન સન્થતસ્સ ઘટ્ટને ઉપાદિન્નકઘટ્ટનાભાવતો દોસો નત્થી’’તિ પાપભિક્ખૂનં લેસકપ્પનં પટિક્ખિપિતું ‘‘ભિક્ખુપચ્ચત્થિકા મનુસ્સિત્થિં ભિક્ખુસ્સ સન્તિકે આનેત્વા વચ્ચમગ્ગેન, પસ્સાવમગ્ગેન, મુખેન અઙ્ગજાતં અભિનિસીદેન્તિ સન્થતાય અસન્થતસ્સા’’તિઆદિના (પારા॰ ૬૧) નયેન પાળિયં વુત્તસન્થતવારાનમત્થં સઙ્ગણ્હન્તો આહ ‘‘સન્થતેના’’તિઆદિ. તત્થ સન્થતેનાતિ ચમ્મચોળતિપુપટ્ટાદીહિ પટિચ્છાદિતેન. ‘‘પવેસેન્તો’’તિ ઇમિના સન્થતવારસ્સ પરોપક્કમં નિસ્સાય દસ્સનમુપલક્ખણન્તિ અત્તૂપક્કમેપિ યોજેતબ્બતં દસ્સેતિ, તસ્સ વક્ખમાનેન ‘‘પરાજિતો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ‘‘તથેવા’’તિ ઇમિના પવેસેન્તોતિઆદિપ્પકારં પરામસતિ.
એવં પવેસેન્તો કદા પરાજિતો હોતીતિ આહ ‘‘ઉપાદિન્નેના’’તિઆદિ. એત્થ ઉપાદિન્નેનાતિ તણ્હાદિટ્ઠીહિ ઉપેતેન કમ્મુના અત્તનો ફલભાવેનેવ આદિન્નં ગહિતન્તિ ઉપાદિન્નં, એતેન અત્તનો અઙ્ગજાતસ્સ, વત્થુપુગ્ગલાનં મગ્ગસ્સ ચ ઘટ્ટનટ્ઠાનગતં કાયપ્પસાદં દસ્સેતિ. ઇમિનાવ અઙ્ગજાતગતં અનટ્ઠકાયપ્પસાદં ચમ્મખિલં, પિળકાદિ ચ ગહેતબ્બં. ‘‘ઉપાદિન્નકં નામ કાયિન્દ્રિય’’ન્તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. તબ્બિપરિયાયેન ‘‘અનુપાદિન્નક’’ન્તિ તપ્પટિચ્છાદકં ચોળાદિ વુત્તં. ઉપાદિન્નેન ઉપાદિન્ને, અનુપાદિન્ને વા પારાજિકક્ખેત્તે ઘટ્ટિતે, અનુપાદિન્નકેન
એત્તાવતા સન્થતચતુક્કવસેન અત્તૂપક્કમે સતિ પારાજિકક્ખેત્તે પારાજિકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પરૂપક્કમેપિ દસ્સેતુમાહ ‘‘સચે’’તિઆદિ. એત્થાતિ એતેસુ ચતૂસુ વિકપ્પેસુ. પારાજિકક્ખેત્તે પવિટ્ઠે તૂતિ એત્થ તુ-સદ્દેન પવેસનટ્ઠિતુદ્ધારક્ખણત્તયં સમુચ્ચિનોતિ. યંતં-સદ્દાનં નિચ્ચસમ્બન્ધત્તા હિ ‘‘સો’’તિ તં-સદ્દોપાદાને ‘‘યો’’તિ યં-સદ્દોપિ અજ્ઝાહરિતબ્બો, સામત્થિયેન સમ્પિણ્ડનત્થો અપિસદ્દો ચ. અયમેત્થ અત્થયોજના – ભિક્ખુપચ્ચત્થિકેહિ આનેત્વા ભિક્ખુનો અઙ્ગજાતે અભિનિસીદાપિતમનુસ્સિત્થિઆદીનં તીસુ મગ્ગેસુ અઞ્ઞતરમગ્ગસઙ્ખાતં પારાજિકક્ખેત્તં પવિટ્ઠે વા તુ-સદ્દેન સમ્પિણ્ડિતપવેસનટ્ઠિતુદ્ધારાનમઞ્ઞતરક્ખણે વા સચે યો સાદિયતિ, સપ્પમુખાદિપ્પવેસનકાલે વિય અનુત્તસિત્વા કામરાગપિપાસાભિભૂતો યદિ સાદિયતિ, સોપિ ભિક્ખુ પરાજિતો હોતીતિ યોજના. ‘‘સચે સાદિયતી’’તિ ઇમિના સાસઙ્કવચનેન ન સાદિયતિ, અનાપત્તીતિ સૂચિતં હોતિ.
‘‘પારાજિકક્ખેત્તે’’તિ ઇમિના બ્યવચ્છિન્ને અઞ્ઞસ્મિં ઠાને વીતિક્કમન્તસ્સ ઇમસ્મિંયેવ વિકપ્પે સમ્ભવન્તિયો ઇતરાપત્તિયો દસ્સેતુમાહ ‘‘ખેત્તે’’તિઆદિ. ‘‘એત્થા’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધનીયં. ‘‘ખેત્તે’’તિ સામઞ્ઞનિદ્દેસેપિ હેટ્ઠા ‘‘પારાજિકક્ખેત્તે’’તિ વિસેસિતત્તા, ઉપરિથુલ્લચ્ચયાદીનઞ્ચ વિધીયમાનત્તા અઞ્ઞથાનુપપત્તિલક્ખણાય સામત્થિયા થુલ્લચ્ચયદુક્કટાનં ખેત્તેતિ અયમત્થો લબ્ભતિ. ‘‘કણ્ણચ્છિદ્દક્ખિનાસાસૂ’’તિઆદિના નયેન વક્ખમાનેસુ જીવમાનકસરીરગતથુલ્લચ્ચયદુક્કટક્ખેત્તેસૂતિ વુત્તં હોતિ.
ઇમેસુ
ઇહ ઉપાદિન્ન-સદ્દેન અનટ્ઠકાયપ્પસાદં અઙ્ગજાતઞ્ચ તત્થજાતચમ્મખિલપિળકા ચ ગય્હન્તિ, દુક્કટક્ખેત્તે પન અઙ્ગુલિઆદિઇતરાવયવાપિ. તીસુપિ ખેત્તેસુ અનુપાદિન્ન-સદ્દેન અઙ્ગજાતાદિપટિચ્છાદિતવત્થાદયો ચ ગય્હન્તિ, દુક્કટક્ખેત્તે પન નિમિત્તે નટ્ઠકાયપ્પસાદચમ્મખિલપિળકરોમાદીનિ. ઇમાનિ ચ અનુપાદિન્નાનિ. અઙ્ગજાતેતરોપાદિન્નાવયવે ચ તીસુપિ ખેત્તેસુ પવેસેન્તસ્સ દુક્કટમેવ.
૧૧. એત્તાવતા જીવમાનસરીરે સન્થતાસન્થતવસેન પચ્ચેકં તિવિધેસુપિ પારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટક્ખેત્તેસુ સન્થતાસન્થતવસેનેવ દુવિધેન નિમિત્તેન સેવન્તસ્સ પરોપક્કમે સતિ સાદિયન્તસ્સ લબ્ભમાનપારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટાપત્તિયો યથાસમ્ભવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘મતસરીરે પન તથા તથા સેવન્તાનં દોસો નત્થી’’તિ પાપભિક્ખૂનં લેસોકાસપટિબાહનત્થં પાળિયં દસ્સિતેસુ યથાવુત્તેસુ તીસુ ખેત્તેસુ લબ્ભમાના તિસ્સો આપત્તિયો દસ્સેતુમાહ ‘‘મતે’’તિઆદિ.
તત્થ ‘‘મતે’’તિ એતસ્સ ‘‘મનુસ્સિત્થિઆદીનં સરીરે’’તિ અજ્ઝાહરિત્વા અત્થયોજના કાતબ્બા. ઇમિના ‘‘અક્ખાયિતે’’તિઆદિના દસ્સિતાનં નિમિત્તાનં નિસ્સયં દસ્સિતં હોતિ. ‘‘નિમિત્તમત્તં સેસેત્વા’’તિઆદિના નયેન વક્ખમાનગાથાયં વિય સકલસરીરે ખાદિતેપિ નિમિત્તસ્સ વિજ્જમાનાવિજ્જમાનભાવોયેવ આપત્તિયાભાવાભાવસ્સ પમાણન્તિ ‘‘અક્ખાયિતે’’તિ એતેન ‘‘મતે’’તિ એતં અવિસેસેત્વા ‘‘નિમિત્તે’’તિ અજ્ઝાહરિત્વા તં તેન વિસેસિતબ્બં. અથ વા ‘‘નિમિત્તમત્ત’’ન્તિઆદિના વક્ખમાનગાથાય ‘‘નિમિત્તે’’તિ પદં આનેત્વા યોજેતબ્બં.
અક્ખાયિતેતિ સબ્બથા અક્ખાયિતે પારાજિકવત્થુભૂતે નિમિત્તે. યેભુય્યક્ખાયિતેપિ ચાતિ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ ખાદિત્વા બહુકાવસિટ્ઠે નિમિત્તે. ‘‘યસ્સ ચતૂસુ ભાગેસુ તિભાગમત્તં ખાદિતં, તં નિમિત્તં યેભુય્યક્ખાયિતં નામા’’તિ વદન્તિ. મેથુનન્તિ રાગપરિયુટ્ઠાનેન સદિસભાવાપત્તિયા મિથુનાનં ઇદં મેથુનં, મતિત્થિઆદીનં રાગપરિયુટ્ઠાનેન સદિસત્તાભાવેપિ તત્થ વીતિક્કમો રુળ્હિયા ‘‘મેથુન’’ન્તિ વુચ્ચતિ.
પારાજિકોતિપરાજિતો, પરાજયમાપન્નોતિ અત્થો. અયઞ્હિ પારાજિક-સદ્દો સિક્ખાપદાપત્તિપુગ્ગલેસુ વત્તતિ. તત્થ ‘‘અટ્ઠાનમેતં આનન્દ અનવકાસો, યં તથાગતો વજ્જીનં
તત્થ સિક્ખાપદં યો તં અતિક્કમતિ તં પરાજેતિ, તસ્મા ‘‘પારાજિક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. આપત્તિ પન યો નં અજ્ઝાપજ્જતિ તં પરાજેતિ, તસ્મા ‘‘પારાજિકા’’તિ વુચ્ચતિ. પુગ્ગલો યસ્મા પરાજિતો પરાજયમાપન્નો, તસ્મા ‘‘પારાજિકો’’તિ વુચ્ચતિ. સિક્ખાપદાપત્તીસુ પારાજિક-સદ્દો પરાજેતીતિ ‘‘પારાજિકો’’તિ કત્તુસાધનો, પુગ્ગલે પન પરાજીયતીતિ કમ્મસાધનોતિ વેદિતબ્બો. ‘‘નરો’’તિ ઇમિના પુબ્બે વુત્તભિક્ખુયેવ અધિપ્પેતો. સામઞ્ઞજોતના વિસેસે અવતિટ્ઠતીતિ.
૧૨. યેભુય્યક્ખાયિતેતિ ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ એકકોટ્ઠાસાવસેસં કત્વા ખાદિતે. ઉપડ્ઢક્ખાયિતેતિ સમભાગાવસેસં ખાદિતે. થૂલો અચ્ચયો થુલ્લચ્ચયો, સોયેવ આપજ્જીયતીતિ આપત્તીતિ થુલ્લચ્ચયાપત્તિ. પાચિત્તિયાદયો સન્ધાયેત્થ થુલ્લચ્ચયવોહારો, ન પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસેતિ દટ્ઠબ્બં. સેસેતિ અવસેસે ઉપકચ્છકાદીસુ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘અવસેસસરીરે ઉપકચ્છકાદીસુ દુક્કટ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૫૯-૬૦). દુટ્ઠુ કતન્તિ દુક્કટં, દુક્કટ-સદ્દો નિયતનપુંસકત્તા ઇત્થિલિઙ્ગસ્સાપિ આપત્તિ-સદ્દસ્સ સલિઙ્ગેન વિસેસનં હોતિ.
૧૩. નિમિત્તમત્તં સેસેત્વા ખાયિતેપીતિ એત્થ તિણ્ણમઞ્ઞતરં નિમિત્તં સેસેત્વા સકલસરીરે ખાદિતેપિ. પિ-સદ્દો બ્યતિરેકે, પગેવ ઇતરેતિ દીપેતિ. તસ્મિં નિમિત્તે અક્ખાયિતે વા યેભુય્યક્ખાયિતે વાતિ દ્વિધા વુત્તેસુ તીસુ નિમિત્તેસુ અઞ્ઞતરસ્મિં નિમિત્તે મેથુનં સેવતોપિ પરાજયો પારાજિકાપત્તિ હોતીતિ અધિપ્પાયો સેવતોપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો અપેક્ખાયં. તસ્મા ન કેવલં હેટ્ઠા વુત્તાનમેવાતિ અપેક્ખતિ. સન્થતાદયો વિકપ્પા યથાવુત્તનયેન એત્થાપિ યોજેતબ્બા.
૧૪. ‘‘ઉદ્ધુમાતાદિસમ્પત્તે’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો સબ્બત્થાપિ ચાતિ અક્ખાયિતાદિસબ્બવિકપ્પોપગતાનિ પારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટક્ખેત્તાનિ ગહિતાનીતિ દટ્ઠબ્બં. તત્થાપિ વીતિક્કમો અનાપત્તિ ન હોતીતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘દુક્કટ’’ન્તિ. ‘‘ખાયિતક્ખાયિત’’ન્તિઆદીસુ ખાયિતક્ખાયિતઞ્ચ નામેતં સબ્બં મતસરીરકેયેવ વેદિતબ્બં, ન જીવમાનેતિ યોજેતબ્બં.
૧૫. જીવમાને કથન્તિ આહ ‘‘છિન્દિત્વા પના’’તિઆદિ. તત્થ વણસઙ્ખેપતોતિ વણસઙ્ગહતો. તસ્મિન્તિ યત્થ ઠિતં નિમિત્તં ઉપ્પાટિતં, તસ્મિં પદેસે. એત્થ દુતિયો પન-સદ્દો ઇધ અદસ્સિતં અટ્ઠકથાયં આગતનયેન વિઞ્ઞાયમાનં અત્થવિસેસં જોતેતિ. અટ્ઠકથાયહિ ‘‘યદિપિ નિમિત્તં સબ્બસો ખાયિતં, છવિચમ્મમ્પિ નત્થિ, નિમિત્તસણ્ઠાનં પઞ્ઞાયતિ, પવેસનં જાયતિ, પારાજિકમેવા’’તિ એવં અજીવમાને વુત્તવિનિચ્છયાનુસારેન જીવમાનેપિ છવિચમ્મમત્તં ચે સબ્બસો ઉપ્પાટિતં, નિમિત્તસણ્ઠાનં પઞ્ઞાયતિ, પવેસનક્ખમં હોતિ, તત્થ સેવન્તસ્સ પારાજિકમેવાતિ વિઞ્ઞાયમાનમત્થં જોતેતીતિ વુત્તં હોતિ.
૧૬. તતો પતિતાયાતિ પતિતાયં, અયમેવ વા પાઠો. નિમિત્તતોતિ નિમિત્તપ્પદેસતો પતિતાયં મંસપેસિયન્તિ સમ્બન્ધો. છિન્દિત્વા વા તચ્છેત્વા વા પતિતાયં તસ્સં નિમિત્તમંસપેસિયન્તિ અત્થો. મેથુનરાગેન ઉપક્કમન્તસ્સ દુક્કટં વિનિદ્દિસેતિ યોજના.
૧૭. ‘‘નખપિટ્ઠિપ્પમાણેપી’’તિઆદિગાથાય ‘‘છિન્દિત્વા’’તિઆદિકા અટ્ઠકથા આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બા. સતીતિ એત્થ ‘‘અવસિટ્ઠે’’તિ પાઠસેસો. જીવમાનેતિ એત્થ ‘‘સરીરે’’તિ પાઠસેસો. જીવમાનસરીરે પન છિન્દિત્વા તચ્છેત્વા નિમિત્તે ઉપ્પાટિતે નખપિટ્ઠિપ્પમાણેપિ મંસે, ન્હારુમ્હિ વા અવસિટ્ઠે સતિ મેથુનં પટિસેવન્તો પરાજિતોતિ યોજના.
૧૮. ‘‘કણ્ણચ્છિદ્દક્ખી’’તિ ગાથાય ‘‘જીવમાને’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં, ‘‘સરીરે’’તિ વત્થિકોસેતિ મુત્તપથબ્ભન્તરે. વણેસુ વાતિ સત્થકાદીહિ કતવણેસુ. અઙ્ગજાતન્તિ તિલમત્તમ્પિ અઙ્ગજાતેકદેસં. રાગાતિ મેથુનરાગેન.
૧૯. અવસેસસરીરસ્મિન્તિ કણ્ણચ્છિદ્દાદિયથાવુત્તસરીરાવયવવજ્જિતસરીરપ્પદેસે. તેનાહ ‘‘ઉપકચ્છૂરુકાદિસૂ’’તિ ઉપકચ્છં નામ બાહુમૂલન્તરં. ઊરુકાદિસૂતિ ઊરુવેમજ્ઝાદીસુ. આદિ-સદ્દેન વુત્તાવસેસં સરીરપ્પદેસં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘અઙ્ગજાત’’ન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ‘‘પવેસેત્વા’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ, અઙ્ગજાતં તિલબીજમત્તં પવેસેત્વાતિ વસા મેથુનરાગસ્સ સેવમાનસ્સાતિ મેથુનરાગેન વીતિક્કમન્તસ્સાતિ અત્થો. ‘‘સન્થતેના’’તિઆદિના વુત્તપ્પકારો એત્થાપિ યોજેતબ્બો.
૨૦. અસ્સગોમહિસાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન ગોકણ્ણગવજાદયો સઙ્ગહિતા. અસ્સાદયો પાકટાયેવ. ‘‘મતાન’’ન્તિ વક્ખમાનત્તા ‘‘જીવમાનાન’’ન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. સેવન્તિ ‘‘વસા મેથુનરાગસ્સા’’તિ અનુવત્તમાનત્તા મેથુનરાગવસેન તિલબીજમત્તમ્પિ અઙ્ગજાતપ્પદેસં પવેસેન્તો થુલ્લચ્ચયં ફુસેતિ યોજના. એત્થ ચ ‘‘ઓટ્ઠગદ્રભદન્તીનં, અસ્સગોમહિસાદિન’’ન્તિ પાઠેન ભવિતબ્બં. એવઞ્હિ સતિ અટ્ઠકથાવસાને નિદ્દિટ્ઠેન પકારત્થવાચિના આદિ-સદ્દેન થુલ્લચ્ચયવીતિક્કમારહનાસાવત્થિકોસવન્તો અવુત્તા સબ્બેપિ સત્તા ગય્હન્તિ. ‘‘અસ્સગોમહિસાદીન’’ન્તિ પઠમપાદાવસાને નિદ્દિટ્ઠેન આદિ-સદ્દેન ઓટ્ઠગદ્રભદન્તીનમ્પિ સઙ્ગહો હોતીતિ તેસં પુનવચનં નિરત્થકં સિયાતિ.
૨૧. તથા સેવમાનસ્સ દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. સબ્બતિરચ્છાનન્તિ તિરિયં અઞ્ચન્તિ વડ્ઢન્તીતિ તિરચ્છા, સબ્બે ચ તે તિરચ્છાચાતિ સબ્બતિરચ્છા, તેસં સબ્બતિરચ્છાનં. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘વસા મેથુનરાગસ્સા’’તિઆદીનં પરામટ્ઠત્તા સબ્બતિરચ્છાનાનં અક્ખિઆદીસુ તિલબીજમત્તમ્પિ અઙ્ગજાતપ્પદેસં મેથુનરાગેન પવેસેન્તસ્સ દુક્કટન્તિ વુત્તં હોતિ. એત્થાપિ સન્થતાદિવિકપ્પે નિદ્દોસભાવો ન સક્કા વત્તુન્તિ તમ્પિ યોજેતબ્બં.
૨૨. એવં તિરચ્છાનાનં જીવમાનકસરીરે લબ્ભમાના આપત્તિયો દસ્સેત્વા તેસંયેવ મતસરીરેપિ ‘‘તેસ’’ન્તિઆદિ. ‘‘તેસ’’ન્તિ અલ્લસરીરેસૂતિ ઉદ્ધુમાતકાદિભાવમસમ્પત્તેસુ અલ્લમતસરીરેસુ તિવિધે ખેત્તસ્મિં અસન્થતે, સન્થતે વા સતિ મેથુનરાગસ્સ વસા સેવતો તિવિધાપિ આપત્તિ સિયાતિ અનુવત્તમાનપદેહિ સહ યોજના.
તિવિધે ખેત્તસ્મિન્તિ મતમનુસ્સસરીરે વુત્તનયેન અક્ખાયિતયેભુય્યક્ખાયિતભેદે મગ્ગત્તયસઙ્ખાતે પારાજિકક્ખેત્તે ચ યેભુય્યક્ખાયિતઉપડ્ઢક્ખાયિતભેદે તસ્મિંયેવ મગ્ગત્તયસઙ્ખાતે ચ, અક્ખાયિતયેભુય્યક્ખાયિતભેદે કણ્ણચ્છિદ્દક્ખિનાસાવત્થિકોસવણસઙ્ખાતે ચ થુલ્લચ્ચયક્ખેત્તે ઉપડ્ઢક્ખાયિતયેભુય્યક્ખાયિતભેદે તસ્મિંયેવ કણ્ણચ્છિદ્દક્ખિનાસાવત્થિકોસવણસઙ્ખાતે ચ, અક્ખાયિતયેભુય્યક્ખાયિતઉપડ્ઢક્ખાયિત યેભુય્યક્ખાયિતભેદે અવસેસસરીરસઙ્ખાતે દુક્કટક્ખેત્તે ચાતિ તિવિધેપિ ખેત્તે. સતીતિ વિજ્જમાને. સન્થતે વા અસન્થતે વા મેથુનરાગસ્સ વસા સેવતો યથારહં પારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટસઙ્ખાતા તિવિધા આપત્તિ ભવેય્યાતિ અત્થો.
એતેસમેવ ચ ઉદ્ધુમાતાદિભાવં સમ્પત્તે સરીરે સન્થતાદિવુત્તવિકપ્પયુત્તેસુ તીસુ મગ્ગેસુ યત્થ કત્થચિ મેથુનરાગેન સેવતો આપજ્જિતબ્બદુક્કટઞ્ચ ઉદ્ધુમાતાદિસમ્પત્તે સબ્બત્થાપિ ચ દુક્કટન્તિ મનુસ્સસરીરે વુત્તનયેન વિઞ્ઞાતું સક્કાતિ ઇમસ્મિં તિરચ્છાનગતસરીરે વિસેસમત્તં દસ્સેતું ‘‘તેસં અલ્લસરીરેસૂ’’તિઆદીનં વુત્તત્તા દુક્કટં પુબ્બે અટ્ઠકથાયં ‘‘કુથિતકુણપે પન પુબ્બે વુત્તનયેનેવ સબ્બત્થ દુક્કટ’’ન્તિ.
૨૩. બહિ છુપન્તસ્સાતિ યોજના. નિમિત્તં મુત્તકરણં. ‘‘ઇત્થિયા’’તિ સામઞ્ઞેન વુત્તેપિ ચતુત્થગાથાય ‘‘તિરચ્છાનગતિત્થિયા’’તિ વક્ખમાનત્તા પારિસેસતો ઇમિના મનુસ્સામનુસ્સિત્થીનમેવ ગહણં, ઇમિના અમનુસ્સિત્થિયાપિ ગહણસ્સ. ઇમિસ્સાનન્તરગાથાય ઇતો ‘‘ઇત્થિયા’’તિ અનુવત્તિતે તત્રાપિ અમનુસ્સિત્થિયાપિ ગહણં સિયાતિ તમ્પિ વજ્જેત્વા કાયસંસગ્ગસઙ્ઘાદિસેસસ્સ વત્થુભૂતં મનુસ્સિત્થિમેવ દસ્સેતું તત્થ વુત્તં ‘‘ઇત્થિયા’’તિઅધિકવચનમેવ ઞાપકન્તિ વેદિતબ્બં.
મહાઅટ્ઠકથાયં ધમ્મક્ખન્ધકે ‘‘ન ચ ભિક્ખવે રત્તચિત્તેન અઙ્ગજાતં છુપિતબ્બં, યો છુપેય્ય, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (મહાવ॰ ૨૫૨) સામઞ્ઞવચનતો ચ ઉદ્ધુમાતાદિભાવમસમ્પત્તાય અલ્લમતમનુસ્સિત્થિયા ચ અક્ખાયિતે વા યેભુય્યક્ખાયિતે વા નિમિત્તે સતિ પારાજિકવત્થુભાવતો તત્થાપિ બહિ છુપન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયન્તિ અયમત્થોપિ મતામતવિસેસં અકત્વા ‘‘ઇત્થિયા’’તિ ઇમિનાવ સામઞ્ઞવચનેન ગહેતબ્બો.
૨૪. નિમિત્તેનાતિ અત્તનો અઙ્ગજાતેન. મુખેનાતિ પકતિમુખેન. નિમિત્તં ઇત્થિયાતિ જીવમાનકમનુસ્સિત્થિયા અઙ્ગજાતં. યસ્મા પન કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવિનીતવત્થૂસુ મતિત્થિવત્થુમ્હિ મતિત્થિયા સરીરે કાયસંસગ્ગરાગેન યો છુપતિ, તસ્સ ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ, આપત્તિ યક્ખિવત્થુમ્હિ કાયસંસગ્ગરાગેન યક્ખિનિયા સરીરં યેન ફુટ્ઠં, તસ્સ ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ વુત્તત્તા, ઇધેવ ઉપરિ દુતિયસઙ્ઘાદિસેસે ‘‘પણ્ડકે યક્ખિપેતીસુ, તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા’’તિ (વિ॰ વિ॰ ૩૪૧) વક્ખમાનત્તા ચ અમનુસ્સિત્થીપિ ન ગહેતબ્બા. તેન વુત્તં ‘‘જીવમાનકમનુસ્સિત્થિયા અઙ્ગજાત’’ન્તિ. અન્તો પવેસેતુકામતાય સતિ કાયસંસગ્ગરાગાસમ્ભવતો ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેના’’તિ ઇમિના ચ બહિ છુપિતુકામતા વિઞ્ઞાયતીતિ ‘‘બહી’’તિ અનુવત્તનં વિનાપિ તદત્થો લબ્ભતિ. ગરુકન્તિ સઙ્ઘાદિસેસો.
૨૫. તથેવ બહિ છુપન્તસ્સાતિ યોજના, અન્તો અપ્પવેસેત્વા બહિયેવ છુપન્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. ઉભયરાગેનાતિ કાયસંસગ્ગરાગેન, મેથુનરાગેન વા. પુરિસસ્સાપીતિ જીવમાનકપુરિસસ્સપિ. પિ-સદ્દો ન કેવલં વુત્તનયેન ઇત્થિયા નિમિત્તં ફુસન્તસ્સેવ આપત્તિ, અથ ખો પુરિસસ્સાપીતિ દીપેતિ. ‘‘નિમિત્ત’’ન્તિ મુત્તકરણમેવ વુચ્ચતિ. ‘‘જીવમાનકપુરિસસ્સા’’તિ અયં વિસેસો કુતો લબ્ભતીતિ ચે? ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેન વા મેથુનરાગેન વા જીવમાનકપુરિસસ્સ વત્થિકોસં અપ્પવેસેન્તો નિમિત્તેન નિમિત્તં છુપતિ, દુક્કટ’’ન્તિ ઇતો અટ્ઠકથાવચનતો (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૫૯-૬૦) લબ્ભતિ.
૨૬. અચિરવતિતરન્તાનં ગુન્નં પિટ્ઠિં અભિરુહન્તા છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ મેથુનરાગેન અઙ્ગજાતેન ‘‘નિમિત્તેના’’તિઆદિ. એત્થાપિ ‘‘તથા’’તિ ઇમસ્સાનુવત્તનતો ‘‘બહી’’તિ લબ્ભતિ. અત્તનો નિમિત્તેન તિરચ્છાનગતિત્થિયા નિમિત્તં મેથુનરાગતો બહિ છુપન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં હોતીતિ યોજના.
૨૭. ‘‘મેથુનરાગતો’’તિ ઇમિના બ્યવચ્છિન્નમત્થં દસ્સેતુમાહ ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેના’’તિઆદિ. એત્થાપિ ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેના’’તિવચનસામત્થિયા બહિ છુપનં વેદિતબ્બં. નિમિત્તસ્સાતિ પસ્સાવમગ્ગસ્સ. છુપનેતિ ફુસને.
૨૮. તમાવટ્ટકતેતિ એત્થ ‘‘તં આવટ્ટકતે’’તિ પદચ્છેદો. આવટ્ટકતેતિ વિવટે. ‘‘મુખે’’તિ સમ્બન્ધિસદ્દત્તા, અઞ્ઞસ્સ સમ્બન્ધિનો ચ અનિદ્દિટ્ઠત્તા સુતાનુલોમિકાનં સુતસમ્બન્ધસ્સેવ બલવત્તા ચ પુરિમાનન્તરગાથાય ‘‘તિરચ્છાનગતિત્થિયા મુખે’’તિ કિઞ્ચાપિ સુતસ્સેવ સમ્બન્ધો વિઞ્ઞાયતિ, તથાપિ ઇમાય ગાથાય વિનીતવત્થુમ્હિ (પારા॰ ૭૩) ‘‘અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ સિવથિકં ગન્ત્વા છિન્નસીસં પસ્સિત્વા વટ્ટકતે મુખે અચ્છુપન્તં અઙ્ગજાતં પવેસેસી’’તિ દસ્સિતછિન્નસીસવત્થુસ્સ સઙ્ગહિતત્તા મનુસ્સમુખમેવ ગહેતબ્બં સિયા. તિરચ્છાનગતાનં, પન અમનુસ્સાનઞ્ચ મુખે તથા પવેસો નિદ્દોસોતિ વત્તુમસક્કુણેય્યત્તા તત્થાપિ ઇદમેવ ઉપલક્ખણન્તિ પારાજિકપ્પહોનકાનં સબ્બેસં મુખેતિ દટ્ઠબ્બં. તં અઙ્ગજાતં. તત્થ આવટ્ટકતે પારાજિકપ્પહોનકાનં મુખે આકાસગતં કત્વા કત્થચિ અફુસાપેત્વા નીહરન્તસ્સ ઉક્ખિપન્તસ્સ દુક્કટન્તિ યોજના. અથ વા તિરચ્છાનાનં આવટ્ટકતે મુખેતિ યોજેત્વા તદઞ્ઞસઙ્ગહો ઉપલક્ખણવસેન કાતબ્બો.
૨૯. તથાતિ ચતૂહિ પસ્સેહીતિ સહત્થે કરણવચનં. ‘‘પસ્સેહી’’તિ સમ્બન્ધિસદ્દત્તા ‘‘નિમિત્તસ્સા’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. ‘‘ઇત્થિયા’’તિ સામઞ્ઞસદ્દત્તા ‘‘સબ્બસ્સા’’તિ પાઠસેસો. જાતિવાચકત્તા એકવચનં. ‘‘ચતૂહિ પસ્સેહિ, હેટ્ઠિમત્તલ’’ન્તિ ચ ઇમેસં સમ્બન્ધિપદસ્સ અનિદ્દેસેપિ મેથુનપારાજિકાધિકારત્તા ચ સન્થતચતુક્કસ્સ અટ્ઠકથાવસાને ઇમાય ગાથાય સઙ્ગહિતસ્સ ઇમસ્સ વિનિચ્છયસ્સ પરિયોસાને ‘‘યથા ચ ઇત્થિનિમિત્તે વુત્તં, એવં સબ્બત્થ લક્ખણં વેદિતબ્બ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૬૧-૬૨) નિમિત્તવિનિચ્છયસ્સાતિદેસસ્સ ‘‘પવેસેત્વા’’તિ એતસ્સ આધારવસેન ગહેતબ્બં. ‘‘અઙ્ગજાત’’ન્તિ અનુવત્તતિ.
એવં વાક્યં પૂરેત્વા ‘‘યથા આવટ્ટકતે મુખે અઙ્ગજાતં પવેસેત્વા તમાકાસગતં કત્વા નીહરન્તસ્સ દુક્કટં, તથા સબ્બસ્સા ઇત્થિયા નિમિત્તે પસ્સાવમગ્ગસઙ્ખાતે અઙ્ગજાતં પવેસેત્વા તસ્સ ચતૂહિ પસ્સેહિ સહ હેટ્ઠિમત્તલં ચત્તારો પસ્સે, હેટ્ઠિમત્તલઞ્ચ અચ્છુપન્તં આકાસગતં કત્વા નીહરન્તસ્સ દુક્કટ’’ન્તિ યોજેત્વા અત્થો વત્તબ્બો.
૩૦. ઉપ્પાટિતોટ્ઠમંસેસૂતિ ઉપ્પાટિતં ઓટ્ઠમંસં યેસન્તિ વિગ્ગહો. તેસુ દન્તેસુ. બહિનિક્ખન્તકેસુ વાતિ પકતિયા ઓટ્ઠમંસતો બહિ નિક્ખમિત્વા ઠિતેસુ વા દન્તેસુ. વાયમન્તસ્સાતિ અઙ્ગજાતેન છુપન્તસ્સ.
૩૧. અટ્ઠિસઙ્ઘટ્ટનં કત્વાતિ નિમિત્તમંસસન્નિસ્સયાનિ અટ્ઠીનિ સઙ્ઘટ્ટેત્વા. મગ્ગેતિ અટ્ઠિસઙ્ઘાતમયે મગ્ગે. દુવિધરાગતોતિ વાયમન્તસ્સાતિ અઙ્ગજાતં પવેસેત્વા ચારેન્તસ્સ.
૩૨. આલિઙ્ગન્તસ્સાતિ પરિસ્સજન્તસ્સ. હત્થગાહાદીસુ હત્થો નામ કપ્પરતો પટ્ઠાય યાવ અગ્ગનખા. હત્થસ્સ, તપ્પટિબન્ધસ્સ ચ ગહણં હત્થગ્ગાહો. અવસેસસરીરસ્સ, તપ્પટિબન્ધસ્સ ચ પરામસનં પરામાસો. નિસ્સન્દેહે પન ‘‘માતુગામસ્સ સરીરસ્સ વા તપ્પટિબન્ધસ્સ વા હત્થેન ગહણં હત્થગ્ગાહો’’તિ વુત્તં, તં અટ્ઠકથાય ન સમેતિ. તસ્મા યથાવુત્તનયસ્સેવ અટ્ઠકથાસુ આગતત્તા સોયેવ સારતો પચ્ચેતબ્બો. પરામસેપિ ‘‘હત્થેન સરીરસ્સ, તપ્પટિબન્ધસ્સ ચ પરામસન’’ન્તિ યં તત્થ વુત્તં, તમ્પિ ન યુજ્જતિ. અવસેસસરીરાવયવેનાપિ પરામસતો દુક્કટમેવ હોતીતિ. ચુમ્બનાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન વેણિગ્ગાહાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘અયં નયો’’તિ એતેન ‘‘ઇત્થિયા મેથુનરાગેન હત્થગ્ગાહાદીસુ દુક્કટ’’ન્તિ ઇમમત્થં અતિદિસતિ.
૩૩. મનુસ્સામનુસ્સેહિ અઞ્ઞેસુ તિરચ્છાનગતેસુ હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન મેથુનધમ્મપારાજિકવત્થુભૂતે ‘‘અપદે’’તિઆદિ. ‘‘અપદે, દ્વિપદે, ચતુપ્પદે’’તિ ઇમેહિ વિસેસનેહિ વિસેસિતબ્બં ‘‘સત્તનિકાયે’’તિ ઇદં વત્તબ્બં. અપદે સત્તનિકાયે. અહયોતિ થલચરેસુ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો હત્થિગિલનકે અજગરે ઉપાદાય હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન નાગા ચ. મચ્છાતિ જલજેસુ ઉપરિમકોટિયા પઞ્ચસતયોજનિકાનિ તિમિરપિઙ્ગલાદિમચ્છે ઉપાદાય હેટ્ઠિમન્તતો પાઠીનપાવુસાદયો મચ્છા ચ. દ્વિપદે સત્તનિકાયે. કપોતાતિ ઉપરિમકોટિયા ગરુળે ઉપાદાય હેટ્ઠિમન્તતો કપોતાકપોતપક્ખી ચ. પારાવતાતિ કેચિ. ચતુપ્પદે સત્તનિકાયે. ગોધાતિ ઉપરિમકોટિયા હત્થિં ઇમે સત્તા. હેટ્ઠાતિ હેટ્ઠિમપરિચ્છેદતો. પારાજિકસ્સવત્થૂતિ મેથુનધમ્મપારાજિકસ્સ વત્થૂનીતિ પાઠસેસો.
૩૪. સેવેતુકામતા મેથુનસેવાય તણ્હા, તાય મેથુનરાગસઙ્ખાતાય સમ્પયુત્તં ચિત્તં સેવેતુકામતાચિત્તં. મગ્ગેતિ વચ્ચમગ્ગાદીનં અઞ્ઞતરે મગ્ગે. મગ્ગસ્સ અત્તનો મુત્તકરણસ્સ પવેસનં. પબ્બજ્જાય, પાતિમોક્ખસંવરસીલસ્સ વા અન્તે વિનાસે ભવોતિ અન્તિમો, પારાજિકાપન્નો પુગ્ગલો, તસ્સ વત્થુ અન્તિમભાવસ્સ કારણત્તા પારાજિકાપત્તિ અન્તિમવત્થૂતિ વુચ્ચતિ, તદેવ પઠમં ચતુન્નં પારાજિકાનં આદિમ્હિ દેસિતત્તા પઠમન્તિમવત્થુ, તસ્સ પઠમન્તિમવત્થુનો, પઠમપારાજિકસ્સાતિ વુત્તં હોતિ.
૩૫. સામન્તા આપત્તિસમીપે ભવં સામન્તં, પારાજિકાપત્તિયા સમીપે પુબ્બભાગે ભવન્તિ અત્થો. સેસાનં પન તિણ્ણમ્પીતિ અવસેસાનં અદિન્નાદાનાદીનં તિણ્ણં પારાજિકધમ્માનં. થુલ્લચ્ચયં સામન્તમિતિ ઉદીરિતન્તિ સમ્બન્ધો. કથમુદીરિતં? ‘‘ફન્દાપેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા॰ ૯૪) દુતિયે, ‘‘મનુસ્સં ઉદ્દિસ્સ ઓપાતં ખણતિ, પતિત્વા દુક્ખવેદનં ઉપ્પાદેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ, તતિયે, ‘‘પટિવિજાનન્તસ્સ આપત્તિ પારાજિકસ્સ, અપ્પટિવિજાનન્તસ્સ આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા॰ ૨૧૫) ચતુત્થે સમુદીરિતં.
એત્થ ચ ચતુત્થપારાજિકસ્સ થુલ્લચ્ચયાપત્તિયા સામન્તાપત્તિભાવો યસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં સમુલ્લપતિ, સો યાવ ન પટિવિજાનાતિ, તાવ સમુલ્લપનપચ્ચયા થુલ્લચ્ચયાપત્તિસમ્ભાવે, સમુલ્લપિતે તસ્મિં સમુલ્લપિતમત્થે પટિવિજાનન્તે પારાજિકાપત્તિસમ્ભાવે ચ યુજ્જતિ. સો
૩૬. અજાનન્તસ્સ તથેવાતિ ઇમિના ‘‘અનાપત્તીતિ ઞાતબ્બ’’ન્તિ ઇદમાકડ્ઢતિ. અસ્સાદિયન્તસ્સાતિ ભિક્ખુપચ્ચત્થિકેસુ અભિભવિત્વા વીતિક્કમં કરોન્તેસુ ચ કારાપેન્તેસુ ચ, સપ્પમુખં પવિટ્ઠકાલે વિય ઉત્તસિત્વા અનધિવાસેન્તસ્સ ચ, મહાવને દિવાવિહારોપગતભિક્ખુનો વિય પરોપક્કમં ઞત્વાપિ કાયે આદિત્તઅગ્ગિના વિય ઉત્તસિત્વા અનધિવાસેન્તસ્સાતિ અત્થો. ‘‘અજાનન્તસ્સા’’તિ એત્થ અપિ-સદ્દો યોજેતબ્બો. બુદ્ધસાસને ખીરસાગરસલિલનિમ્મલે સબ્બપઠમં પાતુભૂતત્તા આદિ ચ તં વીતિક્કમસઙ્ખાતં કમ્મઞ્ચાતિ આદિકમ્મં, તં એતસ્સ અત્થીતિ આદિકમ્મી, એત્થ સુદિન્નો ભિક્ખુ, તસ્સ આદિકમ્મિનોતિ ગહેતબ્બો. ઉપરિપિ ઇમેસં પદાનં આગતાગતટ્ઠાને ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. ઇધ ચ ઉપરિ સબ્બસિક્ખાપદેસુ ચ નિદાનાદિવસેન સત્તરસવિધો સાધારણવિનિચ્છયો પકિણ્ણકે સઙ્ખેપતો, ઉત્તરે વિત્થારતો ચ આવિ ભવિસ્સતિ. તસ્મા એત્થ ન દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બં.
૩૭-૩૮. વિનયેતિ વિનયપિટકે. અનયૂપરમેતિ નેતિ પાપેતિ સીલસમ્પદં સમાધિસમ્પદં પઞ્ઞાસમ્પદઞ્ચાતિ નયો, કાયવચીદ્વારેહિ અવીતિક્કમસઙ્ખાતો સંવરો, તપ્પટિપક્ખો અસંવરો અનયો નામ, તસ્સ ઉપરમો નિવત્તિ એત્થાતિ અનયૂપરમો, વિનયો, તત્થ અનયૂપરમે વિનયે.
તતો પરમે ઉક્કટ્ઠે. અનયસ્સ વા ઉપરમે નિવત્તને પરમે ઉક્કટ્ઠેતિ ગહેતબ્બં. પરા ઉત્તમા મા સાસનસિરી એત્થાતિ પરમો, વિનયોતિ એવમ્પિ ગહેતબ્બં. ‘‘વિનયો નામ સાસનસ્સ આયૂ’’તિ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; ખુ॰ પા॰ અટ્ઠ॰ ૫.મહાસઙ્ગીતિકથા; થેરગા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨૫૧) વચનતો ઉત્તમસાસનસમ્પત્તિયુત્તેતિ અત્થો.
સુજનસ્સાતિ સોભણો જનો સુજનો, સિક્ખાકામો અધિસીલસિક્ખાય સોભમાનો પિયસીલો કુલપુત્તો, તસ્સ નયને નયનૂપમે વિનયેતિ સમ્બન્ધો. અનયૂપરમત્તા, પરમત્તા ચ સુજનસ્સ કુલપુત્તસ્સ નયને નયનૂપમે. સુખાનયનેતિ લોકિયલોકુત્તરભેદં સુખં આનેતીતિ સુખાનયનં, તસ્મિં. ઇદઞ્ચ ‘‘નયને’’તિ એતસ્સ વિસેસનં.
એતં
પધાનરતોતિ એત્થ ‘‘અપી’’તિ પાઠસેસો. પધાને વિનયાભિયોગે રતોપિ, વિનયે અજ્ઝાયનસવનચિન્તનાદિવસેન વાયમન્તોપીતિ અત્થો. અથ વા ‘‘વિરાગો સેટ્ઠો ધમ્માન’’ન્તિ (ધ॰ પ॰ ૨૭૩; નેત્તિ॰ ૧૭૦; કથા॰ ૮૭૨) વચનતો પધાનં નિબ્બાનં, તસ્મિં રતોતિ અત્થો સારમતેતિ ‘‘સાર’’ન્તિ અધિમતે. અથ વા સારં અફેગ્ગુમતં મહાવિહારવાસીનં આચરિયમતં એત્થાતિ ‘‘સારમતો’’તિ વિનયવિનિચ્છયો વુત્તો, તસ્મિં. ઇધાતિ ઇમસ્મિં વિનયવિનિચ્છયે. રતોતિ અચ્ચન્તાભિરતો. ‘‘ન રતો’’તિ એત્થ ન-કારં ‘‘રમતે’’તિ ઓસાનપદેન યોજેત્વા યો પન ન રમતેતિ સમ્બન્ધો.
થેરનવમજ્ઝિમભિક્ખુભિક્ખુનીનં અન્તરે યો પન પુગ્ગલો નિચ્ચપરિવત્તનસવનાનુસ્સરણચિન્તનવસેન ન રમતે ન કીળતિ, સો પુગ્ગલો વિનયે પધાનરતોપિ વિનયપિટકે અજ્ઝયનસવનાદિવસેન યુત્તપયુત્તોપિ પટુ હોતિ કિં, ન હોતેવાતિ દસ્સેતિ. વિનયપિટકે પાટવમાકઙ્ખન્તેહિ પઠમં તાવેત્થ સક્કચ્ચં અભિયોગો કાતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.
ઇમમેવત્થં આનિસંસપારંપરિયપયોજનેન સહ દસ્સેતુમાહ ‘‘ઇમ’’ન્તિઆદિ. ઇમન્તિ વુચ્ચમાનં વિનયવિનિચ્છયં, ‘‘અવેદી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ‘‘યો’’તિ પાઠસેસો. યો કુલપુત્તો સતિસમ્પજઞ્ઞસદ્ધાસમ્પન્નો ઇમં વિનયવિનિચ્છયં સમ્મા અવેદિ અઞ્ઞાસિ. કિં ભૂતન્તિ આહ ‘‘હિતવિભાવન’’ન્તિ. લોકિયલોકુત્તરસમ્પત્તિયા મૂલસાધનત્તા સીલમિધ હિતં નામ, તં વિભાવેતિ પકાસેતીતિ હિતવિભાવનોતિ વિગ્ગહો. ‘‘સીલે પતિટ્ઠાય…પે॰… વિજટયે જટ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩, ૧૯૨; મિ॰ પ॰ ૨.૧.૯) વુત્તત્તા સબ્બકિલેસજટાવિજટનલોકુત્તરઞાણસ્સ પદટ્ઠાનસોપચારસાભિઞ્ઞારૂપારૂપઅટ્ઠસમાધીનં પદટ્ઠાનતાય સબ્બલોકિયલોકુત્તરગુણસમ્પદાનં
ભાવનન્તિ સુરસમ્ભવન્તિ રસીયતિ અસ્સાદીયતીતિ રસો, સદ્દરસો અત્થરસો કરુણાદિરસો વિમુત્તિરસો ચ, સોભણો રસો એતસ્સાતિ સુરસો, વિનયવિનિચ્છયો, તં સુરસં. ભવં ભવન્તં, સન્તન્તિ વુત્તં હોતિ, સુરસં સમાનં, સુરસં ભૂતન્તિ અત્થો. કિં વુત્તં હોતિ? ‘‘સિલેસો પસાદો સમતા મધુરતા સુખુમાલતા અત્થબ્યત્તિ ઉદારતા ઓજો કન્તિ સમાધી’’તિ એવં વુત્તેહિ કવિજનેહિ અસ્સાદેતબ્બસિલેસાદિદસવિધસદ્દજીવિતગુણસઙ્ખાતસદ્દરસસમ્પત્તીહિ ચ સભાવાખ્યાનં ઉપમા રૂપકં દીપકં આવુત્તીતિ એવમાદિક્કમનિદ્દિટ્ઠપઞ્ચતિંસઅત્થાલઙ્કારેસુ અનુરૂપસભાવાખ્યાનાદિપ્પધાનઅત્થાલઙ્કારસઙ્ખાતઅત્થરસસમ્પત્તીહિ ચ યથાસમ્ભવં પકાસિતબ્બકરુણારસઅબ્ભુતરસસન્તરસાદીહિ ચ યુત્તત્તા સુરસં ઇમં વિનયવિનિચ્છયન્તિ વુત્તં હોતિ.
અથ વા ઇમિના પકરણેન પધાનતો વિધીયમાનપાતિમોક્ખસંવરસીલસ્સ એકન્તેન સમાધિસંવત્તનિકત્તા સમાધિસ્સ ચ પઞ્ઞાય પદટ્ઠાનત્તા પઞ્ઞાય ચ નિબ્બાનપાપનતો મૂલકારણં હુત્વા કમેન નિબ્બાનામતફલરસસમ્પદાયકં ઇમં વિનયવિનિચ્છયં પરમસ્સાદનીયરૂપેન ધિતિવિમુત્તિરસેન સુરસભૂતન્તિ વુત્તં હોતીતિ ચ વેદિતબ્બં. સમ્ભવન્તિ એત્થ સં વુચ્ચતિ સુખં કાયિકં ચેતસિકઞ્ચ, તં ભવતિ એતસ્માતિ સમ્ભવો, વિનયવિનિચ્છયો, તં, કાયચિત્તસુખાનં મૂલકારણભૂતં, વુત્તનયેન સુરસત્તા ચ યથાવુત્તરસસમ્પદસારમહુસ્સવેન સમ્ભૂતમાનસિકસુખસ્સ, તંસમુટ્ઠાનરૂપનિસ્સયકાયિકસુખસ્સ ચ પભવભૂતન્તિ અત્થો. એત્તાવતા
એવં નાનાગુણરતનાકરં ઇમં વિનયવિનિચ્છયં સમ્પજાનન્તો સો કુલપુત્તો કિં હોતીતિ ચે? પાલિના ઉપાલિના સમો ભવતિ. પાલિનાતિ સાસનં પાલેતીતિ ‘‘પાલો’’તિ વિનયો વુચ્ચતિ, વુત્તઞ્હિ ‘‘વિનયો નામ સાસનસ્સ આયૂ’’તિ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; ખુ॰ પા॰ અટ્ઠ॰ ૫.મહાસઙ્ગીતિકથા; થેરગા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨૫૧) સો પાલી, પરિયત્તિપટિપત્તિપટિવેધવસેન તિવિધસાસનસ્સ જીવિતભૂતવિનયપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતસાસનધરત્તા ‘‘પાલી’’તિ લદ્ધનામેન ઉપાલિના, ‘‘એતદગ્ગં ભિક્ખવે મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં વિનયધરાનં યદિદં ઉપાલી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૨૧૯, ૨૨૮) ચતુપરિસમજ્ઝે નિસિન્નેન સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તિના સમ્માસમ્બુદ્ધેન મુખપદુમં વિકાસેત્વા પકાસિતએતદગ્ગટ્ઠાનેન વિસેસતો સાયનરક્ખનકભાવેન પટિલદ્ધપાલીતિનામધેય્યેન ઉપાલિમહાથેરેન સમો હોતીતિ વુત્તં હોતિ.
કસ્મિં વિસયે સમો ભવતીતિ ચે? સાસને. સાસનેતિ યથાવુત્તે તિવિધે સાસને, તત્રાપિ થાવરજઙ્ગમસકલવત્થુવિત્થારાધરમણ્ડલસદિસે પટિપત્તિપટિવેધદ્વયધારે પરિયત્તિસાસને, તત્થાપિ વિનયકથાધિકારત્તા લબ્ભમાને વિનયપિટકસઙ્ખાતપરિયત્તિસાસનેકદેસે સમો ભવતીતિ અત્થો.
કિંભૂતે સાસને? મારબલિસાસને. મારસ્સ બલિ મારબલિ, મારગોચરો, તસ્સ સાસનં હિંસકં મારબલિસાસનં, તસ્મિં. ખન્ધાદીસુ પઞ્ચસુ મારેસુ પધાનભૂતકામરાગાદિપભવકિલેસમારસ્સ ગોચરભાવેન બલિસઙ્ખાતઇત્થિસરીરાદિનિસ્સયફોટ્ઠબ્બાદિવિસયસ્સ પરિચ્ચજાપનત્થં ‘‘યો પન ભિક્ખુ…પે॰… અસંવાસો’’તિઆદિના (પારા॰ ૪૪) નયેન વુત્તત્તા તસ્સ
અથ વા ‘‘બળિસેનપિ જાલેન, હત્થેન કુમિનેન વા’’તિ ઉદકટ્ઠકથાય વક્ખમાનત્તા બળિસ-સદ્દેન મચ્છમારણકણ્ટકમાહ, તં મારસ્સ બળિસં અસતિ ખિપતિ વજ્જેતીતિ મારબળિસાસનં, તસ્મિં, ‘‘સમન્તપાસો મારસ્સા’’તિ વુત્તત્તા સંસારસાગરે પરિવત્તમાનકસંકિલેસદાસપુથુજ્જનસઙ્ખાતમચ્છે ગણ્હિતું મારમહાકેવટ્ટેન પક્ખિત્તબળિસસઙ્ખાતઇત્થિરૂપસદ્દાદિપઞ્ચકામગુણા- મિસાવુતકામરાગાદિકિલેસમહાબળિસં તદઙ્ગપ્પહાનવીતિક્કમપ્પહાનાદિવસેન પજહન્તે વિનયપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતે સાસનેતિ અધિપ્પાયો.
એત્થ ચ સારમતે ઇધ ઇમસ્મિં વિનયવિનિચ્છયે યો પન ન રમતે, સો પુગ્ગલો અનયૂપરમે પરમે ઉત્તમે સુજનસ્સ સુખાનયને નયને નયનુપમે વિનયે રતો અભિરતો પધાનરતોપિ વિનયે અજ્ઝાયનાદીસુ યોગમાપજ્જન્તોપિ પટુ હોતિ પટુતરો હોતિ કિં, ન હોતેવ. તસ્મા વિનયે પાટવત્થિના એત્થેવ સક્કચ્ચાભિયોગો કાતબ્બોતિ સઙ્ખેપતો સાધિપ્પાયા અત્થયોજના વેદિતબ્બા. અથ વા પધાને ચતુબ્બિધે સમ્મપ્પધાને વીરિયે રતો અભિરતો યો પન નરો સારમતે ઇધ ઇમસ્મિં વિનયવિનિચ્છયે યતો રમતે, અતો તસ્મા સો અનયૂપરમે સુજનસ્સ સુખાનયને વિનયે પટુ હોતિ કુસલો હોતીતિ યોજનાતિ નો ખન્તિ.
હિતવિભાવનં હિતપ્પકાસકં ભાવનં ભાવનીયં આસેવિતબ્બં સુરસમ્ભવં સુરસં સમાનં સુરસં ભૂતં સમ્ભવં સુખહેતુકં ઇમં વિનયવિનિચ્છયં યો અવેદિ અઞ્ઞાસિ, સો પુગ્ગલો મારબળિસાસને મારવિસયપ્પહાનકરે, અથ વા મારબળિસસ્સ સાસને તિવિધેપિ જિનસાસને, તત્થાપિ પટિપત્તિપટિવેધાનં પતિટ્ઠાનભૂતે પરિયત્તિસાસને, તત્રાપિ સકલસાસનસ્સ જીવિતસમાને વિનયપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતપરિયત્તિસાસનેકદેસે પાલિના વિનયપરિયત્તિયં એતદગ્ગે ઠપનેન સાસનપાલને તંમૂલભાવતો પાલસઙ્ખાતવિનયપરિયત્તિયા પસત્થતરેન ઉપાલિના ઉપાલિમહાથેરેન સમો ભવતીતિ યોજના.
ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા
વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય
પઠમપારાજિકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
દુતિયપારાજિકકથાવણ્ણના
૩૯. ઇદાનિ દુતિયં પારાજિકવિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘આદિયન્તો’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘થેય્યચિત્તેના’’તિ પાઠસેસો. સો ચ પચ્ચત્તેકવચનન્તેહિ સબ્બપદેહિ યોજેતબ્બો, થેય્યચિત્તેન આદિયન્તો પરાજિતોતિ સમ્બન્ધો. પરસન્તકં આરામાદિં અભિયુઞ્જિત્વા સામિકં પરાજેત્વા થેય્યચિત્તેન ગણ્હન્તો તદત્થાય કતે પુબ્બપયોગે દુક્કટં, સામિકસ્સ વિમતુપ્પાદને થુલ્લચ્ચયઞ્ચ
‘‘તથા’’તિ ચ ‘‘અપી’’તિ ચ ‘‘પરાજિતો’’તિ ચ ‘‘થેય્યચિત્તેના’’તિ ઇમિના સહ એકતો કત્વા ‘‘હરન્તો’’તિઆદીહિ ચતૂહિપિ પદેહિ યોજેતબ્બં. થેય્યચિત્તેન હરન્તોપિ તથા પરાજિતોતિ યોજના સીસાદીહિ પરસન્તકં ભણ્ડં હરન્તો થેય્યચિત્તેન ભણ્ડસ્સ આમસને
થેય્યચિત્તેન અવહરન્તોપિ તથા પરાજિતોતિ યોજના. અયં પનેત્થ અત્થો – અઞ્ઞેહિ સઙ્ગોપનાદિં સન્ધાય અત્તનિ ઉપનિક્ખિત્તભણ્ડં ‘‘દેહિ મે ભણ્ડ’’ન્તિ ચોદિયમાનો ‘‘ન મયા ગહિત’’ન્તિઆદિના મુસા વત્વા થેય્યચિત્તેન ગણ્હન્તોપિ તસ્સ વિમતુપ્પાદને થુલ્લચ્ચયમાપજ્જિત્વા તથેવ ધુરનિક્ખેપેન પરાજિતો હોતીતિ. ‘‘નાહં અગ્ગહેસિ’’ન્તિઆદિના અવજાનિત્વા પટિક્ખિપિત્વા હરન્તો ‘‘અવહરન્તો’’તિ વુત્તો.
થેય્યચિત્તેન ઇરિયાપથં વિકોપેન્તોપિ તથા પરાજિતોતિ યોજના. યં પન અઞ્ઞેસં ભણ્ડહરણકમનુસ્સાદીનમઞ્ઞતરં ‘‘તેન ભણ્ડેન સહ ગણ્હામી’’તિ ભણ્ડં હરન્તં થેય્યચિત્તેન નિવારેત્વા અત્તના ઇચ્છિતદિસાભિમુખં કત્વા તસ્સ પકતિઇરિયાપથં વિકોપેન્તોપિ પઠમપાદુદ્ધારેન થુલ્લચ્ચયમાપજ્જિત્વા દુતિયપદવારાતિક્કમેન તથેવ પરાજિતો હોતીતિ અત્થો.
થેય્યચિત્તેન ઠાના ચાવેન્તોપિ તથા પરાજિતોતિ યોજના. થલાદીસુ ઠિતં ભણ્ડં થેય્યચિત્તેન અવહરિતુકામતાય ઠિતટ્ઠાનતો અપનેન્તોપિ દુતિયપરિયેસનાદીસુ આમસનાવસાનેસુ સબ્બેસુપિ પયોગેસુ દુક્કટાનિ ચ ફન્દાપને થુલ્લચ્ચયઞ્ચ આપજ્જિત્વા ઉપરિ વક્ખમાનપ્પકારેસુ વિય ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનેન્તો તથેવ પરાજિતો હોતીતિ અત્થો.
એવમેતાય ગાથાય ‘‘આદિયેય્ય હરેય્ય અવહરેય્ય ઇરિયાપથં વિકોપેય્ય ઠાનાચાવેય્ય સઙ્કેતં વીતિનામેય્યા’’તિ અટ્ઠકથાસુ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૨) વુત્તપઞ્ચવીસતિઅવહારે દસ્સેતું તદવયવભૂતપઞ્ચપઞ્ચકાનિ દસ્સેતુકામેન વુત્તા, તસ્મા એત્થ છટ્ઠં પદં ન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા વક્ખમાને તતિયપઞ્ચકે નિસ્સગ્ગિયાવહારપદેન, પઞ્ચમપઞ્ચકે પરિકપ્પાવહારપદેન ચ સઙ્ગય્હમાનત્તા એત્થ નાનેકભણ્ડપઞ્ચકદ્વયં અસઙ્કરતો દસ્સેતું છટ્ઠં પદં ન ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં.
૪૦. ઇમસ્મિં અદિન્નાદાનપારાજિકે વત્થુમ્હિ ઓતિણ્ણે કત્તબ્બવિનિચ્છયસ્સ પઞ્ચવીસતિઅવહારાનં અઙ્ગાનિ હોન્તિ, તે ચ નાનાભણ્ડપઞ્ચકં એકભણ્ડપઞ્ચકં સાહત્થિકપઞ્ચકં પુબ્બપયોગપઞ્ચકં થેય્યાવહારપઞ્ચકન્તિ નિદ્દિટ્ઠા પઞ્ચપઞ્ચકભેદા, તત્થ ઇમાય ગાથાય નાનેકભણ્ડપઞ્ચકદ્વયપ્પભેદે દસ અવહારે સઙ્ગહેત્વા અવસેસપઞ્ચકત્તયં દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તિસ્સં ગાથાયં. નાનેકભણ્ડાનન્તિ નાના, એકો ચ ભણ્ડો યેસન્તિ વિગ્ગહો. સવિઞ્ઞાણકઅવિઞ્ઞાણકભણ્ડવસેન નાનાભણ્ડપઞ્ચકઞ્ચ સવિઞ્ઞાણકભણ્ડવસેનેવ એકભણ્ડપઞ્ચકઞ્ચ વેદિતબ્બં. પઞ્ચ પરિમાણા યેસન્તે પઞ્ચકા, તેસં. અવહારાતિ અવહરણાનિ, ચોરકમ્માનીતિ વુત્તં હોતિ. એતેતિ અનન્તરગાથાય ‘‘આદિયન્તો’’તિઆદિના નિદ્દિટ્ઠા આદિયન્તાદયો. પટિપત્તિસન્તાને વિસેસં વિનિચ્છયં ભાવેતિ ઉપ્પાદેતીતિ વિભાવી, વિનયધરો, તેન વિભાવિના. વિઞ્ઞાતબ્બાતિ પરેસં આરામાદિસવિઞ્ઞાણકવત્થૂનિ વા દાસમયૂરાદિં કેવલં સવિઞ્ઞાણકવત્થુમત્તં વા અવહરિતું કતા યથાવુત્તસરૂપા આદિયનાદયો ઠાનાચાવનપરિયોસાના
૪૧. એવં પઞ્ચવીસતિ અવહારે દસ્સેતું વત્તબ્બેસુ પઞ્ચસુ પઞ્ચકેસુ નાનેકભણ્ડપઞ્ચકાનિ દ્વે દસ્સેત્વા ઇદાનિ અવસેસપઞ્ચકત્તયં દસ્સેતુમાહ ‘‘સાહત્થા’’તિઆદિ. તત્થ સાહત્થોતિ સકો હત્થો, તેન નિબ્બત્તો, તસ્સ વા સમ્બન્ધીતિ સાહત્થો, અવહારો, ચોરેન સહત્થા કતો અવહારોતિ અત્થો. આણત્તિકો ચેવાતિ આણત્તિયા નિબ્બત્તો આણત્તિકો, અવહારો, ચોરસ્સ ‘‘ઇમં નામ ભણ્ડં ગણ્હા’’તિ યસ્સ કસ્સચિ આણાપનેન નિસ્સગ્ગોતિ નિસ્સજ્જનં નિસ્સગ્ગો, અવહારો, સુઙ્કઘાતટ્ઠાને, પરિકપ્પિતોકાસે વા ઠત્વા ભણ્ડસ્સ બહિ પાતનન્તિ વુત્તં હોતિ.
અત્થસાધકોતિ પારાજિકાપત્તિસઙ્ખાતં અત્થં સાધેતીતિ અત્થસાધકો, સો અવહારો ચ યથાણત્તિકં અવિરાધેત્વા એકંસેન અવહરન્તસ્સ ‘‘અસુકસ્સ ભણ્ડં અવહરા’’તિ અવિસેસેન વા અવહરિતબ્બવત્થુવિસેસો ગહણકાલો ગહણદેસો ગહણાકારો ચાતિ એવમાદિવિસેસાનમઞ્ઞતરેન વિસેસેત્વા વા આણાપનઞ્ચ એકંસેન પાદગ્ઘનકતેલપિવનકં ઉપાહનાદિકિઞ્ચિવત્થું તેલભાજનાદીસુ પાતનાદિપ્પયોગો ચાતિ એવમાદિપ્પયોગો ચ કિરિયાસિદ્ધિયા પુરેતરમેવ પારાજિકસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ સાધનતો અત્થસાધકો અવહારો ચાતિ વુત્તં હોતિ.
ધુરનિક્ખેપનઞ્ચાતિ પઞ્ચકં, સાહત્થાદિપઞ્ચકં ‘‘સાહત્થપઞ્ચક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. આદિ-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બં.
૪૨. પુબ્બસહપયોગા ચાતિ એત્થ ‘‘પુબ્બપયોગો સહપયોગો’’તિ પયોગ-સદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. ‘‘આણત્તિવસેન પુબ્બપયોગો વેદિતબ્બો’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૨) યથાણત્તિકમવિરાધેત્વા ગણ્હતો ‘‘અસુકસ્સ ઇત્થન્નામં ભણ્ડં અવહરા’’તિ આણાપનં પુબ્બપયોગો નામ અવહારો. કાયેન, વાચાય વા પયુજ્જનં આણાપનં પયોગો, આણત્તસ્સ ભણ્ડગ્ગહણતો પુબ્બત્તા પુબ્બો ચ સો પયોગો ચાતિ પુબ્બપયોગો અવહારોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘ઠાનાચાવનવસેન સહપયોગો વેદિતબ્બો’’તિ અટ્ઠકથાવચનસ્સ ઉપલક્ખણપદત્તા ઠાનાચાવનઞ્ચ પરાયત્તભૂમિગહણે ખીલસઙ્કમનાદિકઞ્ચ સહપયોગો અવહારોતિ વેદિતબ્બો.
સંવિદાહરણન્તિ બહૂહિ એકતો હુત્વા ‘‘ઇદં નામ ભણ્ડં અવહરિસ્સામા’’તિ સંવિદહિત્વા સબ્બેહિ, એકતો વા સબ્બેસં અનુમતિયા એકેન વા ગન્ત્વા પરસન્તકસ્સ થેય્યચિત્તેન હરણસઙ્ખાતો સંવિદાવહારો ચ. સમં એકી હુત્વા વિસું એકેનાપિ થેય્યચિત્તેન પાદે વા પાદારહે સંવિદાહરણં. નિરુત્તિનયેન સદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. ‘‘સંવિદાહરણ’’ન્તિ ‘‘સંવિદાવહારો’’તિ ઇમસ્સ વેવચનં. ‘‘સમ્બહુલા સંવિદહિત્વા એકો ભણ્ડં અવહરતિ, આપત્તિ સબ્બેસં પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા॰ ૧૧૮) વચનતો એવં સહકતમન્તનેસુ એકેનાપિ થેય્યચિત્તેન પાદે વા પાદારહે વા ગહિતે કતમન્તનાનં સબ્બેસં પારાજિકં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.
સઙ્કેતકમ્મન્તિ પુબ્બણ્હાદિકાલપરિચ્છેદેન સઞ્જાનનં સઙ્કેતો, તેન કતં કમ્મં અવહરણં સઙ્કેતકમ્મં નામ. તં પન પુરેભત્તાદીસુ કઞ્ચિ કાલં પરિચ્છિન્દિત્વા ‘‘ઇમસ્મિં કાલે ઇત્થન્નામં ભણ્ડં અવહરા’’તિ વુત્તે તસ્મિંયેવ કાલે તંયેવ યથાવુત્તં ભણ્ડં અવહરતિ ચે, સઙ્કેતકારકસ્સ સઙ્કેતક્ખણેયેવ પારાજિકન્તિ સઙ્ખેપતો વેદિતબ્બં.
નેમિત્તન્તિ પરભણ્ડાવહારસ્સ હેતુત્તા અક્ખિનિખણનાદિ નિમિત્તં નામ, તેન નિબ્બત્તં નેમિત્તં, અવહરણસઙ્ખાતકમ્મં અવહારો. ‘‘મયા અક્ખિમ્હિ નિખણિતે વા ભમુમ્હિ ઉક્ખિત્તે વા ઇત્થન્નામં ભણ્ડં અવહરા’’તિ આણત્તેન તં નિમિત્તં દિસ્વા વુત્તમેવ ભણ્ડં વુત્તનિયામમવિરાધેત્વા ગહિતં ચે, નિમિત્તકારકસ્સ નિમિત્તકરણક્ખણેયેવ પારાજિકં હોતિ. વુત્તનિયામં વિરાધેત્વા ગહિતં ચે, નિમિત્તકારકો મુચ્ચતિ, અવહારકસ્સેવ પારાજિકં. પુબ્બપયોગો આદિ યસ્સ તં પુબ્બપયોગાદિ, પુબ્બપયોગાદિ ચ તં પઞ્ચકઞ્ચાતિ વિગ્ગહો.
૪૩. થેય્યઞ્ચ પસય્હઞ્ચ પરિકપ્પો ચ પટિચ્છન્નો ચ કુસો ચ થેય્યપસય્હપરિકપ્પપટિચ્છન્નકુસા, તે આદી ઉપપદભૂતા યેસં અવહારાનં તે થેય્ય…પે॰… કુસાદિકા થેય્યાવહારોતિ થેનો વુચ્ચતિ ચોરો, તસ્સ ભાવો થેય્યં, એત્થ ન-કારલોપો નિરુત્તિનયેન દટ્ઠબ્બો, તેન અવહરણં થેય્યાવહારો, સન્ધિચ્છેદાદિવસેન અદિસ્સમાનેન ગહણઞ્ચ કૂટમાનકૂટકહાપણાદીહિ વઞ્ચેત્વા ગહણઞ્ચ થેય્યાવહારો.
પસય્હ અભિભવિત્વા અવહરણં પસય્હાવહારો, ગામવિલોપકા વિય સામિકે અભિભવિત્વા ગહણઞ્ચ રાજભટાદયો વિય અભિભવિત્વા નિબદ્ધકરગ્ગહણે અધિકગ્ગહણઞ્ચ પસય્હાવહારો.
વત્થસુત્તાદિકં પરિકપ્પાવહારો, સો ચ ભણ્ડોકાસપરિકપ્પવસેન દુવિધો હોતિ. તત્થ નિક્ખિત્તભણ્ડં અન્ધકારપ્પદેસં પવિસિત્વા સુત્તાદિભણ્ડાનિ તત્થ નિક્ખિત્તાનિ, તે પેળાદયો ગણ્હન્તસ્સ ‘‘વત્થાનિ ચે ગણ્હિસ્સામિ, સુત્તાનિ ચે ન ગણ્હિસ્સામી’’તિઆદિના નયેન પરિકપ્પેત્વા ઉક્ખિપનં ભણ્ડપરિકપ્પપુબ્બકત્તા ભણ્ડપરિકપ્પાવહારો નામ. આરામપરિવેણાદીનિ પવિસિત્વા લોભનીયં ભણ્ડં દિસ્વા ગબ્ભપાસાદતલપમુખમાળકપાકારદ્વારકોટ્ઠકાદિં યં કિઞ્ચિ ઠાનં પરિકપ્પેત્વા ‘‘એત્થન્તરે દિટ્ઠો ચે, ઓલોકેતું ગહિતં વિય દસ્સામિ, નો ચે, હરિસ્સામી’’તિ પરિકપ્પેત્વા આદાય ગન્ત્વા પરિકપ્પિતટ્ઠાનાતિક્કમો ઓકાસપરિકપ્પપુબ્બકત્તા ઓકાસપરિકપ્પાવહારો નામાતિ સઙ્ખેપતો વેદિતબ્બો.
તિણપણ્ણાદીહિ પટિચ્છન્નાવહારો, ઉય્યાનાદીસુ કીળમાનેહિ વા સઙ્ઘપરિવિસન્તેહિ વા મનુસ્સેહિ ઓમુઞ્ચિત્વા ઠપિતં અલઙ્કારાદિકં યં કિઞ્ચિ ભણ્ડં દિસ્વા ‘‘ઓણમિત્વા ગણ્હન્તે આસઙ્કન્તી’’તિ ઠત્વા તિણપણ્ણપંસુવાલુકાદીહિ પટિચ્છાદેત્વા સામિકેસુ પરિયેસિત્વા અદિસ્વા સાલયેસુ ગતેસુ પચ્છા થેય્યચિત્તેન ગહણઞ્ચ તદેવ ભણ્ડં કદ્દમાદીસુ થેય્યચિત્તેન અઙ્ગુટ્ઠાદીહિ પીળેત્વા ઓસીદાપેત્વા હેટ્ઠાભાગેન ફુટ્ઠટ્ઠાનં ઉપરિભાગેન અતિક્કમનઞ્ચ પટિચ્છન્નાવહારોતિ વુત્તં હોતિ.
કુસેન અવહારો કુસાવહારો, થેય્યચિત્તેન કુસં સઙ્કામેત્વા પરકોટ્ઠાસસ્સ અગ્ઘેન મહન્તસ્સ વા સમસમસ્સ વા ગહણન્તિ અત્થો. યો પન ભિક્ખુ કુસપાતનેન સઙ્ઘસ્સ ચીવરેસુ ભાજિયમાનેસુ અત્તનો કોટ્ઠાસેન સમં વા અધિકં વા ઊનકં વા અગ્ઘેન પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા અગ્ઘનકં અઞ્ઞસ્સ કોટ્ઠાસં અવહરિતુકામો અત્તનો કોટ્ઠાસે પતિતં કુસં પરકોટ્ઠાસે પાતેતુકામો ઉદ્ધરતિ, તઙ્ખણે ચ પરસ્સ કોટ્ઠાસે પાતિતક્ખણે ચ ન પારાજિકં અનાપજ્જિત્વા પરકોટ્ઠાસતો પરનામલિખિતં કુસં ઉક્ખિપેન્તો તતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનામેતિ, પારાજિકો હોતિ. યદિ પઠમં પરકોટ્ઠાસતો કુસં ઉદ્ધરતિ, ઉદ્ધટક્ખણે ચ અત્તનો કોટ્ઠાસે પાતિતક્ખણે ચ સકનામલિખિતં કુસં ઉદ્ધરણક્ખણે ચ પારાજિકં અનાપજ્જિત્વા પરકોટ્ઠાસે પાતનક્ખણે હત્થતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ મુત્તે પારાજિકો હોતિ.
યદિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.
૪૪. એત્તાવતા અદિન્નાદાનપારાજિકસ્સ વિનિચ્છયાવયવરૂપેન ઉગ્ગહેતબ્બે પઞ્ચવીસતિ અવહારે દસ્સેત્વા ઇદાનિ અદિન્નાદાનવિનિચ્છયે સમ્પત્તે સહસા આપત્તિં અનારોપેત્વા પઠમં ઓલોકેતબ્બાનિ પઞ્ચ ઠાનાનિ દસ્સેતું ‘‘વત્થુકાલગ્ઘદેસે ચા’’તિઆદિ આરદ્ધં.
તત્થ વત્થુ નામ અવહટભણ્ડં. કિં વુત્તં હોતિ? અવહારકેન ‘‘મયા ઇત્થન્નામં ભણ્ડં અવહટ’’ન્તિ વુત્તેપિ તસ્સ ભણ્ડસ્સ સસ્સામિકઅસ્સામિકભાવં ઉપપરિક્ખિત્વા સસ્સામિકં
કાલો નામ અવહારકાલો. ભણ્ડં નામેતં કદાચિ મહગ્ઘં હોતિ, કદાચિ સમગ્ઘં. તસ્મા
અગ્ઘો નામ અવહટભણ્ડસ્સ અગ્ઘો. એત્થ ચ સબ્બદા ભણ્ડાનં અગ્ઘો સમાનરૂપો ન હોતિ, નવભણ્ડં મહગ્ઘં હોતિ, પુરાણં ચે સમગ્ઘં. તસ્મા અવહારકાલે ભણ્ડસ્સ નવભાવં વા પુરાણભાવં વા નિયમેત્વા અગ્ઘો પરિચ્છિન્દિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.
દેસો ચાતિ ભણ્ડાવહારદેસો. એત્થ ચ સબ્બસ્સાપિ ભણ્ડસ્સ ઉટ્ઠાનદેસે સમગ્ઘં હુત્વા અઞ્ઞત્થ મહગ્ઘત્તા અવહટભણ્ડે અગ્ઘં પરિચ્છિન્દિત્વા તદનુરૂપા આપત્તિયો નિયમન્તેહિ અગ્ઘં પરિચ્છિન્દનત્થાય અવહારદેસં નિયમેત્વા તસ્મિં દેસે અગ્ઘવસેન તદનુરૂપા આપત્તિયો કારેતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.
પરિભોગો નામ અવહટભણ્ડે અવહારતો પુબ્બે પરેહિ કતપરિભોગો. એત્થ ચ યસ્સ કસ્સચિ ભણ્ડસ્સ પરિભોગેન અગ્ઘો પરિહાયતીતિ ભણ્ડસામિકં પુચ્છિત્વા તસ્મિં
એવમાદિના નયેન એતાનિ પઞ્ચ ઠાનાનિ ઉપપરિક્ખિત્વાવ વિનિચ્છયો કાતબ્બોતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘પઞ્ચપિ ઞત્વા એતાનિ કત્તબ્બો પણ્ડિતેન વિનિચ્છયો’’તિ.
૪૫. એત્તાવતા અદિન્નાદાનવિનિચ્છયાવયવભૂતે પઞ્ચવીસતિ અવહારે ચ પઞ્ચટ્ઠાનાવલોકનઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ અનાગતે પાપભિક્ખૂનં લેસોકાસપિદહનત્થં પરસન્તકં યં કિઞ્ચિ વત્થું યત્થ કત્થચિ ઠિતં યેન કેનચિ પકારેન ગણ્હતો મોક્ખાભાવં દસ્સેતુકામેન તથાગતેન યા પનેતા –
ભૂમટ્ઠઞ્ચ થલટ્ઠઞ્ચ;
આકાસટ્ઠ મથાપરં;
વેહાસટ્ઠો
નાવા યાનટ્ઠમેવ ચ.
ભારા રામ વિહારટ્ઠં;
ખેત્ત વત્થુટ્ઠમેવ ચ;
ગામા રઞ્ઞટ્ઠ મુદકં;
દન્તપોનો વનપ્પતિ.
હરણકો પનિધિ ચેવ;
સુઙ્કઘાતકં પાણકા;
અપદં દ્વિપદઞ્ચેવ;
ચતુપ્પદં બહુપ્પદં.
ઓચરકોણિરક્ખો ચ;
સંવિદાહરણમ્પિ ચ;
સઙ્કેતકમ્મં નિમિત્ત-
મિતિ તિં સેત્થ માતિકા. –
નિક્ખિત્તા પદભાજને, તદટ્ઠકથાય ચ આગતનયેન વિનિચ્છયં દસ્સેતુકામો પઠમં તાવ ભૂમટ્ઠે વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘દુતિયં વાપી’’તિઆદિ.
તત્થ દુતિયં થેય્યચિત્તેન પરિયેસતો દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. એવં સબ્બપદેસુ. ઉપરિ સઞ્જાતાહિ રુક્ખલતાહિ, ઇટ્ઠકપાસાણાદીહિ ચ સઞ્છન્નં મહાનિધિં ઉદ્ધરિતુકામેન ‘‘મયા એકેનેવ ન સક્કા’’તિ અત્તનો અઞ્ઞં સહાયં પરિયેસિતું થેય્યચિત્તેન સયિતટ્ઠાના ઉટ્ઠાનાદીસુ સબ્બપયોગેસુ દુક્કટં હોતીતિ અત્થો. કુદાલં ભૂમિખણનત્થાય પિટકં વાપિ પંસુઉદ્ધરણત્થાય યં કિઞ્ચિ ભાજનં. ઇમેસુ દ્વીસુ કુદાલસ્સ ચે દણ્ડો નત્થિ, દણ્ડત્થાય રુક્ખતો દણ્ડં છિન્દતો ચ કુદાલો ચે ન હોતિ, કુદાલકરણત્થાય અયોબીજં ઉદ્ધરણત્થાય અકપ્પિયપથવિં ખણન્તસ્સપિ પચ્છિકરણત્થાય પણ્ણાનિ છિન્દતોપિ પિટકવાયનત્થાય વલ્લિં છિન્દતોપિ
ગચ્છતોતિ દુતિયાદિં પરિયેસિત્વા લદ્ધા વા અલદ્ધા વા નિધિટ્ઠાનં ગચ્છન્તસ્સ પદે પદે દુક્કટન્તિ અત્થો. એત્થ ચ ‘‘થેય્યચિત્તો દુતિયં વા પરિયેસતી’’તિઆદિ પાળિયં (પારા॰ ૯૪) ‘‘થેય્યચિત્તો’’તિ વુત્તત્તા, ઇધ ‘‘થેય્યચિત્તેના’’તિ વચનતો ‘‘ઇમં નિધિં લભિત્વા બુદ્ધપૂજં વા કરિસ્સામિ, સઙ્ઘભત્તં વા કરિસ્સામી’’તિ એવમાદિના નયેન કુસલચિત્તપ્પવત્તિયા સતિ અનાપત્તીતિ દટ્ઠબ્બં. પુબ્બયોગતોતિ અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગભાવતો, દુતિયપરિયેસનાદીસુ પુબ્બપયોગેસુ દુક્કટન્તિ અત્થો.
દુક્કટઞ્ચ પુબ્બપયોગદુક્કટં નામ. ઇધ પાચિત્તિયટ્ઠાને પાચિત્તિયં, ઇતરેસુ પુબ્બપયોગેસુ દુક્કટં. ‘‘તત્થજાતકં કટ્ઠં વા લતં વા છિન્દતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તં સહપયોગદુક્કટં. ઇધ અદિન્નાદાનસહિતપયોગત્તા પાચિત્તિયવત્થુમ્હિ, ઇતરત્ર ચ દુક્કટમેવાતિ અયમેત્થ વિસેસો. મુત્તામણિઆદીસુ દસસુ રતનેસુ, સાલિઆદીસુ સત્તસુ ધઞ્ઞેસુ, સબ્બેસુ ચ આવુધભણ્ડાદીસુ આમસનપચ્ચયા દુક્કટં અનામાસદુક્કટં. કદલિનાળિકેરપનસાદિરુક્ખટ્ઠમેવ ફલં આમસન્તસ્સ વુત્તં દુક્કટં દુરુપચિણ્ણદુક્કટં. ઉપચરણં ઉપચિણ્ણં, પરામસનન્તિ અત્થો. દુટ્ઠુ ઉપચિણ્ણં દુરુપચિણ્ણં, દુરુપચિણ્ણે દુક્કટં દુરુપચિણ્ણદુક્કટં. ભિક્ખાચારકાલે પત્તે રજસ્મિં પતિતે પત્તં અપ્પટિગ્ગહેત્વા વા અધોવિત્વા વા ભિક્ખાપટિગ્ગહણેન દુક્કટં વિનયદુક્કટં, વિનયે પઞ્ઞત્તં દુક્કટં વિનયદુક્કટં. કિઞ્ચાપિ અવસેસદુક્કટાનિપિ વિનયે પઞ્ઞત્તાનેવ, તથાપિ રુળ્હિયા મયૂરાદિસદ્દેહિ મોરાદયો વિય ઇદમેવ તથા વુચ્ચતિ. ‘‘સુત્વા ન વદન્તિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તં ઞાતદુક્કટં નામ. એકાદસસુ સમનુભાસનાસુ ‘‘ઞત્તિયા દુક્કટ’’ન્તિ વુત્તં ઞત્તિદુક્કટં. ‘‘તસ્સ ભિક્ખવે ભિક્ખુનો પુરિમિકા ચ ન પઞ્ઞાયતિ, પટિસ્સવે ચ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ॰ ૨૦૭) વુત્તં પટિસ્સવદુક્કટં નામ. ઇમેસુ અટ્ઠસુ દુક્કટેસુ ઇધ આપજ્જિતબ્બં દુક્કટં પુબ્બપયોગદુક્કટં નામ. તેનાહ ‘‘પુબ્બયોગતો’’તિ. ગાથાબન્ધસુખત્થં
એત્થ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૯૪) વુત્તન્તિ. અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૪) પન રજોકિણ્ણદુક્કટસ્સેવ ‘‘વિનયદુક્કટ’’ન્તિ ગહણં ઉપલક્ખણમત્તં. ઇતરથા અટ્ઠ દુક્કટાનીતિ ગણનાપરિચ્છેદોયેવ નિરત્થકો સિયાતિ પુબ્બપયોગે દુક્કટાદીનમ્પિ વિનયદુક્કટેયેવ સઙ્ગહેતબ્બભાવેપિ કતિપયાનિ દસ્સેત્વા ઇતરેસમેકતો દસ્સનત્થં તેસં વિસું ગહણં સુત્તઙ્ગસઙ્ગહિતત્તેપિ ગેય્યગાથાદીનં અટ્ઠન્નં વિસું દસ્સનં વિયાતિ વેદિતબ્બં.
૪૬. તત્થજાતકં કટ્ઠં વાતિ તસ્મિં ચિરનિહિતનિધૂપરિ જાતં અલ્લં સુક્ખં કટ્ઠં વા. લતં વાતિ તાદિસં વલ્લિં વા. ઇદં ઉપલક્ખણં તિણાદીનં ખુદ્દકગચ્છાનઞ્ચ ગહેતબ્બત્તા. ઉભયત્થાપીતિ અલ્લે ચ સુક્ખે ચાતિ વુત્તં હોતિ. અલ્લરુક્ખાદીનિ છિન્દતો પાચિત્તિયં અહુત્વા દુક્કટમત્તસ્સ ભવને કારણં દસ્સેતિ ‘‘સહપયોગતો’’તિ. અવહારેન સહિતપયોગત્તા પાચિત્તિયટ્ઠાનેપિ દુક્કટમેવાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સહપયોગતો ઉભયત્થાપિ દુક્કટ’’ન્તિ વદન્તો પઠમગાથાય દસ્સિતપુબ્બપયોગતો ઇમાય દસ્સિતસહપયોગસ્સ વિસેસં દસ્સેતિ.
૪૭. પથવિન્તિ કપ્પિયં વા અકપ્પિયં વા પથવિં. અકપ્પિયપથવિં ખણતો સહપયોગત્તા દુક્કટમેવ. બ્યૂહતોતિ પંસું એકતો રાસિં કરોન્તસ્સ. ‘‘વિયૂહતિ એકપસ્સે રાસિં કરોતી’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો ઊહ-ઇચ્ચેતસ્સ ધાતુનો વિતક્કે ઉપ્પન્નત્તેપિ ધાતૂનમનેકત્થત્તા વિ-ઉપસગ્ગવસેન પંસુમેવ વાતિ એત્થ અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન વા-સદ્દેન સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. આમસન્તસ્સાતિ નિધિકુમ્ભિં હત્થેન પરામસન્તસ્સ. વાતિ સમુચ્ચયે. દુક્કટન્તિ દુટ્ઠુ કતં કિરિયં સત્થારા વુત્તં વિરાધેત્વા ખલિત્વા કતત્તાતિ દુક્કટં. વુત્તઞ્ચેતં પરિવારે (પરિ॰ ૩૩૯) –
‘‘દુક્કટન્તિ
અપરદ્ધં વિરદ્ધઞ્ચ, ખલિતં યઞ્ચ દુક્કટ’’ન્તિ.
દુટ્ઠુ વા વિરૂપં કતં કિરિયાતિ દુક્કટં. વુત્તમ્પિ ચેતં પરિવારે (પરિ॰ ૩૩૯) –
‘‘યં મનુસ્સો કરે પાપં, આવિ વા યદિ વા રહો;
‘દુક્કટ’ન્તિ પવેદેન્તિ, તેનેતં ઇતિ વુચ્ચતી’’તિ.
એવં ‘‘તત્થજાતક’’ન્તિઆદિગાથાદ્વયાગતં છેદનદુક્કટં ખણનદુક્કટં બ્યૂહનદુક્કટં ઉદ્ધરણદુક્કટં આમસનદુક્કટન્તિ પઞ્ચસુ સહપયોગદુક્કટેસુ પુરિમપુરિમપયોગેહિ આપન્ના દુક્કટાપત્તિયો પચ્છિમં પચ્છિમં દુક્કટં પત્વા પટિપસ્સમ્ભન્તિ, તંતંપયોગાવસાને લજ્જિધમ્મં ઓક્કમિત્વા ઓરમતિ ચે, તંતંદુક્કટમત્તં દેસેત્વા પરિસુદ્ધો હોતિ. ધુરનિક્ખેપમકત્વા ફન્દાપેન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં પત્વા આમસનદુક્કટં પટિપસ્સમ્ભતીતિ મહાઅટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૪) વુત્તં. યથાપાળિયા ગય્હમાને પુરિમપુરિમાપત્તીનં પટિપસ્સદ્ધિ ‘‘ઞત્તિયા દુક્કટં, દ્વીહિ પાળિયં (પારા॰ ૪૧૪, ૪૨૧, ૪૨૮, ૪૩૯) આગતત્તા અનુસ્સાવનાય એવ લબ્ભતીતિ દટ્ઠબ્બં. ઇમસ્સ પન સુત્તસ્સ અનુલોમવસેન મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તા ઇમસ્મિં અદિન્નાદાનસિક્ખાપદેપિ આપત્તિપટિપસ્સદ્ધિ પમાણન્તિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.
૪૮. ‘‘ફન્દાપેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા॰ ૯૪) વુત્તં ઠાનાચાવને પારાજિકઞ્ચ તસ્સ સામન્તાપત્તિભૂતં થુલ્લચ્ચયઞ્ચ ઠાનભેદવિઞ્ઞાપનમુખેન વત્તબ્બન્તિ ઇદાનિ તં દસ્સેતુમાહ ‘‘મુખેપાસ’’ન્તિઆદિ. તત્થ મુખે કુમ્ભિમુખવટ્ટિયં. પાસં પવેસેત્વાતિ બન્ધનં પાસં પક્ખિપિત્વા. ખાણુકેતિ અયોખાણુમ્હિ, ખદિરખાણુકે વા. બદ્ધકુમ્ભિયા ઠાનભેદો બન્ધનાનં વસા ઞેય્યોતિ સમ્બન્ધો.
૪૯. ઇદાનિ ઠાનભેદં દસ્સેતિ ‘‘દ્વે’’તિઆદિના. ‘‘એકસ્મિં ખાણુકે’’તિ ઇમિના દ્વીસુ દિસાસુ વા તીસુ ચતૂસુ વા દિસાસુ ખાણુકે ખણિત્વા બદ્ધખાણુગણનાય સમ્ભવન્તો ઠાનભેદો વાતિ સમુચ્ચયે ઉપલક્ખિતો હોતિ.
૫૦. એવં ઠાનભેદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઠાનવસેન આપજ્જિતબ્બા આપત્તિયો દસ્સેતુમાહ ‘‘ઉદ્ધરન્તસ્સા’’તિઆદિ. સઙ્ખલિન્તિ દામં. થુલ્લચ્ચયન્તિ એકસ્સ સન્તિકે દેસેતબ્બાસુ આપત્તીસુ થૂલત્તા, અચ્ચયત્તા ચ થુલ્લચ્ચયં નામ. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે –
‘‘થુલ્લચ્ચયન્તિ
તં સુણોહિ યથાતથં;
એકસ્સ મૂલે યો દેસેતિ;
યો ચ તં પટિગણ્હતિ;
અચ્ચયો તેન સમો નત્થિ;
તેનેતં ઇતિ વુચ્ચતી’’તિ. (પરિ॰ ૩૩૯);
એત્થ ચ થૂલચ્ચયન્તિ વત્તબ્બે ‘‘સમ્પરાયે ચ (સં॰ નિ॰ ૧.૪૯) સુગ્ગતિ, તં હોતિ કટુકપ્ફલ’’ન્તિઆદીસુ (ધ॰ પ॰ ૬૬) વિય લકારસ્સ દ્વિત્તં, સંયોગે ઊકારસ્સ રસ્સો ચ વેદિતબ્બો. તતો સઙ્ખલિકભેદતો પરં. ઠાના ચાવેતીતિ ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનેતિ. એત્થ ચ નાવટ્ઠકથાયં ‘‘ઉદ્ધં વા અધો વા તિરિયં વા અન્તમસો કેસગ્ગમત્તમ્પિ સઙ્કામેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા॰ ૯૯) વુત્તનયેન ‘‘તિરિય’’ન્તિ વુત્તા ચતસ્સો દિસા, ઉદ્ધમધો ચાતિ છટ્ઠાનાનિ. તાસુ એકં દિસં અપનીયમાનાય કુમ્ભિયા તંદિસાભિમુખં ઇતરદિસાયં ઠિતપસ્સે ઓરિમદિસાય ઠિતપસ્સેન ફુટ્ઠોકાસસ્સ કેસગ્ગમત્તમ્પિ અનતિક્કન્તે ફન્દાપનવસેન થુલ્લચ્ચયં હોતિ, અતિક્કન્તે ઠાના ચાવિતત્તા પારાજિકં હોતીતિ વેદિતબ્બો. ઇમમેવ સન્ધાયાહ ‘‘ઠાના ચાવેતિ ચે ચુતો’’તિ. એસેવ નયો ફન્દનરહિતાય નિધિકુમ્ભિયા ઠાનાચાવનેપિ.
૫૧. એવં પઠમં બન્ધનં છિન્દિત્વા પચ્છા કુમ્ભિગ્ગહણે નયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પઠમં કુમ્ભિં અપનેત્વા પચ્છા બન્ધનાપનયને નયં દસ્સેતુમાહ ‘‘પઠમ’’ન્તિઆદિ. સો નયોતિ ‘‘પઠમુદ્ધારે થુલ્લચ્ચયં, દુતિયુદ્ધારે પારાજિક’’ન્તિ તમેવત્થમતિદિસતિ.
૫૨. વલયન્તિ ઘંસન્તોતિ ફુસાપેન્તો. ઇતો ચિતો ચ સારેતીતિ ઓરતો ચ પારતો ચ સઞ્ચાલેતિ. રક્ખતીતિ એત્થ ‘‘સીલં ભિક્ખુ’’ન્તિ પાઠસેસો, પારાજિકં નાપજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થાતિ તસ્મિં મૂલે. ખેગતં કરોન્તોવાતિ સબ્બપસ્સતો મૂલં અફુસાપેત્વા આકાસગતં કરોન્તોવ. પરાજિતોતિ ઠાનાચાવનસ્સ કતત્તા પરાજયમાપન્નો હોતિ.
૫૩. કુમ્ભિમત્થકે જાતન્તિ યોજના. ચિરકાલં નિહિતત્તા મૂલેહિ કુમ્ભિં વિનન્ધિત્વા ઠિતન્તિ અત્થો. સમીપે જાતં રુક્ખં છિન્દતોતિ યોજના. એત્થ ચ ‘‘તત્થજાતકં કટ્ઠં વા’’તિઆદિકાય ગાથાય નિધિમત્થકે ભૂમિયં ઠિતરુક્ખલતાદિં છિન્દન્તસ્સ આપત્તિ વુત્તા, ઇમાય પન ગાથાય ભૂમિં નિખણિત્વા ઓતિણ્ણકાલે નિધિં વિનન્ધિત્વા ઠિતમૂલં અલ્લરુક્ખં, ખાણુકં વા ગહેત્વા આહાતિ પુનરુત્તિદોસાભાવો વેદિતબ્બો. ‘‘અતત્થજ’’ન્તિ ઇમિના સહપયોગાભાવમાહ. ઇમિનાવ પુરિમગાથાય વુત્તં કટ્ઠલતાદીનિ નિધિસમ્બન્ધાનિ ચે, યથાવુત્તદુક્કટસ્સ વત્થૂનિ, સમીપાનિ ચે, પાચિત્તિયસ્સેવ વત્થૂનીતિ દીપેતિ.
૫૪. ઇદાનિ એવં પરિયેસિત્વા દિટ્ઠનિધિભાજનં ઠિતટ્ઠાનતો અચાલેત્વા અન્તોઠિતં ભણ્ડમત્તં ગણ્હતો વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘અન્તોકુમ્ભિગત’’ન્તિઆદિ. તત્થ ફન્દાપેતીતિ અન્તોચાટિયા પક્ખિત્તે અત્તનો ભાજને પક્ખિપિતું રાસિકરણાદિવસેન ફન્દાપેતિ. અપબ્યૂહતિ વાતિ હેટ્ઠા ઠિતં ગણ્હિતું ઉપરિ ઠિતાનિ અપનેન્તો વિયૂહતિ વા. અથ વા અપબ્યૂહન્તોતિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૪) અટ્ઠકથાવચનસ્સ દ્વિધા કરોન્તોતિ ગણ્ઠિપદે અત્થો વુત્તોતિ અત્તનો ભાજને પક્ખિપિતું ઇતો ચિતો ચ રાસિં કરોન્તોતિ અત્થો વેદિતબ્બો. તત્થેવાતિ અન્તોકુમ્ભિયમેવ.
૫૫. હરન્તોતિ અવહરન્તો. મુટ્ઠિં છિન્દતીતિ અત્તનો ભાજનં પક્ખિપિત્વા ગણ્હિતું અસક્કુણેય્યો અન્તોકુમ્ભિમ્હિ હત્થં ઓતારેત્વા કુમ્ભિગતભણ્ડેન યથા અબદ્ધં હોતિ, તથા મુટ્ઠિયા પરિચ્છિન્દતિ, કુમ્ભિગતં મુટ્ઠિયા ગણ્હન્તો કુમ્ભિગતેન મુટ્ઠિગતં યથા અસમ્મિસ્સં હોતિ, તથા પરિચ્છિન્દિત્વા પાદગ્ઘનકં વા અતિરેકપાદગ્ઘનકં વા ગણ્હાતીતિ વુત્તં હોતિ. અત્તનો ભાજને ગતં કત્વા વા છિન્દતીતિ યોજના. અત્તનો ભાજનગતં કત્વા કુમ્ભિગતેન યથા
૫૬. હારં વાતિ મુત્તાહારં વા. પામઙ્ગં વાતિ સુવણ્ણમયં, રજતમયં વા પામઙ્ગં દામં. સુત્તારુળ્હન્તિ સુત્તે આરુળ્હં સુત્તારુળ્હં, સુત્તઞ્ચ સુત્તારુળ્હઞ્ચ સુત્તારુળ્હન્તિ એકદેસસરૂપેકસેસો દટ્ઠબ્બો. ‘‘સુત્તેન આવુતસ્સાપિ સુત્તમયસ્સાપિ એતં અધિવચન’’ન્તિ અટ્ઠકથાવચનતો (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૪) પઠમમુત્તાહારં વિના સુવણ્ણરજતપવાળાદિમણિકં વા સુત્તેસુ આવુણિત્વા કતા નાનાવલિયો ચેવ સુત્તમયાનિ ચ ભણ્ડાનિ ગહેતબ્બાનિ. કુમ્ભિયા ઠિતન્તિ પાઠસેસો. ફન્દાપેતીતિ થેય્યચિત્તેન ગણ્હિતુકામતાય ચાલેતિ. યથાવત્થુન્તિ વીતિક્કમાનુરૂપં થુલ્લચ્ચયં હોતીતિ અધિપ્પાયો. ઠાના ચાવેતીતિ ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામેતિ ચુતોતિ પાતિમોક્ખસંવરસીલા પરિહીનોતિ અત્થો.
અપરિપુણ્ણાય કુમ્ભિયાએકદેસટ્ઠં ભણ્ડં તતો તતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાનં અપનેત્વા તત્થેવ અન્તોકુમ્ભિયા અઞ્ઞં ઠાનં નેન્તસ્સ ચ તત્થેવ આકાસગતં કરોન્તસ્સ ચ ‘‘અત્તનો ભાજનગતં વા કરોતિ, મુટ્ઠિં વા છિન્દતી’’તિ (પારા॰ ૯૪) એતેહિ સદિસત્તા વત્થુમ્હિ પાદં અગ્ઘન્તે પારાજિકા હોતીતિ મહાઅટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૪) ઇદં સન્નિટ્ઠાનં. ભાજનતલે કોટિં ઠપેત્વા કમેન સકલભાજનકુચ્છિં તેનેવ પૂરેત્વા મુખવટ્ટિયા એકા કોટિ નિક્ખિત્તા ચે, તથાઠપિતસ્સ હારાદિનો સકલભાજનં અટ્ઠાનન્તિ કોટિં ગહેત્વા ઉજુકં ઉક્ખિપન્તસ્સ ઓસાનકોટિ ભાજનતલતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ આકાસગતં કરોતો ચ મુખવટ્ટિયં ઘંસિત્વા આકડ્ઢન્તસ્સ સકલભાજનોદરં ખેપેત્વા મુખવટ્ટિયા ઠપિતકોટિયા ફુટ્ઠટ્ઠાનં અપરાય કોટિયા કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામયતો ચ ભાજનકુચ્છિયા ઉપડ્ઢં વત્થાદિના કેનચિ પૂરેત્વા તસ્સોપરિ ઠપિતહારાદિસુત્તારુળ્હસ્સ ઠિતોકાસમેવ ઠાનન્તિ તતો કેસગ્ગમત્તં અપનેન્તસ્સપિ પારાજિકં હોતીતિ વુત્તં હોતિ.
૫૭. સપ્પિઆદીસૂતિ ભાજનગતેસુ સપ્પિઆદિદ્રવવત્થૂસુ યં કિઞ્ચિ. પાદપૂરણન્તિ પાદં પૂરેતીતિ પાદપૂરણં, પાદગ્ઘનકન્તિ અત્થો. પિવતો પરાજયોતિ સમ્બન્ધો. કદાતિ ચે? એકેનેવ એકેનેવ પયોગેનાતિ ધુરનિક્ખેપમકત્વા એકાબદ્ધં કત્વા આકડ્ઢેત્વા
‘‘એકેનેવ પયોગેન પીતમત્તે પરાજયો’’તિ ઇમિના સપ્પિઆદીસુ મહગ્ઘેસુ તત્તકેનેવ પાદપૂરણઞ્ચે હોતિ, એકવારમેવ મુખેન વા સપ્પિઆદિના વા ભાજનગતેન એકાબદ્ધભાવે છિન્નમત્તેપિ અત્તનો ભાજને કુમ્ભિં પણામેત્વા પક્ખિત્તેન કુમ્ભિગતે છિન્નમત્તેપિ પારાજિકો હોતીતિ ગહેતબ્બં.
૫૮. ‘‘ધુરનિક્ખેપં કત્વા પુનપ્પુનં પિવન્તસ્સ ન પરાજયો’’તિ ઇમિના ધુરનિક્ખેપમકત્વા પુનપ્પુનં પિવતો પરાજયોતિ સામત્થિયા વુત્તં હોતિ. ધુરનિક્ખેપં અકત્વા પુનપ્પુનં મુખેન ગહેત્વા વા પુટાદીહિ વા ગહેત્વા પાદપૂરણમત્તં પિવન્તસ્સ પરાજયો હોતીતિ ગહેતબ્બં.
૫૯-૬૦. સચે ખિપતિ થેય્યચિત્તોતિ સમ્બન્ધો. યં કિઞ્ચિ ભણ્ડકન્તિ તેલપિવનારહં દુકૂલસાટકચમ્મખણ્ડાદિકં ભણ્ડં. તેલકુમ્ભિયં પરસ્સાતિ લબ્ભતિ. તં નિક્ખિત્તભણ્ડં. ધુવન્તિ એકંસેન. તાવદે વિનસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. તાવદેતિ તસ્મિં ખણેયેવ. કતરસ્મિં ખણેતિ આહ ‘‘હત્થતો મુત્તમત્તે’’તિ, તેલસ્સ પીતકાલં અનાગમ્મ પુબ્બપયોગત્તા વિનસ્સતીતિ સીલવિનાસં પાપુણાતિ. આવિઞ્જેત્વાતિ પણામેત્વા. ગાળેતીતિ પગ્ઘરાપેતિ. ‘‘સાળેતી’’તિપિ પઠન્તિ, સોયેવ અત્થો. સાળ સવનેતિ ધાતુ. તથાતિ ‘‘થેય્યચિત્તો વિનસ્સતી’’તિ આકડ્ઢતિ, થેય્યચિત્તેન એવં કરોન્તસ્સ પારાજિકો હોતીતિ વુત્તં હોતિ.
૬૧. તન્તિ તેલસ્સ ઓકિરણભાવં ઞત્વા પઠમમેવ તુચ્છભાજને થેય્યચિત્તેન નિક્ખિત્તં પાદગ્ઘનકતેલપિવનકં ‘‘ઉદ્ધરન્તોવા’’તિ સાવધારણવચનેન ‘‘પીતમત્તે પરાજયો’’તિ દસ્સિતં મહાઅટ્ઠકથામતં પટિક્ખિત્તં હોતિ. ધંસિતોતિ ‘‘સાસનકપ્પરુક્ખા પાતિતો, પારાજિકાપન્નોતિ અધિપ્પાયો. ‘‘થેય્યચિત્તો’’તિ આકડ્ઢનત્થં ‘‘તથા’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધનીયં. ઇમિના સુદ્ધચિત્તેન ગોપનત્થાય તુચ્છભાજને વત્થાદિં નિક્ખિપિત્વા અઞ્ઞેન તં અનોલોકેત્વા તેલે આસિત્તે પચ્છા સુદ્ધચિત્તેનેવ ઉદ્ધરતો ન દોસોતિ દીપિતં હોતિ.
૬૨. તત્થેવાતિ ઠિતટ્ઠાનેયેવ. ભિન્દતોતિ ઠાના અચાવેત્વા તિણજ્ઝાપકસ્સ વિય ભિક્ખુનો ઠાનાચાવનાધિપ્પાયં વિના પાસાણાદિના કેનચિ પહરિત્વા ભિન્દતો. ‘‘મન્તોસધાનુભાવેન ભિન્દતો’’તિ ચ વદન્તિ. છડ્ડેન્તસ્સાતિ અછડ્ડેતુકામસ્સાપિ સતો પરિપુણ્ણતેલઘટાદીસુ ચાપલ્લેન વાલુકં વા ઉદકં વા ઓકિરિત્વા ઉત્તરાપેન્તસ્સાતિ અત્થો. ‘‘ઉદકમાતિકં ઘટાભિમુખં કત્વા ઓપિલાપેન્તસ્સા’’તિ વદન્તિ. ઠાનાચાવનાધિપ્પાયે સતિપિ થેય્યચિત્તાભાવેન પારાજિકા ન વિજ્જતિ, ભણ્ડદેય્યં ઝાપેન્તસ્સાતિ કટ્ઠાનિ પક્ખિપિત્વા ઝાપેન્તસ્સ. અપરિભોગં કરોન્તસ્સાતિ ઉચ્ચારપસ્સાવાદિમોકિરિત્વા અપરિભોગં કરોન્તસ્સ. દુક્કટન્તિ એતેસુ ભિન્દનાદીસુ ચતૂસુપિ ઠાનેસુ પદભાજનિયં દુક્કટમેવ આગતત્તા વુત્તં.
ભૂમટ્ઠકથાવણ્ણના.
૬૩. ઇદાનિ થલટ્ઠે વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઠપિત’’ન્તિઆદિ. તત્થ પત્થરિત્વાતિ અત્થરિત્વા. એત્થ ચ-સદ્દો અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થો, તેન થલે રાસિકતધઞ્ઞાદીસુ વિનિચ્છયો નિમિકુમ્ભિયા વુત્તવિનિચ્છયાનુસારેન વિઞ્ઞાતું સક્કાતિ તં સરૂપતો અવુત્તં સમુચ્ચિનોતિ. અત્થરણાદિકન્તિ પચ્ચત્થરણાદિકં. વેઠેત્વા ઉદ્ધરન્તસ્સાતિ કિલઞ્જસંહરણનિયામેન વટ્ટેત્વા સંહરિત્વા ઉદ્ધરન્તસ્સ. મુત્તે ઠાનાતિ કમેન સંહરિત્વા ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ મુત્તે સતિ. પરાભવોતિ સાસનતો પરિહીનો.
૬૪. એવં અત્થરિત્વા ઠપિતવત્થાદીનં સંહરિત્વા ગહણે વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા તિરિયતો આકડ્ઢને વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઓરિમન્તેના’’તિઆદિ. પિ, વાતિ પકારન્તરમેવ સમુચ્ચિનોતિ. ઉજુકં કડ્ઢતોપિ વાતિ અત્થરિત્વા ઠપિતવત્થાદિકં ચતૂસુ દિસાસુ એકં દિસં ઉજુકમાકડ્ઢતો ઓરિમન્તેન ફુટ્ઠમોકાસન્તિ ગહેત્વા આકડ્ઢન્તસ્સ અત્તનો ઠિતદિસાગતપરિયન્તેન ફુસિત્વા ઠિતટ્ઠાનં. પારિમન્તતોતિ પારિમન્તેન, કરણત્થે તો-પચ્ચયો.
થલં થલટ્ઠં નામ હોતિ. તત્થ સબ્બત્થ વિનિચ્છયો વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.
થલટ્ઠકથાવણ્ણના.
૬૫-૬. પરિચ્છેદાતિ ઠાનપરિચ્છેદા. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
૬૭-૮. ખેગતન્તિ આકાસગતં. અસ્સાતિ મોરસ્સ. તન્તિ મોરં.
૬૯. ઠાનાતિ યથાપરિચ્છિન્ના છબ્બિધા ઠાના. તસ્સાતિ મોરસ્સ ફન્દાપનેતિ યોજના. તસ્સાતિ વા ભિક્ખુસ્સ થુલ્લચ્ચયમુદીરિતં.
૭૦. અગ્ગહેત્વા હત્થેન લેડ્ડુખિપનાદિપયોગેન મોરં તાસેત્વા ઠિતટ્ઠાનતો અપનેતિ. અત્તનો ઠાનાતિ મોરસ્સ અત્તનો છપ્પકારટ્ઠાના. સયં ઠાનાતિ ભિક્ખુ સકટ્ઠાના, સમણભાવતોતિ વુત્તં હોતિ.
૭૧-૨. ઇદાનિ ‘‘ઠાના ચાવેતિ ચે મોર’’ન્તિ દસ્સિતં ઠાનાચાવનં વિભાવેતુમાહ ‘‘ફુટ્ઠોકાસ’’ન્તિઆદિ.
૭૩. કરે નિલીયતીતિ પસારિતહત્થતલે નિસીદતિ.
૭૫. ઉડ્ડેત્વાતિ આકાસં ઉપ્પતિત્વા.
૭૬. અઙ્ગે નિલીનન્તિ અંસકૂટાદિસરીરાવયવે નિલીનં. પાદેતિ અત્તનો પઠમુદ્ધારપાદે. દુતિયે પાદે.
૭૭. પાદાનન્તિ કલાપસ્સાતિ ભૂમિયં ફુસિયમાનસ્સ કલાપગ્ગસ્સ.
૭૮. તતો પથવિતોતિ તીહિ અવયવેહિ પતિટ્ઠિતપથવિપ્પદેસતો, ન પઠમતો તત્થ દુક્કટત્તા, ન દુતિયતો તત્થ થુલ્લચ્ચયત્તા, તતિયા પન ઠાના કેસગ્ગમત્તમ્પિ ચાવયતો પારાજિકન્તિ વુત્તં હોતિ.
એત્તાવતા –
‘‘પઞ્જરે ઠિતં મોરં સહ પઞ્જરેન ઉદ્ધરતિ, પારાજિકં. યદિ પન પાદં નગ્ઘતિ, સબ્બત્થ અગ્ઘવસેન કત્તબ્બં. અન્તોવત્થુમ્હિ ચરન્તં મોરં થેય્યચિત્તો પદસા બહિવત્થું નીહરન્તો દ્વારપરિચ્છેદં અતિક્કામેતિ, પારાજિકં. વજે ઠિતબલિબદ્દસ્સ હિ વજો વિય અન્તોવત્થુ તસ્સ ઠાનં. હત્થેન પન ગહેત્વા અન્તોવત્થુસ્મિમ્પિ આકાસગતં કરોન્તસ્સ પારાજિકમેવ. અન્તોગામે ચરન્તમ્પિ ગામપરિચ્છેદં અતિક્કામેન્તસ્સ પારાજિકં. સયમેવ નિક્ખમિત્વા ગામૂપચારે વા વત્થૂપચારે વા ચરન્તં પન થેય્યચિત્તો કટ્ઠેન વા કથલાય વા ઉત્રાસેત્વા અટવીભિમુખં કરોતિ, મોરો ઉડ્ડેત્વા અન્તોગામે વા અન્તોવત્થુમ્હિ વા છદનપિટ્ઠે વા નિલીયતિ, રક્ખતિ. સચે પન અટવીભિમુખો ઉડ્ડેતિ વા ગચ્છતિ વા, ‘અટવિં પવેસેત્વા ગહેસ્સામી’તિ પરિકપ્પે અસતિ પથવિતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઉપ્પતિતમત્તે વા દુતિયપદવારે વા પારાજિકં. કસ્મા? યસ્મા ગામતો નિક્ખમન્તસ્સ ઠિતટ્ઠાનમેવ ઠાનં હોતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૬) –
અટ્ઠકથાગતો
૭૯. પત્તેતિ દ્વારે ભિક્ખાય ઠિતં ભિક્ખુનો હત્થગતે પત્તે. તસ્સ થેય્યચિત્તસ્સ.
૮૦. અનુદ્ધરિત્વાવાતિ
૮૧. હત્થેતિ હત્થતલે. વત્થેતિ ચીવરે. મત્થકેતિ સિરસિ. ગાથાછન્દવસેન વા-સદ્દે આકારસ્સ રસ્સત્તં. પતિટ્ઠિતન્તિ પતિતં. તન્તિ છિજ્જમાનં તં સુવણ્ણખણ્ડાદિ. યદિ આકાસે ગચ્છન્તં, પતન્તં વા હત્થેન ગણ્હાતિ. ગહિતહત્થે ઠિતટ્ઠાનમેવ ઠાનં, તતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનેન્તસ્સ પારાજિકં. તથા ગહેત્વા થેય્યચિત્તેન ગચ્છતો દુતિયપાદુદ્ધારે. વત્થાદીસુ પતિતેપિ એસેવ નયો.
આકાસટ્ઠકથાવણ્ણના.
૮૨. મઞ્ચપીઠાદીસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન મઞ્ચપીઠસદિસે વેહાસભૂતે અટ્ટવિતાનાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. આમાસમ્પીતિ હત્થેન વા કાયેન વા આમસિતબ્બં વત્થાદિઞ્ચ. અનામાસમ્પીતિ તથા અપરામસિતબ્બં સુવણ્ણાદિં. આમસન્તસ્સાતિ હત્થાદીહિ પરામસન્તસ્સ. ‘‘દુક્કટ’’ન્તિ ઇમિના ફન્દાપને થુલ્લચ્ચયઞ્ચ ઠાનાચાવને પારાજિકઞ્ચ હેટ્ઠા થલટ્ઠે વુત્તનયેન વિઞ્ઞાતું સક્કાતિ અતિદિસતિ. ઠાનપરિચ્છેદો પન મઞ્ચાદીહિ એવ ઉક્ખિપન્તસ્સ ચતુન્નં પાદાનં વસેન, તત્રટ્ઠમેવ ગણ્હન્તસ્સ મઞ્ચસ્સ ચતૂસુ પાદસીસેસુ ફુસિત્વા
૮૩. વંસેતિ ચીવરવંસે, ઇમિના ચીવરનિક્ખેપનત્થાય ઠપિતરુક્ખદણ્ડસલાકારજ્જુઆદયો ઉપલક્ખિતા. ઓરતોતિ અત્તનો ઠિતદિસાભિમુખતો. ભોગન્તિ સંહરિત્વા ચીવરં તસ્સ નામેત્વા ઠપિતમજ્ઝટ્ઠાનં. અન્તન્તિ નામેત્વા એકતો કતં, ઉભયાનં વા અન્તં. પારતો કત્વાતિ વંસતો પરભાગે કત્વા.
૮૪. ચીવરેન ફુટ્ઠોકાસોતિ ચીવરેન ફુટ્ઠટ્ઠાનં. તસ્સાતિ તથા ઠપિતસ્સ ચીવરસ્સ. સો સકલો ચીવરવંસો ઠાનં ન તુ હોતીતિ મતોતિ સમ્બન્ધો.
૮૫-૬. ઓરિમન્તેન ઇતરેન પારિમન્તેન ભિત્તિદિસાય ચીવરસ્સ ફુટ્ઠોકાસપરિયન્તં ઇતરેન ફુટ્ઠં તં ઓકાસં ઓરિમન્તેન અતિક્કામયતો વા ચુતીતિ યોજના. ઇતરેનાતિ પારિમન્તેન ભિત્તિપસ્સે ચીવરવંસે ફુસિત્વા ઠિતચીવરપરિયન્તેન. ફુટ્ઠં ચીવરવંસોકાસં. ઓરિમન્તેનાતિ અત્તનો ઠિતદિસાય ચીવરવંસે ફુસિત્વા ઠપિતચીવરપ્પદેસેન. અતિક્કામયતોતિ કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામેન્તસ્સ.
એવં દીઘન્તાકડ્ઢને સમ્ભવન્તં વિકપ્પં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તિરિયન્તેન અતિક્કમનવિધિં દસ્સેતુમાહ ‘‘દક્ખિણન્તેના’’તિઆદિ. પુનાતિ અથ વા. દક્ખિણન્તેન ફુટ્ઠટ્ઠાનં વામન્તેન વામન્તેન ફુટ્ઠટ્ઠાનન્તિ ચીવરાભિમુખં ઠિતસ્સ વામપસ્સે ચીવરન્તેન ફુટ્ઠં ચીવરટ્ઠિતપ્પદેસં. ઇતરેન દક્ખિણપસ્સે ચીવરન્તેન અતિક્કામયતો વા ચુતિ પારાજિકા હોતીતિ અત્થો.
૮૭. વંસતોતિ ચીવરેન ફુસિત્વા ઠિતચીવરવંસપ્પદેસતો. ‘‘કેસગ્ગમત્ત’’ન્તિ કત્થચિ પોત્થકે લિખન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. ‘‘ઉક્ખિત્તે’’તિ ભુમ્મેકવચનન્તેન સમાનાધિકરણત્તા પચ્ચત્તેકવચનન્તતા ન યુજ્જતીતિ. ‘‘કેસગ્ગમત્તે ઉક્ખિત્તે’’તિ કત્થચિ પાઠો દિસ્સતિ, સો ચ પમાણં.
૮૮. વિમોચેન્તો થુલ્લચ્ચયં ફુસેતિ યોજના. ચીવરવંસે ફુસાપેત્વા, અફુસાપેત્વા વા રજ્જુયા બન્ધિત્વા ઠપિતચીવરં ગણ્હિતુકામો થેય્યચિત્તેન બન્ધનં મોચેન્તો થુલ્લચ્ચયં આપજ્જતીતિ અત્થો. મુત્તેતિ મુત્તમત્તે. પારાજિકો હોતિ ઠાના ચુતભાવતોતિ અધિપ્પાયો.
૮૯. વેઠેત્વાતિ એત્થ ‘‘વંસમેવા’’તિ સામત્થિયતો લબ્ભતિ. ચીવરવંસં પલિવેઠેત્વા તત્થેવ ઠપિતચીવરં નિબ્બેઠેન્તસ્સ ભિક્ખુનોપિ અયં નયોતિ સમ્બન્ધો. નિબ્બેઠેન્તસ્સાતિ વિનિવેઠેન્તસ્સ. અયં નયોતિ ‘‘નિબ્બેઠેન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં, નિબ્બેઠિતે પારાજિક’’ન્તિ યથાવુત્તનયમતિદિસતિ મોચેન્તસ્સાપ્યયં નયોતિ એત્થાપિ ‘‘વલય’’ન્તિ ઇમિના સદ્ધિં ‘‘ભિક્ખુનો’’તિઆદિપદાનિ યોજેતબ્બાનિ. ચીવરવંસે ઠપિતં ચીવરં વલયં મોચેન્તસ્સાપિ થુલ્લચ્ચયપારાજિકાનિ પુબ્બે વુત્તનયાનેવ.
ઇહ પુરિમેન અપિ-સદ્દેન યથાવુત્તપકારદ્વયે સમ્પિણ્ડિતે ઇતરેન અપિ-સદ્દેન અવુત્તસમ્પિણ્ડનમન્તરેન અત્થવિસેસાભાવતો અવુત્તમત્થં સમ્પિણ્ડેતિ, તેન ‘‘આકાસગતં વા કરોતિ, નીહરતિ વા’’તિ પકારદ્વયં સઙ્ગણ્હાતિ. તેન રુક્ખમૂલે પવેસેત્વા ઠપિતનિધિસઙ્ખલિકવલયમિવ ચીવરવંસે સબ્બટ્ઠાનેહિપિ અફુસાપેત્વા ચીવરવલયં આકાસગતં કરોન્તસ્સાપિ ચીવરવંસકોટિયા બહિ નીહરન્તસ્સાપિ થુલ્લચ્ચયપારાજિકાનિ વુત્તનયેનેવ ઞાતબ્બાનીતિ એતેયેવ સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘વલયં છિન્દતો વાપિ, મોચેન્તસ્સ વાપિ, વલયં આકાસગતં વા કરોતિ, નીહરતિ વા’’તિ ઇમેસુ ચતૂસુ વિકપ્પેસુ એકમ્પિ તથા અકત્વા ચીવરવલયં ચીવરવંસે ઘંસેત્વા ઇતો ચિતો ચ સઞ્ચારેન્તસ્સ ચીવરવલયસ્સ સબ્બોપિ ચીવરવંસો ઠાનન્તિ ‘‘ઠાનાચાવનં નત્થી’’તિ વુત્તબ્યતિરેકવસેન દસ્સિતબ્બન્તિ ગહેતબ્બં.
૯૦. ઠપિતસ્સ હીતિ એત્થ પસિદ્ધિસૂચકં હિ-સદ્દં આનેત્વા ‘‘ચીવરે વિય હી’’તિ યોજેત્વા વિસેસત્થજોતકં તુ-સદ્દં આનેત્વા ‘‘ઠપિતસ્સ તૂ’’તિ યોજેતબ્બં. અથ વા નિપાતાનમનેકત્થત્તા યથાઠાને ઠિતાનમેવ વિસેસત્થે હિ-સદ્દો, પસિદ્ધિયં તુ-સદ્દો ચ યોજેતબ્બો. વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. દીઘતો વા તિરિયતો વા પસારેત્વા
૯૧. સિક્કાયાતિ ઓલમ્બિકાધારે. યં ભણ્ડકન્તિ સમ્બન્ધો. પક્ખિપિત્વાતિ નિવેસેત્વા. લગ્ગિતં હોતીતિ ઓલમ્બિતં હોતિ. ‘‘સિક્કાતો તં હરન્તો વા ચુતો’’તિ એતસ્મિં વિકપ્પે
૯૨-૩. કુન્તાદીતિ આદિ-સદ્દેન ભિન્દિવાલાદિ દીઘવત્થુ ગહેતબ્બં. તટ્ટિકાખાણુકા વિય ભિત્તિયં પટિપાટિયા નિવેસિતાનિ મિગસિઙ્ગાનિ વા સૂલાનિ વા નાગદન્તા નામ. અગ્ગે વાતિ કુન્તફલકોટિયં વા. બુન્દે વાતિ કુન્તદન્તમૂલે વા. પરિકડ્ઢતોતિ ઉજુકં આકડ્ઢતો.
ફુટ્ઠોકાસન્તિ તસ્મિં તસ્મિં નાગદન્તે ફુટ્ઠટ્ઠાનં અતિક્કામયતો કેસગ્ગમત્તેન પરાજયો સિયાતિ સમ્બન્ધો, ઠપિતટ્ઠપિતટ્ઠાનં વિહાય કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામયતો પારાજિકન્તિ અત્થો. કેસગ્ગેન અન્તરેન હેતુના પરાજયોતિ ગહેતબ્બં, કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનયનહેતુ પારાજિકં હોતીતિ અત્થો.
૯૪-૫. એવં દીઘતો આકડ્ઢને, ઉક્ખિપને ચ વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા તિરિયં આકડ્ઢને, પરતો નયને ચ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘પાકારાભિમુખો’’તિઆદિ. આકડ્ઢતીતિ અત્તનો ઓરિમન્તફુટ્ઠોકાસન્તિ ઓરિમન્તેન ફુટ્ઠોકાસં, અત્તનો દિસાય કુન્તદણ્ડેન ફુટ્ઠોકાસન્તિ અત્થો. એત્થ અચ્ચયનકિરિયાસમ્બન્ધે સામિવચનપ્પસઙ્ગે ઉપયોગવચનં. ‘‘સકમ્મકધાતુપ્પયોગે ઉપયોગવચનસ્સ માગધિકવોહારે દસ્સનતો કમ્મત્થેયેવ ઉપયોગવચન’’ન્તિ એકે વદન્તિ, એતં કચ્ચાયનલક્ખણેન સમાનં. ઇતરન્તચ્ચયેતિ ઇતરન્તેન કતો અચ્ચયોતિ ઇતરન્તચ્ચયો, મજ્ઝેપદલોપસમાસો, પારિમન્તેન કત્તબ્બાતિક્કમે કતેતિ અત્થો. કેસગ્ગેન ચુતોતિ યોજના. યથાવુત્તોયેવ અત્થો.
પરતો પેલ્લન્તસ્સાતિ પરતો કત્વા પેલ્લન્તસ્સ, ભિત્તિપસ્સાભિમુખં કત્વા નિપ્પીળેન્તસ્સાતિ અત્થો. તથેવાતિ ‘‘કેસગ્ગેન ચુતો’’તિ આકડ્ઢતિ. ઠપિતેપિ ચ કુન્તાદિમ્હિ અયં નયોતિ યોજના. ‘‘કેસગ્ગેના’’તિઆદિના અયમેવ વિનિચ્છયનયો વત્તબ્બોતિ અત્થો.
૯૬. તાલસ્સ ફલં ચાલેન્તસ્સ અસ્સ ભિક્ખુનો યેન ફલેન વત્થુ પઞ્ચમાસકં પૂરતિ, તસ્મિં ફલે બન્ધના મુત્તે પારાજિકં ભવેતિ યોજના.
૯૭. તાલસ્સ પિણ્ડિં છિન્દતીતિ તાલફલકણ્ણિકં છિન્દતિ. યાય વત્થુ પૂરતિ, તસ્સા છિન્નમત્તાય ‘‘અસ્સ પારાજિકં સિયા’’તિ હેટ્ઠા વુત્તનયો ઇધાપિ યોજેતબ્બો. તાલપિણ્ડિ સચે આકાસગતા હોતિ, પિણ્ડિમૂલમેવ ઠાનં. પણ્ણદણ્ડે વા પણ્ણે વા અપસ્સાય ઠિતા ચે, ઠિતટ્ઠાનેહિ સહ પિણ્ડિમૂલં ગહેત્વા ઠાનભેદં ઞત્વા ઠાનાચાવનેન પારાજિકમ્પિ દટ્ઠબ્બં. એસેવ નયોતિ ‘‘યેન વત્થુ પૂરતિ, તસ્મિં બન્ધના મુત્તે અસ્સ પારાજિકં સિયા’’તિ યથાવુત્તો એવ નયો. એતેસુ સબ્બેસુ
વેહાસટ્ઠકથાવણ્ણના.
૯૮. ઉદકે નિધિટ્ઠાનં ગચ્છતોતિ સમ્બન્ધો. અગમ્ભીરોદકે નિધિટ્ઠાનં પદવારેન ગચ્છતો પદે પદે પુબ્બપયોગે દુક્કટં હોતીતિ યોજના. ગમ્ભીરે પન તથાતિ ‘‘પદવારેન ગચ્છતો દુક્કટ’’ન્તિ યથાવુત્તમતિદિસતિ. ગચ્છતોતિ તરતો, હત્થં અચાલેત્વા તરન્તસ્સ પદવારગણનાય, હત્થેન ચ વાયમન્તસ્સ ‘‘પદવારેના’’તિ ઇદં ઉપલક્ખણન્તિ કત્વા હત્થવારગણનાય પદવારગણનાય દુક્કટાનિ વેદિતબ્બાનિ. તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘ગમ્ભીરે હત્થેહિ વા પાદેહિ વા પયોગં કરોન્તસ્સ હત્થવારેહિ વા પદવારેહિ વા પયોગે પયોગે દુક્કટ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૮).
ઉમ્મુજ્જનાદિસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન નિમુજ્જનં સઙ્ગણ્હાતિ. એત્થાપિ ‘‘તથા’’તિ અનુવત્તમાનત્તા પયોગે પયોગે દુક્કટન્તિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. નિહિતકુમ્ભિયા ગહણત્થં નિમુજ્જનુમ્મુજ્જનેસુપિ હત્થવારેન, પદવારેન, હત્થપદવારેહિ ચ દુક્કટમેવાતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘એસેવ નયો કુમ્ભિગહણત્થં નિમુજ્જનુમ્મુજ્જનેસૂ’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૮).
ઇમિસ્સા ગાથાય ‘‘નિધિટ્ઠાનં ગચ્છતો દુક્કટ’’ન્તિ વચનતો તથા ગચ્છન્તસ્સ ઉદકસપ્પચણ્ડમચ્છદસ્સનેન ભાયિત્વા પલાયન્તસ્સ ગમનસ્સ અતદત્થત્તા અનાપત્તીતિ બ્યતિરેકેન
૯૯. તત્થ જાતકપુપ્ફેસૂતિ તસ્મિં જલે રુળ્હેસુ ઉપ્પલાદિકુસુમેસુ, નિદ્ધારણે ભુમ્મં. યેન પુપ્ફેનાતિ નિદ્ધારિતબ્બં. છિન્દતોતિ એત્થ વત્તમાનકાલવસેન અત્થં અગ્ગહેત્વા ‘‘છિન્નવતો’’તિ ભૂતવસેન અત્થો ગહેતબ્બો. એવં અગ્ગહિતે અન્તિમસ્સ પયોગસ્સ યાવ અનુપરમો, થુલ્લચ્ચયારહત્તા પારાજિકવચનસ્સ વત્થુવિરોધિતાય ચ ઇમસ્સેવ પચ્છિમકુસુમસ્સ કન્તનકાલે પુપ્ફનાળપસ્સે તચમત્તેપિ અચ્છિન્ને પારાજિકં નત્થીતિ દસ્સેતું ‘‘એકનાળ…પે॰… પરિરક્ખતી’’તિ એત્થેવ અનન્તરે વુચ્ચમાનનયસ્સ વિરુદ્ધત્તા ચ ઇમં વિનિચ્છયં દસ્સેતું લિખિતસ્સ ‘‘યસ્મિં પુપ્ફે વત્થુ પૂરતિ, તસ્મિં છિન્નમત્તે પારાજિક’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૮) અટ્ઠકથાવચનસ્સ વિરુદ્ધત્તા ચ વત્તમાનકાલમગહેત્વા ભૂતકાલસ્સેવ ગહેતબ્બત્તા ‘‘કદા દેવદત્ત આગતોસી’’તિ પઞ્હસ્સ ‘‘એસોહમાગચ્છામિ, આગચ્છન્તં મા મં વિજ્ઝા’’તિ ઉત્તરે વિય વત્તમાનસમીપે વત્તમાનેવાતિ ભૂતે વત્તમાનબ્યપદેસતો વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.
૧૦૦. ‘‘ઉપ્પલજાતિયા’’તિ ઇમિના ‘‘પદુમજાતિયા’’તિ બ્યતિરેકતો વુત્તત્તા ‘‘પદુમજાતિકાનં પન દણ્ડે છિન્ને અબ્ભન્તરે સુત્તં અચ્છિન્નમ્પિ રક્ખતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૯૮) અટ્ઠકથાનયો સઙ્ગહિતોતિ એકનાળસ્સ વા પસ્સેતિ ‘‘નાળસ્સ એકપસ્સે’’તિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધસુખત્થં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તતોતિ નાળતો.
૧૦૧. ભારબદ્ધકુસુમેસુ વિનિચ્છયસ્સ વક્ખમાનત્તા છિન્દિત્વા ઠપિતેસૂતિ અબદ્ધકુસુમવસેન ગહેતબ્બં. પુબ્બે વુત્તનયેનાતિ તત્રજાતકકુસુમેસુ વુત્તવિનિચ્છયાનુસારેન. ‘‘યેન પુપ્ફેન પૂરતિ, તસ્મિં છિન્નમત્તે’’તિ અવત્વા ગહિતમત્તે પારાજિકન્તિ યોજના ચેત્થ વિસેસો.
૧૦૨. ભારં કત્વા બદ્ધાનિ ભારબદ્ધાનીતિ મજ્ઝપદલોપીસમાસો. પુપ્ફાનીતિ પાદગ્ઘનકાનિ છસ્વાકારેસૂતિ ઉદકે ઓસીદાપેતું સક્કુણેય્યત્તા અધોદિસાય સહ ચતસ્સો દિસા, ઉદ્ધન્તિ ઇમાસુ છસુ દિસાસુ, નિદ્ધારણે ભુમ્મં. કેનચિ આકારેનાતિ નિદ્ધારેતબ્બદસ્સનં. ઠાનાચાવનસ્સ સાધકતમત્તા કરણેયેવ કરણવચનં. નસ્સતીતિ પાદગ્ઘનકપુપ્ફાનં ઠાનાચાવનેન પારાજિકમાપજ્જિત્વા લોકિયલોકુત્તરાનં અનવસેસગુણાનં પતિટ્ઠાનભૂતં પાતિમોક્ખસંવરસીલં નાસેત્વા સયં ગુણમરણેન મીયતીતિ અત્થો.
૧૦૩. પુપ્ફાનં કલાપન્તિ પાદગ્ઘનકઉપ્પલાદિકુસુમકલાપં. ઉદકં ચાલેત્વાતિ યથા વીચિ ઉટ્ઠાતિ, તથા ચાલેત્વા. પુપ્ફટ્ઠાનાતિ પુપ્ફાનં ઠિતટ્ઠાના. ચાવેતીતિ કલાપં કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનેતિ. ‘‘પુપ્ફં ઠાના ચાવેતી’’તિ કત્થચિ પોત્થકેસુ પાઠો દિસ્સતિ. પુપ્ફકલાપસ્સેવ ગહિતત્તા પુરિમોયેવ ગહેતબ્બો.
૧૦૪. ‘‘એત્થ ગતં ગહેસ્સામી’’તિ સહ પાઠસેસેન યોજના. પરિકપ્પેતીતિ ‘‘એત્થ ગતં ગહેસ્સામી’’તિ ઠાનં પરિચ્છિન્દિત્વા રક્ખતીતિ ઠાનાચાવનેપિ સતિ સો પરિકપ્પો પારાજિકાપત્તિતો તં ભિક્ખું રક્ખતિ. ગતટ્ઠાનાતિ પુપ્ફકલાપેન ગતં સમ્પત્તઞ્ચ તં ઠાનઞ્ચાતિ વિગ્ગહો. ‘‘ઉદ્ધરન્તો’’તિ એતેન ‘‘પુપ્ફાનં કલાપ’’ન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ‘‘કતટ્ઠાના’’તિપિ પાઠો, કતા પુપ્ફાનં ઠાના ઉદ્ધરન્તોતિ સમ્બન્ધો. ઉદકં ચાલેત્વા વીચિયો ઉટ્ઠાપેત્વા વીચિપ્પહારેન ઉદકપિટ્ઠેન પરિકપ્પિતટ્ઠાનં સમ્પત્તં પુપ્ફકલાપં ઠિતટ્ઠાના ઉદ્ધરન્તો કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાના ચાવેન્તોતિ અત્થો. ‘‘ઠાના’’તિ ઇદં ‘‘ભટ્ઠો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધનીયં. ભટ્ઠો નામ પવુચ્ચતીતિ અત્તના સમાદાય રક્ખિયમાના પાતિમોક્ખસંવરસીલસઙ્ખાતસબ્બગુણરતનઙ્કુરાભિનિબ્બત્તટ્ઠાના પતિતો નામ હોતીતિ પવુચ્ચતિ.
૧૦૫. જલતો અચ્ચુગ્ગતસ્સાતિ એત્થ ‘‘પુપ્ફસ્સા’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. જલપિટ્ઠિતો અચ્ચુગ્ગતસ્સ પુપ્ફસ્સ સકલજલં ઠાનં, કદ્દમપિટ્ઠિતો પટ્ઠાય ઉદકપિટ્ઠિપરિયન્તં પુપ્ફદણ્ડેન ફરિત્વા ઠિતં સબ્બમુદકં ઠાનન્તિ વુત્તં હોતિ. ઉપ્પાટેત્વાતિ પુપ્ફગ્ગં આકડ્ઢિત્વા ઉપ્પીળેત્વા. તતોતિ તસ્મા પુપ્ફટ્ઠાનભૂતસકલજલરાસિતો. ઉજુન્તિ ઉજું કત્વા. ઉદ્ધરતોતિ ઉપ્પાટેન્તસ્સ.
૧૦૬. નાળન્તેતિ ઉપ્પાટિતપુપ્ફનાળસ્સ મૂલકોટિયા. જલતોતિ ઉદકપિટ્ઠિતો. મુત્તમત્તે
૧૦૭. તસ્સ
૧૦૮-૯. બળિસાદિમચ્છગ્ગહણોપકરણાનં વચનતો, જલે ઠિતમતમચ્છાનં વિનિચ્છયસ્સ ચ વક્ખમાનત્તા મચ્છેતિ જીવમાનકમચ્છાનં ગહણં. ઉપલક્ખણવસેન વા અવુત્તસમુચ્ચયત્થ વા-સદ્દેન વા ખિપકાદીનિ મચ્છવધોપકરણાનિ વુત્તાનેવાતિ દટ્ઠબ્બં. વત્થૂતિ પાદો. તસ્મિં મચ્છે. ઉદ્ધટોયેવ ઉદ્ધટમત્તો, મચ્છો, તસ્મિં. જલાતિ ઉદકતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનેત્વા ઉક્ખિત્તમત્તેતિ વુત્તં હોતિ.
૧૧૦. પુપ્ફાનં વિય મચ્છાનમ્પિ ઠિતટ્ઠાનમેવ ઠાનન્તિ અગ્ગહેત્વા સકલજલં ઠાનં કત્વા કસ્મા વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઠાનં સલિલજાનં હી’’તિઆદિ. સલિલે જાતા સલિલજા, ઇતિ પકરણતો મચ્છાયેવ વુચ્ચન્તિ. અત્થપ્પકરણસદ્દન્તરસન્નિધાનાદીહિ સદ્દા વિસેસત્થં વદન્તીતિ. હીતિ પસિદ્ધિયં. કેવલન્તિ અવધારણે, જલમેવાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિના બહિઉદકં નિવત્તિતં હોતિ. સકલં જલમેવ ઠાનં યસ્મા, તસ્મા સલિલટ્ઠં જલા વિમોચેન્તો પારાજિકો હોતીતિ હેતુહેતુમન્તભાવેન યોજના વેદિતબ્બા. આપન્નં પરાજેતીતિ પારાજિકા, આપત્તિ, સા એતસ્સ અત્થીતિ પારાજિકો, પુગ્ગલો.
૧૧૧. નીરં ઉદકં. વારિમ્હિ જલે જાતો વારિજો, ઇતિ પકરણતો મચ્છોવ ગય્હતિ. એતેનેવ આકાસે ઉપ્પતિતમચ્છો ભણ્ડગ્ઘેન વિનિદ્દિસેતિ દુક્કટાદિવત્થુનો
૧૧૨. તળાકેતિ સરસ્મિં, ઇમિના ચ વાપિપોક્ખરણિસોબ્ભાદિજલાસયા સઙ્ગય્હન્તિ. નદિયાતિ નિન્નગાય, ઇમિના ચ કન્દરાદયો સઙ્ગય્હન્તિ. નિન્નેતિ આવાટે. મચ્છવિસં નામાતિ એત્થ નામ-સદ્દો સઞ્ઞાયં. મચ્છવિસનામકં મદનફલાદિકં દટ્ઠબ્બં. ગતેતિ વિસપક્ખિપકે મચ્છઘાતકે ગતે.
૧૧૪. સામિકેસૂતિ વિસં યોજેત્વા ગતેસુ મચ્છસામિકેસુ. આહરન્તેસૂતિ આહરાપેન્તેસુ. ભણ્ડદેય્યન્તિ ભણ્ડઞ્ચ તં દેય્યઞ્ચાતિ વિગ્ગહો, અત્તના ગહિતવત્થું વા તદગ્ઘનકં વા ભણ્ડં દાતબ્બન્તિ અત્થો.
૧૧૫. મચ્છેતિ મતમચ્છે. સેસેતિ નમતમચ્છે.
૧૧૬. અમતેસુ ગહિતેસૂતિ પકરણતો લબ્ભતિ, નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મં. અનાપત્તિં વદન્તીતિ અદિન્નાદાનાપત્તિયા અનાપત્તિં વદન્તિ, મારણપ્પત્તિયા પાચિત્તિયં હોતેવ. અયઞ્ચ વિનિચ્છયો અરક્ખિતઅગોપિતેસુ અસ્સામિકતળાકાદીસુ વેદિતબ્બો.
ઉદકટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૧૭. નાવન્તિ એત્થ ‘‘નાવા નામ યાય તરતી’’તિ (પારા॰ ૯૯) વચનતો જલતારણારહં અન્તમસો એકમ્પિ વહન્તં રજનદોણિવેણુકલાપાદિકં નાવટ્ઠં નામ ભણ્ડં યં કિઞ્ચિ ઇન્દ્રિયબદ્ધં વા અનિન્દ્રિયબદ્ધં વા. ‘‘થેનેત્વા ગણ્હિસ્સામી’’તિ ઇમિના ‘‘થેય્યચિત્તસ્સા’’તિ ઇમમત્થં વિઞ્ઞાપેતિ. પાદુદ્ધારેતિ દુતિયપરિયેસનાદિઅત્થં ગચ્છન્તસ્સ પદે પદે. દોસાતિ દુક્કટાપત્તિયો. વુત્તાતિ ‘‘નાવટ્ઠં ભણ્ડં અવહરિસ્સામી’તિ થેય્યચિત્તો દુતિયં વા પરિયેસતિ ગચ્છતિ વા, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા॰ ૯૯) પદભાજનિયં ભગવતા વુત્તા, ઇમિના પુબ્બપયોગસહપયોગદુક્કટાનિ, ફન્દાપને થુલ્લચ્ચયં, ઠાનાચાવને પારાજિકઞ્ચ ઉપલક્ખણવસેન દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં.
૧૧૮. ચણ્ડસોતેતિ ‘‘બન્ધનમેવ ઠાન’’ન્તિ વુત્તટ્ઠાનપરિચ્છેદસ્સ કારણં દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં. યસ્મા ચણ્ડસોતે બદ્ધા, તસ્મા બન્ધનમેકમેવ ઠાનં મતન્તિ વુત્તં હોતિ. તસ્મિન્તિ બન્ધને. ધીરા વિનયધરા.
૧૧૯-૧૨૦. ‘‘નિચ્ચલે ઉદકે નાવ-મબન્ધનમવટ્ઠિત’’ન્તિ ઇમિના છધા ઠાનપરિચ્છેદસ્સ લબ્ભમાનત્તે કારણં દસ્સેતિ. નાવં કડ્ઢતો તસ્સ પારાજિકન્તિ સમ્બન્ધો. પુનપિ કિં કરોન્તોતિ આહ ‘‘એકેનન્તેન સમ્ફુટ્ઠ’’ન્તિઆદિ. તં નાવં અતિક્કામયતોતિ સમ્બન્ધો. એત્થાપિ ‘‘કડ્ઢિતવતો અતિક્કમિતવતો’’તિ ભૂતવસેન અત્થો યોજેતબ્બો. યમેત્થ વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.
૧૨૧. એવં ચતુપસ્સાકડ્ઢને વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઉદ્ધં, અધો ચ ઉક્ખિપનઓસીદાપનેસુ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘તથા’’તિઆદિ. તથાતિ ‘‘તસ્સ પારાજિક’’ન્તિ આકડ્ઢતિ. કસ્મિં ‘‘ઉદ્ધં કેસગ્ગમત્તમ્પી’’તિઆદિ. અધોનાવાતલન્તિ નાવાતલસ્સ અધો અધોનાવાતલં, તસ્મિં ઉદ્ધં કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઉદકમ્હા વિમોચિતેતિ ઇમિના સમ્બન્ધો. તેન ફુટ્ઠં કેસગ્ગમત્તમ્પિ મુખવટ્ટિયા વિમોચિતેતિ યોજના. તેનાતિ અધોનાવાતલેન ફુટ્ઠે ઉદકે મુખવટ્ટિયા કરણભૂતાય કેસગ્ગમત્તમ્પિ વિમોચિતેતિ ગહેતબ્બં.
૧૨૨. તીરે બન્ધિત્વા પન નિચ્ચલે જલે ઠપિતા યા નાવા, તસ્સા નાવાય ઠાનં બન્ધનઞ્ચ ઠિતોકાસો ચાતિ દ્વિધા મતન્તિ યોજના.
૧૨૩. પુબ્બં પઠમં બન્ધનસ્સ વિમોચને થુલ્લચ્ચયં હોતીતિ યોજના. કેનચુપાયેનાતિ ‘‘પુરતો પચ્છતો વાપી’’તિઆદિક્કમેન યથાવુત્તોપાયછક્કેસુ યેન કેનચિ ઉપાયેનાતિ અત્થો. ઠાના ચાવેતિ નાવં.
૧૨૪. પઠમં ઠાના ચાવેત્વાતિ ‘‘પુરતો પચ્છતો વા’’તિઆદિના યથાવુત્તેસુ છસુ આકારેસુ અઞ્ઞતરેન આકારેન નાવં ઠપિતટ્ઠાનતો પઠમં ચાવેત્વા. એસેવ ચ નયોતિ નાવાય અટ્ઠકથાયં વુત્તવિનિચ્છયો સઙ્ગહિતો. આમસનફન્દાપનેસુ દુક્કટથુલ્લચ્ચયાનિ હેટ્ઠા કુમ્ભિયં વુત્તનયેનેવ ઞાતું સક્કુણેય્યત્તા ન વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બં. એવમુપરિપિ.
૧૨૫. ઉસ્સારેત્વાતિ નિકુજ્જિત્વાતિ અધોમુખં કત્વા. થલે ઠપિતાય નાવાય મુખવટ્ટિયા ફુટ્ઠોકાસો એવ ઠાનન્તિ યોજના. હીતિ વિસેસો, તેન જલટ્ઠતો થલટ્ઠાય નાવાય વુત્તં વિસેસં જોતેતિ.
૧૨૬. એત્થ અધો ઓસીદાપનસ્સ અલબ્ભમાનતાય તં વિના ઇતરેસં પઞ્ચન્નં આકારાનં વસેન ઠાનાચાવનં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઞેય્યો’’તિઆદિ. યતો કુતોચીતિ તિરિયં ચતસ્સન્નં, ઉપરિદિસાય ચ વસેન યં કિઞ્ચિ દિસાભિમુખં કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કમેન્તો.
૧૨૭. ઉક્કુજ્જિતાયપીતિ ઉદ્ધંમુખં ઠપિતાયપિ. ઘટિકાનન્તિ દારુખણ્ડાનં. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘ઞેય્યો ઠાનપરિચ્છેદો’’તિઆદિના વુત્તનયં અતિદિસતિ. સો પન ઉક્કુજ્જિત્વા ભૂમિયં ઠપિતનાવાય યુજ્જતિ. ઘટિકાનં ઉપરિ ઠપિતાય પન નાગદન્તેસુ ઠપિતકુન્તે વુત્તવિનિચ્છયો યુજ્જતિ.
૧૨૮. ‘‘થેય્યા’’તિ ઇદં ‘‘પાજેન્તસ્સા’’તિ વિસેસનં. તિત્થેતિ તિત્થાસન્નજલે. અરિત્તેનાતિ કેનિપાતેન. ફિયેનાતિ પાજનફલકેન. પાજેન્તસ્સાતિ પેસેન્તસ્સ. ‘‘તં પાજેતી’’તિપિ પાઠો દિસ્સતિ, તં નાવં યો પાજેતિ, તસ્સ પરાજયોતિ અત્થો.
૧૨૯-૩૦. છત્તન્તિ આતપવારણં. પણામેત્વાતિ યથા વાતં ગણ્હાતિ, તથા પણામેત્વા. ઉસ્સાપેત્વાવ ચીવરન્તિ ચીવરં ઉદ્ધં ઉચ્ચારેત્વા વા. ગાથાછન્દવસેન ‘વ’ઇતિ રસ્સત્તં. લઙ્કારસદિસન્તિ પસારિતપટસરિક્ખકં. સમીરણન્તિ માલુતં. ન દોસો તસ્સ વિજ્જતીતિ ઇદં વાતસ્સ
૧૩૧-૨. સયમેવ ઉપાગતન્તિ સમ્બન્ધો. ગામસમીપે તિત્થં ગામતિત્થં. તન્તિ નાવં. ઠાનાતિ છત્તેન વા ચીવરેન વા ગહિતવાતેન ગન્ત્વા ગામતિત્થે ઠિતટ્ઠાના. અચાલેન્તોતિ ફન્દાપનમ્પિ અકરોન્તો, ઇમિના થુલ્લચ્ચયસ્સાપિ અભાવં દસ્સેતિ. ‘‘અચાવેન્તો’’તિપિ પાઠો, ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અનપનેન્તોતિ અત્થો, ઇમિના પારાજિકાભાવં દસ્સેતિ. કિણિત્વાતિ મૂલેન વિક્કિણિત્વા. સયમેવ ચ ગચ્છન્તિન્તિ એત્થ ચ-કારો વત્તબ્બન્તરસમુચ્ચયે. તથા પણામિતછત્તેન વા ઉસ્સાપિતચીવરેન વા ગહિતવાતેન અત્તના ગચ્છન્તિં. ઠાના ચાવેતીતિ અત્તના ઇચ્છિતદિસાભિમુખં કત્વા પાજનવસેન ગમનટ્ઠાના ચાવેતિ.
નાવટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૩૩-૪. યન્તિ એતેનાતિ યાનં. રમયતીતિ રથો. વહતિ, વુય્હતિ, વહન્તિ એતેનાતિ વા વય્હં. ‘‘ઉપરિ મણ્ડપસદિસં પદરચ્છન્નં, સબ્બપાલિગુણ્ઠિમં વા છાદેત્વા’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૦૦) અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન કતં સકટં વય્હં નામ. સન્દમાનિકાતિ ‘‘ઉભોસુ પસ્સેસુ સુવણ્ણરજતાદિમયા ગોપાનસિયો દત્વા ગરુળપક્ખકનયેન કતા સન્દમાનિકા’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૦૦) અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન કતયાનવિસેસો. ઠાના ચાવનયોગસ્મિન્તિ ઠાના ચાવનપ્પયોગે.
૧૩૫-૬. દસટ્ઠાનાચાવનવસેન પારાજિકં વદન્તેહિ પઠમં ઠાનભેદસ્સ ઞાતબ્બત્તા તં દસ્સેત્વા આપત્તિભેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘યાનસ્સ દુકયુત્તસ્સા’’તિઆદિ. દુકયુત્તસ્સાતિ દુકં ગોયુગં યુત્તસ્સ યસ્સાતિ, યુત્તે યસ્મિન્તિ વા વિગ્ગહો. દસ ઠાનાનીતિ દ્વિન્નં ગોણાનં અટ્ઠ પાદા, દ્વે ચ ચક્કાનીતિ એતેસં દસન્નં પતિટ્ઠિતટ્ઠાનાનં વસેન દસ ઠાનાનિ વદેય્યાતિ અત્થો. એતેનેવ નયેન ચતુયુત્તાદિયાને અટ્ઠારસાતિ ઠાનભેદસ્સ નયો દસ્સિતો હોતિ. યાનં પાજયતોતિ સકટાદિયાનં પેસયતો. ‘‘ધુરેતિ યુગાસન્ને’’તિ અટ્ઠકથાય ગણ્ઠિપદે વુત્તં. રથીસાય યુગેન સદ્ધિં બન્ધનટ્ઠાનાસન્નેતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ધુર’’ન્તિ ચ યુગસ્સેવ નામં. ‘‘ધુરં છડ્ડેત્વા, ધુરં આરોપેત્વા’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૦૦) અટ્ઠકથાવચનતો તંસહચરિયાય સમ્બન્ધનટ્ઠાનમ્પિ
ગોણાનં પાદુદ્ધારે તસ્સ થુલ્લચ્ચયં વિનિદ્દિસેતિ યોજના. ઇદઞ્ચ ગોણાનં અવિલોમકાલં સન્ધાય વુત્તં. વિલોમકાલે સમ્ભવન્તં વિસેસં જોતેતું ‘‘થુલ્લચ્ચયં તુ’’ ઇચ્ચત્ર તુ-સદ્દેન અટ્ઠકથાયં ‘‘સચે પન ગોણા ‘નાયં અમ્હાકં સામિકો’તિ ઞત્વા ધુરં છડ્ડેત્વા આકડ્ઢન્તા તિટ્ઠન્તિ વા ફન્દન્તિ વા, રક્ખતિ તાવ. ગોણે પુન ઉજુકં પટિપાદેત્વા ધુરં આરોપેત્વા દળ્હં યોજેત્વા પાચનેન વિજ્ઝિત્વા પાજેન્તસ્સ વુત્તનયેનેવ તેસં પાદુદ્ધારેન થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ વુત્તવિસેસો સઙ્ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો. ચક્કાનં હીતિ એત્થ અધિકેન હિ-સદ્દેન ‘‘સચેપિ સકદ્દમે મગ્ગે એકં ચક્કં કદ્દમે લગ્ગં હોતિ, દુતિયં ચક્કં ગોણા પરિવત્તેન્તા પવત્તેન્તિ, એકસ્સ પન ઠિતત્તા ન તાવ અવહારો હોતિ. ગોણે પન પુન ઉજુકં પટિપાદેત્વા પાજેન્તસ્સ અટ્ઠકથાયં વુત્તવિસેસો દસ્સિતો હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.
૧૩૭-૯. એત્તાવતા યુત્તયાનવિનિચ્છયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અયુત્તયાનવિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘અયુત્તકસ્સા’’તિઆદિ. ધુરેન ઉપત્થમ્ભનિયં ઠિતસ્સ તસ્સ અયુત્તકસ્સાપિ ચ યાનકસ્સ ઉપત્થમ્ભનિચક્કકાનં વસેન તીણેવ ઠાનાનિ ભવન્તીતિ યોજના. તત્થ અયુત્તકસ્સાતિ ગોણેહિ અયુત્તકસ્સ. ધુરેનાતિ યથાવુત્તનયેન ધુરયુત્તટ્ઠાનસમીપદેસેન, સકટસીસેનાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપત્થમ્ભનિયન્તિ સકટસીસોપત્થમ્ભનિયા ઉપરિ ઠિતસ્સ. ઉપત્થમ્ભયતિ ધુરન્તિ ઉપત્થમ્ભની. સકટસ્સ પચ્છિમભાગોપત્થમ્ભનત્થં દીયમાનં દણ્ડદ્વયં પચ્છિમોપત્થમ્ભની નામ, પુરિમભાગસ્સ દીયમાનસ્સ ઉપત્થમ્ભની પુરિમોપત્થમ્ભની નામાતિ અયમુપત્થમ્ભનીનં વિસેસો. ઇધ પુરિમોપત્થમ્ભની અધિપ્પેતા. ‘‘ઉપત્થમ્ભનિચક્કકાનં વસેન તીણેવ ઠાનાની’’તિ ઇદં હેટ્ઠા અકપ્પકતાય ઉપત્થમ્ભનિયા વસેન વુત્તં, કપ્પકતાય પન વસેન ‘‘ચત્તારી’’તિ વત્તબ્બં.
‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘ઠાનાનિ તીણેવા’’તિ આકડ્ઢતિ, દારુચક્કદ્વયવસેન તીણિ ઠાનાનીતિ અત્થો. ‘‘દારૂન’’ન્તિ ઇમિના બહુવચનનિદ્દેસેન રાસિકતદારૂનં દારુકસ્સ એકસ્સાપિ ફલકસ્સાપિ ગહણં વેદિતબ્બં. ‘‘ભૂમિયમ્પિ ધુરેનેવ, તથેવ ઠપિતસ્સ ચા’’તિ ઇમિના ઉપરિટ્ઠપિતસ્સ ચાતિ ચ-કારં ‘‘ભૂમિયં ઠપિતસ્સા’’તિ એત્થાપિ યોજેત્વા સમુચ્ચયં કાતું સક્કાતિ. તત્થ અધિકવચનેન ચ-કારેન અટ્ઠકથાયં ‘‘યં પન અયુત્તકં ધુરે એકાય, પચ્છતો
પુરતો પચ્છતો વાપીતિ એત્થ ‘‘કડ્ઢિત્વા’’તિ પાઠસેસો. અપિ-સદ્દેન ‘‘ઉક્ખિપિત્વાપી’’તિ અવુત્તં સમુચ્ચિનોતિ. યો પન પુરતો કડ્ઢિત્વા ઠાના ચાવેતિ, યો વા પન પચ્છતો કડ્ઢિત્વા ઠાના ચાવેતિ, યો વા પન ઉક્ખિપિત્વા ઠાના ચાવેતીતિ યોજના. તિણ્ણન્તિ ઇમે તયો ગહિતા, ‘‘તેસ’’ન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ, તેસં તિણ્ણં પુગ્ગલાનન્તિ વુત્તં હોતિ. કદા કિં હોતીતિ આહ ‘‘થુલ્લચ્ચયં તુ…પે॰… પરાજયો’’તિ. ‘‘ઠાના ચાવે’’તિ ઇદં ‘‘થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ ઇમિનાપિ સમ્બન્ધનીયં. તુ-સદ્દસ્સ વિસેસજોતનત્થં ઉપાત્તત્તા સાવસેસટ્ઠાનાચાવને ફન્દાપનથુલ્લચ્ચયં, નિરવસેસટ્ઠાનાચાવને પન કતે ઠાનાચાવનપારાજિકા વુત્તા હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.
૧૪૦. અક્ખાનં સીસકેહીતિ અક્ખસ્સ ઉભયકોટીહિ. ‘‘જાત્યાખ્યાયમેકસ્મિં બહુવચનમઞ્ઞતરાય’’મિતિ વચનતો એકસ્મિં અત્થે બહુવચનં યુજ્જતિ. ‘‘ઠિતસ્સા’’તિ એતસ્સ વિસેસનસ્સ ‘‘યાનસ્સા’’તિ વિસેસિતબ્બં સામત્થિયા લબ્ભતિ. ‘‘ઠાનાનિ દ્વે’’તિ વુત્તત્તા યથા સકટધુરં ભૂમિં ન ફુસતિ, એવં ઉચ્ચતરેસુ દ્વીસુ તુલાદિદારૂસુ દ્વે અક્ખસીસે આરોપેત્વા ઠપિતં યાનમેવ ગય્હતિ.
૧૪૧. કડ્ઢન્તોતિ દ્વિન્નં અક્ખસીસાનં આધારભૂતેસુ દારૂસુ ઘંસિત્વા ઇતો ચિતો ચ કડ્ઢન્તો. ઉક્ખિપન્તોતિ ઉજું ઠિતટ્ઠાનતો ઉચ્ચારેન્તો. ફુટ્ઠોકાસચ્ચયેતિ ફુટ્ઠોકાસતો અઞ્ઞસ્સાતિ યથાવુત્તપ્પકારતો ઇતરસ્સ. યસ્સ કસ્સચિ રથાદિકસ્સ યાનસ્સ.
૧૪૨. અક્ખુદ્ધીનન્તિ ચતુન્નં અક્ખરુદ્ધનકઆણીનં. અક્ખસ્સ ઉભયકોટીસુ ચક્કાવુણનટ્ઠાનતો ધુરસ્સાતિ ધુરબન્ધનટ્ઠાનાસન્નસ્સ રથસીસગ્ગસ્સ. તં યાનં. વા-સદ્દેન પસ્સે વા ગહેત્વા કડ્ઢન્તો, મજ્ઝે વા ગહેત્વા ઉક્ખિપેન્તોતિ કિરિયન્તરં વિકપ્પેતિ. ગહેત્વાતિ એત્થ ‘‘કડ્ઢન્તો’’તિ પાઠસેસો. ઠાના ચાવેતીતિ ઉદ્ધીસુ ગહેત્વા કડ્ઢન્તો અત્તનો દિસાય ઉદ્ધિઅન્તેન ફુટ્ઠટ્ઠાનં ઇતરેન ઉદ્ધિપરિયન્તેન કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામેતિ.
‘‘ઉદ્ધીસુ વા’’તિ સાસઙ્કવચનેન અનુદ્ધિકયાનસ્સાપિ વિજ્જમાનત્તં સૂચિતં હોતિ. અટ્ઠકથાયં ‘‘અથ ઉદ્ધિખાણુકા ન હોન્તિ, સમમેવ બાહં કત્વા મજ્ઝે વિજ્ઝિત્વા અક્ખસીસાનિ પવેસિતાનિ હોન્તિ, તં હેટ્ઠિમતલસ્સ સમન્તા સબ્બં પથવિં ફુસિત્વા તિટ્ઠતિ, તત્થ ચતૂસુ દિસાસુ, ઉદ્ધઞ્ચ ફુટ્ઠટ્ઠાનાતિક્કમવસેન પારાજિકં વેદિતબ્બ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૦૦) વુત્તવિનિચ્છયઞ્ચ બ્યતિરેકવસેન સઙ્ગણ્હાતિ.
૧૪૩. નાભિયાતિ નાભિમુખેન. એકમેવ સિયા ઠાનન્તિ એકં નાભિયા ફુટ્ઠટ્ઠાનમેવ ઠાનં ભવતીતિ અત્થો. ‘‘એકમસ્સ સિયા ઠાન’’ન્તિ પોત્થકેસુ દિસ્સતિ, તતો પુરિમપાઠોવ સુન્દરતરો. પરિચ્છેદોપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો વિસેસત્થજોતકો, પરિચ્છેદો પનાતિ અત્થો. પઞ્ચધાતિ નાભિયા ચતુપસ્સપરિયન્તં, ઉદ્ધઞ્ચ પઞ્ચધા, ઠાનાચાવનાકારો હોતીતિ અત્થો.
૧૪૪. ઠાનાનિ દ્વેતિ નેમિયા, નાભિયા ચ ફુટ્ઠટ્ઠાનવસેન દ્વે ઠાનાનિ. અસ્સાતિ ચક્કસ્સ. તેસં દ્વિન્નં ઠાનાનં. ભિત્તિઆદિં અપસ્સાય ઠપિતચક્કસ્સાપિ હિ અટ્ઠકથાયં વુત્તો અયમ્પિ વિનિચ્છયો વુત્તો, યોપિ ઇમિના ચ પાઠેન દસ્સિતો હોતિ.
૧૪૫. અનારક્ખન્તિ સામિકેન અસંવિહિતારક્ખં. અધોદેત્વાતિ ગોણે અપેસેત્વા. વટ્ટતિ, પારાજિકં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. સામિકે આહરાપેન્તે પન ભણ્ડદેય્યં હોતિ.
યાનટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૪૬. ભારટ્ઠકથાય સીસક્ખન્ધકટોલમ્બવસાતિ એવંનામકાનં સરીરાવયવાનં વસેન ભારો સીસં, એત્થન્તરે ઠિતભારો સીસભારો નામ.
ઉભોસુ પસ્સેસુ કણ્ણચૂળિકાહિ પટ્ઠાય હેટ્ઠા, કપ્પરેહિ પટ્ઠાય ઉપરિ, પિટ્ઠિગલાવટ્ટતો ચ ગલવાટકતો ચ પટ્ઠાય હેટ્ઠા, પિટ્ઠિવેમજ્ઝાવટ્ટતો ચ ઉરપરિચ્છેદમજ્ઝે હદયઆવાટતો ચ પટ્ઠાય ઉપરિ ખન્ધો, એત્થન્તરે ઠિતભારો ખન્ધભારો નામ.
પિટ્ઠિવેમજ્ઝાવટ્ટતો કટિપરિચ્છેદો, એત્થન્તરે સમન્તતો સરીરે ઠિતભારો કટિભારો નામ.
કપ્પરતો પટ્ઠાય પન હેટ્ઠા યાવ હત્થનખસિખા, અયં ઓલમ્બકપરિચ્છેદો, એત્થન્તરે ઠિતભારો ઓલમ્બકો નામ.
ભરતીતિ ભારો, ભરતિ એતેન, એતસ્મિન્તિ વા ભારો, ઇતિ યથાવુત્તસીસાદયો અવયવા વુચ્ચન્તિ. ભારે તિટ્ઠતીતિ ભારટ્ઠં. ઇતિ સીસાદીસુ ઠિતં ભણ્ડં વુચ્ચતિ. ‘‘ભારોયેવ ભારટ્ઠ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૦૧) અટ્ઠકથાવચનતો ભરીયતીતિ ભારો, કમ્મનિ સિદ્ધેન ભાર-સદ્દેન ભણ્ડમેવ વુચ્ચતિ.
૧૪૭. સિરસ્મિંયેવાતિ યથાપરિચ્છિન્ને સિરસિ એવ. સારેતીતિ અનુક્ખિપન્તો ઇતો ચિતો ચ સારેતિ. થુલ્લચ્ચયં સિયાતિ ફન્દાપનથુલ્લચ્ચયં ભવેય્ય.
૧૪૮. ખન્ધન્તિ યથાપરિચ્છિન્નમેવ ખન્ધં. ઓરોપિતેતિ ઓહારિતે. સીસતોતિ એત્થ ‘‘ઉદ્ધ’’ન્તિ પાઠસેસો, યથાપરિચ્છિન્નસીસતો ઉપરીતિ અત્થો. કેસગ્ગમત્તમ્પીતિ કેસગ્ગમત્તં દૂરં કત્વા. પિ-સદ્દો પગેવ તતો અધિકન્તિ દીપેતિ. મોચેન્તોપીતિ કેસગ્ગેન અફુસન્તં અપનેન્તો. એત્થાપિ પિ-સદ્દેન ન કેવલં ખન્ધં ઓરોપેન્તસ્સેવ પારાજિકં, અપિચ ખો મોચેન્તોપિ ‘‘સીસતો મોચેન્તો’’તિ ઇમિનાવ એકદેસવસેન સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.
૧૪૯-૫૦. એવં ‘‘ભાર’’ન્તિઆદિ. સુદ્ધમાનસોતિ પાતરાસાદિકારણેન અથેય્યચિત્તો, હત્થગતભારં થેય્યચિત્તેન ભૂમિયં ઠપનનિસ્સજ્જનાદિં કરોન્તસ્સ હત્થતો મુત્તમત્તે પારાજિકન્તિ ઇદમેતેન ઉપલક્ખિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.
એત્થ વુત્તનયેનેવાતિ સીસભારઓલમ્બકભારેસુ વુત્તાનુસારેન. સેસેસુપિ ભારેસૂતિ ખન્ધભારાદિકેસુપિ. મતિસારેન સારમતિના. વેદિતબ્બો વિનિચ્છયોતિ યથાપરિચ્છિન્નેસુ ઠાનેસુ ઠિતં પાદગ્ઘનકં યં કિઞ્ચિ વત્થું થેય્યચિત્તેન ‘‘ગણ્હિસ્સામી’’તિ આમસન્તસ્સ દુક્કટં, ઠાના અચાવેત્વા ફન્દાપેન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં, યથાપરિચ્છિન્નટ્ઠાનાતિક્કમનવસેન વા ઉદ્ધંઉક્ખિપનવસેન વા ઠાના ચાવેન્તસ્સ પારાજિકં હોતીતિ અયં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ અત્થો.
ભારટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૫૧-૩. ઇદાનિ આરામટ્ઠવિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘દુક્કટ’’ન્તિઆદિ. આરામન્તિ ચમ્પકાદિપુપ્ફારામઞ્ચ અમ્બાદિફલારામઞ્ચાતિ દ્વીસુ આરામેસુ યં કઞ્ચિ આરામં. આરમન્તિ એત્થ પુપ્ફાદિકામિનોતિ વિગ્ગહો, તં આરામં, અભિ-સદ્દયોગે ઉપયોગવચનં. અભિયુઞ્જતોતિ પરાયત્તભાવં જાનન્તો ‘‘મમ સન્તક’’ન્તિ અટ્ટં કત્વા ગણ્હિતું થેય્યચિત્તેન સહાયાદિભાવત્થં દુતિયકપરિયેસનાદિવસેન અભિયુઞ્જન્તસ્સ દુક્કટં મુનિના વુત્તન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધનીયં, અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગત્તા સહપયોગગણનાય દુક્કટન્તિ ભગવતા ધમ્મં ચરન્તોતિ અટ્ટં કરોન્તો. પરં સામિકં પરાજેતિ ચે, સયં સાસનતો પરાજિતોતિ યોજના.
તસ્સાતિ ભણ્ડસામિનો. વિમતિં જનયન્તસ્સાતિ ‘‘ઇમિના સહ અટ્ટં કત્વા મમ સન્તકં લભિસ્સામિ
સામિનો ધુરનિક્ખેપેતિ ‘‘અયં થદ્ધો કક્ખળો જીવિતબ્રહ્મચરિયન્તરાયમ્પિ મે કરેય્ય, અલં દાનિ મય્હં ઇમિના આરામેના’’તિ સામિનો ધુરનિક્ખેપે સતિ, અત્તનો ‘‘ન દસ્સામી’’તિ ધુરનિક્ખેપે ચાતિ યોજના. એવં ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપે પારાજિકં. તસ્સાતિ અભિયુઞ્જન્તસ્સ. સબ્બેસં કૂટસક્ખીનઞ્ચાતિ ચ-કારો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો. ચોરસ્સ અસ્સામિકભાવં ઞત્વાપિ તદાયત્તકરણત્થં યં કિઞ્ચિ વદન્તા કૂટસક્ખિનો, તેસં સબ્બેસમ્પિ ભિક્ખૂનં પારાજિકં હોતીતિ અત્થો.
આરામટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૫૪. વિહારટ્ઠકથાયં વિહારન્તિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘પરિવેણં વા, આવાસં વા’’તિ ચ ગહેતબ્બં. સઙ્ઘિકન્તિ ચાતુદ્દિસં સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ ભિક્ખૂનં દિન્નત્તા સઙ્ઘસન્તકં. કઞ્ચીતિ ખુદ્દકં, મહન્તં વાતિ અત્થો. અચ્છિન્દિત્વાન ગણ્હિતું અભિયુઞ્જન્તસ્સ પારાજિકા ન સિજ્ઝતીતિપિ પાઠસેસયોજના. હેતું દસ્સેતિ ‘‘સબ્બેસં ધુરનિક્ખેપાભાવતો’’તિ, સબ્બસ્સેવ ચાતુદ્દિસિકસઙ્ઘસ્સ ધુરનિક્ખેપસ્સ અસમ્ભવતોતિ અત્થો. ‘‘વિહાર’’ન્તિ એત્તકમેવ અવત્વા ‘‘સઙ્ઘિક’’ન્તિ વિસેસનેન દીઘભાણકાદિભેદસ્સ ગણસ્સ, એકપુગ્ગલસ્સ વા દિન્નવિહારાદિં અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હન્તે ધુરનિક્ખેપસમ્ભવા પારાજિકન્તિ વુત્તં હોતિ. એત્થ વિનિચ્છયો આરામે વિય
વિહારટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૫૫-૬. ખેત્તટ્ઠે સીસાનીતિ વલ્લિયો. નિદમ્પિત્વાનાતિ યથા ધઞ્ઞમત્તં હત્થગતં હોતિ, તથા કત્વા. અસિતેનાતિ દાત્તેન. લાયિત્વાતિ દાયિત્વા. સબ્બકિરિયાપદેસુ ‘‘સાલિઆદીનં સીસાની’’તિ સમ્બન્ધનીયં. સાલિઆદીનં સીસાનિ નિદમ્પિત્વા ગણ્હતો યસ્મિં બીજે ગહિતે વત્થુ પૂરતિ, તસ્મિં બન્ધના મોચિતે તસ્સ પારાજિકં ભવેતિ યોજના. અસિતેન લાયિત્વા ગણ્હતો બીજેતિ વીહાદિફલે. વત્થુ પૂરતીતિ પાદગ્ઘનકં હોતીતિ. મુટ્ઠિયન્તિ સીસમુટ્ઠિયં, બીજમુટ્ઠિયં વા. બન્ધના મોચિતેતિ બન્ધનટ્ઠાનતો મોચિતે.
૧૫૭. દણ્ડો વાતિ વત્થુપૂરકવીહિદણ્ડો વા. અચ્છિન્નો રક્ખતીતિ સમ્બન્ધો. તચો વાતિ તસ્સ દણ્ડસ્સ એકપસ્સે છલ્લિ વા અચ્છિન્નો રક્ખતિચ્ચેવ સમ્બન્ધો. વા-ગ્ગહણેન ઇધાવુત્તં અટ્ઠકથાગતં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૦૪) ‘‘વાકો’’તિ ઇદં સઙ્ગણ્હાતિ. વાકો નામ દણ્ડે વા તચે વા બાહિરં. ઇધાપિ તચો વા અચ્છિન્નો રક્ખતીતિ યોજના. વીહિનાળમ્પિ વાતિ ગહિતધઞ્ઞસાલિસીસેન પતિટ્ઠિતં વીહિકુદ્રૂસાદિગચ્છાનં નાળં, તચગબ્ભોતિ વુત્તં હોતિ. દીઘન્તિ દીઘં ચે હોતિ. ‘‘અનિક્ખન્તોવા’’તિ ઇમિના ‘‘દણ્ડો’’તિ સમ્બન્ધો. ‘‘તતો’’તિ પાઠસેસો. તતો રક્ખતીતિ તં ભિક્ખું દુક્કટથુલ્લચ્ચયપારાજિકવત્થૂનં અનુરૂપાપત્તિતો પાલેતિ. મુત્તો ચે, ન રક્ખતીતિ અત્થો.
વુત્તઞ્ચેતં અટ્ઠકથાયં ‘‘વીહિનાળં દીઘમ્પિ હોતિ, યાવ અન્તોનાળતો વીહિસીસદણ્ડકો ન નિક્ખમતિ, તાવ રક્ખતિ. કેસગ્ગમત્તમ્પિ નાળતો દણ્ડકસ્સ હેટ્ઠિમતલે નિક્ખન્તમત્તે ભણ્ડગ્ઘવસેન કારેતબ્બો’’તિ (પારા॰ ૧.૧૦૪). તથા ઇમિનાવ વિનિચ્છયેન અટ્ઠકથાયં ‘‘લાયિતબ્બવત્થુપૂરકવીહિસીસમુટ્ઠિયા મૂલે છિન્નેપિ સીસેસુ અચ્છિન્નવીહિસીસગ્ગેહિ સદ્ધિં જટેત્વા ઠિતેસુ રક્ખતિ, જટં વિજટેત્વા વિયોજિતેસુ યથાવુત્તપારાજિકાદિઆપત્તિયો હોન્તી’’તિ એવમાદિકો વિનિચ્છયો ચ સૂચિતોતિ ગહેતબ્બો.
૧૫૮. મદ્દિત્વાતિ વીહિસીસાનિ મદ્દિત્વા. પપ્ફોટેત્વાતિ ભુસાદીનિ ઓફુનિત્વા. ઇતો સારં ગણ્હિસ્સામીતિ પરિકપ્પેતીતિ યોજના. ઇતોતિ વીહિસીસતો. સારં ગણ્હિસ્સામીતિ સારભાગં આદિયિસ્સામિ. સચે પરિકપ્પેતીતિ યોજના. રક્ખતીતિ વત્થુપહોનકપ્પમાણં દાત્તેન લાયિત્વા વા હત્થેન છિન્દિત્વા વા ઠાના ચાવેત્વા ગહિતમ્પિ યાવ પરિકપ્પો ન નિટ્ઠાતિ, તાવ આપત્તિતો રક્ખતીતિ અત્થો.
૧૫૯. મદ્દનેપીતિ વીહિસીસમદ્દનેપિ. ઉદ્ધરણેપીતિ પલાલાપનયનેપિ. પપ્ફોટનેપીતિ ભુસાદિકચવરાપનયનેપિ દોસો નત્થીતિ અગ્ઘવસેન પારાજિકાદિઆપત્તિયો ન ભવન્તિ, સહપયોગદુક્કટં પન હોતેવ. અત્તનો…પે॰… પરાજયોતિ
૧૬૦. એત્તાવતા ‘‘ખેત્તટ્ઠં નામ ભણ્ડં ખેત્તે ચતૂહિ ઠાનેહિ નિક્ખિત્તં હોતિ ભૂમટ્ઠં થલટ્ઠં આકાસટ્ઠં વેહાસટ્ઠ’’ન્તિ (પારા॰ ૧૦૪) વુત્તાનિ ખેત્તટ્ઠાનિ ચત્તારિ યથાવુત્તસદિસાનીતિ તાનિ પહાય ‘‘તત્થજાતક’’ન્તિઆદિ પાળિયં આગતે તત્રજાતે વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘ખેત્તં નામ યત્થ પુબ્બણ્ણં વા અપરણ્ણં વા જાયતી’’તિ (પારા॰ ૧૦૪) એવમાગતે ખેત્તેપિ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘જાન’’ન્તિઆદિ. જાનન્તિ પરસન્તકભાવં જાનન્તો. ખીલન્તિ અપ્પિતક્ખરં વા ઇતરં વા પાસાણાદિખીલં. સઙ્કામેતીતિ પરાયત્તભૂમિં સામિકા યથા પસ્સન્તિ, તથા વા અઞ્ઞથા વા અત્તનો સન્તકં કાતુકામતાય કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાનં યથા સસન્તકં હોતિ, તથા થેય્યચિત્તેન નિખણતીતિ અત્થો.
૧૬૧. તં પારાજિકત્તં તસ્સ કદા હોતીતિ આહ ‘‘સામિકાનં તુ ધુરનિક્ખેપને સતી’’તિ. ‘‘હોતી’’તિ પાઠસેસો. તુ-સદ્દેન ‘‘અત્તનો વા’’તિ વિસેસસ્સ સઙ્ગહિતત્તા સામિનો નિરાલયભાવસઙ્ખાતધુરનિક્ખેપે ચ ‘‘સામિકસ્સ ન દસ્સામી’’તિ અત્તનો ધુરનિક્ખેપે ચ તસ્સ પારાજિકત્તં હોતીતિ અત્થો. એવમુદીરિતન્તિ ‘‘કેસગ્ગમત્તમ્પી’’તિ એવં નિયમિતં કથિતં.
૧૬૨. યા પનાતિ યા ભૂમિ પન. તેસુ દ્વીસુ ખીલેસુ. આદો થુલ્લચ્ચયન્તિ પઠમે ખીલે સઙ્કામિતે સો ભિક્ખુ થુલ્લચ્ચયં આપજ્જતિ. દુતિયેતિ દુતિયે ખીલે સઙ્કામિતે પરાજયો
૧૬૩-૪. ‘‘મમેદં સન્તક’’ન્તિ ઞાપેતુકામોતિ સમ્બન્ધો. પરસન્તકાય ભૂમિયા પરાયત્તભાવં ઞત્વાવ થેય્યચિત્તેન કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાનં ગણ્હિતુકામતાય ‘‘એત્તકં ઠાનં મમ સન્તક’’ન્તિ યેહિ દ્વીહિ પયોગેહીતિ સબ્બપચ્છિમકેહિ રજ્જુપસારણયટ્ઠિપાતનાનમઞ્ઞતરેહિ દ્વીહિ પયોગેહિ. તેસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં.
ઇધ રજ્જું વાપીતિ વિકપ્પત્થવા-સદ્દેન ‘‘યટ્ઠિં વા’’તિ યોજેતબ્બેપિ અવુત્તસમુચ્ચયત્થં અધિકવચનભાવેન વુત્તપિ-સદ્દેન ઇધાવુત્તમરિયાદવતીનં વિનિચ્છયસ્સ ઞાપિતત્તા યથાવુત્તરજ્જુયટ્ઠિવિનિચ્છયેસુ વિય પરસન્તકાય ભૂમિયા કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાનં થેય્યચિત્તેન ગણ્હિતુકામતાય વતિપાદે નિખણિત્વા વા સાખામત્તેન વા વતિં કરોન્તસ્સ મરિયાદં વા બન્ધન્તસ્સ પાકારં વા ચિનન્તસ્સ પંસુમત્તિકા વા વડ્ઢેન્તસ્સ પુબ્બપયોગે પાચિત્તિયટ્ઠાને પાચિત્તિયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચ સહપયોગે કેવલદુક્કટઞ્ચ પચ્છિમપયોગેસુ દ્વીસુ પઠમપયોગે થુલ્લચ્ચયઞ્ચ અવસાનપયોગે પારાજિકઞ્ચ હોતીતિ વિનિચ્છયોપિ સઙ્ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બં.
ખેત્તટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૬૫. વત્થટ્ઠાદીસુ વત્થટ્ઠસ્સાતિ એત્થ ‘‘વત્થુ નામ આરામવત્થુ વિહારવત્થૂ’’તિ (પારા॰ ૧૦૫) પદભાજને વુત્તત્તા પુપ્ફાદિઆરામે ખેત્તટ્ઠેતિ એત્થાપિ અયમેવ સમાસોતિ ખેત્તે ચ ખેત્તટ્ઠે ચાતિ ગહેતબ્બં. નાવટ્ઠાદિવોહારેપિ એસેવ નયો. ગામટ્ઠેપિ ચાતિ ‘‘ગામટ્ઠં નામ ભણ્ડં ગામે ચતૂહિ ઠાનેહિ નિક્ખિત્તં હોતિ ભૂમટ્ઠં…પે॰… વેહાસટ્ઠ’’ન્તિ (પારા॰ ૧૦૬) વુત્તે ચતુબ્બિધે ગામટ્ઠભણ્ડેપીતિ અત્થો.
વત્થટ્ઠગામટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૬૬. અરઞ્ઞટ્ઠકથાયં ‘‘તિણં વા’’તિઆદિપદાનં ‘‘તત્થજાતક’’ન્તિ પદેન સમ્બન્ધો. તત્થજાતકન્તિ ‘‘અરઞ્ઞં નામ યં મનુસ્સાનં પરિગ્ગહિતં હોતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૦૭) વચનતો તત્થજાતં યં કિઞ્ચિ મનુસ્સસન્તકં સામિકાનં અકામા અગહેતબ્બતો સારક્ખે અરઞ્ઞે ઉપ્પન્નન્તિ અત્થો. તિણં વાતિ પરેહિ લાયિત્વા ઠપિતં વા અત્તના લાયિતબ્બં વા ગેહચ્છાદનારહં તિણં વા. પણ્ણં વાતિ એવરૂપમેવ ગેહચ્છાદનારહં તાલપણ્ણાદિપણ્ણં વા. લતં વાતિ તથારૂપમેવ વેત્તલતાદિકં વલ્લિં વા. યા પન દીઘા હોતિ કટ્ઠમેવ વાતિ દારું વા. ભણ્ડગ્ઘેનેવ કાતબ્બોતિ એત્થ અન્તોભૂતહેતુત્થવસેન કારેતબ્બોતિ અત્થો ગહેતબ્બો. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બો’’તિ. અવહટતિણાદિભણ્ડેસુ અગ્ઘવસેન માસકં વા ઊનમાસકં વા હોતિ, દુક્કટં. અતિરેકમાસકં વા ઊનપઞ્ચમાસકં વા હોતિ, થુલ્લચ્ચયં. પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા હોતિ, પારાજિકં. પારાજિકં ચે અનાપન્નો, આમસનદુક્કટં, ફન્દાપનથુલ્લચ્ચયઞ્ચ કારેતબ્બોતિ અત્થો. ગણ્હન્તોતિ અવહરન્તો.
૧૬૭-૭૪. ઇદાનિ ‘‘કટ્ઠમેવ વા’’તિ વુત્તરુક્ખદારૂસુ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘મહગ્ઘે’’તિઆદિ. મહગ્ઘેતિ પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા અગ્ઘકં હુત્વા મહગ્ઘે. નસ્સતીતિ થેય્યચિત્તસમઙ્ગી હુત્વા છિન્નમત્તેપિ પારાજિકં આપજ્જતિ. પિ-સદ્દો અવધારણે. ‘‘કોચિપી’’તિ ઇમિના અદ્ધગતોપિ અલ્લં વા હોતુ પુરાણં વા, તચ્છેત્વા ઠપિતં ન ગહેતબ્બમેવાતિ અત્થો.
મૂલેતિ ઉપલક્ખણમત્તં. ‘‘અગ્ગે ચ મૂલે ચ છિન્નો હોતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૦૭) અટ્ઠકથાવચનતો મૂલઞ્ચ અગ્ગઞ્ચ છિન્દિત્વાતિ ગહેતબ્બો. અદ્ધગતન્તિ જિણ્ણગળિતપતિતતચં, ચિરકાલં ઠિતન્તિ વુત્તં હોતિ.
લક્ખણેતિ છલ્લિયોનદ્ધેતિ અજ્ઝાવુત્થઞ્ચાતિ એત્થ ‘‘ગેહ’’ન્તિ પાઠસેસો. ગેહં કતઞ્ચ અજ્ઝાવુત્થઞ્ચાતિ યોજના. ગેહં કાતું અરઞ્ઞસામિકાનં મૂલં દત્વા રુક્ખે કિણિત્વા છિન્નદારૂહિ તં ગેહં કતઞ્ચ પરિભુત્તઞ્ચાતિ અત્થો. વિનસ્સન્તઞ્ચાતિ એત્થાપિ ‘‘અવસિટ્ઠં દારુ’’ન્તિ પાઠસેસો. તં ગેહં કત્વા અવસિટ્ઠં વસ્સાતપાદીહિ વિવિધા જીરિત્વા વિનસ્સમાનં, વિપન્નદારુન્તિ વુત્તં હોતિ. ગણ્હતો ન દોસો કોચીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘સામિકા નિરાલયા’’તિ ગણ્હતો કાચિપિ આપત્તિ નત્થીતિ અત્થો. કિંકારણન્તિ ચે? અરઞ્ઞસામિકેહિ મૂલં ગહેત્વા અઞ્ઞેસં દિન્નત્તા, તેસઞ્ચ નિરાલયં છડ્ડિતત્તાતિ ઇદમેત્થ કારણં.
વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં ‘‘ગેહાદીનં અત્થાય રુક્ખે છિન્દિત્વા યદા તાનિ કતાનિ, અજ્ઝાવુત્થાનિ ચ હોન્તિ, દારૂનિપિ અરઞ્ઞે વસ્સેન ચ આતપેન ચ વિનસ્સન્તિ, ઈદિસાનિપિ દિસ્વા ‘છડ્ડિતાની’તિ ગહેતું વટ્ટતિ. કસ્મા? યસ્મા અરઞ્ઞસામિકા એતેસં અનિસ્સરા. યેહિ અરઞ્ઞસામિકાનં દેય્યધમ્મં દત્વા છિન્નાનિ, તે એવ ઇસ્સરા, તેહિ ચ તાનિ છડ્ડિતાનિ, નિરાલયા તત્થ જાતા’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૦૭). એવમ્પિ સતિ પચ્છા સામિકેસુ આહરાપેન્તેસુ ભણ્ડદેય્યં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.
યો ચાતિ અરઞ્ઞસામિકાનં દેય્યધમ્મં પવિસન્તો અદત્વા ‘‘નિક્ખમન્તો દસ્સામી’’તિ રુક્ખે ગાહાપેત્વા નિક્ખમન્તો યો ચ ભિક્ખુ. આરક્ખટ્ઠાનં પત્વાતિ અરઞ્ઞપાલકા યત્થ નિસિન્ના અરઞ્ઞં રક્ખન્તિ, તં ઠાનં પત્વા. ‘‘ચિન્તેન્તો’’તિ કિરિયન્તરસાપેક્ખત્તા ‘‘અતિક્કમેય્યા’’તિ સામત્થિયતો ચિત્તે કમ્મટ્ઠાનાદીનિ કત્વાતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન પકારત્થેન કુસલપક્ખિયા વિતક્કા સઙ્ગય્હન્તિ. અઞ્ઞં ચિન્તેન્તો વા આરક્ખનટ્ઠાનં પત્વાયેવ અતિક્કામેય્યાતિ યોજેત્વા અત્થો વત્તબ્બો. તત્થ અઞ્ઞં ચિન્તેન્તો વાતિ અઞ્ઞં વિહિતો વા, ઇમિના યથાવુત્તવિતક્કાનં સઙ્ગહો. અસ્સાતિ એત્થ ‘‘દેય્ય’’ન્તિ કિતયોગે કત્તરિ સામિવચનત્તા અનેનાતિ અત્થો.
‘‘યોચા’’તિ એત્થ અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન ચ-સદ્દેન અરઞ્ઞપવિસનકાલે યથાવુત્તનયેન મૂલં અદત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા દારૂનિ ગહેત્વા ગમનકાલે ‘‘અરઞ્ઞપાલકા સચે યાચન્તિ, દસ્સામી’’તિ પરિકપ્પેત્વા ગન્ત્વા તેહિ અયાચિતત્તા અદત્વા ગચ્છન્તોપિ તથેવ આગન્ત્વા આરક્ખકેસુ
વરાહાતિ સૂકરા. વગ્ઘાતિ બ્યગ્ઘા. અચ્છાતિ ઇસ્સા. તરચ્છાતિ કાળસીહા. આદિ-સદ્દેન દીપિમત્તહત્થિસીહાદયો વાળમિગા સઙ્ગય્હન્તિ. એતેયેવ વરાહાદયો સમાગમવસેન મરણાદિઅનિટ્ઠસમીપચારિતાય ઉપ અનિટ્ઠસમીપે દવન્તિ પવત્તન્તીતિ ‘‘ઉપદ્દવા’’તિ વુચ્ચન્તિ. આરક્ખટ્ઠાનં આગતકાલે દિટ્ઠવરાહાદિઉપદ્દવતોતિ વુત્તં હોતિ. મુચ્ચિતુકામતાયાતિ મોક્ખાધિપ્પાયેન. ‘‘તથેવા’’તિ ઇમિના પવિસનકાલે દેય્યધમ્મં અદત્વા ‘‘નિક્ખમનકાલે દસ્સામી’’તિ તં ઠાનન્તિ તં આરક્ખટ્ઠાનં. અતિક્કામેતીતિ ‘‘ઇદં તં ઠાન’’ન્તિપિ અસલ્લક્ખણમત્તભયુપદ્દવો હુત્વા પલાયન્તો અતિક્કમતિ, ભણ્ડદેય્યં પન હોતીતિ યોજના.
સુઙ્કઘાતતોતિ એત્થાપિ પિ-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો, સુઙ્કગહણટ્ઠાનતોપીતિ અત્થો. સુઙ્કસ્સ રઞ્ઞો દાતબ્બભાગસ્સ ઘાતો મુસિત્વા ગહણમત્તો, સુઙ્કો હઞ્ઞતિ એત્થાતિ વા સુઙ્કઘાતોતિ વિગ્ગહો. સુઙ્કઘાતસરૂપં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. તસ્માતિ સુઙ્કઘાતતો તસ્સ ગરુકત્તા એવ. તન્તિ તં સુઙ્કઘાતટ્ઠાનં. અનોક્કમ્મ ગચ્છતોતિ અપવિસિત્વા ગચ્છન્તસ્સ. દુક્કટં ઉદ્દિટ્ઠં ‘‘સુઙ્કં પરિહરતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા॰ ૧૧૩).
એતન્તિ યથાવુત્તઆરક્ખટ્ઠાનં. થેય્યચિત્તેન પરિહરન્તસ્સાતિ થેય્યચિત્તેન પરિહરિત્વા દૂરતો ગચ્છન્તસ્સ. આકાસેનપિ ગચ્છતો પારાજિકમનુદ્દિટ્ઠં સત્થુનાતિ સમ્બન્ધો.
નનુ ચ ‘‘ઇદં પન થેય્યચિત્તેન પરિહરન્તસ્સ આકાસેન ગચ્છતોપિ પારાજિકમેવા’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૦૭) અટ્ઠકથાયં વુત્તવચનં વિના પાળિયં ‘‘અરઞ્ઞટ્ઠ’’ન્તિ માતિકાપદસ્સ વિભઙ્ગે ‘‘તત્થજાતકં કટ્ઠં વા લતં વા તિણં વા પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા અગ્ઘનકં થેય્યચિત્તો આમસતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ફન્દાપેતિ, આપત્તિ
અથ વા ‘‘સુઙ્કં પરિહરતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વત્વા આરક્ખટ્ઠાનવિનિચ્છયે અવચનં યથાવુત્તવિસયસ્સ અદિટ્ઠભાવેન વા સિયા, ઇમસ્સ તથા અનવજ્જતા વા સિયા, વુત્તાનુસારેન સુવિઞ્ઞેય્યતા વા સિયાતિ તયો વિકપ્પા. તેસુ પઠમવિકપ્પો સબ્બઞ્ઞુભાવબાધનતો દુબ્બિકપ્પમત્તં હોતિ. દુતિયવિકપ્પો લોકવજ્જસ્સ ઇમસ્સ અનવજ્જભાવો નામ અનુપપન્નોતિ અનાદાતબ્બો. પારિસેસતો તતિયવિકપ્પો યુજ્જતિ.
તત્થ ‘‘વુત્તાનુસારેના’’તિ કિમેત્થ વુત્તં નામ, તદનુસારેન ઇમસ્સાપિ સુવિઞ્ઞેય્યતા કથન્તિ ચે? પઠમનિદ્દિટ્ઠે અરઞ્ઞટ્ઠનિદ્દેસે સામઞ્ઞેન ‘‘ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા॰ ૧૦૬) ઇદં વુત્તં, ન પન થેય્યચિત્તેન આરક્ખટ્ઠાનપરિહરણઞ્ચ. ‘‘ગમનકાલે ‘મૂલં દત્વા ગમિસ્સામી’તિ પુબ્બપરિકપ્પિતનિયામેન અદત્વા ગચ્છતો પરિકપ્પાવહારોવ હોતી’’તિ ચ ‘‘તં પન યેન કેનચિ આકારેન પરિકપ્પિતટ્ઠાનં પહાય ગમનં ઠાનાચાવનં નામ હોતેવાતિ તેન વત્થુના પારાજિકમેવ હોતી’’તિ
તસ્માતિ યસ્મા એવં પરિહરિત્વા થેય્યચિત્તેન દૂરતો વજ્જેત્વા ગચ્છન્તસ્સાપિ પારાજિકપ્પહોનકતાય અચ્ચન્તભારિયં હોતિ, તસ્મા. એત્થાતિ ઇમસ્મિં અરઞ્ઞારક્ખટ્ઠાને. ‘‘વિસેસેના’’તિ ઇદં ‘‘અપ્પમત્તેન હોતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના હેતુભાવેન સમ્બન્ધનીયં. સતિસમ્પન્નચેતસાતિ ચ પિયસીલેનાતિ ચ ‘‘ભિક્ખુના’’તિ એતસ્સ વિસેસનં. અસિક્ખાકામસ્સ ભિક્ખુનો ઇમસ્સ ઓવાદસ્સ અભાજનતાય તં પરિવજ્જેતુમાહ ‘‘પિયસીલેના’’તિ. પિયસીલસ્સાપિ સતિવિરહિતસ્સ પમત્તટ્ઠાને સરણાસમ્ભવા ઇમસ્સ અભાજનતાય તં વજ્જેતુમાહ ‘‘સતિસમ્પન્નચેતસા’’તિ.
અરઞ્ઞટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૭૫-૬. તોયદુલ્લભકાલસ્મિન્તિ તોયં દુલ્લભં યસ્મિં સો તોયદુલ્લભો, તોયદુલ્લભો ચ સો કાલો ચાતિ તોયદુલ્લભકાલો, તસ્મિં. આવજ્જેત્વા વાતિ ઉદકભાજનં નામેત્વા વા. પવેસેત્વા વાતિ અત્તનો છિદ્દં કત્વાપિ વાતિ ઉદકભાજને ઓમટ્ઠાદિભેદં છિદ્દં કત્વા વા ગણ્હન્તસ્સ ભણ્ડગ્ઘેન વિનિદ્દિસેતિ વક્ખમાનેન સમ્બન્ધનીયં.
તથાતિ યથા તોયદુલ્લભકાલસ્મિં ભાજને રક્ખિતગોપિતં ઉદકં અવહરન્તસ્સ પારાજિકં વુત્તં, તેનેવ નીહારેન. વાપિયં વાતિ પરસન્તકાય સારક્ખાય વાપિયં વા. તળાકે વાતિ તાદિસે જાતસ્સરે વા. એવં સારક્ખાનં પોક્ખરણિઆદીનં એતેહિ વા અવુત્તસમુચ્ચયેન વા-સદ્દેન વા ગહણં વેદિતબ્બં. અત્તનો ભાજનં પવેસેત્વા ગણ્હન્તસ્સાતિ ઉપલક્ખણપદન્તિ ભાજનગતજલે ચ ઇધ ચ તેલભાજને વિય મુખેન વા વંસાદીહિ વા આકડ્ઢિત્વા થેય્યચિત્તેન પિવન્તસ્સ યથાવત્થુકમાપત્તિવિધાનં વેદિતબ્બં.
૧૭૭. મરિયાદન્તિ વાપિઆદીનં પાળિવટ્ટબન્ધં. છિન્દતોતિ કુદાલાદીહિ પંસુઆદીનિ ઉદ્ધરિત્વા દ્વિધા કરોન્તસ્સ. વિસેસત્થાવજોતકેન તુ-સદ્દેન ‘‘મરિયાદં છિન્દિત્વા દુબ્બલં કત્વા તસ્સ અટ્ઠકથાગતવિસેસં સઙ્ગણ્હાતિ. અદિન્નાદાનપુબ્બતોતિ અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગત્તા. ભૂતગામેન સદ્ધિમ્પીતિ ભૂતગામેનપિ સદ્ધિં. અપિ-સદ્દેન પથવિખણનં સમ્પિણ્ડેતિ. મરિયાદં છિન્દન્તો તત્થજાતં તિણાદિં છિન્દતિ, ભૂતગામપાચિત્તિયેન સદ્ધિં દુક્કટં. જાતપથવિં છિન્દતિ, પથવિખણનપાચિત્તિયેન સદ્ધિં દુક્કટં આપજ્જતીતિ અધિપ્પાયો.
૧૭૮. કાતબ્બોતિ એત્થ ‘‘ભણ્ડગ્ઘેન આપત્તિયા’’તિ પાઠસેસો. અન્તોભૂતહેત્વત્થવસેન કારેતબ્બોતિ ગહેતબ્બો. અન્તો ઠત્વા છિન્દન્તો બહિઅન્તેન, બહિ ઠત્વા છિન્દન્તો અન્તોઅન્તેન, ઉભયત્થાપિ ઠત્વા છિન્દન્તો મજ્ઝતો ભણ્ડગ્ઘેન આપત્તિયા કારેતબ્બોતિ યોજના. અયં પનેત્થ અત્થો – અન્તોવાપિયં ઠત્વા મરિયાદં છિન્દિત્વા ઉદકે બહિ નિક્ખમિતે નિક્ખન્તઉદકગ્ઘેન દુક્કટથુલ્લચ્ચયપારાજિકાસુ યથાપન્નાય આપત્તિયા કારેતબ્બો. બહિ ઠત્વા મરિયાદં છિન્દિત્વા અન્તોવાપિયં પવિસન્તોદકસ્સ ઠિતટ્ઠાનતો ચાવિતક્ખણે નિક્ખન્તઉદકગ્ઘેન આપત્તિયા કારેતબ્બો. કદાચિ અન્તો કદાચિ બહિ ઠત્વા મરિયાદં મજ્ઝે ઠપેત્વા છિન્દન્તો મજ્ઝે ઠિતટ્ઠાનં છિન્દિત્વા ઉદકસ્સ નીહટક્ખણે નીહટઉદકસ્સ અગ્ઘેન આપત્તિયા કારેતબ્બોતિ.
ઉદકટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૭૯-૮૦. વારેનાતિ વારેન વારેન સામણેરા અરઞ્ઞતો યં દન્તકટ્ઠં સઙ્ઘસ્સત્થાય આનેત્વા સચે આચરિયાનમ્પિ આહરન્તિ, યાવ તે દન્તકટ્ઠં પમાણેન છિન્દિત્વા સઙ્ઘસ્સ ચ આચરિયાનઞ્ચ ન નિય્યાદેન્તિ, તાવ અરઞ્ઞતો તં સબ્બં સઙ્ઘસ્સ ચ સકસકઆચરિયાનઞ્ચ આભતં દન્તકટ્ઠં તેસમેવ ચ દન્તકટ્ઠહારકાનં સામણેરાનં સન્તકં હોતીતિ અત્થયોજના.
૧૮૧. તસ્માતિ યસ્મા તેસમેવ સામણેરાનં સન્તકં હોતિ, તસ્મા. તં અરઞ્ઞતો આભતં દન્તકટ્ઠઞ્ચ સઙ્ઘસ્સ ગરુભણ્ડઞ્ચ દન્તકટ્ઠન્તિ સમ્બન્ધો. સઙ્ઘિકાય ભૂમિયં ઉપ્પન્નં સઙ્ઘેન રક્ખિતગોપિતત્તા ગરુભણ્ડભૂતં દન્તકટ્ઠઞ્ચાતિ વુત્તં હોતિ. ગણ્હન્તસ્સ ચાતિ અધિકચ-કારેન ઇહાવુત્તસ્સ અટ્ઠકથાગતસ્સ ગણપુગ્ગલગિહિપરિબદ્ધ આરામુય્યાનસઞ્જાતછિન્નાછિન્નરક્ખિતગોપિતદન્તકટ્ઠસ્સ સમુચ્ચિતત્તા તઞ્ચ થેય્યચિત્તેન ગણ્હન્તસ્સ અવહટદન્તકટ્ઠસ્સ અગ્ઘવસેન આપત્તિયો વત્તબ્બાતિ અયમત્થો દીપિતો હોતિ.
૧૮૨. તેહિ દન્તકટ્ઠહારકેહિ સામણેરેહિ. નિય્યાદિતન્તિ મહાસઙ્ઘસ્સ પટિપાદિતં.
૧૮૩. સઙ્ઘિકકાલતો પટ્ઠાય થેય્યચિત્તેન ગણ્હતોપિ અવહારાભાવે કારણં દસ્સેતુમાહ ‘‘અરક્ખત્તા’’તિઆદિ. તત્થ અરક્ખત્તાતિ સઙ્ઘિકભાવેન લદ્ધેપિ રક્ખિતગોપિતદન્તકટ્ઠે વિય સઙ્ઘેન કતારક્ખાયાભાવા. યથાવુડ્ઢમભાજેતબ્બતોતિ સઙ્ઘિકત્તસ્સાપિ સતો યથાવુડ્ઢં પટિપાટિમનતિક્કમ્મ ભાજેતબ્બફલપુપ્ફાદીનં વિય ભાજેતબ્બતાભાવતો. સબ્બસાધારણત્તા ચાતિ સઙ્ઘપરિયાપન્નાનં સબ્બેસમેવ સાધારણત્તા.
ઇદન્તિ સઙ્ઘસ્સ નિય્યાદિતદન્તકટ્ઠં. અઞ્ઞં વિયાતિ અઞ્ઞં ગણપુગ્ગલાદિસન્તકં રક્ખિતગોપિતદન્તકટ્ઠં વિય. એવં ચોરિકાય ગણ્હતો અવહારાભાવે કારણેન સાધિતેપિ થેય્યચિત્તેન
દન્તકટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૮૪. ‘‘અગ્ગિં વા દેતી’’તિઆદીસુ ‘‘રુક્ખે’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ ‘‘રુક્ખો વિનસ્સતી’’તિ વક્ખમાનત્તા, રુક્ખો ચ ‘‘વનપ્પતિ નામ યો મનુસ્સાનં પરિગ્ગહિતો હોતિ રુક્ખો પરિભોગો’’તિ (પારા॰ ૧૧૦) પાળિયં આગતત્તા ચ અટ્ઠકથાય (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૧૦) ચ વુત્તનયેન અમ્બલબુજપનસાદિકો મનુસ્સાનં પરિભોગારહો મનુસ્સાયત્તો રક્ખિતગોપિતોયેવ ગહેતબ્બો. અગ્ગિં વા દેતીતિ ચોરિકાય અગ્ગિં આલિમ્પેતિ વા. સત્થેન રુક્ખે સમન્તતો આકોટેતીતિ વાસિફરસુઆદિસત્થેન રુક્ખતચં છિન્દન્તો સમન્તતો આવાટં દસ્સેતિ. મણ્ડૂકકણ્ટકનામકં વિસં વા રુક્ખે આકોટેતીતિ ચોરિકાય રુક્ખં નાસેતુકામો રુક્ખે મણ્ડૂકકણ્ટકનામકં વિસં પવેસેતિ.
૧૮૫. યેન વા તેન વાતિ યથાવુત્તેન વા અવુત્તેન વા યેન કેનચિ ઉપાયેન. રુક્ખો વિનસ્સતીતિ અગ્ગિં દત્વા ઝાપિતો ધઞ્ઞકલાપો વિય, તેલકુમ્ભી વિય ચ વિનાવ ઠાનાચાવનેન યથાટ્ઠિતમેવનસ્સતિ. ‘‘ડય્હતી’’તિ ઇદં ‘‘અગ્ગિં દેતી’’તિ ઇદં સન્ધાય વુત્તં. વિનસ્સતીતિ મણ્ડૂકકણ્ટકાકોટનાદિઅવસેસપયોગં સન્ધાય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં ‘‘થેય્યચિત્તો છિન્દતિ, પહારે પહારે આપત્તિ દુક્કટસ્સ, એકં પહારં પકાસિતન્તિ એત્થ ‘‘અટ્ઠકથાય’’ન્તિ લબ્ભતિ. પાઠાગતં પારાજિકં પન પારિસેસતો ચ સૂચીયતીતિ તબ્બાચકસ્સ વા સઙ્ગાહકસ્સ વા વચનસ્સ ઇહાવિજ્જમાનત્તા તત્થ વિનિચ્છયો પાસંસિકોપિ ઇહાવુત્તો.
વનપ્પતિકથાવણ્ણના.
૧૮૬-૭. ‘‘હરણકં નામ અઞ્ઞસ્સ હરણકં ભણ્ડં. થેય્યચિત્તો આમસતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ફન્દાપેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા॰ ૧૧૧) વુત્તહરણકનિદ્દેસે ‘‘ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા॰ ૧૧૧) પાઠે ‘‘ઠાન’’ન્તિ ગહિતસીસાદિટ્ઠાનપ્પભેદવસેન અટ્ઠકથાય (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૧૦) આગતવિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘છિન્દિત્વા મોચેત્વા ગણ્હતો’’તિ. કિરિયાનં સકમ્મકત્તા ‘‘અલઙ્કાર’’ન્તિ પાઠસેસો. છિન્દિત્વાતિ ગીવેય્યકાદિં. મોચેત્વાતિ કણ્ણપિળન્ધનાદિં.
સીસાદીહિ મોચિતમત્તસ્મિન્તિ એત્થાપિ વિસેસિતબ્બદસ્સનત્થં ‘‘અલઙ્કારસ્મિ’’ન્તિ તમેવ ભુમ્મેકવચનન્તવસેન ગહેતબ્બં. આકડ્ઢનવિકડ્ઢનન્તિ એત્થ અભિમુખં કડ્ઢનં આકડ્ઢનન્તિ કત્વા અત્તનો સમીપમાવિઞ્છનં આકડ્ઢનં, વિપરીતં કડ્ઢનં વિકડ્ઢનન્તિ કત્વા તબ્બિપરીતં વિકડ્ઢનં.
૧૮૮-૯. વલયન્તિ અવઙ્કં મટ્ઠહત્થૂપગં. કટકમ્પિ વાતિ અનેકવઙ્કે યોજેત્વા બુબ્બુળાદીનિ દસ્સેત્વા વા અદસ્સેત્વા અગ્ગબાહુન્તિ કપ્પરતો પટ્ઠાય અગ્ગહત્થં. અપરાપરં ચારેતીતિ ઇતો ચિતો ચ સઞ્ચારેતિ. ‘‘સારેતી’’તિ વા પાઠો, સોયેવ અત્થો. તં વલયં વા કટકં વા. આકાસગતં કરોતીતિ સબ્બદિસાહિ યથા હત્થં ન ફુસતિ, તથા આકાસગતં કરોતિ. નિધિવલયસ્સ પવેસિતરુક્ખમૂલે સબ્બદિસાહિ અફુસન્તં આકાસગતકરણે પારાજિકં હોતિ, ઇધ ‘‘રક્ખતી’’તિ કસ્મા વુત્તન્તિ આહ ‘‘સવિઞ્ઞાણકતો’’તિઆદિ. ઇદન્તિ વલયં કટકઞ્ચ.
૧૯૦. ‘‘નિવત્થં વત્થ’’ન્તિ ઇમિના ચીવરમ્પિ ગય્હતિ. પરસ્સ વત્થસામિકસ્સ. પરોપીતિ વત્થસામિકોપિ. તન્તિ ચોરેન અચ્છિજ્જમાનં અત્તના નિવત્થવત્થં. લજ્જાય સહસા ન મુઞ્ચતીતિ લજ્જાય સીઘતરં ન પરિચ્ચજતિ.
૧૯૧. ચોરોપિ આકડ્ઢતિ, સો પરોપિ આકડ્ઢતીતિ યોજના. સો પરો ચોરતો અઞ્ઞો, વત્થસામિકોતિ અત્થો. પરસ્સાતિ વત્થસામિકસ્સ.
૧૯૨. ‘‘ઠાના ચાવેય્યા’’તિ પાઠે ઠાન-સદ્દેન સઙ્ગહિતસીસાદિટ્ઠાનતો હરીયતેતિ હરણકન્તિ વુત્તાલઙ્કારાદિભણ્ડસ્સ ચાવનેન પારાજિકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તદેવ હરણકં હારકેન સહ હરન્તસ્સ હારકસ્સ ઠિતટ્ઠાનતો અપનયનેન ઠાનાચાવનઞ્ચ ‘‘ઠાના ચાવેય્યા’’તિ ઇમિનાવ સઙ્ગય્હતીતિ તત્થાપિ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘સભણ્ડહારક’’ન્તિઆદિ. ભણ્ડં હરતિ નેતીતિ ભણ્ડહારકો, પુરિસાદિકો, તેન સહાતિ સભણ્ડહારકં, અલઙ્કારવત્થાદીનિ આદાય ગચ્છન્તેહિ ઇત્થિપુરિસાદિપાણેહિ સહેવ. ભણ્ડન્તિ તેહિ હરિયમાનત્તા હરણકસઙ્ખાતવત્થાભરણાદિભણ્ડં નેન્તસ્સાતિ ‘‘નેન્તો અસ્સા’’તિ પદચ્છેદો. નેન્તોતિ ઠિતટ્ઠાનતો ચાવેત્વા અત્તના ઇચ્છિતદિસાભિમુખં પાપેન્તો. અસ્સ પઠમે પાદે અતિક્કન્તે થુલ્લચ્ચયં આપજ્જિત્વાતિ અસ્સાતિ ઇમસ્સ ભણ્ડહારકસ્સ. પઠમપાદે અતિક્કન્તે અત્તના પઠમં ગન્તબ્બદિસતો ચોરસ્સાભિમતદિસં ગતે થુલ્લચ્ચયં આપજ્જિત્વા દુતિયે અતિક્કન્તે ચુતો સિયાતિ યોજના.
૧૯૩. થેય્યચેતનો સચે તજ્જેત્વા પરસ્સ હત્થતો ભણ્ડં પાતાપેતિ, પરસ્સ હત્થતો ભણ્ડે મુત્તમત્તે તજ્જેત્વા પાતાપકસ્સ પરાજયોતિ યોજના. ભણ્ડે મુત્તમત્તેતિ ભણ્ડે હત્થતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ મુત્તક્ખણે.
૧૯૪. અથાપીતિ અથ વા. પરિકપ્પેત્વા પાતાપેતિ વાતિ એત્થ ‘‘યં મય્હં રુચ્ચતિ, તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ વા ‘‘એવરૂપં ચે હોતિ, ગણ્હિસ્સામી’’તિ વિસેસેત્વા વા પરિકપ્પેત્વા તજ્જેત્વા પાતેતિ, દુક્કટં. એવં પાતિતં ભણ્ડં તસ્સ ચોરસ્સ આમસને દુક્કટં વુત્તન્તિ યોજના.
૧૯૫. યથાવત્થુન્તિ ભણ્ડસ્સ અગ્ઘાનુરૂપં, થુલ્લચ્ચયં હોતીતિ અધિપ્પાયો. છડ્ડિતેપીતિ તસ્સ ચોરભાવં જાનિત્વા ભીતતસિતેન અત્તના નીયમાને ભણ્ડે છડ્ડિતેપિ સતિ. તેનેવ ઠાનાચાવનં કારાપિતન્તિ પારાજિકન્તિ ન ગહેતબ્બન્તિ આહ ‘‘ન દોસો’’તિ. ‘‘તિટ્ઠ તિટ્ઠા’’તિ વુત્તે પન ઉત્તસિત્વા છડ્ડનં તસ્સ આણત્તિયા વિના હોતીતિ તત્થ તસ્સ અનાપત્તીતિ અધિપ્પાયો. તથા વદતો પન અદિન્નાદાનપુબ્બપયોગત્તા દુક્કટમેવ.
૧૯૬. તન્તિ તં છડ્ડિતં ભણ્ડં. તદુદ્ધારેતિ તસ્સ છડ્ડિતસ્સ ભણ્ડસ્સ ઉદ્ધારે પારાજિકં. પારાજિકં કદા સિયાતિ ‘‘સામિકે સાલયે ગતે’’તિ. નિરાલયં છડ્ડિતં પન ગણ્હતો અસતિ થેય્યચિત્તે ન દોસોતિ બ્યતિરેકતો દસ્સેતિ.
૧૯૭. સામિકસ્સ સાલયકાલે ગણ્હન્તસ્સાપિ પારાજિકાભાવપ્પકારં દસ્સેતુમાહ ‘‘ગણ્હતો’’તિ. પુબ્બગાથાય ‘‘ત’’ન્તિ ઇધાનુવત્તતે. સકસઞ્ઞાયગણ્હતોતિ ‘‘તિટ્ઠ તિટ્ઠા’’તિ વચનતો ઉત્તસિત્વા સાલયં છડ્ડિતં તં વત્થું સકસઞ્ઞાય ગણ્હન્તસ્સ. ગહણેતિ સકસઞ્ઞાય ગહણહેતુ, સકસઞ્ઞાય ગહિતભણ્ડં અત્તનો ગહણકારણા ભિક્ખું અવહારાપત્તિતો રક્ખતીતિ અધિપ્પાયો ‘‘ગહણે પન રક્ખતી’’તિ. ભણ્ડદેય્યં પન હોતીતિ યોજના. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ગહણે રક્ખતીતિ અતિદિસતિ.
૧૯૮-૯. ધુરનિક્ખેપં કત્વાતિ ‘‘મય્હં કિમેતેન ભણ્ડેન, જીવિતરક્ખનમેવ વરતર’’ન્તિ નિરાલયો હુત્વા. તેનાહ ‘‘ભીતો ચોરા પલાયતી’’તિ. ચોરાતિ એત્થ ચ હેતુમ્હિ નિસ્સક્કં. ગણ્હતોતિ એત્થ ‘‘ત’’ન્તિ પાઠસેસો, તથા છડ્ડિતં તં ભણ્ડન્તિ અત્થો. ઉદ્ધારે દુક્કટન્તિ વત્થુમ્હિ અનવજ્જેપિ થેય્યચિત્તવસેન દુક્કટં હોતિ, અસતિ થેય્યચિત્તે દુક્કટમ્પિ ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. આહરાપેન્તેતિ એત્થ ભાવલક્ખણે ભુમ્મં, તસ્મિં ભણ્ડસામિનિ આહરાપેન્તે સતીતિ અત્થો.
૨૦૦. નિરાલયેન છડ્ડિતવત્થુનો ગહણે ભણ્ડદેય્યઞ્ચ અદેન્તસ્સ પરાજયો ચ કસ્માતિ આહ ‘‘તસ્સા’’તિઆદિ. અઞ્ઞાસૂતિ મહાપચ્ચરિયાદીસુ ઇતરાસુ અટ્ઠકથાસુ.
હરણકકથાવણ્ણના.
૨૦૧. ઉપનિધિકથાય ગણ્હામીતિ અગ્ગહેસિં. અચ્ચન્તા હેસો અતીતે વત્તમાનપ્પયોગોયં. ‘‘સમ્પજાનમુસાવાદે પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૨) ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ વિસયે કસ્મા દુક્કટં વુત્તન્તિ આહ ‘‘અદિન્નાદાનપુબ્બકત્તા’’તિઆદિ. તત્થ અદિન્નાદાનપુબ્બકત્તાતિ અદિન્નાદાનસ્સ સહપયોગવસેન પુબ્બઙ્ગમત્તા, ન પુબ્બપયોગત્તા. ન હિ અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગે પાચિત્તિયટ્ઠાને દુક્કટમત્થીતિ. તેનેવાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અદિન્નાદાનસ્સ પયોગત્તા’’તિ.
૨૦૨. એતસ્સાતિ એતસ્સ સમીપે. કિં નુ દસ્સતીતિ દસ્સતિ કિં નુ. વિમતુપ્પાદેતિ હેતુમ્હિ ભુમ્મં. તસ્સાતિ યસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકે ઉપનિક્ખિત્તં, તસ્સ.
૨૦૩. તસ્મિન્તિ દાને નિરુસ્સાહેતિ અત્તનિ નિક્ખિત્તસ્સ ભણ્ડસ્સ સામિકસ્સ દાનવિસયે ઉસ્સાહરહિતે સતિ, ‘‘ન દાનિ તં દસ્સામી’’તિ ધુરનિક્ખેપે કતેતિ અધિપ્પાયો. તેનેવાહ ‘‘ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપે’’તિ. પરોતિ ભણ્ડસામિકો. ધુરન્તિ ‘‘યેન કેનચિ આકારેન ગણ્હિસ્સામી’’તિ ઉસ્સાહં. નિક્ખિપેતિ નિક્ખિપેય્ય.
૨૦૪. ચિત્તેનાદાતુકામોવાતિ એત્થ ‘‘યો તસ્સા’’તિ પાઠસેસો. ચેતિ અપિ-સદ્દત્થે. યો ચોરો ચિત્તેન અદાતુકામોવ, તસ્સ ચોરસ્સ ‘‘દસ્સામી’’તિ મુખેન અદાતુકામોતિ એત્થ ‘‘હુત્વા’’તિ પાઠસેસો. ચેતિ વુત્તત્થો. એવાતિ ‘‘પરાજયો’’તિ ઇમિના યુજ્જતિ. ચિત્તેન અદાતુકામો હુત્વા મુખેન ‘‘દસ્સામી’’તિ વદતોપિ સામિનો ધુરનિક્ખેપે સતિ પરાજયો હોતેવાતિ યોજના.
ઉપનિધિકથાવણ્ણના.
૨૦૫. સુઙ્કઘાતસ્સાતિ ‘‘સુઙ્કઘાતં નામ રઞ્ઞા ઠપિતં હોતિ પબ્બતખણ્ડે વા નદીતિત્થે વા ગામદ્વારે વા’’તિ (પારા॰ ૧૧૩) પાળિયં આગતસ્સ ‘‘સુઙ્કં તતો હનન્તિ…પે॰… વિનાસેન્તી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૧૩) અટ્ઠકથાયં નિરુત્તસ્સ ‘‘ઇતો પટ્ઠાય નીયમાને ભણ્ડે એત્તકતો એત્તકં રાજભાગં ગહેતબ્બ’’ન્તિ રાજાદીહિ તંતંપદેસસામિકેહિ નિયમિતસ્સ પબ્બતખણ્ડાદિટ્ઠાનસ્સ. બહીતિ સુઙ્કગહણત્થાય પરિકપ્પિતસીમતો બહિ. પાતેતીતિ એત્થ ‘‘થેય્યચિત્તો’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ. ‘‘રાજારહં ભણ્ડ’’ન્તિ પાઠસેસો. યતો કુતોચિ ભણ્ડતો પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા અગ્ઘનકો ભાગો રાજાદિદેસસામિકસ્સ દાતબ્બો હોતિ, તાદિસં ભણ્ડં થેય્યચિત્તો યથા બહિ પતતિ, એવં ખિપતીતિ અત્થો. ધુવં પતતીતિ એત્થાપિ ‘‘ત’’ન્તિ પાઠસેસો, ‘‘ભણ્ડ’’ન્તિ પકરણતો લબ્ભતિ. યથા ખિત્તં તં ભણ્ડં એકન્તેન બહિ પતતીતિ. હત્થતો મુત્તમત્તે તસ્મિં ભણ્ડે.
૨૦૬. ‘‘ધુવં પતતી’’તિ એત્થ બ્યતિરેકં દસ્સેતુમાહ ‘‘તં રુક્ખે’’તિઆદિ. તન્તિ થેય્યાય બહિ પાતેતું ખિત્તં ભણ્ડં પટિહતં હુત્વાતિ યોજના. વાતક્ખિત્તમ્પિ વાતિ પાઠો
૨૦૭. પચ્છાતિ ‘‘પારાજિકં સિયા’’તિ.
૨૦૮. ‘‘ઠત્વા’’તિઆદિના પતિતટ્ઠાને અચિરાયિત્વા ગતેપિ તસ્મિં બહિ પતિતટ્ઠાનતો ઇતરત્રાપિ ચિરાયિતેન બહિ પાતનપ્પયોગેન સાધિયં કારિયં સિદ્ધમેવાતિ પારાજિકકારણસ્સ સિદ્ધતં દસ્સેતિ. તેનેવાહ ‘‘પરાજયો’’તિ. ‘‘અતિટ્ઠમાન’’ન્તિઆદિના યત્થ કત્થચિ અચિરાયનેન પયોગસ્સ નિરત્થકતં દસ્સેતિ. તેનેવાહ ‘‘રક્ખતી’’તિ.
૨૦૯. તન્તિ અટ્ઠકથાવચનં.
૨૧૦. સયં વા વટ્ટેતીતિ અન્તો ઠિતો સયં વા હત્થેન વા પાદેન વા યટ્ઠિયા વા બહિસીમાય નિન્નટ્ઠાનં પરિવટ્ટેતિ. અટ્ઠત્વાતિ પવટ્ટિતમત્તે અન્તો કત્થચિપિ અટ્ઠત્વા. વટ્ટમાનન્તિ પવટ્ટન્તં. ગતન્તિ બહિસીમં કેસગ્ગમત્તટ્ઠાનમ્પિ અન્તોસીમમતિક્કમમત્તં.
૨૧૧. તં ભણ્ડં સચે અન્તો ઠત્વા ઠત્વા બહિ ગચ્છતીતિ યોજના. યદિ અન્તોસીમાય ઠત્વા ઠત્વા બહિસીમં ગચ્છતીતિ અત્થો. રક્ખતીતિ અન્તોસીમાય પઠમગતિનિવત્તનેનેવ એતસ્સ ભિક્ખુનો પયોગવેગસ્સ નિવત્તત્તા, તતો ઉપરિ નિવત્તનારહકારણસ્સ અલદ્ધભાવેન અત્તના ચ ગતત્તા તથા બહિસીમપ્પત્તં તં ભણ્ડં તંમૂલકપયોજકં સુદ્ધચિત્તેન ઠપિતેતિ ‘‘એવં ઠપિતે વટ્ટિત્વા ગમિસ્સતી’’તિ થેય્યચિત્તેન વિના ‘‘કેવલં ઠપેસ્સામી’’તિ ચિત્તેન બહિસીમાભિમુખં નિન્નટ્ઠાનં ઓતારેત્વા ઠપિતે. સયં વટ્ટતીતિ ભણ્ડં સયમેવ નિન્નટ્ઠાનં નિન્નં હુત્વા બહિસીમં ચે પવટ્ટન્તં ગચ્છતિ. વટ્ટતીતિ આપત્તિયા અકરણતો વટ્ટતિ.
૨૧૨. ગચ્છન્તેતિ ચોરસ્સ પયોગં વિના અત્તનાવ ગચ્છન્તે. તન્તિ રાજદેય્યપઞ્ચમાસકઅતિરેકપઞ્ચમાસકમત્તં સુઙ્કવન્તં ભણ્ડં. નીહટેપિ નાવહારોતિ યોજના. કેવલં થેય્યચિત્તસ્સ આપત્તિયા અનઙ્ગભાવતો, યાનાદિપયોજકકાયવચીપયોગસ્સ અભાવતો, ભણ્ડટ્ઠપિતયાનાદિનો
૨૧૩. પયોગેન વિનાતિ ચોરસ્સ સકપયોગમન્તરેન. અવહારો ન વિજ્જતીતિ એત્થ યુત્તિ વુત્તનયાવ.
૨૧૪. મણિન્તિ પાદારહં સુઙ્કદાતબ્બમણિરતનં, એતેનેવ ઉપલક્ખણપદત્તા યંકિઞ્ચિ ભણ્ડં સઙ્ગહિતમેવ. પારાજિકં સિયાતિ યાનસ્સ અત્તના પાજિતત્તાતિ અધિપ્પાયો. સીમાતિક્કમનેતિ સુઙ્કગ્ગહણસ્સ નિયમિતટ્ઠાનાતિક્કમને.
૨૧૫. મતન્તિ ‘‘એત્તકભણ્ડતો એત્તકં ગહેતબ્બ’’ન્તિ રાજૂહિ અનુમતં. સેસો કથામગ્ગોતિ ‘‘સુઙ્કટ્ઠાનં પત્વા સુઙ્કિકેસુ નિદ્દાયમાનેસુ, કીળન્તેસુ, બહિગતેસુ વા પરિયેસિત્વા અદિસ્વા ગચ્છતો ન દોસો, ભણ્ડદેય્યં અરઞ્ઞટ્ઠકથાસમોતિ ‘‘યો ચારક્ખટ્ઠાનં પત્વા’’તિઆદિના (વિ॰ વિ॰ ૧૭૦) યથાવુત્તઅરઞ્ઞટ્ઠકથાય સદિસો,
‘‘કમ્મટ્ઠાનં ચિત્તે કત્વા;
ચિન્તેન્તો અઞ્ઞવિહિતો;
સુઙ્કટ્ઠાનં પત્વા ગચ્છે;
ભણ્ડદેય્યં હોતેવસ્સા’’તિ. –
આદિના નયેન વુચ્ચમાનસદિસોયેવ. તેનેવ ગતત્થતાય ઇદાનિ ન વિચારીયતીતિ અધિપ્પાયો.
સુઙ્કઘાતકથાવણ્ણના.
૨૧૬. ‘‘પાણો પાળિતો ચ ‘‘તમ્પિ ભુજિસ્સં હરન્તસ્સ અવહારો નત્થી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૧૪) અટ્ઠકથાવચનતો ચ પરદાસમનુસ્સોયેવ અધિપ્પેતોતિ તમેવ દસ્સેતુમાહ ‘‘અન્તોજાત’’ન્તિઆદિ. ગેહદાસિયા કુચ્છિમ્હિ દાસસ્સ જાતો અન્તોજાતો નામ, તં વા. ધનેન કીતો ધનક્કીતો, તં વા. દિન્નં વા પન કેનચીતિ માતુલઅય્યકાદીસુ યેન કેનચિ દાસં કત્વા દિન્નં વા. દાસન્તિ પચ્ચેકં સમ્બન્ધનીયં. કરમરાનીતં વા દાસન્તિ પરવિસયં વિલુમ્પિત્વા આનેત્વા દાસભાવાય ગહિતસઙ્ખાતં કરમરાનીતદાસં વા. હરન્તસ્સ પરાજયોતિ એત્થ ‘‘ચોરિકાય હરિસ્સામી’’તિ આમસને દુક્કટં, ફન્દાપને થુલ્લચ્ચયં આપજ્જિત્વા ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામયતો પારાજિકં હોતીતિ અધિપ્પાયો.
૨૧૭. ભુજિસ્સં વાતિ યસ્સ કસ્સચિ મનુસ્સસ્સ અદાસભૂતં. માનુસન્તિ મનુસ્સજાતિકં સત્તં. આઠપિતન્તિ ઉપનિક્ખિત્તં.
૨૧૮. તન્તિ પલાયિતુકામોવાતિ પલાપેતુકામો નીહરિતુકામો. અથ વા તં દાસં ભુજેહિ ઉક્ખિપિત્વા અયં પલાયિતુકામોતિપિ અત્થો ગહેતબ્બો. ભુજેહીતિ ઉભોહિ હત્થેહિ. તં ઠિતટ્ઠાનતોતિ તસ્સ ઠિતટ્ઠાનં તંઠિતટ્ઠાનં, તતો તંઠિતટ્ઠાનતો, ચોરેન અત્તના ઠિતટ્ઠાનતોતિ અત્થો ન ગહેતબ્બોતિ દસ્સેતુમેવં વુત્તં. કિઞ્ચિ સઙ્કામેતીતિ કેસગ્ગમત્તમ્પિ તતો અઞ્ઞં ઠાનં પાપેતિ. ભુજેહિ વાતિ એત્થ વા-સદ્દો વક્ખમાનપકારન્તરાપેક્ખો, ‘‘સઙ્કામેતિ વા’’તિ યોજેતબ્બં.
૨૧૯. તજ્જેત્વાતિ ભયકરેન વચનેન લેસેન, ઇઙ્ગિતેન વા તાસેત્વા નેન્તસ્સ તસ્સાતિ સમ્બન્ધો. પદવારતોતિ પદવારેન યુત્તા થુલ્લચ્ચયાદયો આપત્તિયો હોન્તીતિ યોજના. પઠમપદવારયુત્તા થુલ્લચ્ચયાપત્તિ, દુતિયપદવારયુત્તા પારાજિકાપત્તિ હોતીતિ અત્થો.
૨૨૦. હત્થાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન કેસવત્થાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. તન્તિ દાસં. કડ્ઢતોપીતિ આકડ્ઢતોપિ. પરાજયોતિ ‘‘પદવારતો’’તિ અનુવત્તમાનત્તા પઠમપદવારે થુલ્લચ્ચયં, દુતિયપદવારે અતિક્કન્તે પારાજિકન્તિ અત્થો. અયં નયોતિ ‘‘પદવારતો યુત્તા થુલ્લચ્ચયાદયો આપત્તિયો હોન્તી’’તિ વુત્તનયો.
૨૨૧. વેગસાવાતિ
૨૨૨. સણિકન્તિ વદતીતિ ‘‘ગચ્છ, યાહિ, પલાયા’’તિઆદિકં વચનં કથેતિ. સોપિ ચાતિ યો મન્દગતિયા ગચ્છન્તો એવં વુત્તો, સોપિ ચ.
૨૨૩. પલાયિત્વાતિ સામિકં પહાય ગન્ત્વા. અઞ્ઞન્તિ સામિકાયત્તટ્ઠાનતો અઞ્ઞં ઠાનં. સાપણં વીથિસન્નિવેસયુત્તં નિગમમ્પિ વા. તતોતિ પલાયિત્વા પવિટ્ઠગામાદિતો. તન્તિ પલાયિત્વા પવિટ્ઠં તં દાસં.
પાણકથાવણ્ણના.
૨૨૪. થેય્યાતિ થેય્યચિત્તેન. સપ્પકરણ્ડન્તિ સપ્પસયનપેળં. યથાવત્થુન્તિ થુલ્લચ્ચયમાહ. ઠાનતોતિ સપ્પપેળાય ઠિતટ્ઠાનતો. ચાવનેતિ કેસગ્ગમત્તાતિક્કમે.
૨૨૫. કરણ્ડન્તિ સપ્પપેળં. ઉગ્ઘાટેત્વાતિ વિવરિત્વા. કરણ્ડતલતોતિ અન્તોપેળાય તલતો. નઙ્ગુટ્ઠેતિ નઙ્ગુટ્ઠપરિયન્તે.
૨૨૬. ઘંસિત્વાતિ પેળાપસ્સે ફુસાપેત્વા. સપ્પકરણ્ડસ્સ મુખવટ્ટિતોતિ કરણ્ડપુટમુખવટ્ટિતો. તસ્સ નઙ્ગુટ્ઠે મુત્તમત્તેતિ યોજના.
૨૨૭. નામતોતિ નામેન, નામં વત્વાતિ વુત્તં હોતિ. પક્કોસન્તસ્સાતિ અવ્હાયન્તસ્સ. તસ્સાતિ પક્કોસકસ્સ.
૨૨૮. તથાતિ કરણ્ડં વિવરિત્વા. મણ્ડૂકમૂસિકાનં રવં કત્વા નામેન પક્કોસન્તસ્સાતિ યોજના. વા-સદ્દેન લાજાવિકિરણઅચ્છરપહારાદિકં સઙ્ગણ્હાતિ.
૨૨૯. મુખન્તિ એવમેવ ચ કરોન્તસ્સાતિ મણ્ડૂકસઞ્ઞં, મૂસિકસઞ્ઞં કત્વા વા લાજા વિકિરિત્વા યેન કેનચીતિ વુત્તનીહારતો યેન વા તેન વા.
૨૩૦. ન પક્કોસતિ ચેતિ યથાવુત્તનયેન યોજેત્વા નામં વત્વા ન પક્કોસતિ. તસ્સાતિ કરણ્ડમુખવિવરકસ્સ ભિક્ખુસ્સ.
અપદકથાવણ્ણના.
૨૩૧. હત્થિન્તિ હત્થિમ્હિ, ભુમ્મત્થે એવ ઉપયોગવચનં.
૨૩૨. સાલાયન્તિ હત્થિસાલાયં. વસતિ એત્થાતિ વત્થુ, રાજાગારં, તસ્સ અન્તો અન્તોવત્થુ, અન્તોરાજગેહન્તિ અત્થો. અઙ્ગણેતિ અન્તોરાજઙ્ગણે. પિ-સદ્દો ‘‘અન્તોનગરે’’તિ અવુત્તમ્પિ સમ્પિણ્ડેતિ. વત્થુ ચાતિ ચ-સદ્દેન અઙ્ગણં સમુચ્ચિનોતિ. સકલં અઙ્ગણં ઠાનન્તિ હત્થિનો વિચરણયોગ્ગં અઙ્ગણટ્ઠાનં સન્ધાયાહ, સકલસાલાતિ ગહેતબ્બં.
૨૩૩. અબદ્ધસ્સાતિ યથાવુત્તસાલારાજવત્થઙ્ગણાપેક્ખાય વુત્તં. અબદ્ધસ્સ હિ હત્થિનો સકલસાલાદયો ઠાનં, તદતિક્કમે ઠાનાચાવનં હોતીતિ અત્થો. હીતિ અવધારણે વા. ‘‘બદ્ધસ્સ હી’’તિ યોજનાય વિસેસત્થોવ દટ્ઠબ્બો, બદ્ધસ્સ પનાતિ વુત્તં હોતિ. બદ્ધસ્સ પનાતિ સાલાદીસુ સન્નિહિતસ્સ પન. ઠિતટ્ઠાનઞ્ચાતિ સાલાદીસુ ઠિતટ્ઠાનઞ્ચ, ચતૂહિ પાદેહિ અક્કન્તટ્ઠાનન્તિ વુત્તં હોતિ. બન્ધનઞ્ચાતિ ગીવાય વા પચ્છા પાદદ્વયબન્ધનવલયે વા ઉભયત્થ વા બન્ધનટ્ઠાનઞ્ચ. તસ્માતિ યસ્મા ઠિતટ્ઠાનઞ્ચ બન્ધનઞ્ચ ઠાનન્તિ છ વા પઞ્ચ વા ઠાનાનિ લબ્ભન્તિ, તસ્મા. તેસં ઠાનાનં. કારયેતિ એત્થ ‘‘આપત્તિ’’ન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતીતિ. હરતોતિ હત્થિસાલાદિતો ચોરિકાય હરન્તસ્સ કારયેતિ આમસને દુક્કટં, ઠાનભેદગણનાય યાવ પચ્છિમટ્ઠાના પુરિમેસુ થુલ્લચ્ચયાનિ, અન્તિમટ્ઠાના કેસગ્ગમત્તમ્પિ ચાવને પારાજિકં કારેય્યાતિ અત્થો.
૨૩૪. ઠિતટ્ઠાનન્તિ
૨૩૫. એકં ઠાનન્તિ સયિતટ્ઠાનમત્તં. તસ્મિન્તિ ગજે. તસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ. તુરઙ્ગમહિસાદીસુ દ્વિપદે ચ બહુપ્પદે ચ.
૨૩૬. એસેવ નયો ઞેય્યો, વત્તબ્બં કિઞ્ચિપિ નત્થીતિ યોજના. તત્થ તુરઙ્ગા અસ્સા. મહિસા લુલાયા. આદિ-સદ્દેન ગોગદ્રભઓટ્ઠાદિચતુપ્પદાનં સઙ્ગહો. નત્થિ કિઞ્ચિપિ વત્તબ્બન્તિ અસ્સસાલારાજાગારઙ્ગણબહિનગરાદીસુ અબન્ધિતસયનઅસ્સાદીનં ઠાનભેદો યથાવુત્તસદિસત્તા ન વુત્તો.
બન્ધિત્વા ઠપિતઅસ્સસ્સ પન સચે સો ચતૂસુ પાદેસુ બદ્ધો હોતિ, બન્ધનાનં, ખુરાનઞ્ચ ગણનાય અટ્ઠ ઠાનાનિ, સચે મુખે ચ બદ્ધો હોતિ, નવ ઠાનાનિ, મુખેયેવ બદ્ધો, પઞ્ચ ઠાનાનીતિ ઠાનભેદો ચ તથેવ સસમિગસૂકરાદિચતુપ્પદેસુ બન્ધિત્વા ઠપિતેસુ બદ્ધબદ્ધટ્ઠાનેહિ સહ ચતૂહિ પાદેહિ અક્કન્તટ્ઠાનવસેન લબ્ભમાનો ઠાનભેદો ચ ગોમહિસેસુ બદ્ધેસુ એવમેવ લબ્ભમાનો ઠાનભેદો ચ વજાદીસુ પદેસેસુ પવેસિતેસુ દ્વારેસુ રુક્ખસૂચિયો અપનેત્વા વા અનપનેત્વા વા નામં વત્વા વા અવત્વા વા પક્કોસન્તસ્સ, સાખાભઙ્ગતિણાદીનિ દસ્સેત્વા પક્કોસિત્વા વા અપક્કોસિત્વા વા પલોભેન્તસ્સ તાસેત્વા નિક્ખમન્તસ્સ
દ્વિપદેપીતિ ‘‘દ્વિપદં નામ મનુસ્સા પક્ખજાતા’’તિ (પારા॰ ૧૧૫) પાળિયં વુત્તા મનુસ્સા ચ મયૂરાદિલોમપક્ખા ચ વગ્ગુલિઆદિચમ્મપક્ખા ચ ભમરાદિઅટ્ઠિપક્ખા ચાતિ એવમાદિકે સત્તે ચ. બહુપ્પદેતિ ‘‘બહુપ્પદં નામ વિચ્છિકા સતપદી ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકા’’તિ (પારા॰ ૧૧૭) પાળિયં વુત્તબહુપ્પદસત્તે ચાતિ અત્થો.
એત્તાવતા
‘‘પુબ્બસહપયોગો ચ, સંવિદાહરણમ્પિ ચ;
સઙ્કેતકમ્મં નેમિત્તં, પુબ્બયોગાદિપઞ્ચક’’ન્તિ. (વિ॰ વિ॰ ૪૨) –
ઇમિના સઙ્ગહિતાતિ તં પહાય અવસેસે ઓચરકો, ઓણિરક્ખકોતિ કથાદ્વયે ઓચરણકકથાય આણત્તિકપ્પયોગત્તા, તઞ્ચ ઓણિરક્ખકેન કરિયમાનં ઠાનાચાવનં સાહત્થિકેન વા આણત્તિકેન વા પયોગેન હોતીતિ તસ્સાપિ ‘‘સાહત્થાણત્તિકો ચેવા’’તિ સાહત્થિકપઞ્ચકે પઠમમેવ સઙ્ગહિતત્તા ચ થલટ્ઠવેહાસટ્ઠકથાદીસુ
તત્થ ‘‘ઓચરકો નામ ભણ્ડં ઓચરિત્વા આચિક્ખતી’’તિ (પારા॰ ૧૧૮) પાળિયં વુત્તો ચોરાપનપુરિસો ‘‘ઓચરકો’’તિ વેદિતબ્બો. ઓચરતીતિ ઓચરકો, તત્થ તત્થ ગન્ત્વા અન્તો અનુપવિસતીતિ વુત્તં હોતીતિ. ‘‘ઓણિરક્ખો નામ આહટં ભણ્ડં ગોપેન્તો’’તિ (પારા॰ ૧૧૮) પાળિયં વુત્તો મુહુત્તં અત્તનિ ઠપિતસ્સ પરભણ્ડસ્સ રક્ખકો ‘‘ઓણિરક્ખો’’તિ વેદિતબ્બો. ઓણિતં રક્ખતીતિ ઓણિરક્ખો, યો પરેન અત્તનો વસનટ્ઠાને આભતં ભણ્ડં ‘‘ઇદં તાવ ભન્તે મુહુત્તં ઓલોકેથ, યાવાહં ઇદં નામ કિચ્ચં કત્વા આગચ્છામી’’તિ વુત્તો રક્ખતિ, તસ્સેતં અધિવચનં.
દ્વિચતુબહુપ્પદકથાવણ્ણના.
૨૩૭. ‘‘પઞ્ચહિ આકારેહિ અદિન્નં આદિયન્તસ્સ આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિઆદિના (પારા॰ ૧૨૨) નયેન પાળિયં આગતાનિ પઞ્ચઙ્ગાનિ સઙ્ગહેતુમાહ ‘‘પરેસ’’ન્તિઆદિ. તત્થ ‘‘પરેસં સન્તકં ધન’’ન્તિ ઇમિના પરમનુસ્સસન્તકતા, ‘‘પરેસન્તિ વિજાનિત્વા’’તિ ઇમિના પરાયત્તભાવસ્સ જાનનં, ‘‘ગરુક’’ન્તિ ઇમિના પાદં વા અતિરેકપાદં વા અગ્ઘનકતા, ‘‘થેય્યચિત્તેના’’તિ ‘‘ઠાના ચાવેતી’’તિ ઇમિના પઞ્ચવીસતિયા અવહારાનં અઞ્ઞતરસ્સ સમઙ્ગિતાતિ એવમેત્થ પઞ્ચઙ્ગસઙ્ગહો વેદિતબ્બો.
૨૩૮. એત્તાવતા તિંસમાતિકાકથાવિનિચ્છયં સઙ્ગહેત્વા ઇદાનિ ‘‘અનાપત્તિ સસઞ્ઞિસ્સ વિસ્સાસગ્ગાહે તાવકાલિકે પેતપરિગ્ગહે તિરચ્છાનગતપરિગ્ગહે પંસુકૂલસઞ્ઞિસ્સા’’તિઆદિના પાળિયં આગતં અનાપત્તિવારં સઙ્ગહેતુમાહ ‘‘અનાપત્તી’’તિઆદિ. તત્થ સસઞ્ઞિસ્સાતિ પરસન્તકમ્પિ ‘‘સસન્તક’’ન્તિ સુદ્ધસઞ્ઞાય ગણ્હન્તસ્સ અનાપત્તીતિ સબ્બત્થ યોજેતબ્બં. એવં ગહિતં સામિકેહિ દિસ્વા યાચિતે અદેન્તસ્સ ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપેન પારાજિકં.
તિરચ્છાનપરિગ્ગહેતિ તિરચ્છાનેહિ પરિગ્ગહિતવત્થુમ્હિ. સચેપિ હિ નાગગરુળમાણવકમાણવિકાપિ મનુસ્સવેસેન આપણં પસારેત્વા નિસિન્ના હોન્તિ, ભિક્ખુ ચ થેય્યચિત્તેન તેસં સન્તકં ગણ્હાતિ, અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ. સીહબ્યગ્ઘદીપિપભુતીહિ વાળમિગેહિ ગહિતગોચરં પઠમં મોચાપેન્તસ્સ તં મુઞ્ચિત્વા અત્તનોપિ હિંસનતો થોકં ખાયિતે વારેન્તસ્સ દોસો નત્થિ. સેનાદીસુ તિરચ્છાનેસુ યેન કેનચિ ગહિતં ગોચરં મોચાપેતું વટ્ટતિ. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં ‘‘સેનાદયોપિ આમિસં ગહેત્વા ગચ્છન્તે પાતાપેત્વા ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૩૧). એવમેવ ધમ્મનિદેડ્ડુભાદીહિ ગહિતમણ્ડૂકાદયો જીવિતરક્ખનત્થાય મોચાપેતું વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં.
તાવકાલિકગ્ગાહેતિ ‘‘પટિકરિસ્સામી’’તિ તાવકાલિકં ગણ્હન્તસ્સ એવં ગહિતં સચે ભણ્ડસામિકો પુગ્ગલો વા ગણો વા ‘‘તુમ્હેવ ગણ્હથા’’તિ અનુજાનેય્ય, વટ્ટતિ. નાનુજાનેય્ય, ન ગણ્હેય્ય, દાતબ્બં. અદેન્તસ્સ ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપેન પારાજિકં. ‘‘સઙ્ઘસન્તકં પન પટિદાતુમેવ વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં.
વિસ્સાસગ્ગાહેતિ ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ વિસ્સાસં ગહેતું, સન્દિટ્ઠો ચ હોતિ, સમ્ભત્તો ચ, આલપિતો ચ, જીવતિ ચ, ગહિતે ચ અત્તમનો પાળિયં આગતં પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ સન્તકં વિસ્સાસેન ગણ્હન્તસ્સ ગહણે વિનિચ્છયો યથાવુત્તસુત્તવણ્ણનાયં વેદિતબ્બો. યથાહ સમન્તપાસાદિકાયં –
તત્થ
યો પન જીવતિ, ન ચ ગહિતે અત્તમનો હોતિ, તસ્સ સન્તકં વિસ્સાસગ્ગાહેન ગહિતમ્પિ પુન દાતબ્બં. દદમાનેન ચ મતકધનં તાવ યે તસ્સ ધને ઇસ્સરા ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા, તેસં દાતબ્બં. અનત્તમનસ્સ સન્તકં તસ્સેવ દાતબ્બં. યો પન પઠમંયેવ ‘‘સુટ્ઠુ કતં તયા મમ સન્તકં ગણ્હન્તેના’’તિ વચીભેદેન વા ચિત્તુપ્પાદમત્તેન વા અનુમોદિત્વા પચ્છા કેનચિ કારણેન કુપિતો પચ્ચાહરાપેતું ન લભતિ. યોપિ અદાતુકામોવ, ચિત્તેન પન અધિવાસેતિ, ન કિઞ્ચિ વદતિ, સોપિ પુન પચ્ચાહરાપેતું ન લભતિ. યો પન ‘‘મયા તુમ્હાકં
પેતપરિગ્ગહેતિ પેત્તિવિસયુપ્પન્ના ચ મરિત્વા તસ્મિંયેવ અત્તભાવે નિબ્બત્તા ચ ચાતુમહારાજિકાદયો દેવા ચ ઇમસ્મિં અત્થે પેતા નામ, તેસં સન્તકં ગણ્હન્તસ્સ ચ અનાપત્તીતિ અત્થો. સચેપિ હિ સક્કો દેવરાજા આપણં પસારેત્વા નિસિન્નો હોતિ, દિબ્બચક્ખુકો ચ ભિક્ખુ તં ઞત્વા સતસહસ્સગ્ઘનકમ્પિ વત્થં તસ્સ વિરવન્તસ્સેવ અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હિતું વટ્ટતિ. દેવપૂજત્થં રુક્ખાદીસુ મટ્ઠવત્થાદીનિ ગણ્હતો નિદ્દોસતાય કિમેવ વત્તબ્બં. પંસુકૂલસઞ્ઞાય ગણ્હતોપિ અનાપત્તિ. તથા ગહિતમ્પિ સચે સસ્સામિકં હોતિ, સામિકે આહરાપેન્તે દાતબ્બન્તિ ઉપલક્ખણતો વેદિતબ્બં.
૨૩૯. એત્થાતિ ચ-સદ્દેન અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન અવસેસસિક્ખાપદવિનિચ્છયે સઙ્ગણ્હાતિ. વત્તબ્બોતિ માતિકટ્ઠકથાદીસુ વિય અવસાને કથેતબ્બો. પાળિમુત્તવિનિચ્છયોતિ સમુટ્ઠાનાદિકો તંતંસિક્ખાપદપાળિયં અનાગતો ઉપાલિત્થેરાદીહિ ઠપિતો વિનિચ્છયો.
૨૪૦. પરાજિતાનેકમલેનાતિ અપરિમેય્યકપ્પકોટિસતસહસ્સોપચિતપારમિતાસમ્ભૂતેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનેન આસવક્ખયઞાણેન સહ વાસનાય સમુચ્છેદપ્પહાનેન પરાજિતા રાગાદયો અનેકકિલેસમલા યેન સો પરાજિતાનેકમલો, તેન પરાજિતાનેકમલેન અસ્સ દુતિયપારાજિકસ્સ ચ અત્થો મયા સમાસેન વુત્તો. અસેસેન અતિવિત્થારનયેન વત્તું તસ્સ અત્થં કથેતું કો હિ સમત્થોતિ યોજના. એત્થ ચ-સદ્દો પઠમપારાજિકસમુચ્ચયત્થો. હિ-સદ્દો અવધારણે, તેન અસેસેન તદત્થં વત્તું સમત્થો નત્થેવ અઞ્ઞત્ર તથાગતાતિ દીપેતિ.
ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા
વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય
દુતિયપારાજિકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
તતિયપારાજિકકથાવણ્ણના
૨૪૧-૨. એવમતિસુખુમનયસમાકુલં દુતિયપારાજિકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તતિયપારાજિકં દસ્સેતુમાહ ‘‘મનુસ્સજાતિ’’ન્તિઆદિ. તત્થ મનુસ્સજાતિન્તિ જાયતીતિ જાતિ, રૂપારૂપપટિસન્ધિ, મનુસ્સેસુ જાતિ યસ્સ સો મનુસ્સજાતિ, મનુસ્સજાતિકો મનુસ્સવિગ્ગહોતિ વુત્તં હોતિ, તં મનુસ્સજાતિં.
એત્થ ચ મનુસ્સેસૂતિ કુસલાકુસલમનસ્સ ઉસ્સન્નત્તા મનુસ્સસઙ્ખાતેસુ નરેસુ. ‘‘યં માતુકુચ્છિસ્મિં પઠમં પદભાજને વુત્તનયેન માતુકુચ્છિમ્હિ પઠમં ઉપ્પજ્જમાનપટિસન્ધિચિત્તઞ્ચ તંસમ્પયુત્તવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારસઙ્ખાતખન્ધત્તયઞ્ચ તંસહજાતાનિ –
‘‘તિલતેલસ્સ યથા બિન્દુ, સપ્પિમણ્ડો અનાવિલો;
એવં વણ્ણપ્પટિભાગં, ‘કલલ’ન્તિ પવુચ્ચતી’’તિ. (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૭૨; વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬) –
વુત્તાનિ ‘‘જાતી’’તિ ગહિતા. ‘‘યસ્સા’’તિ ઇમિના અઞ્ઞપદેન ‘‘યાવ મરણકાલા એત્થન્તરે એસો મનુસ્સવિગ્ગહો નામા’’તિ (પારા॰ ૧૭૨) પદભાજને વુત્તનયેન પઠમભવઙ્ગતો પટ્ઠાય ચુતિચિત્તાસન્નભવઙ્ગપરિયન્તસન્તાનસઙ્ખાતસત્તો ગહિતો. ઇમિના મનુસ્સવિગ્ગહસ્સ પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય પારાજિકવત્થુભાવં દસ્સેતિ.
જાનન્તોતિ ‘‘સત્તો અય’’ન્તિ જાનન્તો. જીવિતા યો વિયોજયેતિ યો ભિક્ખુ જીવિતિન્દ્રિયા વિયોજેય્ય વોરોપેય્ય, તસ્સ જીવિતિન્દ્રિયં ઉપચ્છિન્દેય્ય ઉપરોધેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ પદભાજને ‘‘જીવિતા વોરોપેય્યાતિ જીવિતિન્દ્રિયં ઉપચ્છિન્દતિ ઉપરોધેતી’’તિ (પારા॰ ૧૭૨).
તઞ્ચ જીવિતિન્દ્રિયં રૂપારૂપવસેન દુવિધં હોતિ. તત્થ અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં અવિગ્ગહત્તા ઉપક્કમવિસયં ન હોતિ. રૂપજીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદેન પન તદાયત્તવુત્તિતાય તંસમકાલમેવ ઓચ્છિજ્જમાનતાય એત્થ સામઞ્ઞેન ઉભયમ્પિ ગહેતબ્બં. ઇદઞ્ચ અતીતાનાગતં ન ગહેતબ્બં તસ્સ અવિજ્જમાનત્તા. ઉપક્કમવિસયારહં પન પચ્ચુપ્પન્નમેવ ગહેતબ્બં. તઞ્ચ ખણસન્તતિઅદ્ધાવસેન તિવિધં હોતિ.
તત્થ ઉપ્પાદટ્ઠિતિભઙ્ગવસેન ખણત્તયપરિયાપન્નો ભાવો ખણપચ્ચુપ્પન્નં નામ. તં સરસભઙ્ગભૂતત્તા સયં ભિજ્જમાનં ઉપક્કમસાધિયં વિનાસવન્તં ન હોતિ. આતપે ઠત્વા ગબ્ભં પવિટ્ઠસ્સ સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં નામ. પટિસન્ધિચુતીનમન્તરાળપ્પવત્તિ ખન્ધસન્તતિ અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં નામ. ઇમસ્મિં દ્વયે ઉપક્કમસમ્ભવો, તંવસેન ઉપચ્છિજ્જમાનં જીવિતં સન્તાનપરિહાનિપચ્ચયભાવતો સન્તતિઅદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નદ્વયં યથાપરિચ્છિન્નકાલમપ્પત્વા ઉપક્કમવસેન અન્તરાયેવ નિરુજ્ઝતિ, તસ્મા સન્તતિઅદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નરૂપજીવિતિન્દ્રિયઞ્ચ તંનિરોધેન નિરુજ્ઝમાનઅરૂપજીવિતિન્દ્રિયઞ્ચાતિ ઉભયં એત્થ ‘‘જીવિતા’’તિ ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. ઇદમેવ સન્ધાયાહ પદભાજને ‘‘સન્તતિં વિકોપેતી’’તિ (પારા॰ ૧૭૨).
ઇમિસ્સાવ પાણાતિપાતભાવે આપત્તિભાવતો એત્થ ઠત્વા અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૭૨) પાણપાણાતિપાતપાણાતિપાતીપાણાતિપાતપ્પયોગાનં વિભાગો દસ્સિતો. તત્થ પાણોતિ વોહારતો સત્તો, પરમત્થતો ઉપચ્છિજ્જમાનં જીવિતિન્દ્રિયં, તં ‘‘જીવિતા’’તિ ઇમિના વુત્તં. પાણાતિપાતો નામ વધકચેતના, સો ચ ‘‘વિયોજયે’’તિ ઇમિના સન્દસ્સિતો. પાણાતિપાતી નામ પુગ્ગલો, સો ચ ‘‘યો’’તિ ઇમિના સન્દસ્સિતો. પાણાતિપાતપ્પયોગો પન –
‘‘વુત્તા પાણાતિપાતસ્સ;
પયોગા છ મહેસિના’’તિ –
આદિના નયેન ઇધેવ વક્ખમાનવિભાગત્તા વક્ખમાનનયેનેવ દટ્ઠબ્બો.
અસ્સ સત્થં નિક્ખિપેય્ય વાતિ યોજના. અસ્સાતિ મનુસ્સજાતિકસ્સ. ‘‘હત્થપાસે’’તિ પાઠસેસો. હત્થપાસો નામ સમીપોતિ. અસ્સાતિ સમીપસમ્બન્ધે સામિવચનં. સત્થન્તિ એત્થ જીવિતવિહિં સનુપકરણભાવેન સમ્મતા ધારાવન્તઅસિઆદિ ચ ધારારહિતયટ્ઠિભિન્દિવાલલગુળાદિ ચ પદભાજને ‘‘અસિં વા સત્તિં વા ભિન્દિવાલં વા લગુળં વા પાસાણં વા સત્થં વા વિસં વા રજ્જું વા’’તિ. ઇધાવુત્તં કરપાલિકાછુરિકાદિ સમુખં ‘‘સત્થં વા’’તિ ઇમિના સઙ્ગહિતં. નિક્ખિપેય્યાતિ યથા ભોગહેતું લભતિ, તથા ઉપનિક્ખિપેય્ય, અત્તવધાય ઇચ્છિતક્ખણે યથા ગણ્હાતિ, તથા સમીપે તેનેવ ચિત્તેન ઠપેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિના થાવરપ્પયોગો સન્દસ્સિતો.
મરણે પદભાજને વુત્તત્તા ‘‘કિં તુય્હિમિના પાપકેન દુજ્જીવિતેન, યો ત્વં ન લભસિ પણીતભોજનાનિ ભુઞ્જિતુ’’મિચ્ચાદિના નયેન મરણત્થાય જીવિતે અવણ્ણં વદન્તો ચ ‘‘ત્વં ખોસિ ઉપાસક કતકલ્યાણો અકતપાપો, મતં તે જીવિતા સેય્યો, ઇતો ત્વં કાલકતો વિવિધવિહઙ્ગમવિકૂજિતે પરમસુરભિકુસુમભૂસિતતરુવરનિચિતે પરમરતિકરલળિતગતિભાસિતવિલપિતસુરયુવતિગણવિચરિતે વરનન્દને અચ્છરાસઙ્ઘપરિવારિતો વિચરિસ્સસી’’તિઆદિના નયેન મરણત્થાય મરણાનિસંસં દસ્સેન્તો ચ ‘‘મરણે ગુણં વદેય્ય’’ઇચ્ચેવ વુચ્ચતિ.
મરણૂપાયં દેસેય્યાતિ યોજના. મરણાધિપ્પાયેનેવ ‘‘સત્થં વા આહર, વિસં વા ખાદ, રજ્જુયા વા ઉબ્બન્ધિત્વા કાલઙ્કરોહી’’તિ પદભાજને વુત્તસત્થહરણાનિ ચ અવુત્તમ્પિ સોબ્ભનરકપપાતાદીસુ પપતનઞ્ચાતિ એવમાદિકં મરણૂપાયં આચિક્ખેય્ય. ‘‘હોતિ અયમ્પી’’તિ પદચ્છેદો, અપીતિ પુબ્બે વુત્તદ્વયં સમુચ્ચિનોતિ. દ્વેધા ભિન્નસિલા વિય અસન્ધેય્યોવ સો ઞેય્યોતિ દ્વિધા ભિન્નપાસાણો વિય ભગવતો પટિપત્તિપટિવેધસાસનદ્વયેન સો પચ્ચુપ્પન્ને અત્તભાવે સન્ધાતુમસક્કુણેય્યોવાતિ ઞાતબ્બોતિ અત્થો.
૨૪૩. થાવરાદયોતિ આદિ-સદ્દેન વિજ્જામયઇદ્ધિમયપયોગદ્વયં સઙ્ગહિતં.
૨૪૪. તત્થાતિ તેસુ છસુ પયોગેસુ. સકો હત્થો સહત્થો, તેન નિબ્બત્તો સાહત્થિકો, પયોગો. ઇધ હત્થગ્ગહણં ઉપલક્ખણં, તસ્મા હત્થાદિના અત્તનો અઙ્ગપચ્ચઙ્ગેન નિપ્ફાદિતો વધપ્પયોગો સાહત્થિકોતિ વેદિતબ્બો.
૨૪૫. ‘‘ત્વં તં એવં પહરિત્વા મારેહી’’તિ ભિક્ખુનો પરસ્સ યં આણાપનં, અયમાણત્તિકો નયોતિ યોજના. આણત્તિકો નયોતિ આણત્તિયેવ આણત્તિકો. નેતિ પવત્તેતીતિ નયો, પયોગસ્સેતં નામં.
૨૪૬. દૂરન્તિ દૂરટ્ઠં. કાયેન પટિબદ્ધેનાતિ એત્થ કાયેકદેસો હત્થાદિ કાયો અવયવે સમુદાયોપચારતો ‘‘ગામો દડ્ઢો’’તિ યથા. કાયપટિબદ્ધં ચાપાદિકં પટિબદ્ધં નામ પુબ્બપદલોપેન વિધિ, પયોગોતિ અત્થો.
૨૪૭. અસઞ્ચારિમુપાયેનાતિ અસઞ્ચારિમેન નિચ્ચલેન ઉપાયેન. ઓપતન્તિ એત્થાતિ ઓપાતો, સો આદિ યેસં અપસ્સેનવિસભેસજ્જસંવિધાનાદીનં તે ઓપાતાદયો, તેસં ઓપાતાદિવિધાનં, ઓપાતક્ખણનાદિકિરિયા.
૨૪૮. વિજ્જાયાતિ આથબ્બનવેદાગતમરણમન્તસઙ્ખાતવિજ્જાય. જપ્પનન્તિ યથા પરો ન સુણાતિ, તથા પુનપ્પુનં વચનં.
૨૪૯. મારણે સમત્થા યા કમ્મવિપાકજા ઇદ્ધિ, અયં ઇદ્ધિમયો પયોગો નામાતિ સમુદીરિતોતિ યોજના. કમ્મવિપાકે જાતા કમ્મવિપાકજા, ઇદ્ધિ, યા ‘‘નાગાનં નાગિદ્ધિ સુપણ્ણાનં સુપણ્ણિદ્ધિ યક્ખાનં યક્ખિદ્ધી’’તિઆદિના (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૭૨) બહુધા અટ્ઠકથાયં વુત્તા. તત્થ દિટ્ઠદટ્ઠફુટ્ઠવિસાનં નાગાનં દિસ્વા, ડંસિત્વા, ફુસિત્વા ચ પરૂપઘાતકરણે નાગિદ્ધિ વેદિતબ્બા. એવં સેસાનમ્પિ. ઇદ્ધિયેવ ઇદ્ધિમયો, ભાવનામયો ઇદ્ધિપ્પયોગો પનેત્થ ન ગહેતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં –
‘‘કેચિ પન ભાવનામયિદ્ધિયાપિ પરૂપઘાતકરણં વદન્તિ. સહ પરૂપઘાતકરણેન ચ આદિત્તઘરૂપરિ ખિત્તસ્સ ઉદકઘટસ્સ ભેદનં વિય ઇદ્ધિવિનાસઞ્ચ ઇચ્છન્તિ, તં તેસં ઇચ્છામત્તમેવ. કસ્મા? યસ્મા તં કુસલવેદનાવિતક્કપરિત્તત્તિકાદીહિ ન સમેતિ. કથં? અયઞ્હિ ભાવનામયિદ્ધિ નામ ચતુત્થજ્ઝાનમયા કુસલત્તિકે કુસલા ચેવ અબ્યાકતા ચ, પાણાતિપાતો અકુસલો. વેદનાત્તિકે અદુક્ખમસુખસમ્પયુત્તા, પાણાતિપાતો દુક્ખસમ્પયુત્તો. વિતક્કત્તિકે અવિતક્કઅવિચારા, પાણાતિપાતો સવિતક્કસવિચારો. પરિત્તત્તિકે
૨૫૦. તત્થાતિ તેસુ છબ્બિધેસુ પયોગેસુ. ઉદ્દેસોપીતિ ઉદ્દિસનં ઉદ્દેસો, તંસહિતો પયોગોપિ અનુદ્દેસોતિ તબ્બિપરીતવચનમેવ ઞાપકન્તિ વેદિતબ્બં. એત્થ એકેકો ઉદ્દેસોપિ અનુદ્દેસોપિ હોતીતિ તેસમયં ભેદો પન દુવિધો હોતીતિ પરિદીપિતોતિ યોજના. ઇમેસુ છસુ પયોગેસ્વેવ એકેકસ્સેવ ઉદ્દિસ્સાનુદ્દિસ્સકિરિયમાનતાય દુવિધભાવતો તેસં દ્વાદસવિધો ભેદો પદભાજને ચ અટ્ઠકથાય ચ દીપિતો, તત્થ વિનિચ્છયમિદાનિ દસ્સયિસ્સામીતિ અધિપ્પાયો.
૨૫૧. બહૂસુપીતિ મનુસ્સેસુ બહૂસુપિ. તેન કમ્મેનાતિ પહારદાનસઙ્ખાતેન કમ્મેન. બજ્ઝતીતિ અપાયં નેતું કમ્મપાસેન કમ્મન્તરં નિવારેત્વા બજ્ઝતીતિ અત્થો.
૨૫૨. પહારેપીતિ પહરણેપિ. દેહિનોતિ મનુસ્સવિગ્ગહસ્સ. તસ્સાતિ પહટસ્સ.
૨૫૩. પહટમત્તે વાતિ પહટક્ખણે વા. પચ્છાતિ તપ્પચ્ચયા કાલન્તરે વા. ઉભયથાપિ ચ મતેતિ દ્વિન્નં આકારાનમઞ્ઞતરેન મતેપિ. હન્તા વધકો. પહટમત્તસ્મિન્તિ તસ્મિં મરણારહપહારસ્સ લદ્ધક્ખણેયેવ, મરણતો પુબ્બભાગેયેવાતિ મત્તસદ્દેન દીપેતિ. મરણત્થાય ચ અઞ્ઞત્થાય ચ દિન્નેસુ અનેકેસુ પહારેસુ મરણત્થાય
૨૫૪. દ્વે પયોગાતિ ઉદ્દિસ્સાનુદ્દિસ્સકિરિયાભેદભિન્ના સાહત્થિકાણત્તિકા દ્વે પયોગા.
૨૫૫. કરણસ્સાતિ કિરિયાય. વિસેસોતિ નાનત્તં. આણત્તિનિયામકાતિ આણત્તિં નિયામેન્તિ વવત્થાપેન્તીતિ આણત્તિનિયામકા.
૨૫૬. તત્થાતિ તેસુ આણત્તિનિયામકેસુ છસુ આકારેસુ. યોબ્બનાદિ ચાતિ આદિ-સદ્દેન થાવરિયમન્દખિડ્ડવુદ્ધાદિઅવત્થાવિસેસો સઙ્ગહિતો.
૨૫૭. યં માતિકાય નિદ્દિટ્ઠં સત્થં, તં કતમં?. સત્તમારણન્તિ સત્તે મારેન્તિ એતેનાતિ સત્તમારણં, અસિઆદિવધોપકરણં.
૨૫૮. વિજ્ઝનન્તિ ભેદનન્તિ કકચાદીહિ દ્વિધાકરણં. છેદનન્તિ ખગ્ગાદીહિ દ્વિધાકરણં. તાળનન્તિ મુગ્ગરાદીહિ આઘાતનં. એવમાદિવિધોતિ એવમાદિપ્પકારો. અનેકોતિ બહુકો ભેદો. કરણસ્સ વિસેસો કિરિયાવિસેસોતિ અત્થો.
૨૫૯-૬૦. ‘‘પુરતો પહરિત્વાન મારેહી’’તિ યો ભાસિતો આણાપકેન, તેન આણત્તેન પચ્છતો…પે॰… મારિતેતિ યોજના. વત્થાણત્તિ વિસઙ્કેતાતિ એત્થ ‘‘યં ‘મારેહી’તિ…પે॰… તતો’’તિ વત્થુવિસઙ્કેતો દસ્સિતો. ‘‘પુરતો…પે॰… મારિતે’’તિ આણત્તિવિસઙ્કેતો દસ્સિતો. મૂલટ્ઠોતિ આણાપકો. મૂલન્તિ હિ પુબ્બકિરિયાનુરૂપં આણાપનં, તત્થ ઠિતોતિ મૂલટ્ઠો.
૨૬૧. ઇમિના ‘‘વત્થુ’’ન્તિઆદિ. તં વત્થું અવિરજ્ઝિત્વા મારિતે ઉભયેસં…પે॰… ઉદીરિતો, યથાણત્તિ ચ મારિતે…પે॰… ઉદીરિતોતિ યોજના. મારિતે વત્થુસ્મિન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. ઉભયેસન્તિ આણાપકઆણત્તાનં. યથાકાલન્તિ આણાપકસ્સ આણત્તિક્ખણં, આણત્તસ્સ મારણક્ખણઞ્ચ અનતિક્કમિત્વા. બન્ધનં બન્ધો, કમ્મુના બન્ધો કમ્મબન્ધો. અથ વા બજ્ઝતિ એતેનાતિ બન્ધો, કમ્મમેવ બન્ધો કમ્મબન્ધો.
૨૬૪. વિસઙ્કેતો નાતિ વિસઙ્કેતો નત્થિ, દ્વિન્નમ્પિ યથાકાલપરિચ્છેદં કમ્મબન્ધોયેવાતિ અત્થો.
૨૬૫. સબ્બસોતિ સબ્બેસુ કાલભેદેસુ, સબ્બસો વેદિતબ્બોતિ વા સમ્બન્ધો. સબ્બસોતિ સબ્બપ્પકારેન. વિભાવિનાતિ પણ્ડિતેન. સો હિ અત્થં વિભાવેતીતિ તથા વુત્તો.
૨૬૬-૭-૮. ‘‘ઇમં ગામે ઠિત’’ન્તિ ઇદં તં સઞ્જાનિતું વુત્તં, ન મારણક્ખણટ્ઠાનનિયમત્થાયાતિ ‘‘યત્થ કત્થચિ ઠિત’’ન્તિ વત્વાપિ ‘‘નત્થિ તસ્સ વિસઙ્કેતો’’તિ આહ. તસ્સાતિ આણાપકસ્સ. ‘‘તત્થા’’તિ વા પાઠો, તસ્સં આણત્તિયન્તિ અત્થો. ‘‘ગામેયેવ ઠિતં વેરિં મારેહી’’તિ સાવધારણં આણત્તો વને ચે ઠિતં મારેતિ વા ‘‘વનેયેવ ઠિતં વેરિં મારેહી’’તિ સાવધારણં વુત્તો ગામે ઠિતં ચે મારેતિ વાતિ યોજના. ‘‘ભિક્ખુના સાવધારણ’’ન્તિ ‘‘વને વા સાવધારણ’’ન્તિ પાઠોયેવ ગહેતબ્બો. વિગતો સઙ્કેતો આણત્તિનિયામો એત્થાતિ વિસઙ્કેતો.
૨૬૯. સબ્બદેસેસૂતિ ગામવનઅઙ્ગણગેહાદીસુ સબ્બેસુ ઠાનેસુ. ભેદતોતિ નાનત્તતો.
૨૭૦. ‘‘સત્થેન પન મારેહી’’તિ યેન કેનચિ યો આણત્તો, તેન યેન કેનચિ સત્થેન મારિતે વિસઙ્કેતો નત્થીતિ યોજના.
૨૭૧-૨. ઇમિના વાસિના હીતિ એત્થ હીતિ પદપૂરણે. ‘‘ઇમિના અસિના મારેય્યા’’તિ વુત્તો અઞ્ઞેન અસિના મારેતિ વા ‘‘ત્વં ઇમસ્સ અસિસ્સ એતાય ધારાય મારય’’ ઇતિ વુત્તો તં વેરિં સચે ઇતરાય ધારાય મારેતિ વા થરુના મારેતિ વા તુણ્ડેન મારેતિ વા, તથા મારિતે વિસઙ્કેતોયેવ હોતીતિ યોજના. થરુનાતિ ખગ્ગમુટ્ઠિના. તુણ્ડેનાતિ ખગ્ગતુણ્ડેન. ‘‘વિસઙ્કેતોવા’’તિ સઙ્કેતવિરાધેનેવ પારાજિકં ન હોતીતિ દસ્સનપદમેતં.
૨૭૩. સબ્બાવુધકજાતિસૂતિ ઇધાવુત્તકરપાલિકાછુરિકાદિસબ્બપહરણસામઞ્ઞેસુ. વિસેસતોતિ ભેદતો.
૨૭૪. પરેનાતિ ભિક્ખુના. સોતિ આણત્તો. નિસિન્નં નં મારેતિ, વિસઙ્કેતો ન વિજ્જતીતિ ‘‘ગચ્છન્તમેવ મારેહી’’તિ સાવધારણં અવુત્તત્તા ‘‘નિસિન્નોપિ સોયેવા’’તિ તં મારેન્તસ્સ વિસઙ્કેતો ન હોતિ, અવધારણં અન્તરેન કથનં તં સઞ્જાનાપેતું વુચ્ચતીતિ ઇરિયાપથનિયામકં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો.
૨૭૫-૬. અસતિ ‘‘નિસિન્નંયેવા’’તિઆદિ. ‘‘નિસિન્નંયેવ મારેહી’’તિ વુત્તો ગચ્છન્તં મારેતિ, વિસઙ્કેતન્તિ ઞાતબ્બં. ‘‘ગચ્છન્તંયેવ મારેહી’’તિ વુત્તો નિસિન્નં મારેતિ, વિસઙ્કેતન્તિ ઞાતબ્બન્તિ યોજના. ઇમમેવ યોજનાક્કમં સન્ધાયાહ ‘‘યથાક્કમ’’ન્તિ.
૨૭૭. વિજ્ઝિત્વાતિ સરાદીહિ વિજ્ઝિત્વા.
૨૭૮. છિન્દિત્વાતિ સોતિ પયોગો.
૨૭૯. કરણેસૂતિ વિજ્ઝનાદિકિરિયાવિસેસેસુ.
૨૮૦-૧. એત્તાવતા આણત્તિનિયામકનિદ્દેસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ દીઘાદિલિઙ્ગવસેનાપિ સમ્ભવન્તં વિસઙ્કેતં દસ્સેતુમાહ ‘‘દીઘ’’ન્તિઆદિ. ‘‘દીઘં…પે॰… થૂલં મારેહીતિ અનિયમેત્વા આણાપેતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૭૪) અટ્ઠકથાવચનતો એવ-કારં વિના ‘‘દીઘં મારેહી’’તિ અનિયમેત્વા કેનચિ યો આણત્તો હોતિ, સોપિ આણત્તો યં કિઞ્ચિ તાદિસં સચે મારેતિ, નત્થિ તત્થ વિસઙ્કેતો, ઉભિન્નમ્પિ પરાજયોતિ યોજના. એવં ‘‘રસ્સ’’ન્તિઆદિસબ્બપદેહિપિ પચ્ચેકં યોજના કાતબ્બા. અનિયમેત્વાતિ વિસઙ્કેતાભાવસ્સ હેતુદસ્સનં. એવકારો વાક્યાલઙ્કારો. તત્થાતિ આણત્તિકપ્પયોગે. ‘‘ઉભિન્નમ્પિ પરાજયો’’તિ વુત્તત્તા આણાપકં વિના અઞ્ઞં યથાવુત્તક્ખણં મનુસ્સવિગ્ગહં ‘‘યં કિઞ્ચિ તાદિસ’’ન્તિ ઇમિના દસ્સેતિ.
સચે આણાપકો આણાપેત્વા અત્તાનમેવ મારેતિ, આણાપકો દુક્કટં આપજ્જિત્વા મરતિ, આણત્તસ્સ
૨૮૨. યો મનુસ્સં કઞ્ચિ ઉદ્દિસ્સ સચે ઓપાતં ખણતિ, તથા ઓપાતં ખણન્તસ્સ તસ્સ દુક્કટં નામ આપત્તિ હોતીતિ અજ્ઝાહારયોજના. યોજના ચ નામેસા યથારુતયોજના, અજ્ઝાહારયોજનાતિ દુવિધા. તત્થ પાઠાગતપદાનમેવ યોજના યથારુતયોજના, ઊનપૂરણત્થમજ્ઝાહારપદેહિ સહ પાઠાગતપદાનં યોજના અજ્ઝાહારયોજનાતિ વેદિતબ્બા. ‘‘ખણન્તસ્સ ચ ઓપાત’’ન્તિ પોત્થકેસુ પાઠો દિસ્સતિ. ‘‘ખણન્તસ્સ તથોપાત’ન્તિ પાઠો સુન્દરો’’તિ નિસ્સન્દેહે વુત્તં. ‘‘આવાટન્તિ એતસ્સ ‘ઓપાત’ન્તિ પરિયાયો’’તિ ચ વુત્તં. તતોપિ –
‘‘મનુસ્સં કઞ્ચિ ઉદ્દિસ્સ;
યો ચે ખણતિવાટકં;
ખણતો તં તથા તસ્સ;
હોતિ આપત્તિ દુક્કટ’’ન્તિ. –
પાઠો
૨૮૩. તત્થાતિ તસ્મિં આવાટે. તસ્સાતિ પતિતસ્સ મનુસ્સવિગ્ગહસ્સ. દુક્ખસ્સુપ્પત્તિયાતિ દુક્ખુપ્પત્તિહેતુ. તસ્સાતિ યેન આવાટો ખતો, તસ્સ ભિક્ખુનો. પતિત્વા સો ચે મરતિ, તસ્મિં મતે તસ્સ ભિક્ખુનો પારાજિકં ભવેતિ યોજના.
૨૮૪. અઞ્ઞસ્મિન્તિ યં સમુદ્દિસ્સ આવાટો ખતો, તતો અઞ્ઞસ્મિં. અનુદ્દિસ્સકન્તિ કિરિયાવિસેસનં, અનુદ્દિસ્સકં કત્વાતિ અત્થો. ઓપાતવિસેસનં ચે, ‘‘અનુદ્દિસ્સકો ઓપાતો’’તિ પદચ્છેદો. ‘‘અગ્ગમક્ખાયતી’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૩૯; અ॰ નિ॰ ૪.૩૪; ૧૦.૧૫; ઇતિવુ॰ ૯૦; નેત્તિ॰ ૧૭૦) વિય ઓ-કારટ્ઠાને અ-કારો, મ-કારાગમો ચ દટ્ઠબ્બો, અનોદિસ્સકો ઓપાતો ખતો હોતીતિ અત્થો.
૨૮૫. ‘‘એત્થ પતિત્વા યો કોચિ મરતૂ’’તિ અનોદિસ્સકો ઓપાતો સચે ખતો હોતિ, યત્તકા નિપતિત્વા મરન્તિ ચે, અસ્સ તત્તકા દોસા હોન્તીતિ યોજના. ‘‘યો કોચી’’તિ ઇમિના અત્તનો માતાપિતરો ચ સઙ્ગહિતા. દોસાતિ કમ્મબન્ધદોસા, પારાજિકં પન એકમેવ. અસ્સાતિ યેન અનોદિસ્સ ઓપાતો ખતો, તસ્સ.
૨૮૬. આનન્તરિયવત્થુસ્મિં મતેતિ પાઠસેસો, ‘‘તત્થ પતિત્વા’’તિ અધિકારો, અરહન્તે, માતરિ, પિતરિ ચ તસ્મિં પતિત્વા મતે કાલકતેતિ અત્થો. આનન્તરિયકન્તિ એત્થ સકત્થે, કુચ્છિતે ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘આનન્તરિયવત્થુસ્મિ’’ન્તિ ઇમસ્મિં સમાસપદે થુલ્લચ્ચયાદીનં વત્થુસ્મિં તત્થ પતિત્વા મતે થુલ્લચ્ચયાદયો હોન્તીતિ યોજના. તસ્મિં આવાટે પતિત્વા યક્ખાદીસુ મતેસુ, પારાજિકવત્થુનો દુક્ખુપ્પત્તિયઞ્ચ થુલ્લચ્ચયં, મનુસ્સવિગ્ગહે મતે પારાજિકં, તિરચ્છાને મતે પાચિત્તિયન્તિ વુત્તં હોતિ.
૨૮૭. પાણાતિપાતા દ્વેતિ દ્વિન્નં મતત્તા દ્વે પાણાતિપાતા, એકેન પારાજિકં, ઇતરેન કમ્મબન્ધોયેવ. એકોવેકેકધંસનેતિ માતુ વા દારકસ્સ વા મરણે એકો પાણાતિપાતોવ.
૨૮૮. ચોરેહિ અનુબદ્ધો એત્થ આવાટે પતિત્વા મરિસ્સતિ ચે, ઓપાતખણકસ્સેવ પારાજિકં હોતિ કિરાતિ યોજના. કિરાતિ અનુસ્સવને અરુચિસૂચકં.
૨૮૯-૯૦. વેરિનો ભિક્ખુતો અઞ્ઞે વેરિપુગ્ગલા. તત્થ તસ્મિં ઓપાતે સચે મનુસ્સં પાતેત્વા મારેન્તિ, તથા વેરિનો તત્થ સયમેવ પતિતં મનુસ્સં બહિ નીહરિત્વા સચે મારેન્તિ, તત્થ ઓપપાતિકા મનુસ્સા ઓપાતે નિબ્બત્તિત્વા તતો નિક્ખન્તું અસક્કોન્તા મતા ચે સિયું, સબ્બત્થ ચ યથાવુત્તસબ્બવારેસુ ઓપાતખણકસ્સેવ પરાજયોતિ યોજના. નિબ્બત્તિત્વા હીતિ એત્થ હીતિ પદપૂરણે. યત્થ યત્થ નિપાતસદ્દાનં અત્થો ન દસ્સિતો, તત્થ તત્થ પદપૂરણમત્તતા વેદિતબ્બા.
૨૯૧. યક્ખાદયોતિ આદિ-સદ્દેન તિરચ્છાનાનં સઙ્ગહો. વત્થુવસાતિ થુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયાનં વત્થુભૂતયક્ખતિરચ્છાનાનં વસા. થુલ્લચ્ચયાદયોતિ આદિ-સદ્દેન પાચિત્તિયસઙ્ગહો.
૨૯૩. અયં નયોતિ ‘‘અનાપત્તી’’તિ યથાવુત્તો નયો.
૨૯૪-૫. બજ્ઝન્તીતિ સચે અવસ્સં બજ્ઝન્તિ. તત્થાતિ તસ્મિં પાસે. ‘‘હત્થતો મુત્તમત્તસ્મિ’’ન્તિ ઇમિના પયોગસ્સ અત્થસાધકતં દીપેતિ.
૨૯૬. યં ઓડ્ડિતો, તતો અઞ્ઞસ્સ બન્ધને તુ અનાપત્તિ પકાસિતાતિ યોજના.
૨૯૭. મુધા વાપીતિ અમૂલેન વાપિ. મૂલટ્ઠસ્સેવાતિ પાસકારકસ્સેવ. કમ્મબન્ધોતિ પાણાતિપાતો. બજ્ઝતિ એતેનાતિ બન્ધો, કમ્મમેવ બન્ધો કમ્મબન્ધો. પારાજિકમત્તે વત્તબ્બેપિ યાવ સો વત્તતિ, તાવ તત્થ બજ્ઝિત્વા મતસત્તેસુ પઠમમતસ્સ વસેન પારાજિકં, અવસેસાનં પાણાતિપાતસઙ્ખાતસ્સ અકુસલરાસિનો સમ્ભવતો તં સબ્બં સઙ્ગહેત્વા સામઞ્ઞેન દ્વયમ્પિ દસ્સેતુમાહ ‘‘કમ્મબન્ધો’’તિ.
૨૯૮. ‘‘સચે યેન લદ્ધો, સો ઉગ્ગળિતં વા પાસં સણ્ઠપેતિ, તસ્સ પસ્સેન વા ગચ્છન્તે દિસ્વા વતિં કત્વા સમ્મુખે પવેસેતિ, થદ્ધતરં વા પાસયટ્ઠિં ઠપેતિ, દળ્હતરં વા પાસરજ્જું બન્ધતિ, થિરતરં વા ખાણુકં આકોટેતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૭૬) અટ્ઠકથાગતં વિનિચ્છયં સઙ્ગહિતુમાહ ‘‘પાસમુગ્ગળિતમ્પિ વા’’તિ. એત્થ અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન પિ-સદ્દેન ‘‘સણ્ઠપેતી’’તિઆદિકા ‘‘બન્ધતી’’તિ દસ્સિતકિરિયાવસાના પયોગા દસ્સિતા. થિરં વાપીતિ એત્થ અપિ-સદ્દો અટ્ઠકથાય અવસિટ્ઠં ‘‘ખાણુકં આકોટેતી’’તિ કિરિયં સમુચ્ચિનોતિ ઉભયત્થપિ પકારન્તરવિકપ્પત્થત્તાતિ ગહેતબ્બા. એવન્તિ ઉભિન્નન્તિ પાસકારકસ્સ ચ ઇદાનિ લભિત્વા પટિજગ્ગન્તસ્સ ચાતિ ઉભયેસં.
૨૯૯-૩૦૦. યોતિ પાસકારકો, લદ્ધપાસકોતિ ઇમેસં યો કોચિ. ઉગ્ગળાપેત્વાતિ વિઘાટેત્વા, યથા તત્થ પાણિનો ન બજ્ઝન્તિ, એવં કત્વાતિ અત્થો. તત્થ ચાતિ પુન સણ્ઠપિતે પાસે ચ. કો વિમુચ્ચતિ? યેન લદ્ધો, સો.
૩૦૧-૨. ગોપેત્વાતિ ગોપનહેતુ મોક્ખો ન હોતીતિ યોજના. ‘‘સીહં દિસ્વા ભયં હોતી’’તિઆદીસુ વિય હેતુમ્હિ ત્વા-પચ્ચયો દટ્ઠબ્બો. તમઞ્ઞો…પે॰… ન ચ મુચ્ચતીતિ એત્થ ન ચાતિ નેવ. નાસેત્વા સબ્બસો વાતિ સો યથા યસ્સ કસ્સચિ સત્તસ્સ વિનાસોપકરણં ન હોતિ, તથા છિન્દનાદીહિ નાસેત્વા. તં પાસયટ્ઠિં. કો વિમુચ્ચતિ? પાસકારકો.
૩૦૩. સૂલં રોપેન્તસ્સાતિ સૂલં નિખણન્તસ્સ. સજ્જેન્તસ્સાતિ સણ્ઠપેન્તસ્સ.
૩૦૪. અસઞ્ચિચ્ચાતિ એત્થ ‘‘કતેન પયોગેના’’તિ પાઠસેસો, ‘‘મતેપિ અનાપત્તી’’તિ એતેહિ સમ્બન્ધો. ‘‘ઇમિનાહં ઉપક્કમેન ઇમં મારેસ્સામી’’તિ અચેતેત્વા અપકપ્પેત્વા અવધકચેતનો હુત્વા કતેન અઞ્ઞત્થિકેનપિ ઉપક્કમેન પરે મતેપિ આપત્તિ નત્થીતિ અત્થો, મુસલુસ્સાપનાદિવત્થૂસુ (પારા॰ ૧૮૦) વિય અયં સત્તોતિસઞ્ઞી હુત્વા ‘‘ઇમિના ઉપક્કમેન ઇમં મારેસ્સામી’’તિ વીતિક્કમસમુટ્ઠાપકચેતનાસમ્પયુત્તવિકપ્પરહિતો હુત્વા અઞ્ઞત્થિકેન પયોગેન મનુસ્સે મતેપિ પારાજિકં નત્થીતિ વુત્તં હોતિ.
અજાનન્તસ્સાતિ વિસગતપિણ્ડપાતવત્થુમ્હિ (પારા॰ ૧૮૧) વિય ‘‘ઇદં કારણ’’ન્તિ અજાનિત્વા કતેન મનુસ્સે મતેપિ અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘અનાપત્તી’’તિ આકડ્ઢતિ. અમરણચિત્તસ્સ અમરણિચ્છાસહિતચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરે મતેપિ અનાપત્તિ વુદ્ધપબ્બજિતાદિવત્થૂસુ (પારા॰ ૧૮૦) વિયાતિ અત્થો. ઉમ્મત્તકાદયો વુત્તસરૂપાયેવ.
૩૦૫. ‘‘મનુસ્સપાણિમ્હી’’તિ ઇમિના મનુસ્સભાવો અઙ્ગભાવેન દસ્સિતો. ‘‘સચસ્સ ચિત્તં મરણૂપસંહિત’’ન્તિ ઇમિના મરણૂપસંહિતચિત્તતા દસ્સિતા.
ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા
વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય
તતિયપારાજિકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
ચતુત્થપારાજિકકથાવણ્ણના
૩૦૬-૭. એવં નાતિસઙ્ખેપવિત્થારનયેન તતિયપારાજિકવિનિચ્છયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ચતુત્થપારાજિકવિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘અસન્ત’’ન્તિઆદિ. તત્થ ‘‘અસન્ત’’ન્તિ અપેક્ખિત્વા ‘‘અત્તની’’તિ ચ ‘‘ઝાનાદિભેદ’’ન્તિ અપેક્ખિત્વા ‘‘ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મ’’ન્તિ ચ ‘‘સમુદાચરેય્યા’’તિ અપેક્ખિત્વા ‘‘યો ભિક્ખૂ’’તિ ચ સામત્થિયા લબ્ભતીતિ અજ્ઝાહરિત્વા ‘‘અત્તનિ અસન્ત’’ન્તિઆદિના નયેન યોજેતબ્બં.
અત્તનિ અસન્તન્તિ તસ્મિં અત્તભાવે અત્તનો સન્તાને અનુપ્પાદિતતાય અવિજ્જમાનં. અત્તસ્સિતમેવ કત્વાતિ અત્તુપનાયિકં કત્વા અત્તનિ વિજ્જમાનં વિય કત્વા તં ઉપનેત્વા ભવં અધિટ્ઠાય ચ વત્તમાનન્તિ પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય ચ વત્તન્તં ભવં ચિત્તેન અધિટ્ઠહિત્વા તક્કેત્વા, ચિત્તે ઠપેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. અઞ્ઞાપદેસઞ્ચ વિનાતિ ‘‘યો તે વિહારે વસતીધ ભિક્ખૂ’’તિઆદિના નયેન વક્ખમાનં પરિયાયકથં ઠપેત્વા. અધિમાનઞ્ચ વિનાતિ અદિટ્ઠે દિટ્ઠસઞ્ઞિતાદિસભાવં અધિગતમાનસઙ્ખાતં ‘‘અધિગતઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો અહમ્હી’’તિ અધિમાનઞ્ચ ઠપેત્વા. ઝાનાદિભેદન્તિ ઝાનાદયો ભેદા વિસેસા યસ્સ તં ઝાનાદિભેદં, ‘‘ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો નામ ઝાનં વિમોક્ખો સમાધિ સમાપત્તિ ઞાણદસ્સનં મગ્ગભાવના ફલસચ્છિ કિરિયા કિલેસપ્પહાનં વિનીવરણતા ચિત્તસ્સ સુઞ્ઞાગારે અભિરતી’’તિ (પારા॰ ૧૯૮, ૧૯૯) પદભાજને વુત્તં ઝાનાદિધમ્મવિસેસન્તિ અત્થો. ‘‘ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મન્તિ ઉત્તરિમનુસ્સાનં ઝાયીનઞ્ચેવ અરિયાનઞ્ચ ધમ્મ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૯૭) અટ્ઠકથાય વુત્તં ઝાનલાભીહિ ચેવ અટ્ઠહિ અરિયપુગ્ગલેહિ ચ અધિગતત્તા તેસં સન્તકન્તિ સઙ્ખ્યં ગતં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં.
વિઞ્ઞત્તિપથે ઠિતસ્સ કાયેન વા વાચાય વા યો ભિક્ખુ સમુદાચરેય્યાતિ અજ્ઝાહરિત્વા યોજેતબ્બં. વિઞ્ઞત્તિપથે ઠિતસ્સાતિ દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે પદેસે ઠિતસ્સ ‘‘ઇત્થિયા વા પુરિસસ્સ વા ગહટ્ઠસ્સ વા પબ્બજિતસ્સ વા’’તિ (પારા॰ ૧૯૮) પદભાજને વુત્તસ્સ યસ્સ કસ્સચિ. કાયેન વાતિ હત્થમુદ્દાદિવસેન કાયેન વા. ‘‘સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હત્થમુદ્દાય સીસં ન ઓતરતિ, ઇદં અભૂતારોચનં હત્થમુદ્દાયપિ ઓતરતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૧૫) અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા ઇધ હત્થમુદ્દાદિહત્થવિકારો ચ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગચોપનઞ્ચ ‘‘કાયેના’’તિ ઇમિના ગહેતબ્બં. વાચાય વાતિ યો સવનૂપચારે ઠિતો તેન વિઞ્ઞાતું સક્કુણેય્યેન યેન કેનચિ વોહારેન વા. યો ભિક્ખૂતિ યો ઉપસમ્પન્નો થેરો વા નવો સમુદાચરેય્યાતિ ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જામી’’તિઆદિવચનપ્પકારેસુ યં કઞ્ચિ પકારં વદેય્ય. તદત્થેતિ તેન વુત્તવાક્યસ્સ અત્થે. ઞાતેવાતિ ઞાતે એવ. માતુગામં વા પુરિસં વા યં કિઞ્ચિ ઉદ્દિસ્સ વુત્તે, તેનેવ વા અનુદ્દિસ્સ વુત્તે સવનૂપચારે ઠિતેન યેન કેનચિ મનુસ્સભૂતેન વચનસમનન્તરમેવ ‘‘અયં પઠમજ્ઝાનલાભી’’તિઆદિકે યથાવુત્તે અત્થપ્પકારે ઞાતેયેવ. ‘‘સો’’તિ અજ્ઝાહરિત્વા ‘‘સો પુન રુળ્હિભાવે અભબ્બો’’તિ યોજેતબ્બં, અત્તનિ અવિજ્જમાનગુણં સન્તં વિય કત્વા ઇચ્છાચારે ઠત્વા એવં કથિતપુગ્ગલો સીલે પતિટ્ઠાય ઉપરૂપરિ લબ્ભમાનલોકિયલોકુત્તરગુણેહિ બુદ્ધિસઙ્ખાતં સાસને બુદ્ધિમધિગન્તું અનરહોતિ અત્થો ‘‘યથેવ…પે॰… રુળિભાવે’’તિ. ‘‘યથા’’તિ એતેન સમ્બન્ધો ‘‘તથા’’તિ, યથા તાલો મત્થકચ્છિન્નો અભબ્બો પુન વિરુળ્હિયા, સોપિ પારાજિકં આપન્નો તથેવ દટ્ઠબ્બોતિ અત્થો.
૩૦૮-૯. ઇદાનિ ‘‘ઞાતેવ અભબ્બો’’તિ ચ ‘‘અઞ્ઞાપદેસઞ્ચ વિના’’તિ ચ એતસ્મિં વાક્યદ્વયે બ્યતિરેકત્થવસેન સમ્ભવન્તં આપત્તિભેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘અસન્તમેવા’’તિઆદિ.
અનન્તરન્તિ ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જામી’’તિઆદિવચનસમનન્તરમેવ. સોતિ દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે ઠત્વા યેન તં વચનં સુતં, સો પરો પુગ્ગલો. જાનાતિ ચેતિ ‘‘અયં પઠમજ્ઝાનલાભી’’તિઆદિવસેન તેન વુત્તવચનપ્પકારેન અત્થં અવિરાધેત્વા અચિરેનેવ સચે જાનાતીતિ અત્થો. યો પન ઝાનાદીનં અત્તના અલદ્ધભાવેન વા આગમે ઉગ્ગહપરિપુચ્છાદિવસેન અપરિચિતત્તા વા ઝાનાદિસરૂપં અજાનન્તોપિ અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૧૫) વુત્તોતિ ગહેતબ્બો. ચુતો હીતિ હિ-સદ્દો અવધારણે, અત્તના વુત્તે તેન તત્તકેયેવ ઞાતે સો અસન્તગુણદીપકો પાપપુગ્ગલો ફલસમ્પત્તિસમ્પન્નં ઇમં સાસનામતમહાપાદપં આરુય્હાપિ ફલં અપરિભુઞ્જિત્વા વિરાધેત્વા પતિત્વા મતો નામ હોતીતિ વુત્તં હોતિ. ઇમસ્સેવત્થસ્સ ‘‘અસન્ત’’મિચ્ચાદિના પઠમં વુત્તસ્સપિ બ્યતિરેકત્થં દસ્સેતું અનુવાદવસેન વુત્તત્તા પુનરુત્તિદોસો ન હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.
ઇદાનિ તં બ્યતિરેકત્થં દસ્સેતુમાહ ‘‘નો ચે…પે॰… હોતી’’તિ. યસ્સ સો આરોચેતિ, સો ચે ન જાનાતિ, અસ્સ અસન્તગુણદીપકસ્સ મુસાવાદિનો.
‘‘અઞ્ઞાપદેસઞ્ચ વિના’’તિ ઇમિના દસ્સિતબ્યતિરેકત્થસ્સ ભાવાભાવે સમ્ભવન્તં આપત્તિભેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘યો તે’’તિઆદિ. યો ભિક્ખુ તે તવ ઇધ ઇમસ્મિં વિહારે વસતીતિ યોજના. દીપિતેતિ અત્તનો અધિપ્પાયે પકાસિતે. જાનાતિ ચેતિ યો તથા વુત્તવચનં અસ્સોસિ, સો ‘‘એસ અઞ્ઞાપદેસેન અત્તનો ઝાનલાભિતં દીપેતી’’તિ વા ‘‘એસો ઝાનલાભી’’તિ અસ્સાતિ એવં કથિતવચનવતો તસ્સ ભિક્ખુનો. તં તેન વુત્તવચનં. દુક્કટમેવ હોતિ, ન થુલ્લચ્ચયન્તિ અત્થો. અત્તનો આવાસકારાનં દાયકાનં અઞ્ઞસ્સ પવત્તિં કથેન્તસ્સ વિય અત્તનોયેવ અસન્તગુણં સન્તમિવ
એત્થ ચ ઝાનલાભીતિ ચાતિ અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન ચ-સદ્દેન પાળિયં (પારા॰ ૨૨૦) આગતા અવસેસપરિયાયવારા ચ સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. તથા ઝાનલાભીતિ એત્થ ઝાનગ્ગહણેન વિમોક્ખાદીનઞ્ચ ઉપલક્ખિતત્તા ઝાનાદિદસવિધઉત્તરિમનુસ્સધમ્મવિસયપરિયાયકથં સુતવતા તઙ્ખણે તદત્થે ઞાતે પરિયાયસમુલ્લાપકેન આપજ્જિતબ્બં થુલ્લચ્ચયઞ્ચ અવિઞ્ઞાતે વા ચિરેન વિઞ્ઞાતે વા આપજ્જિતબ્બં દુક્કટઞ્ચ ઇમાય ગાથાય અત્થતો દસ્સિતમેવાતિ દટ્ઠબ્બં.
૩૧૦. એતન્તિ યથાવુત્તપ્પકારં ઝાનાદિભેદં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં. અધિમાનાતિ ‘‘અધિગતોહ’’ન્તિ એવં ઉપ્પન્નમાના, અધિકમાનાતિ અત્થો, ‘‘અયં ધમ્મો મયા અધિગતો’’તિ દળ્હમુપ્પન્નેન માનેન કથેન્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. વુત્તો અનાપત્તિનયોતિ આપત્તિયા અભાવો અનાપત્તિ, સા એવ નયો નેતબ્બો બુજ્ઝિતબ્બોતિ કત્વા, અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અધિમાનેના’’તિ એવં વુત્તો ભગવતાતિ અત્થો, ‘‘અધિગતધમ્મોહ’’ન્તિ અધિમાનેન ‘‘અહં પઠમજ્ઝાનલાભી’’તિઆદીનિ વદન્તસ્સ અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ.
અયમધિમાનો કસ્સ હોતિ, કસ્સ ન હોતીતિ ચે? અરિયાનં ન હોતિ મગ્ગપચ્ચવેક્ખણાદીહિ પઞ્ચહિ પચ્ચવેક્ખણાહિ સઞ્જાતસોમનસ્સાનં વિતિણ્ણકઙ્ખત્તા. દુસ્સીલસ્સાપિ ન હોતિ તસ્સ અરિયગુણાધિગમે નિરુસ્સાહત્તા. સુસીલસ્સાપિ કમ્મટ્ઠાનાનુયોગરહિતસ્સ નિદ્દારામતાદિમનુયુત્તસ્સ ન હોતિ વિસ્સટ્ઠભાવનાભિયોગત્તા. સુપરિસુદ્ધાય સીલસમ્પત્તિયા પતિટ્ઠાય સમથભાવનામનુયુત્તસ્સ રૂપારૂપસમાપત્તિયં પત્તાસિનો વા વિપસ્સનાભિયુત્તસ્સ
પનાતિ અપિ-સદ્દત્થો. ‘‘એવ’’ન્તિ ઇમિના ‘‘અનાપત્તિનયો વુત્તો’’તિ પચ્ચામસતિ. ‘‘અવત્તુકામસ્સા’’તિ ઇદઞ્ચ પાળિયં આગતં ‘‘અનુલ્લપનાધિપ્પાયસ્સા’’તિ આદિકસ્સાપિ એવં વુત્તોતિ યોજના. ‘‘અનાપત્તિ આદિકમ્મિકસ્સા’’તિ (પારા॰ ૨૨૨) આદિકમ્મિકસ્સાપિ અનાપત્તિભાવો વુત્તો ભગવતાતિ અત્થો. ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે વગ્ગુમુદાતીરિયા ભિક્ખૂ આદિકમ્મિકા. અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન તથા-સદ્દેન ઇધ અવુત્તઉમ્મત્તકખિત્તચિત્તવેદનટ્ટા ગહિતા.
૩૧૧. પાપિચ્છતાતિ ‘‘એવં મં જનો સમ્ભાવેસ્સતી’’તિ ઝાનલાભિતાદિહેતુકાય સમ્ભાવનાય સમ્ભાવનાનિમિત્તસ્સ પચ્ચયપટિલાભસ્સ પત્થનાસઙ્ખાતાય પાપિકાય લામિકાય ઇચ્છાય સમન્નાગતભાવો ચ. તસ્સાતિ યં ઝાનાદિભેદભિન્નં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં સમુલ્લપિ, તસ્સ ધમ્મસ્સ. અસન્તભાવોતિ અત્તસન્તાને પચ્ચુપ્પન્નજાતિયં અનુપ્પાદિતભાવેન અવિજ્જમાનભાવો. મનુસ્સકસ્સ આરોચનઞ્ચેવાતિ વુત્તવચનસ્સ અત્થં તઙ્ખણે જાનનકસ્સ મનુસ્સજાતિકસ્સ ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જિ’’ન્તિઆદિના નયેન સવનૂપચારે તદેવ ઞાણન્તિ તદા એવ ઞાણં, અચિરાયિત્વા વુત્તક્ખણેયેવ જાનનન્તિ અત્થો. એત્થાતિ ઇમસ્મિં ચતુત્થપારાજિકાપત્તિયં. ધીરા વિનયધરા.
૩૧૨. પઠમે દુતિયે ચન્તેતિ મનુસ્સવિગ્ગહપારાજિકવજ્જિતે યથાવુત્તપારાજિકત્તયે. પરિયાયો ન વિજ્જતીતિ પારાજિકાપત્તિપથં પરિયાયવચનં ન લભતિ. ‘‘ન પનેતરે’’તિ ઇદં એત્થાપિ યોજેતબ્બં, ઇતરે પન તતિયપારાજિકે પરિયાયો ન વિજ્જતીતિ અત્થો. ‘‘મરણવણ્ણં વા સંવણ્ણેય્યા’’તિ (પારા॰ ૧૭૨) ચ ‘‘અમ્ભો પુરિસ કિં તુય્હિમિના’’તિઆદિના (પારા॰ ૧૭૧) ચ ‘‘યો એવં મરતિ, સો ધનં વા લભતી’’તિઆદિના (પારા॰ ૧૭૫) ચ પરિયાયેન વદન્તસ્સ પારાજિકમેવાતિ વુત્તં હોતિ. આણત્તિ પારાજિકહેતુઆણત્તિકપ્પયોગો. ન પનેતરેતિ પઠમચતુત્થપારાજિકદ્વયે પન પારાજિકહેતુભૂતા આણત્તિ ન લભતીતિ અત્થો.
૩૧૩. આદીતિ એકસમુટ્ઠાનન્તિ એકકારણં. સમુટ્ઠાતિ આપત્તિ એતસ્માતિ સમુટ્ઠાનં, કારણં કાયાદિ. તં પન છબ્બિધં કાયો, વાચા, કાયવાચા, કાયચિત્તં, વાચાચિત્તં, કાયવાચાચિત્તન્તિ. તેસં વિનિચ્છયં ઉત્તરે (ઉ॰ વિ॰ ૩૨૫ આદયો) યથાગતટ્ઠાનેયેવ ચ વણ્ણયિસ્સામ. તત્રિદં એકસમુટ્ઠાનં એકં કાયચિત્તં સમુટ્ઠાનં એતસ્સાતિ કત્વા. તેનાહ ‘‘દુવઙ્ગં કાયચિત્તતો’’તિ. ‘‘તં સમુટ્ઠાન’’ન્તિ અજ્ઝાહારો. યેન સમુટ્ઠાનેન પઠમપારાજિકાપત્તિ ઉપ્પજ્જતિ, તંસમુટ્ઠાનસઙ્ખાતં દુવઙ્ગં, તદુભયસભાવન્તિ અત્થો યથા ‘‘દુવઙ્ગં ચતુત્થજ્ઝાન’’ન્તિ. સેસાતિ અવસિટ્ઠાનિ તીણિ પારાજિકાનિ. તિસમુટ્ઠાનાતિ કાયચિત્તં, વાચાચિત્તં, કાયવાચાચિત્તન્તિ તિસમુટ્ઠાના તીણિ સમુટ્ઠાનાનિ એતેસન્તિ કત્વા. તેસન્તિ તેસં તિણ્ણં સમુટ્ઠાનાનં. અઙ્ગાનીતિ અવયવાનિ. સત્ત કાયો, ચિત્તં, વાચા, ચિત્તં, કાયો, વાચા, ચિત્તન્તિ, તંસભાવાતિ વુત્તં હોતિ.
૩૧૪. આદીતિ મેથુનધમ્મપટિસેવનચિત્તસમ્પયુત્તચેતનાસભાવં પઠમપારાજિકં. સુખોપેક્ખાયુતં ઉદીરિતન્તિ યોજના. ઇટ્ઠાલમ્બણપટિલાભાદિસોમનસ્સહેતુમ્હિ સતિ સુખવેદનાસમ્પયુત્તં હોતિ, તસ્મિં અસતિ ઉપેક્ખાવેદનાય સમ્પયુત્તં હોતીતિ વુત્તન્તિ અત્થો.
તતિયં દુક્ખવેદનન્તિ તતિયં મનુસ્સવિગ્ગહપારાજિકં દોસચિત્તસમ્પયુત્તચેતનાસભાવત્તા દુક્ખવેદનાય સમ્પયુત્તન્તિ અત્થો.
દુતિયન્તિ અદિન્નાદાનચેતનાલક્ખણં દુતિયપારાજિકં. લોભેન પરસન્તકં ચોરિકાય ગણ્હન્તસ્સ સોમનસ્સસમ્પયુત્તં હોતિ, કોધેન અભિભૂતસ્સ વિલુમ્પિત્વા વા વિલુમ્પાપેત્વા વા ગણ્હતો દોમનસ્સસમ્પયુત્તં હોતિ, સોમનસ્સં, દોમનસ્સઞ્ચ વિના અગ્ગહેતુકામો વિય હુત્વા ઉદાસીનસ્સ ગણ્હતો ઉપેક્ખાસમ્પયુત્તં હોતીતિ ‘‘તિવેદનમુદીરિત’’ન્તિ આહ.
ચતુત્થઞ્ચાતિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસમુલ્લપનચેતનાલક્ખણં ચતુત્થપારાજિકઞ્ચ. સમ્ભાવનિચ્છાય પચ્ચયાસાય વા તુટ્ઠતુટ્ઠસ્સેવ ‘‘અહં પઠમં ઝાનં સમાપજ્જામી’’તિઆદિના નયેન ‘‘તિવેદનમુદીરિત’’ન્તિ આહ.
૩૧૫. અટ્ઠ ચિત્તાનીતિ લોભસહગતાનિ અટ્ઠ ચિત્તાનિ લબ્ભરેતિ યોજના, લબ્ભન્તીતિ અત્થો, ચેતનાસભાવેન પઠમપારાજિકેન સમ્પયુત્તાનીતિ વુત્તં હોતિ. એવમુપરિપિ. દુવેતિ પટિઘસમ્પયુત્તાનિ દ્વે ચિત્તાનિ. દસ ચિત્તાનીતિ લોભસહગતાનિ અટ્ઠ, દ્વે પટિઘસમ્પયુત્તાનીતિ. લબ્ભરેતિ સમ્પયુત્તભાવેન લબ્ભન્તિ.
૩૧૬. તસ્માતિ યસ્મા યથાવુત્તચિત્તેહિ સમ્પયુત્તં, તેન હેતુના. ક્રિયાતિ કરણેન આપજ્જિતબ્બત્તા કિરિયા. વીતિક્કમસઞ્ઞાય અભાવેન મુચ્ચનતો સઞ્ઞાય વિમોક્ખો એતસ્સાતિ સઞ્ઞાવિમોક્ખં. લોકવજ્જન્તિ લોકેન અકુસલભાવતો વજ્જનીયન્તિ દીપિતં પકાસિતં.
૩૧૭. આપત્તિયંયેવાતિ એવકારેન ન સિક્ખાપદેતિ દસ્સેતિ. ઇદં વિધાનન્તિ સમુટ્ઠાનાદિકં ઇદં યથાવુત્તં વિધાનં. વિભાવિનાતિ પઞ્ઞવતા વિનયધરેન.
૩૧૮-૯. મુદુપિટ્ઠિ ચાતિ લતા વિય નમિત્વા કરણં દસ્સેત્વા નચ્ચિતું સમવાહિત્વા મુદુકતપિટ્ઠિકો ચ. લમ્બી ચાતિ પલમ્બમાનેન દીઘેન અઙ્ગજાતેન યુત્તો. લમ્બતીતિ લમ્બં, અઙ્ગજાતં, તં યસ્સ અત્થિ સો લમ્બી. ઇમે દ્વેપિ કામપરિળાહાતુરભાવે સતિ અત્તનો અઙ્ગજાતં અત્તનો મુખગ્ગાહીતિ મુખેન ગહણં મુખગ્ગાહો, સો એતસ્સ અત્થીતિ મુખગ્ગાહી, પરસ્સ અઙ્ગજાતં મુખેન ગણ્હન્તોતિ અત્થો. નિસીદકોતિ પરસ્સ અઙ્ગજાતે અત્તનો વચ્ચમગ્ગેન નિસીદન્તો. ઇમે દ્વે સહવાસિકાનં સીલવિનાસનતો અઞ્ઞેહિ સંવસિતું અનરહાતિ પારાજિકાપન્નસદિસત્તા વિવજ્જિતા. તેસન્તિ અસંવાસતાસામઞ્ઞેન ચત્તારો પારાજિકાપન્ને સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘તેસઞ્ચ મગ્ગેનમગ્ગપટિપત્તિસામઞ્ઞેન પઠમપારાજિકાપન્નસ્સેવ અનુલોમિકાતિ ગહેતબ્બા’’ ઇચ્ચેવં નિસ્સન્દેહે વુત્તં. ઇમિના ચ અકતવીતિક્કમાનમ્પિ મુદુપિટ્ઠિઆદીનં ચતુન્નં અનુલોમપારાજિકભાવો વુત્તોતિ વિઞ્ઞાયતિ.
સમન્તપાસાદિકાયં
‘‘અપરાનિપિ લમ્બી, મુદુપિટ્ઠિકો, પરસ્સ અઙ્ગજાતં મુખેન ગણ્હાતિ, પરસ્સ અઙ્ગજાતે અભિનિસીદતીતિ ઇમેસં ચતુન્નં વસેન ચત્તારિ અનુલોમપારાજિકાનીતિ વદન્તિ. એતાનિ હિ યસ્મા ઉભિન્નં રાગવસેન સદિસભાવૂપગતાનં ધમ્મો ‘મેથુનધમ્મો’તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા એતેન પરિયાયેન મેથુનં ધમ્મં અપ્પટિસેવિત્વાયેવ કેવલં મગ્ગેન મગ્ગપ્પવેસનવસેન આપજ્જિતબ્બત્તા મેથુનધમ્મપારાજિકસ્સ અનુલોમેન્તીતિ ‘અનુલોમપારાજિકાની’તિ વુચ્ચન્તી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૩૩) –
વુત્તત્તા ચ તબ્બણ્ણનાય ચ સારત્થદીપનિયં –
‘‘લમ્બંદીઘતાય પલમ્બમાનં અઙ્ગજાતમેતસ્સાતિ લમ્બી. સો એત્તાવતા ન પારાજિકો, અથ ખો યદા અનભિરતિયા પીળિતો અત્તનો અઙ્ગજાતં મુખે
વુત્તત્તા ચ કતવીતિક્કમાયેવેતે ‘‘પારાજિકા’’તિ ગહેતબ્બા.
ભિક્ખુનીનઞ્ચ ચત્તારીતિ એત્થ ‘‘અસાધારણાની’’તિ પાઠસેસો, ભિક્ખૂહિ અસાધારણાનિ ભિક્ખુનીનમેવ નિયતાનિ ઉબ્ભજાણુમણ્ડલિકા, વજ્જપટિચ્છાદિકા, ઉક્ખિત્તાનુવત્તિકા, અટ્ઠવત્થુકાતિ વિબ્ભન્તા ભિક્ખુની સયન્તિ એત્થ ‘‘તેસં અનુલોમિકા’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તેસં ચતુન્નં પારાજિકાનં અનુલોમિકા સયં વિબ્ભન્તા ભિક્ખુની ચાતિ યોજના. ચિત્તવસિકા હુત્વા અત્તના
તથાતિ યથા ઇમે દસ્સિતા તેન અસંવાસારહતાય, ભિક્ખુભાવાય અભબ્બતાય ચ પારાજિકાવ, તથા એકાદસ અભબ્બપુગ્ગલાપિ હોન્તીતિ અત્થો. એકાદસાભબ્બાતિ માતુઘાતકો, પિતુઘાતકો, અરહન્તઘાતકો, સઙ્ઘભેદકો, લોહિતુપ્પાદકો, પણ્ડકો, તિરચ્છાનગતો, ઉભતોબ્યઞ્જનકો, થેય્યસંવાસકો, ભિક્ખુનિદૂસકો, તિત્થિયપક્કન્તકોતિ એકાદસ. સબ્બેતે ચતુવીસતિ એતે સબ્બે ચતુવીસતિ પુગ્ગલા સમોધાનતો વેદિતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.
૩૨૦. ઇમે ચતુવીસતિ પારાજિકા પુગ્ગલા સીસચ્છિન્નોવ જીવિતું ઇધ ભિક્ખુભાવાય અભબ્બાતિ વુત્તાતિ યોજના.
૩૨૧. ઇમેસં એકાદસન્નં અભબ્બતાય હેતુદસ્સનત્થમાહ ‘‘પણ્ડકો ચા’’તિઆદિ. પણ્ડકો ચાતિ આસિત્તપણ્ડકો, ઉસૂયપણ્ડકો, પક્ખપણ્ડકો, ઓપક્કમિકપણ્ડકો, નપુંસકપણ્ડકોતિ વુત્તો પઞ્ચવિધો પણ્ડકો ચ. તિરચ્છાનોતિ તિરિયં અઞ્છતિ ગચ્છતીતિ ‘‘તિરચ્છાનો’’તિ ગહિતો નાગસુપણ્ણાદિકો સબ્બતિરચ્છાનયોનિકો ચ. યક્ખાદયો સબ્બે અમનુસ્સાપિ ઇધ તિરચ્છાનેયેવ સઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. ઉભતોબ્યઞ્જનોપિ ચાતિ ઇત્થિપુરિસબ્યઞ્જનસાધકેહિ ઉભતો કમ્મતો જાતાનિ થનાદિકાનિ બ્યઞ્જનાનિ યસ્સાતિ નિરુત્તો ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનો વત્થુવિપન્નાતિ તબ્ભાવભાવિતાય ભિક્ખુભાવો વસતિ એત્થાતિ વત્થુ, પુગ્ગલાનં ભિક્ખુભાવારહતા, સા પન પબ્બજ્જાક્ખન્ધકાગતસબ્બદોસવિરહિતગુણસમ્પયુત્તતા, તં વિપન્નં પણ્ડકભાવાદિયોગેન યેસં તે ‘‘વત્થુવિપન્ના’’તિ ગહેતબ્બા. હિ-સદ્દો હેતુમ્હિ. યસ્મા વત્થુવિપન્ના, તસ્મા ઇધ અત્તભાવે પબ્બજ્જાય અભબ્બાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અહેતુપટિસન્ધિકા’’તિ વચનેન
૩૨૨. પઞ્ચાનન્તરિકાતિ કમ્માવરણેન યુત્તતાય સગ્ગમોક્ખસમ્પત્તિતો પરિહાયિત્વા મરણાનન્તરં અપાયપટિસન્ધિયં નિયતા માતુઘાતકાદયો પઞ્ચાનન્તરિકા ચ. થેય્યસંવાસોપિ ચાતિ લિઙ્ગત્થેનકો, સંવાસત્થેનકો, ઉભયત્થેનકોતિ તિવિધો થેય્યસંવાસકો ચ. દૂસકોતિ પકતત્તાય ભિક્ખુનિયા મેથુનં પટિસેવિત્વા તસ્સા દૂસિતત્તા ભિક્ખુનિં દૂસેતીતિ ‘‘ભિક્ખુનિદૂસકો’’તિ વુત્તો ચ. તિત્થિપક્કન્તકો ચાતિ તિત્થિયાનં લદ્ધિં, વેસઞ્ચ રોચેત્વા તં ગહેત્વા તેસમન્તરં પવિટ્ઠો ચ. ઇતિ અટ્ઠ પન કિરિયાનટ્ઠાતિ યોજના. ઇતીતિ ઇદમત્થત્તા ઇમેતિ વુત્તં હોતિ. તે ઇમેતિ સમ્બન્ધો. તે ઇમે અટ્ઠ પન માતુવધાદિકિરિયાય ઇહત્તભાવે ભિક્ખુભાવાય અનરહા હુત્વા નટ્ઠાતિ અત્થો. એત્તાવતા એકાદસઅભબ્બાનં અભબ્બતાય કારણં દસ્સિતં હોતિ.
૩૨૩. મયા પારાજિકાનં સારભૂતો યો અયં વિનિચ્છયો વુત્તો, તસ્સ વિનિચ્છયસ્સ અનુસારેન અનુગમનેન સેસોપિ વિનિચ્છયો બુધેન પણ્ડિતેન અસેસતોવ વિઞ્ઞાતું સક્કાતિ યોજના.
૩૨૪. પટુભાવકરે વિવિધેહિ નાનપ્પકારેહિ. નયેહીતિ નીયન્તિ વુત્તાનુસારેન ઉદીરિયન્તીતિ ‘‘નયા’’તિ વુત્તેહિ ચક્કપેય્યાલાદીહિ નયેહિ. પરમત્થનયન્તિ પરમો ચ સો અત્થો ચાતિ પરમત્થો, પરમો વા વિસેસેન નિચ્છિતબ્બો અત્થો પરમત્થો, સોયેવ વિનિચ્છયત્થિકાનં બુદ્ધિયા નેતબ્બોતિ પરમત્થનયો, વિનિચ્છયૂપાયો નીયતિ એતેનાતિ કત્વા ‘‘પરમત્થનયો’’તિ વુચ્ચતિ, તં પરમત્થનયં. અભિપત્થયતાતિ વિનયપિટકે વિનિચ્છયં વા તદુપાયં વા પત્થયતા, ઇચ્છન્તેનાતિ અત્થો. ‘‘પરિયાપુણિતબ્બો અય’’ન્તિ પદચ્છેદો. મ-કારો આગમસન્ધિજો, ઓ-કારસ્સ અ-કારાદેસો. પરિયાપુણિતબ્બોતિ પઠિતબ્બો, સોતબ્બો ચિન્તેતબ્બો ધારેતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. અયન્તિ વિનયવિનિચ્છયો.
ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા
વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય
ચતુત્થપારાજિકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.