સઙ્ઘાદિસેસકથાવણ્ણના
૩૨૫. એવં ‘‘મોચેતુકામતા’’તિઆદિ. મોચેતું કામેતીતિ મોચેતુકામો, તસ્સ ભાવો મોચેતુકામતા, તાય સમ્પયુત્તં ચિત્તં મોચેતુકામતાચિત્તં. એત્થ ‘‘મોચેતુકામતા’’તિ ઇમિના એકાદસસુ રાગેસુ ‘‘મોચનસ્સાદો’’તિ વુત્તં ઇમસ્સ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ મૂલકારણં સુક્કમોચનવિસયં રાગમાહ.
એકાદસ રાગા નામ ‘‘મોચનસ્સાદો, મુચ્ચનસ્સાદો, મુત્તસ્સાદો, મેથુનસ્સાદો, ફસ્સસ્સાદો, કણ્ડુવનસ્સાદો, દસ્સનસ્સાદો, નિસજ્જસ્સાદો, વાચસ્સાદો, ગેહસ્સિતપેમં, વનભઙ્ગિય’’ન્તિ એવમાગતા. ઇધ મોચનં નામ સમ્ભવધાતુમોચનં, તદત્થાય તબ્બિસયરાગસમ્પયુત્તવેદના મોચનસ્સાદો નામ. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘મોચેતું અસ્સાદો મોચનસ્સાદો’’તિ. મુચ્ચમાને અસ્સાદો મુચ્ચનસ્સાદો, સમ્ભવધાતુમ્હિ મુચ્ચમાને તંરાગસમ્પયુત્તા વેદના મુચ્ચનસ્સાદો નામ. એતેનેવ નયેન મુત્તસ્સાદાદિવાચસ્સાદાવસાનેસુ પદેસુ અત્થક્કમો વેદિતબ્બો. ઇમેહિ નવહિ પદેહિ અસ્સાદસીસેન કુન્તયટ્ઠિઞાયેન તંસહચરિતો રાગો દસ્સિતો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘નવહિ પદેહિ સમ્પયુત્તઅસ્સાદસીસેન રાગો વુત્તો’’તિ.
ગેહસ્સિતપેમન્તિ એત્થ ગેહટ્ઠા માતુઆદયો આધેય્યઆધારવોહારેન ‘‘ગેહા’’તિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘મઞ્ચા ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તી’’તિઆદીસુ વિય તન્નિસ્સિતો સિનેહપરિયાયો રાગો ‘‘ગેહસ્સિતપેમ’’ન્તિ વુત્તો. ઇમિના પદેન રાગસ્સ સભાવો સન્દસ્સિતો. વનતો ભઞ્જિત્વા આભતં યં કિઞ્ચિ ફલપુપ્ફાદિ વનભઙ્ગિયં નામ. ઇધ પન રાગવસેન પટિબદ્ધચિત્તં માતુગામેહિ વિરહદુક્ખાપનયનત્થં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૪૦) તેસં ઠાને ઠપેત્વા દસ્સનફુસનવસેન વિન્દિતું રાગીહિ ગહેતબ્બતો તેહિ પિળન્ધિતમાલસહિતં તમ્બૂલન્તિ એવમાદિ ‘‘વનભઙ્ગિય’’ન્તિ અધિપ્પેતં. ઇમિના પત્થિતવિસયગોચરો રાગો તદાયત્તવત્થુવસેન સન્દસ્સિતો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘એકેન પદેન સરૂપેનેવ રાગો, એકેન
‘‘મોચેતુકામતા’’તિ ‘‘વાયામો’’તિ ઇમિના દસ્સેતિ. વાયામો નામ તંચિત્તસમ્પયુત્તવીરિયં. એત્થ પન ‘‘સેમ્હો ગુળો’’તિઆદીસુ વિય ફલે હેતૂપચારઞાયેન વીતિક્કમસ્સ વિસેસહેતુભૂતવીરિયવાચકેન ચ પદેન વીતિક્કમોવ વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. અજ્ઝત્તબાહિરવત્થુઘટ્ટનં, આકાસે કટિકમ્પનન્તિ સુક્કમોચનત્થો વાયામોતિ અત્થો. સુક્કસ્સ મોચનં સુક્કમોચનં.
એત્થ ચ સુક્કસ્સાતિ ‘‘સુક્કન્તિ દસ સુક્કાનિ નીલં પીતકં લોહિતકં ઓદાતં તક્કવણ્ણં દકવણ્ણં તેલવણ્ણં ખીરવણ્ણં દધિવણ્ણં સપ્પિવણ્ણ’’ન્તિ (પારા॰ ૨૩૭) પદભાજને વુત્તાનિ સત્તાનં પિત્તાદિઆસયભેદેન, પથવિધાતુઆદીનં ચતુન્નં વા રસસોણિતમંસમેદઅટ્ઠિઅટ્ઠિમિઞ્જાનં છન્નં દેહધાતૂનં વા ભેદેન અનેકધા ભિન્ને દસવિધે સુક્કે અઞ્ઞતરસ્સ સુક્કસ્સાતિ અત્થો. મોચનં વિસ્સટ્ઠીતિ પરિયાયં, પકતિયા ઠિતસકટ્ઠાનતો મોચનન્તિ અત્થો. યથાહ પદભાજને ‘‘વિસ્સટ્ઠીતિ ઠાનતો ચાવના વુચ્ચતી’’તિ (પારા॰ ૨૩૭). ઇહ ‘‘ઠાનં નામ વત્થિસીસસઙ્ખાતં મુત્તકરણમૂલ’’ન્તિ કેચિ. ‘‘કટી’’તિ અપરે. ‘‘સકલકાયો’’તિ અઞ્ઞે. ઇમેસં તિણ્ણં વચનેસુ ‘‘તતિયસ્સ ભાસિતં સુભાસિત’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૩૭) અટ્ઠકથાયં તતિયવાદસ્સ કતપાસંસત્તા કેસલોમનખદન્તાનં મંસવિનિમુત્તટ્ઠાનઞ્ચ મુત્તકરીસખેળસિઙ્ઘાણિકાથદ્ધસુક્ખચમ્મઞ્ચ વજ્જેત્વા અવસેસં સકલસરીરં કાયપ્પસાદભાવજીવિતિન્દ્રિયઅબદ્ધપિત્તાનં
‘‘સુક્કમોચન’’ન્તિ ઇમિનાકિં વુત્તં હોતીતિ? ‘‘આરોગ્યત્થાય, સુખત્થાય, ભેસજ્જત્થાય, દાનત્થાય, પુઞ્ઞત્થાય, યઞ્ઞત્થાય, સગ્ગત્થાય, બીજત્થાય, વીમંસત્થાય, દવત્થાય મોચેતી’’તિ (પારા॰ ૨૩૭) વુત્તદસવિધઅધિપ્પાયન્તોગધઅઞ્ઞતરઅધિપ્પાયો હુત્વા ‘‘રાગૂપત્થમ્ભે, વચ્ચૂપત્થમ્ભે, પસ્સાવૂપત્થમ્ભે, વાતૂપત્થમ્ભે, ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકદટ્ઠૂપત્થમ્ભે મોચેતી’’તિ (પારા॰ ૨૩૭) વુત્તપઞ્ચવિધકાલાનમઞ્ઞતરકાલે ‘‘અજ્ઝત્તરૂપે, બહિદ્ધારૂપે, અજ્ઝત્તબહિદ્ધારૂપે, આકાસે કટિં કમ્પેન્તો મોચેતી’’તિ (પારા॰ ૨૩૭) વુત્તચતુરુપાયાનમઞ્ઞતરેન ઉપાયેન યથાવુત્તરાગપિસાચવસેન વિવસો હુત્વા યથાવુત્તનીલાદિદસવિધસમ્ભવધાતૂનમઞ્ઞતરં યથાવુત્તટ્ઠાનતો ખુદ્દકમક્ખિકાય પિવનમત્તમ્પિ સચે મોચેતીતિ સઙ્ખેપતો ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકા નામ લોમસપાણા, યેસં લોમે અલ્લિને અઙ્ગજાતં કમ્મનિયં હોતિ.
અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તેનાતિ સુપિનો એવ સુપિનન્તો, નિસ્સક્કવચનપ્પસઙ્ગે કરણવચનતો સુપિનન્તાતિ અત્થો. સુપિના નામ ‘‘વાતાદિધાતુક્ખોભવસેન વા પુબ્બાનુભૂતઇત્થિરૂપાદિવિસયવસેન વા ઇટ્ઠાનિટ્ઠદેવતાનુભાવેન વા પુઞ્ઞેન પટિલભિતબ્બઅત્થસ્સ, અપુઞ્ઞેન પત્તબ્બાનત્થસ્સ ચ પુબ્બનિમિત્તવસેન વા હોતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૩૭) વુત્તેસુ ચતૂસુ કારણેસુ એકેન કારણેન કપિનિદ્દાય સુપિને દિસ્સમાનારમ્મણતો યં સુક્કમોચનં હોતિ, તં અવિસયં સુક્કમોચનં વિનાતિ વુત્તં હોતિ.
સઙ્ઘાદિસેસોવ સઙ્ઘાદિસેસતા. સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાતુકામસ્સ કુલપુત્તસ્સ આદિમ્હિ પરિવાસદાનત્થં પદભાજને ‘‘સઙ્ઘોવ તસ્સા આપત્તિયા પરિવાસં દેતિ, મૂલાય પટિકસ્સતિ, માનત્તં દેતિ, અબ્ભેતિ, ન સમ્બહુલા, ન એકપુગ્ગલો, તેન વુચ્ચતિ ‘સઙ્ઘાદિસેસો’તિ. તસ્સેવ આપત્તિનિકાયસ્સ નામં નામકમ્મં અધિવચનં, તેનપિ વુચ્ચતિ ‘સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ (પારા॰ ૨૩૭). એત્થ ચ પરિવાસાદિકથા સઙ્ઘાદિસેસાવસાને આગતટ્ઠાનેયેવ આવિ ભવિસ્સતિ.
૩૨૬. એત્તાવતા મૂલસિક્ખાપદાગતં અત્તૂપક્કમમૂલકં આપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઇમિસ્સા સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિયા પરૂપક્કમેનપિ આપજ્જનં દસ્સેતુમાહ ‘‘પરેના’’તિઆદિ. ઉપક્કમાપેત્વાતિ અઙ્ગજાતસ્સ ગહણં વા ઘટ્ટનં વા કારેત્વા.
૩૨૭. સઞ્ચિચ્ચાતિ ‘‘ઉપક્કમામિ મોચેસ્સામી’’તિ ચેતેત્વા પકપ્પેત્વા. ઉપક્કમન્તસ્સાતિ અજ્ઝત્તરૂપાદીસુ તીસુ યત્થ કત્થચિ ઘટ્ટેન્તસ્સ. સમુદ્દિટ્ઠન્તિ ‘‘ચેતેતિ ઉપક્કમતિ ન મુચ્ચતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા॰ ૨૬૨) પદભાજને ભગવતા વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો.
૩૨૮. ઇમિસ્સં આકાસેકટિકમ્પનવત્થુમ્હિ વુત્તત્તા અમુત્તે થુલ્લચ્ચયં સઙ્ગહેતુમાહ ‘‘સઞ્ચિચ્ચા’’તિઆદિ.
તત્થ સઞ્ચિચ્ચાતિ ‘‘ઉપક્કમામિ મોચેસ્સામી’’તિ જાનિત્વા સઞ્જાનિત્વાતિ અત્થો. ‘‘ઉપક્કમન્તસ્સા’’તિ સામઞ્ઞતો તં વિસેસેતું ‘‘આકાસે કમ્પનેનપી’’તિ આહ, કટિકમ્પનેનાતિ ગહેતબ્બં. કથમિદં લબ્ભતીતિ ચે? ઇમાય કથાય સઙ્ગહેતબ્બવત્થુમ્હિ ‘‘આકાસે કટિં કમ્પેન્તસ્સા’’તિ (પારા॰ ૨૬૬) પાઠે ‘‘કટિં કમ્પેન્તસ્સા’’તિ વચનસહચરસ્સ ‘‘આકાસે’’તિ વચનસ્સ સન્નિધાનબલેન લબ્ભતિ અત્થપ્પકરણસદ્દન્તરસન્નિધાના સદ્દાનં વિસેસત્થદીપનતો.
૩૨૯. વત્થિન્તિ મુત્તવત્થિં, મુત્તકરણસ્સ વત્થિન્તિ અત્થો. કીળાય પૂરેત્વાતિ ગામદારકો વિય કીળિતુકામતાય મુત્તવત્થિં દળ્હં ગહેત્વા પૂરેત્વાતિ અત્થો. યથાહ વત્થિવત્થુમ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘તે ભિક્ખૂ વત્થિં દળ્હં ગહેત્વા પૂરેત્વા પૂરેત્વા વિસ્સજ્જેન્તા ગામદારકાવિય પસ્સાવમકંસૂ’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૬૪). ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ સામઞ્ઞેન કસ્મા વુત્તન્તિ? તસ્મિં વત્થુસ્મિં વુત્તનયેન મોચનાધિપ્પાયેન દળ્હં ગહેત્વા પૂરેત્વા પૂરેત્વા વિસ્સજ્જેન્તસ્સ સુક્કે મુત્તે મોચનાધિપ્પાયો ચેતેતિ, ઉપક્કમતિ, મુચ્ચતીતિ અઙ્ગાનં સમ્પન્નત્તા સઙ્ઘાદિસેસસ્સ
૩૩૦. ઉપનિજ્ઝાયનવત્થુમ્હિ ‘‘ન ચ ભિક્ખવે સારત્તેન માતુગામસ્સ અઙ્ગજાતં ઉપનિજ્ઝાયિતબ્બં, યો ઉપનિજ્ઝાયેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા॰ ૨૬૬) પાળિયં ‘‘માતુગામસ્સા’’તિ સામઞ્ઞેન વુત્તત્તા ‘‘તિસ્સન્ન’’ન્તિ વદતિ. તિસ્સન્નં પન ઇત્થીનન્તિ મનુસ્સામનુસ્સતિરચ્છાનગતવસેન તિસ્સન્નં ઇત્થીનં. ‘‘અઙ્ગજાત’’ન્તિ વિસેસેત્વા વુત્તત્તા ‘‘નિમિત્ત’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં ‘‘સચેપિ પટસતં નિવત્થા હોતિ, પુરતો વા પચ્છતો વા ઠત્વા ‘ઇમસ્મિં નામ ઓકાસે નિમિત્ત’ન્તિ ઉપનિજ્ઝાયન્તસ્સ દુક્કટમેવ. અનિવત્થાનં ગામદારિકાનં નિમિત્તં ઉપનિજ્ઝાયન્તસ્સ પન કિમેવ વત્તબ્બ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૬૬). પુરતો વાતિ એત્થ ‘‘ઠત્વા’’તિ પાઠસેસો.
૩૩૧. એકેન…પે॰… પસ્સતો એકં દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘એકેન પયોગેન એકં દુક્કટ’’ન્તિ વચનતો અનેકેહિ પયોગેહિ અનેકાનિ દુક્કટાનીતિ બ્યતિરેકતો લબ્ભતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ઇતો ચિતો ચ વિલોકેત્વા પુનપ્પુનં ઉપનિજ્ઝાયન્તસ્સ પયોગે પયોગે દુક્કટ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૬૬). ઇમિસ્સા અટ્ઠકથાય ‘‘ઇતો ચિતો ચા’’તિ વુત્તત્તા ઉમ્મીલનનિમીલનન્તિ એત્થ ‘‘વિવિધા તં અનોલોકેત્વા તમેવ ઓલોકેન્તસ્સા’’તિ લબ્ભતિ.
૩૩૨. અમોચનાધિપ્પાયસ્સ મુત્તસ્મિં અનાપત્તિ પકાસિતાતિ યોજના. મોચનાધિપ્પાયં વિના ભેસજ્જકરણત્થં સુદ્ધચિત્તેન અઙ્ગજાતે ભેસજ્જલેપં કરોન્તસ્સ વા સુદ્ધચિત્તેનેવ ઉચ્ચારપસ્સાવાદિં કરોન્તસ્સ વા મુત્તેપિ અનાપત્તીતિ અનાપત્તિવારે વુત્તમેવાતિ અત્થો.
ઇમસ્મિં પાઠે ‘‘અનુપક્કમન્તસ્સા’’તિ અવુત્તેપિ ઇમસ્સ પાઠસ્સ પુરતો ‘‘ચેતેતિ ન ઉપક્કમતિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તી’’તિ (પારા॰ ૨૬૨) ચ ‘‘ન ચેતેતિ ન ઉપક્કમતિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તી’’તિ (પારા॰ ૨૬૨) ચ વચનતો તં સઙ્ગહેતુમાહ ‘‘અનુપક્કમતોપિ ચ મુત્તસ્મિં અનાપત્તિ પકાસિતા’’તિ. મોચનસ્સાદરાગેન પીળિતો હુત્વા ‘‘અહો વત મે મુચ્ચેય્યા’’તિ ચિન્તેત્વા વા એવરૂપમોચનસ્સાદરાગપીળાપુબ્બઙ્ગમચિત્તે અસતિપિ કેવલં કામવિતક્કમત્તેન ઉપહતો હુત્વા તાદિસઅજ્ઝત્તિકબાહિરવત્થૂસુ ઘટ્ટનવસેન વા આકાસે કટિકમ્પનવસેન વા ઉપક્કમં અકરોન્તસ્સ તાદિસચિન્તાબલેન વા કામવિતક્કબલેન વા સુક્કે મુત્તેપિ અનાપત્તીતિ ઇદં યથાવુત્તપાઠવસેન પકાસિતન્તિ અત્થો.
સુપિનન્તેન મુત્તસ્મિં, અનાપત્તિ પકાસિતાતિ એત્થ અન્તસદ્દત્થાભાવતો સુપિનેતિ અત્થો. સુપિને મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તસ્સ વા માતુગામેહિ કાયસંસગ્ગં આપજ્જન્તસ્સ વા સુક્કે મુત્તેપિ પાળિયં ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ સુપિનન્તેના’’તિ (પારા॰ ૨૬૩) ઇમિના પકાસિતાતિ અત્થો.
એત્થ ઠત્વા અટ્ઠકથાયં ‘‘સુપિને પન ઉપ્પન્નાય અસ્સાદચેતનાય સચસ્સ વિસયો હોતિ, નિચ્ચલેન ભવિતબ્બં. ન હત્થેન નિમિત્તં કીળાપેતબ્બં. કાસાવપચ્ચત્થરણરક્ખનત્થં પન હત્થપુટેન ગહેત્વા જગ્ગનત્થાય ઉદકટ્ઠાનં ગન્તું વટ્ટતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૬૨) વુત્તત્તા અણ્ડપાલિકા કિકીસકુણા વિય, વાલપાલિકા ચમરી વિય, એકનેત્તપાલકો પુરિસો વિય ચ કાયજીવિતેપિ અપેક્ખં પહાય સીલં
સુક્કવિસ્સટ્ઠિકથાવણ્ણના.
૩૩૩. મનુસ્સિત્થિન્તિ મનુસ્સજાતિકં ઇત્થિં, ‘‘માતુગામો નામ મનુસ્સિત્થી, ન યક્ખી, ન પેતી, ન તિરચ્છાનગતા, અન્તમસો તદહુજાતાપિ દારિકા, પગેવ મહત્તરી’’તિ (પારા॰ ૨૭૧) પદભાજને વુત્તત્તા તદહુજાતકુમારિકાભાવેનપિ ઠિતં જીવમાનકમનુસ્સમાતુગામન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘મનુસ્સિત્થિ’’ન્તિ સામઞ્ઞવચનેન જીવમાનકમનુસ્સિત્થિન્તિ અયં વિસેસો કુતો લબ્ભતીતિ? વિનીતવત્થુમ્હિ (પારા॰ ૨૮૧ આદયો) મતિત્થિયા કાયં ફુસન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયવચનતો પારિસેસતો લબ્ભતિ. આમસન્તોતિ ‘‘હત્થગ્ગાહં વા વેણિગ્ગાહં વા અઞ્ઞતરસ્સ વા અઞ્ઞતરસ્સ વા અઙ્ગસ્સ પરામસન’’ન્તિ (પારા॰ ૨૭૦) વુત્તત્તા હત્થાદિઅઙ્ગપચ્ચઙ્ગફુસનાદિનાનપ્પકારાનં અઞ્ઞતરેન પકારેન આમસન્તોતિ અત્થો. અત્તનો કાયેન ઇત્થિયા કાયસ્સ સંસગ્ગે મિસ્સીભાવે રાગો કાયસંસગ્ગરાગો. સઙ્ઘાદિસેસો એતસ્સ અત્થીતિ સઙ્ઘાદિસેસિકો, કાયસંસગ્ગસઙ્ઘાદિસેસો આપન્નો હોતીતિ વુત્તં હોતિ.
૩૩૪. કાયસંસગ્ગરાગેન ઇત્થિયા અન્તમસો લોમમ્પિ અત્તનો સરીરે લોમેન ફુસન્તસ્સ ભિક્ખુનો સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિ હોતીતિ યોજના. એત્થ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૭૪) ‘‘લોમગણનાય સઙ્ઘાદિસેસા હોન્તી’’તિ કુરુન્દટ્ઠકથામતસ્સ અટ્ઠિતત્તા
૩૩૫. ઇત્થિયાતિ મનુસ્સિત્થિયા. સમ્ફુટ્ઠોતિ હત્થાદિસરીરાવયવે સંસગ્ગં સમાપન્નો. સેવનચેતનો વાયમિત્વા કાયસંસગ્ગરાગેન અત્તનો કાયં ચાલેત્વાતિ અત્થો. સઙ્ઘાદિસેસતાતિ એત્થ સકત્થે તદ્ધિતપ્પચ્ચયો. ‘‘સઙ્ઘાદિસેસિતા’’તિ પન પાઠો સુન્દરો, સઙ્ઘાદિસેસસ્સ અત્થિતા વિજ્જમાનભાવોતિ અત્થો. સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિયા સબ્ભાવસઙ્ખાતા અત્થિતા ઈપચ્ચયત્થે પુગ્ગલે સઙ્ઘાદિસેસીસદ્દપવત્તિનિમિત્તં હોતીતિ ભાવપચ્ચયો તંઅત્થવસેન લબ્ભતિ. યથાહુ ‘‘યસ્સ ગુણસ્સ હિ ભાવા દબ્બે સદ્દસન્નિવેસો, તદભિધાને ત્તતાદયો’’તિ.
૩૩૬. એકેન હત્થેન ગહેત્વાતિ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના) એત્થ ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેના’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ‘‘મનુસ્સિત્થિ’’ન્તિ અજ્ઝાહારો. તં મનુસ્સિત્થિં. તત્થ તત્થાતિ ઇત્થિયા તસ્મિં તસ્મિં સરીરાવયવે. ‘‘એકાવાપત્તી’’તિ પઠમં ગહિતહત્થસ્સ અનપનીતત્તા વુત્તં. ગહિતહત્થં પન મોચેત્વા પુનપ્પુનં ફુસન્તસ્સ પયોગગણનાય આપત્તિ હોતીતિ બ્યતિરેકતો લબ્ભતિ.
૩૩૭. એકેન હત્થેન અગ્ગહેત્વા સીસતો યાવ પાદં, પાદતો યાવ સીસઞ્ચ કાયા હત્થં અમોચેત્વા દિવસમ્પિ તં ઇત્થિં ફુસન્તસ્સ એકાવાપત્તીતિ યોજના. એત્થાપિ ‘‘અમોચેત્વા’’તિ
૩૩૮. એકતો ગહિતપઞ્ચઙ્ગુલીનં ગણનાય સચે આપત્તિ સિયા, એકસ્સ માતુગામસ્સ સરીરં રાગચિત્તેન ફુસન્તસ્સ દ્વત્તિંસકલાપકોટ્ઠાસતો બ્યતિરેકસ્સ સરીરસ્સાભાવા દ્વત્તિંસકલાપકોટ્ઠાસગણનાય આપત્તિયા ભવિતબ્બં, તથા અભાવતો ઇદમ્પિ ન હોતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘ન હિ કોટ્ઠાસતો સિયા’’તિ આહ.
૩૪૦-૧. ઇત્થિયા વિમતિસ્સાપિ અત્તનો કાયેન ઇત્થિયા કાયં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા, ઇત્થિયા પણ્ડકાદિસઞ્ઞિનોપિ અત્તનોપિ કાયેન ઇત્થિયા કાયં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા. આદિ-સદ્દેન પુરિસતિરચ્છાનગતાનં સઙ્ગહો. ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિનો અત્તનો કાયેન ઇત્થિયા કાયસમ્બદ્ધં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા. પણ્ડકે પણ્ડકસઞ્ઞિનો અત્તનો કાયેન પણ્ડકસ્સ કાયં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા. યક્ખિપેતીસુ યક્ખિપેતિસઞ્ઞિનો અત્તનો કાયેન તાસં કાયં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયાતિ યોજના. એત્થ ‘‘પણ્ડકગ્ગહણેન ઉભતોબ્યઞ્જનકોપિ ગય્હતી’’તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં વુત્તં. ‘‘ઇત્થિયા વેમતિકસ્સાપિ પણ્ડકાદિસઞ્ઞિનોપિ અત્તનો કાયેન ઇત્થિયા કાયસમ્બદ્ધં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા’’તિ ન યોજેતબ્બં. કસ્મા? તથા યોજનાયં પાળિયં દુક્કટં વુત્તં, ન થુલ્લચ્ચયન્તિ અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગતો.
‘‘દુક્કટં કાયસંસગ્ગે, તિરચ્છાનગતિત્થિયા’’તિ ઇમિના વિનીતવત્થુમ્હિ આગતનયે સઙ્ગહિતેપિ તેનેવ નયેન પણ્ડકે પદભાજને વુત્તસબ્બદુક્કટાપત્તિયો ઉપલક્ખિતાતિ દટ્ઠબ્બં.
૩૪૨. અત્તનો કાયેન પટિબદ્ધેન ઇત્થિયા કાયેન પટિબદ્ધં ફુસન્તસ્સ ભિક્ખુનો પન દુક્કટન્તિ યોજના. એત્થ પિ-સદ્દો વુત્તદુક્કટાનં સમુચ્ચયત્થો. ચ-સદ્દેન પન અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન ‘‘નિસ્સગ્ગિયેન કાયં આમસતિ. નિસ્સગ્ગિયેન કાયપટિબદ્ધં આમસતિ. નિસ્સગ્ગિયેન નિસ્સગ્ગિયં આમસતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા॰ ૨૭૬) પાળિયં આગતદુક્કટાનં સઙ્ગહો વેદિતબ્બો.
૩૪૩-૪. ન કેવલં પદભાજનાગતઇત્થિસરીરાદિકમેવ અનામાસં, વિનીતવત્થૂસુ દારુધીતલિકવત્થુઅનુલોમતો પોત્થલિકાદિઇત્થિરૂપકઞ્ચ નિસ્સગ્ગિયવારાનુલોમતો અસરીરટ્ઠં માતુગામેહિ પરિભુત્તવત્થાભરણાદિઞ્ચ વિભઙ્ગક્ખન્ધકાદીસુ વુત્તનયાનુસારેન અટ્ઠકથાગતં અવસેસં અનામાસવત્થુઞ્ચ આમસન્તસ્સ આપત્તિં સઙ્ગહેતુમાહ ‘‘ઇત્થીન’’ન્તિઆદિ.
‘‘ઇત્થીનં ઇત્થિરૂપઞ્ચા’’તિ ઇદં ‘‘ઇત્થિકાય ઇત્થિધનં (પારા॰ ૩૪), સદ્ધાનં સદ્ધાપરાયન’’ન્તિઆદીસુ વિય લોકવોહારવસેન વુત્તં. ઇત્થીનં દારુલોહમયાદિકં ઇત્થિરૂપઞ્ચાતિ યોજના. આદિ-સદ્દેન હેટ્ઠિમપરિચ્છેદતો મત્તિકાય, પિટ્ઠેન વા કતં માતુગામરૂપં સઙ્ગણ્હાતિ. માતુગામરૂપં યેન કેનચિ દિન્નં સબ્બરતનમયં વિના અવસેસં સાદિયિત્વા
‘‘વત્થ’’ન્તિ ઇમિના નિવાસનપારુપનદ્વયમ્પિ સામઞ્ઞેન ગહિતં. ઇદઞ્ચ માતુગામેન પરિભુઞ્જિતું ઠપિતમ્પિ અનામાસમેવ, ચીવરત્થાય દિન્નં સમ્પટિચ્છિત્વા ગણ્હિતું વટ્ટતિ. હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન તિણચુમ્બટકં, અઙ્ગુલિયા પણ્ણમુદ્દિકં ઉપાદાય અલઙ્કારમેવ. એત્થ ચ વાલકેસવટ્ટકેસેસુ પવેસનકદન્તસૂચિઆદિ કપ્પિયભણ્ડં દિય્યમાનં સમણસારુપ્પપરિક્ખારત્થાય ગહેતબ્બં.
તત્થજાતફલં ખજ્જન્તિ રુક્ખે ઠિતં ખાદિતબ્બં પનસનાળિકેરાદિફલઞ્ચ મનુસ્સેહિ રાસિકતં પરિભુઞ્જિતબ્બફલઞ્ચ ‘‘મનુસ્સેહિ રાસિકતેસુપિ એસેવ નયો’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૮૧) અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા અનામાસન્તિ ઉપલક્ખણતો ઇમિનાવ ગહેતબ્બં. અરઞ્ઞે રુક્ખતો પતિતં ફલં ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ દસ્સામી’’તિ ગહેતું વટ્ટતિ. ‘‘મુગ્ગાદિં તત્થજાતક’’ન્તિ ઉપલક્ખણપદત્તા ગચ્છતો વિયુત્તમ્પિ ગહેતબ્બં. મુગ્ગાદિન્તિ એત્થ ‘‘અપરણ્ણ’’ન્તિ પાઠસેસો.
સબ્બાનિ ધઞ્ઞાનીતિ ‘‘સાલિ વીહિ યવો કઙ્ગુ, કુદ્રૂસવરકગોધુમા’’તિ વુત્તાનિ સત્ત ધઞ્ઞાનિ. ખેત્તમગ્ગેન ગચ્છતા સાલિસીસે હત્થેન અફુસન્તેન ગન્તબ્બં. સચે મગ્ગો સમ્બાધો હોતિ, સરીરે ધઞ્ઞં ફુસન્તેપિ મગ્ગત્તા ન દોસો. વીથિયં, ગેહઙ્ગણે વા ધઞ્ઞેસુ પસારિતેસુ અપસક્કિત્વા ચે ગન્તું ન સક્કા, ‘‘મગ્ગં અધિટ્ઠાય ગન્તબ્બ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૮૧) અટ્ઠકથાવચનતો ‘‘ઇમં મગ્ગં ગમિસ્સામી’’તિ ગન્તું વટ્ટતિ. ‘‘કુલગેહે ધઞ્ઞમત્થકે ચે આસનં પઞ્ઞાપેત્વા દિન્નં હોતિ, નિસીદિતું વટ્ટતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૮૧ અત્થતો સમાનં) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. ‘‘આસનસાલાયં ધઞ્ઞે વિપ્પકિણ્ણે અનુક્કમિત્વા એકમન્તે પીઠકં પઞ્ઞાપેત્વા અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા અત્તના તત્થ આસનં પઞ્ઞાપેત્વા નિસીદિતું ન વટ્ટતિ.
૩૪૫. ધમનસઙ્ખાદિં સબ્બં પઞ્ચઙ્ગતુરિયમ્પિ ચાતિ સમ્બન્ધો. ધમનસઙ્ખો નામ સદ્દકરણસઙ્ખો આદિ-સદ્દેન વંસસિઙ્ગતાળાદીનં સઙ્ગહો. પઞ્ચઙ્ગતુરિયન્તિ આતતં, વિતતં, આતતવિતતં, ઘનં, સુસિરન્તિ પઞ્ચઙ્ગસઙ્ખાતં તુરિયં. તત્થ આતતં નામ ચમ્મપરિયોનદ્ધેસુ ભેરિઆદીસુ એકતો આકડ્ઢિત્વા ઓનદ્ધં એકતલતુરિયં. વિતતં નામ ઉભતો આકડ્ઢિત્વા ઓનદ્ધં ઉભયતલતુરિયં. આતતવિતતં નામ ઉભયતો ચ મજ્ઝતો ચ સબ્બતો પરિયોનન્ધિતં. ઘનં સમ્માદિ. સમ્મન્તિ તાળં, ઘણ્ટાકિઙ્કણિઆદીનમ્પિ એત્થેવ સઙ્ગહો. સુસિરન્તિ વંસાદિ.
ઇધ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૮૧) કુરુન્દટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન ભેરિપોક્ખરઞ્ચ ભેરિતલચમ્મઞ્ચ વીણા ચ વીણાપોક્ખરચમ્મઞ્ચ દણ્ડો ચ અનામાસં. ‘‘પૂજં કત્વા ચેતિયઙ્ગણાદીસુ ઠપિતભેરિયો અચાલેન્તેન અવસેસટ્ઠાનં સમ્મજ્જિતબ્બં. કચવરછડ્ડનકાલે કચવરં વિય ગહેત્વા એકસ્મિં ઠાને ઠપેતબ્બ’’ન્તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં. તુરિયભણ્ડેસુ યં કિઞ્ચિ અત્તનો દીયમાનં તં પરિવત્તેત્વા કપ્પિયપરિક્ખારં ગહેતું અધિવાસેતબ્બં. દોણિ વા પોક્ખરં વા દન્તકટ્ઠનિક્ખિપનત્થાય, ચમ્મઞ્ચ સત્થકોસકરણત્થાય ગહેતબ્બં.
રતનાનિ ચ સબ્બાનીતિ મુત્તા મણિ વેળુરિયો સઙ્ખો સિલા પવાળં રજતં જાતરૂપં લોહિતઙ્કો મસારગલ્લન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૮૧) વુત્તાનિ સબ્બાનિ રતનાનિ ચ. એત્થ ચ વિદ્ધા, અવિદ્ધા વા સામુદ્દિકાદી સબ્બાપિ મુત્તા અનામાસા. ભણ્ડમૂલત્થઞ્ચ ગણ્હિતું મણિ ધોતવિદ્ધો અનામાસો. આહતાકારેનેવ ઠિતો અવિદ્ધાધોતો મણિ પત્તાદિ ભણ્ડમૂલત્થં અધિવાસેતું વટ્ટતીતિ વુત્તં. મહાપચ્ચરિયં પન પટિક્ખિત્તં. પચિત્વા કતો કાચમણિયેવેકો વટ્ટતિ. વેળુરિયે ચ મણિસદિસોયેવ વિનિચ્છયો.
ધમનસઙ્ખો ‘‘સબ્બં ધમનસઙ્ખાદિ’’ન્તિઆદિગાથાય તુરિયેસુ ગહિતો. રતનખચિતો સઙ્ખો અનામાસો. પાનીયસઙ્ખો ધોતોપિ અધોતોપિ આમાસો. અવસેસસઙ્ખો પન અઞ્જનાદિભેસજ્જત્થં, પત્તાદિભણ્ડમૂલભાવેન ચ અધિવાસેતું વટ્ટતિ. સુવણ્ણેન એકતો વિલિયાપેત્વા કતા મુગ્ગવણ્ણા સિલા અનામાસા. સેસા સિલા ખુદ્દકનિસાનાદિકમ્મત્થં અધિવાસેતું વટ્ટતિ. ‘‘પવાળં ધોતમધોતઞ્ચ વિદ્ધમવિદ્ધઞ્ચ સબ્બથા અનામાસં, નાપિ અધિવાસેતબ્બ’’ન્તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તત્તા પવાળપટિમાચેતિયાનિ ચેવ પોત્થકેસુ પવેસેતબ્બઆણિયા
બીજતો પટ્ઠાય રજતં, જાતરૂપઞ્ચ કતં વા હોતુ અકતં વા, સબ્બસો અનામાસં, ન ચ સાદિતબ્બં. ઇમિના કતં પટિમાદિકઞ્ચ આરકૂટલોહઞ્ચ અનામાસન્તિ વક્ખતિ. કતાકતસુવણ્ણરજતાનં અસાદિયિતબ્બતાય ઇધ અટ્ઠકથાય આગતત્તા ઉત્તરેન રાજપુત્તેન કારેત્વા આહટં સુવણ્ણચેતિયં ન વટ્ટતીતિ મહાપદુમત્થેરેન પટિક્ખિત્તન્તિ સુવણ્ણપટિમાચેતિયપોત્થકાવચ્છાદકમણિપદુમવટ્ટાદિ યં કિઞ્ચિ ન સાદિતબ્બમેવ, ન ચ આમસિતબ્બં. એતેન કતં સેનાસનોપકરણં પન પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. ધમ્મમણ્ડપે કતમ્પિ મસારગલ્લમણિ ચ સબ્બથા અનામાસો, ન ચ અધિવાસેતબ્બોતિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં.
૩૪૬. સબ્બમાવુધભણ્ડન્તિ ખગ્ગાદિ સબ્બં આવુધોપકરણં પત્તાદિકપ્પિયપરિક્ખારમૂલત્થાય દીયમાનં સત્થવાણિજાય અકાતબ્બત્તા ન ગહેતબ્બં, ‘‘ઇમં ગણ્હથા’’તિ દિન્નં ભિન્દિત્વા ખણ્ડાખણ્ડિકં કત્વા ‘‘ખુરાદિકપ્પિયપરિક્ખારં કારેસ્સામી’’તિ સાદિતું વટ્ટતિ. સઙ્ગામભૂમિયં મગ્ગે પતિતખગ્ગાદિં દિસ્વા પાસાણેન ભિન્દિત્વા ‘‘ખુરાદિકપ્પિયભણ્ડાનિ કારેસ્સામી’’તિ ગણ્હિતું વટ્ટતિ. ઉસુસત્તિઆદિકં ફલતો દણ્ડં અપનેત્વા કપ્પિયપરિક્ખારકારાપનત્થાય ગહેતબ્બં.
જિયાતિ ધનુગુણો. ચ-કારેન ઇમિસ્સા ગાથાય અવુત્તં અઙ્કુસતોમરાદિં પરહિં સોપકરણં સઙ્ગણ્હાતિ. ધનુદણ્ડકોતિ જિયાવિરહિતો ધનુદણ્ડકો. ઇદં પરહિંસોપકરણભણ્ડાદિકં વિહારે સમ્મજ્જિતબ્બટ્ઠાને ઠપિતં ચે, સામિકાનં વત્વા તેહિ અગ્ગહિતં ચે, અચાલેન્તેન સમ્મજ્જિતબ્બં.
જાલઞ્ચાતિ મચ્છજાલપક્ખિજાલાદિજાલઞ્ચ. જાલં દીયમાનં છત્તવેઠનત્થં, આસનચેતિયાદિમત્થકે બન્ધનાદિપયોજને સતિ તદત્થઞ્ચ ગહેતબ્બં. સરવારણં નામ ફલકાદિકં અઞ્ઞેહિ અત્તનો વિજ્ઝનત્થાય વિસ્સટ્ઠસરનિવારણં વિનાસનોપરોધકારણં હોતીતિ ભણ્ડમૂલત્થં સાદિતું
૩૪૭. ચેતિયન્તિ એત્થ ‘‘સુવણ્ણચેતિય’’ન્તિ ઇદં ‘‘સુવણ્ણપટિબિમ્બાદી’’તિ અનન્તરં વુત્તત્તા લબ્ભતિ. સુવણ્ણગ્ગહણઞ્ચુપલક્ખણન્તિ રજતમયઞ્ચ ગહેતબ્બં. આરકૂટકન્તિ સુવણ્ણવણ્ણં લોહવિસેસમાહ ‘‘અનામાસ’’ન્તિ ઇદં ‘‘અસમ્પટિચ્છિયં વા’’તિ એતસ્સ ઉપલક્ખણં.
૩૪૮. સબ્બં વાદિતમિતિ સમ્બન્ધો. ઓનહિતુન્તિ ચમ્મવરત્તતન્તીહિ બન્ધિતું. ઓનહાપેતુન્તિ તથેવ અઞ્ઞેહિ કારાપેતું. વાદાપેતુન્તિ અઞ્ઞેહિ વાદાપેતું. વાદેતુન્તિ અત્તના વાદેતું. વાદિતન્તિ વાદનીયં યથા ‘‘કરણીયં કારિત’’ન્તિ, વાદનારહં તુરિયભણ્ડન્તિ અત્થો. ઇદઞ્ચ ઓનહનાદિકિરિયાય કમ્મં.
૩૪૯. ઉપહારં કરિસ્સામાતિ પૂજં કરિસ્સામ. ઇતિ અનુમતિગ્ગહણત્થાય. વત્તબ્બાતિ તે વત્તારો વત્તબ્બાતિ યોજના.
૩૫૦-૧. ધુત્તિયા ઇત્થિયાતિ વિપન્નાચારાય લોળિત્થિયા. સયં ફુસિયમાનસ્સાતિ ભિક્ખુનો પયોગં વિના ઇત્થિયા અત્તનાવ ફુસિયમાનસ્સ. કાયેન અવાયમિત્વાતિ તસ્સા સરીરસમ્ફસ્સાનુભવનત્થં અત્તનો કાયં અચાલેત્વા. ફસ્સં પટિવિજાનતોતિ ફસ્સં અનુભવન્તસ્સ.
અસઞ્ચિચ્ચાતિ એત્થ ‘‘ફુસને’’તિ પાઠસેસો, ‘‘ઇમિના ઉપાયેન ઇમં ફુસામી’’તિ અચેતેત્વા. કિં વુત્તં હોતિ? ‘‘ઇમિના પત્તપટિગ્ગહણાદિના ઉપાયેન એતિસ્સા સરીરસમ્ફસ્સં અનુભવિસ્સામી’’તિ અચિન્તેત્વા પત્તથાલકતટ્ટકપણ્ણપુટભેસજ્જાદિં પટિગ્ગણ્હાપેન્તિયા હત્થે અત્તનો હત્થેન ફુસનાદીસુ અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અસ્સતિયા’’તિ ઇદં પન ઇમિનાવ સઙ્ગહિતત્તા ઇધ વિસું ન વુત્તં, માતુગામસ્સ સરીરે ફુસનભાવં અજાનિત્વા અઞ્ઞવિહિતો હુત્વા સતિં અનુપટ્ઠપેત્વા હત્થપાદપસારણાદીસુ ફુસન્તસ્સાતિ અત્થો.
અજાનન્તસ્સાતિ મોક્ખાધિપ્પાયિનો ચાતિ ‘‘મોક્ખાધિપ્પાયો કાયેન વાયમતિ, ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, અનાપત્તિ. મોક્ખાધિપ્પાયો કાયેન વાયમતિ, ન ચ ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, અનાપત્તિ. મોક્ખાધિપ્પાયો ન ચ કાયેન વાયમતિ, ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, અનાપત્તિ. મોક્ખાધિપ્પાયો ન ચ કાયેન વાયમતિ, ન ચ ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, અનાપત્તી’’તિ (પારા॰ ૨૭૯) વુત્તમોક્ખાધિપ્પાયવતો ચતુબ્બિધસ્સ પુગ્ગલસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અનાપત્તી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો.
ઇમેસુ યો માતુગામેન આલિઙ્ગનાદિપયોગેન અજ્ઝોત્થરયમાનો તં અત્તનો સરીરતો અપનેત્વા મુઞ્ચિતુકામો હત્થચાલેન, મુટ્ઠિઆદીહિ વા પટિપણામનં, પહરણાદિકઞ્ચ પયોગં કરોતિ, અયં પઠમો પુગ્ગલો. અત્તાનમજ્ઝોત્થરિતું આગચ્છન્તિં ઇત્થિં દિસ્વા પહરણાકારાદિસબ્બપયોગં દસ્સેત્વા તાસેત્વા અત્તનો સરીરં ફુસિતું અદેન્તો દુતિયો. ઇત્થિયા અજ્ઝોત્થરિત્વા આલિઙ્ગિતો ચોપનરહિતં મં ‘‘અનત્થિકો’’તિ મન્ત્વા ‘‘સયમેવ પલાયિસ્સતી’’તિ, ‘‘અચોપનમેવ મોક્ખોપાયો’’તિ ઞત્વા નિચ્ચલોવ હુત્વા ફસ્સં પટિવિજાનન્તો તતિયો. અત્તાનં અજ્ઝોત્થરિતુમાગચ્છન્તિં ઇત્થિં દિસ્વા દુતિયો વિય તાસેતું કાયપ્પયોગં અકત્વા ‘‘અગતે પાતેસ્સામિ, પહરિત્વા તાસેસ્સામી’’તિ વા ચિન્તેત્વા નિચ્ચલોવ હુત્વા તિટ્ઠન્તો ચતુત્થોતિ વેદિતબ્બો.
૩૫૨. પઠમેનાતિ એત્થ ‘‘પારાજિકેના’’તિ પાઠસેસો, કાયચિત્તસમુટ્ઠાનન્તિ વુત્તં હોતિ. ઇધ ચિત્તં નામ
કાયસંસગ્ગકથાવણ્ણના.
૩૫૩-૪. દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદેનાતિ દુટ્ઠુ કુચ્છિતભાવં ઉલતિ ગચ્છતીતિ દુટ્ઠુલ્લા, દુટ્ઠુલ્લા ચ સા વાચા ચાતિ દુટ્ઠુલ્લવાચા, વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગે મેથુનધમ્મપટિસંયુત્તા વાચા, યથાહ ‘‘દુટ્ઠુલ્લા નામ વાચા વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગમેથુનધમ્મપટિસંયુત્તા વાચા’’તિ (પારા॰ ૨૮૫), દુટ્ઠુલ્લવાચાય અસ્સાદો દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદો, તથાપવત્તવચીવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકચિત્તસમ્પયુત્તા ચેતના, તેન સમ્પયુત્તો રાગો ઇધ સહચરિયેન ‘‘દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદો’’તિ વુત્તો, તેન, દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદસમ્પયુત્તેન
ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિનો ભિક્ખુનોતિ યોજના. ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિનોતિ ‘‘માતુગામો નામ મનુસ્સિત્થી, ન યક્ખી, ન પેતી, ન તિરચ્છાનગતા, વિઞ્ઞૂ પટિબલા સુભાસિતદુબ્ભાસિતં દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લં આજાનિતુ’’ન્તિ પદભાજને નિદ્દિટ્ઠસરૂપાય સુભાસિતદુબ્ભાસિતં જાનન્તિયા મનુસ્સિત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિનો ભિક્ખુનોતિ અત્થો. ‘‘દ્વિન્નં મગ્ગાન’’ન્તિ એતસ્સ સમ્બન્ધીવસેન ‘‘ઇત્થિયા’’તિ ઇદં સામિવસેન યોજેતબ્બં, યથાવુત્તસરૂપસ્સ માતુગામસ્સ વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગન્તિ અત્થો. વણ્ણાવણ્ણવસેન ચાતિ ‘‘વણ્ણં ભણતિ નામ દ્વે મગ્ગે થોમેતિ વણ્ણેતિ પસંસતિ. અવણ્ણં ભણતિ નામ દ્વે મગ્ગે ખુંસેતિ વમ્ભેતિ ગરહતી’’તિ નિદ્દેસે વુત્તનયેન ઉભો મગ્ગે ઉદ્દિસ્સ થોમનગરહણવસેનાતિ વુત્તં હોતિ.
મેથુનસ્સ મેથુનયાચનાદીહિ, ‘‘યાચતિપિ આયાચતિપિ પુચ્છતિપિ પટિપુચ્છતિપિ આચિક્ખતિપિ અનુસાસતિપિ અક્કોસતિપી’’તિ (પારા॰ ૨૮૫) ઉદ્દેસે વુત્તમેથુનયાચનાદિવસેનાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમેહિ દ્વીહિ ‘‘ઓભાસન્તસ્સા’’તિ વુત્તઓભાસના દસ્સિતા. ઓભાસન્તસ્સાતિ ઉદ્દેસયન્તસ્સ, પકાસેન્તસ્સાતિ અત્થો. ‘‘વિઞ્ઞુ’’ન્તિ ઇમિના ઓભાસનકિરિયાય કમ્મમાહ, ઇમિના વિસેસિતબ્બં ‘‘મનુસ્સિત્થિ’’ન્તિ ઇદં પકરણતો લબ્ભતિ, યથાદસ્સિતપદભાજનાગતસરૂપં વિઞ્ઞું પટિબલં મનુસ્સિત્થિન્તિ વુત્તં હોતિ. અન્તમસો હત્થમુદ્દાયપીતિ ઓભાસને અન્તિમપરિચ્છેદદસ્સનં. દુટ્ઠુલ્લવચનસ્સાદભાવે સતિ યો વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગપટિબદ્ધં ગુણદોસં વા મેથુનધમ્મયાચનાદિવસેન વા દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લં જાનન્તિં મનુસ્સિત્થિં હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન હત્થમુદ્દાયપિ વદેય્યાતિ અત્થો.
ઇમસ્મિં ગાથાદ્વયે દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદેન ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિનો વિઞ્ઞું તં ઇત્થિં દ્વિન્નં મગ્ગાનં વણ્ણવસેન અન્તમસો હત્થમુદ્દાયપિ ઓભાસન્તસ્સ ભિક્ખુનો ગરુકં સિયાતિ એકં વાક્યં, તથા ‘‘દ્વિન્નં મગ્ગાનં અવણ્ણવસેના’’તિ ઇમિના ચ ‘‘મેથુનયાચનાદીહી’’તિ ઇમિના ચ યોજનાય વાક્યદ્વયન્તિ એવં યોજનાવસેન તીણિ વાક્યાનિ હોન્તિ.
તત્થ વણ્ણવચનેન સઙ્ગહિતં થોમનાદિકથં કથેન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસો હોતિ. ‘‘ઇત્થિલક્ખણેન સુભલક્ખણેન સમન્નાગતાસી’’તિ એત્તકમેવ થોમનત્થં વદતો સઙ્ઘાદિસેસો ન હોતિ, ‘‘તવ વચ્ચમગ્ગો ચ પસ્સાવમગ્ગો ચ ઈદિસો સુભો સુસણ્ઠાનો, તેન નામ
દુતિયવાક્યે અવણ્ણપદસઙ્ગહિતં ખુંસનાદિત્તયે ખુંસનં નામ પતોદોપમેહિ ફરુસવચનેહિ તુદનં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ખુંસેતીતિ વાચાપતોદેન ઘટ્ટેતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૮૫). પતુજ્જતેનેનાતિ ‘‘પતોદો’’તિઅગચ્છન્તે અસ્સાદયો પવત્તેતું વિજ્ઝનકપાચનદણ્ડો વુચ્ચતિ. વમ્ભનં નામ અપસાદનં. અપસાદનં નામ ગુણતો પરિહાપનં. યથાહ ‘‘વમ્ભેતીતિ અપસાદેતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૮૫). ગરહા નામ દોસારોપનં. યથાહ ‘‘ગરહતીતિ દોસં દેતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૮૫). ઇમં ખુંસનાદિપટિસંયુત્તવચનં વક્ખમાનેસુ ‘‘સિખરણીસિ, સમ્ભિન્નાસિ, ઉભતોબ્યઞ્જનાસી’’તિ ઇમેસુ તીસુ પદેસુ અઞ્ઞતરેન યોજેત્વા કથેન્તસ્સેવ સઙ્ઘાદિસેસો, ન ઇતરસ્સ.
તતિયવાક્યે મેથુનયાચનાદિવચનેહિ સઙ્ગહિતં આયાચનાદિં કરોન્તસ્સાપિ સઙ્ઘાદિસેસો. ‘‘યાચતિ નામ દેહિ મે અરહસિ મે દાતુ’’ન્તિઆદિના (પારા॰ ૨૮૫) નયેન એકેકં પદં ‘‘દેહિ મે મેથુનં ધમ્મ’’ન્તિઆદિવસેન મેથુનધમ્મપદેન સહ ઘટેત્વા મેથુનધમ્મં યાચન્તસ્સેવ હોતિ.
‘‘કદા તે માતા પસીદિસ્સતિ, કદા તે પિતા પસીદિસ્સતિ, કદા તે દેવતાયો પસીદિસ્સન્તિ, કદા તે સુખણો સુલયો સુમુહુત્તો ભવિસ્સતી’’તિઆદિઆયાચનપદનિદ્દેસે એકેકં પદં તત્થેવ ઓસાને વુત્તેન ‘‘કદા તે મેથુનં ધમ્મં લભિસ્સામી’’તિ પદેન ઘટેત્વા મેથુનં યાચન્તસ્સેવ હોતિ.
‘‘કથં
‘‘એવં
‘‘કથં દદમાના સામિકસ્સ પિયા હોતી’’તિ પુચ્છતો માતુગામસ્સ ‘‘એવં દેહિ, એવં દેન્તી સામિકસ્સ પિયા ભવિસ્સતિ મનાપા ચા’’તિ આણત્તિવચને, અનુસાસનિવચને ચ એસેવ નયો.
૩૫૫. અક્કોસનિદ્દેસાગતેસુ ‘‘અનિમિત્તાસિ નિમિત્તમત્તાસિ અલોહિતાસિ ધુવલોહિતાસિ ધુવચોળાસિ પગ્ઘરન્તીસિ સિખરણીસિ ઇત્થિપણ્ડકાસિ વેપુરિસિકાસિ સમ્ભિન્નાસિ ઉભતોબ્યઞ્જનાસી’’તિ એકાદસસુ પદેસુ ‘‘સિખરણીસિ સમ્ભિન્નાસિ ઉભતોબ્યઞ્જનાસી’’તિ પદત્તયં પચ્ચેકં આપત્તિકરં, ઇમિના પદત્તયેન સહ પુબ્બે વુત્તાનિ વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગમેથુનધમ્મપદાનિ તીણિ ચાતિ છપ્પદાનં પચ્ચેકં આપત્તિકરત્તા ઇતો પરાનિ અનિમિત્તાદીનિ અટ્ઠ પદાનિ ‘‘અનિમિત્તાસિ મેથુનધમ્મં દેહી’’તિઆદિના નયેન મેથુનધમ્મપદેન સહ ઘટેત્વા વુત્તાનેવ આપત્તિકરાનીતિ વેદિતબ્બાનિ, ‘‘મેથુનયાચનાદીહી’’તિ એત્થ આદિ-સદ્દસઙ્ગહિતેસુ ‘‘અનિમિત્તાસી’’તિઆદીસુ એકાદસસુ અક્કોસપદેસુ અન્તોગધત્તેપિ કેવલં આપત્તિકરત્તા ગરુતરં પદત્તયં વિસું સઙ્ગહેતબ્બન્તિ ઞાપેતુમાહ ‘‘સિખરણીસી’’તિઆદિ.
સિખરણીસીતિ એત્થ ‘‘સિખરણી અસી’’તિ પદચ્છેદો. ‘‘અસી’’તિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. તુ-સદ્દો કેવલયુત્તમ્પિ આપત્તિકરં સિખરણીસીતિ બહિ નિક્ખન્તઆણિમંસા ભવસિ. સમ્ભિન્નાસીતિ મિસ્સીભૂતવચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગા. ઉભતોબ્યઞ્જનાસીતિ ઇત્થિનિમિત્તેન, પુરિસનિમિત્તેન ચાતિ ઉભતોબ્યઞ્જનેહિ સમન્નાગતા. ‘‘અયં ઇત્થી, અયં પુરિસો’’તિ બ્યઞ્જયતીતિ બ્યઞ્જનં, મુત્તકરણાનિ. સુણન્તિયાતિ એત્થ ‘‘વિઞ્ઞુમનુસ્સિત્થિયા’’તિ અધિકારતો લબ્ભતિ, ઇમિના અક્કોસિતબ્બવત્થુ દસ્સિતં હોતિ. ભાસિતં સુણન્તિયા સુભાસિતદુબ્ભાસિતં જાનન્તિયા મનુસ્સિત્થિયા વિસયે પવત્તઅક્કોસવચનેન સઙ્ઘાદિસેસો હોતીતિ અત્થો.
૩૫૬. પુનપ્પુનં ઓભાસન્તસ્સ વાચાનં ગણનાય ગરુકા સિયુન્તિ યોજના. એત્થ ‘‘એકં
૩૫૭. સા ચે નપ્પટિજાનાતીતિ એત્થ ‘‘યં સુણન્તિં મનુસ્સિત્થિં દ્વિન્નં મગ્ગાનં વણ્ણાવણ્ણવસેન ઓભાસતિ, સા ચે ન પટિજાનાતી’’તિ સામત્થિયા લબ્ભમાનં આદાય યોજેતબ્બં. અત્તનો ભાસિતં દુટ્ઠુલ્લં વુત્તસમનન્તરમેવ અત્થવસેન સચે ન જાનાતીતિ અત્થો. તસ્સાતિ તસ્સ દુટ્ઠુલ્લભાસિતભિક્ખુસ્સ. ઉબ્ભજાણું, અધક્ખકં વા આદિસ્સ ભણને ચાપિ તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયાતિ યોજના. ભણનેતિ દ્વિન્નં મગ્ગાનં વણ્ણાદિકથને, ‘‘ભણતો’’તિપિ લિખન્તિ, ભણન્તસ્સ, ભણનહેતૂતિ અત્થો. હેતુમ્હિ અયમન્તપચ્ચયો ‘‘અસમ્બુધ’’ન્તિઆદીસુ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.ગન્થારમ્ભકથા) વિય. ઉબ્ભજાણુન્તિ જાણુતો ઉદ્ધં. અક્ખેકન્તિ અક્ખકતો હેટ્ઠા.
૩૫૮. ઉબ્ભક્ખકન્તિ અધોજાણુમણ્ડલન્તિ જાણુમણ્ડલતો અધો. ઉદ્દિસન્તિ ઉદ્દિસ્સ. ‘‘ઉદ્દિસ્સુબ્ભક્ખં વા તથા, અધોજાણુમણ્ડલ’’ન્તિ ચ લિખન્તિ, સો પાઠો સુન્દરો. વણ્ણાદિભણને દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘વિઞ્ઞુમનુસ્સિત્થિયા’’તિ અધિકારતો લબ્ભતિ. કાયપટિબદ્ધે વણ્ણાદિભણને દુક્કટન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગા સઙ્ઘાદિસેસક્ખેત્તં, અધક્ખકં ઉબ્ભજાણુમણ્ડલં થુલ્લચ્ચયક્ખેત્તં, ઉદ્ધક્ખકં અધોજાણુમણ્ડલં દુક્કટક્ખેત્તન્તિ ઇમેસુ તીસુ ખેત્તેસુ અક્ખકઞ્ચેવ જાણુમણ્ડલઞ્ચ થુલ્લચ્ચયદુક્કટાનં દ્વિન્નં અવધિભૂતં કત્થ સઙ્ગય્હતીતિ? દુક્કટક્ખેત્તેયેવ સઙ્ગય્હતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અક્ખકં, પન જાણુમણ્ડલઞ્ચ એત્થેવ દુક્કટક્ખેત્તે સઙ્ગહં ગચ્છતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૮૬).
૩૫૯. પણ્ડકે યક્ખિપેતીસુ દ્વિન્નં મગ્ગાનં વણ્ણાદિભણને તસ્સ ભણન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં ભવેતિ અધિકારવસેન આગતપદેહિ સહ યોજેતબ્બં. પણ્ડકાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન યક્ખિપેતીનં ગહણં.
૩૬૦. ઉબ્ભક્ખક…પે॰… અયં નયોતિ ‘‘પણ્ડકાદીસૂ’’તિ ઇમિના યોજેતબ્બં. અયં નયોતિ ‘‘દુક્કટમેવ હોતી’’તિ વુત્તો નયો. સબ્બત્થાતિ સઙ્ઘાદિસેસથુલ્લચ્ચયદુક્કટક્ખેત્તવસેન સબ્બેસુ ખેત્તેસુ.
૩૬૧. અત્થપુરેક્ખારો પુરેક્ખત્વાનુસાસનિન્તિ ‘‘ઇદાનિ અનિમિત્તાસિ…પે॰… ઉભતોબ્યઞ્જનાસિ, અપ્પમાદં દાનિ કરેય્યાસિ, યથા આયતિમ્પિ એવરૂપા નાહોસી’’તિ અનુસાસનિં પુરેક્ખત્વા.
૩૬૨. ઉમ્મત્તકાદીનન્તિ પિત્તુમ્મત્તકયક્ખુમ્મત્તકવસેન દ્વિન્નં ઉમ્મત્તકાનઞ્ચ આદિ-સદ્દસઙ્ગહિતસ્સ ઇમસ્મિં આદિકમ્મિકસ્સ ઉદાયિત્થેરસ્સ ચ અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ઇદં સિક્ખાપદં તિસમુટ્ઠાનં કાયચિત્તતો ચ વાચાચિત્તતો ચ કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ. કિરિયં, સઞ્ઞાવિમોક્ખં, સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, અકુસલચિત્ત’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૮૭) અટ્ઠકથાયં વુત્તપકિણ્ણકવિનિચ્છયં દસ્સેતિ ‘‘સમુટ્ઠાનાદયો…પે॰… તુલ્યાવા’’તિ. વેદનાય અદિન્નાદાનેન અસમત્તા ‘‘વેદનેત્થ દ્વિધા મતા’’તિ આહ, સુખોપેક્ખાવેદનાવસેન દ્વિધા મતાતિ અત્થો.
દુટ્ઠુલ્લવાચાકથાવણ્ણના.
૩૬૩. કામપારિચરિયાયાતિ મેથુનધમ્મસઙ્ખાતેન કામેન પારિચરિયાય, મેથુનધમ્મેન પારિચરિયાયાતિ અત્થો. અથ વા કામિતા પત્થિતાતિ કામા, મેથુનરાગવસેન પત્થિતાતિ અત્થો, કામા ચ સા પારિચરિયા ચાતિ કામપારિચરિયા, તસ્સા કામપારિચરિયાયાતિપિ ગહેતબ્બં, મેથુનરાગચિત્તેન અભિપત્થિતપારિચરિયાયાતિઅત્થો. ‘‘વણ્ણં ભાસતો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો, ‘‘એતદગ્ગં ભગિનિ પારિચરિયાનં યા માદિસં સીલવન્તં કલ્યાણધમ્મં બ્રહ્મચારિં એતેન ધમ્મેન પરિચરેય્યા’’તિ અત્તનો મેથુનધમ્મેન પારિચરિયાય તસ્મિંયેવ ખણેતિ તસ્મિં ભણિતક્ખણેયેવ. સા ચે જાનાતીતિ યં ઉદ્દિસ્સ અભાસિ, સચે સા વચનસમનન્તરમેવ જાનાતિ.
૩૬૪. સા યક્ખિપેતિદેવીસુ જાનન્તીસુ, પણ્ડકે ચ જાનન્તે અત્તકામપારિચરિયાય વણ્ણં ભાસતો તસ્સ ભિક્ખુનો થુલ્લચ્ચયં હોતીતિ યોજના. સેસેતિ પુરિસતિરચ્છાનગતવિસયે, યક્ખિઆદીનં અજાનનવિસયે ચ અત્તકામપારિચરિયાય વણ્ણં ભાસતો તસ્સ આપત્તિ દુક્કટં હોતીતિ યોજના.
૩૬૫. ચીવરાદીહીતિ ચીવરપિણ્ડપાતાદીહિ. વત્થુકામેહીતિ તણ્હાય વત્થુભાવેન વત્થૂ ચ કામિતત્તા કામાતિ ચ સઙ્ખાતેહિ પચ્ચયેહિ.
૩૬૬. રાગો એવ રાગતા. ‘‘રાગિતા’’તિ વા પાઠો, રાગો અસ્સ અત્થીતિ રાગી, તસ્સ ભાવો રાગિતા, અત્તકામપારિચરિયાય રાગોતિ અત્થો. ઓભાસોતિ અત્તકામપારિચરિયાય ગુણભણનં. તેન રાગેનાતિ કામપારિચરિયાય રાગેન. ખણે તસ્મિન્તિ ભણિતક્ખણે. વિજાનનન્તિ યં મનુસ્સિત્થિં ઉદ્દિસ્સ અત્તકામપારિચરિયાય વણ્ણં ભણતિ, તાય તસ્સ વચનત્થસ્સ વિજાનનન્તિ વુત્તં હોતિ.
૩૬૭. પઞ્ચઙ્ગાનીતિ મનુસ્સિત્થિતા, તંસઞ્ઞિતા, પારિચરિયાય રાગિતા, તેન રાગેન ઓભાસનં, ખણે તસ્મિં વિજાનનન્તિ ઇમાનિ એત્થ અત્તકામપારિચરિયસિક્ખાપદે પઞ્ચ અઙ્ગાનિ અસ્સાતિ અત્તકામપારિચરિયસિક્ખાપદસ્સ.
અત્તકામપારિચરિયકથાવણ્ણના.
૩૬૮. ‘‘પટિગ્ગણ્હાતી’’તિઆદિકિરિયાત્તયોપાદાનસામત્થિયેન તિક્ખત્તું પટિપાદનકં ‘‘યો ભિક્ખૂ’’તિ ચ ‘‘ગરુ હોતી’’તિ પદસામત્થિયેન ‘‘તસ્સા’’તિ ચ લબ્ભમાનત્તા તિવિધેહિ સહ ‘‘યો ભિક્ખુ પુરિસસ્સ સન્દેસં પટિગ્ગણ્હાતિ, વીમંસતિ પચ્ચાહરતિ ચે, તસ્સ ગરુ હોતી’’તિ એકં વાક્યં હોતિ. એવં ‘‘ઇત્થિયાપિ વા’’તિ ઇમિના યોજનાયપિ એકં વાક્યં હોતીતિ ઇમિસ્સા ગાથાય વાક્યદ્વયં યુજ્જતિ.
ઇધ સન્દેસક્કમઞ્ચ યોજનાક્કમઞ્ચ જાનનત્થં પઠમં તાવ ઇત્થીનઞ્ચ ભરિયાનઞ્ચ પભેદો ચ સરૂપઞ્ચ વિભાવીયતિ – તેસુ ઇત્થિયો દસવિધા હોન્તિ. યથાહ પદભાજને ‘‘દસ ઇત્થિયો ભરિયા ચ દસવિધા હોન્તિ. યથાહ પદભાજને ‘‘દસ ભરિયાયો ધનક્કીતા છન્દવાસિની ભોગવાસિની ઓદપત્તકિની ઓભટચુમ્બટા દાસી ચ ભરિયા ચ કમ્મકારી ચ ભરિયા ચ ધજાહટા મુહુત્તિકા’’તિ (પારા॰ ૩૦૩). ઇમાસં પભેદો ચ સરૂપાનિ ચ સઙ્ખેપતો એવં વેદિતબ્બાનિ –
પુરિસેહિ સહ યથા સંવાસં ન કરોતિ, એવં માતરા રક્ખિતા માતુરક્ખિતા. યથાહ ‘‘માતુરક્ખિતા નામ માતા રક્ખતિ ગોપેતિ ઇસ્સરિયં કારેતિ વસં વત્તેતી’’તિ. પિતુરક્ખિતાદીસુપિ એસેવ નયો. તત્થ યસ્મિં કોણ્ડઞ્ઞાદિગોત્તે જાતા, તસ્મિંયેવ ગોત્તે જાતેહિ ગોત્તરક્ખિતા. યથાહ ‘‘ગોત્તરક્ખિતા નામ સગોત્તા રક્ખન્તી’’તિઆદિ. એકં સત્થારં ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતેહિ વા એકગણપરિયાપન્નેહિ વા રક્ખિતા ધમ્મરક્ખિતા નામ. યથાહ ‘‘ધમ્મરક્ખિતા નામ સહધમ્મિકા રક્ખન્તી’’તિઆદિ (પારા॰ ૩૦૪). સારક્ખા નામ ‘‘ગબ્ભેપિ પરિગ્ગહિતા હોતિ ‘મય્હં એસા’તિ અન્તમસો માલાગુળપરિક્ખિત્તાપી’’તિ પાળિયં વુત્તસરૂપા. સપરિદણ્ડા નામ ‘‘કેહિચિ દણ્ડો ઠપિતો હોતિ ‘યો ઇત્થન્નામં ઇત્થિં ગચ્છતિ, તસ્સ એત્તકો દણ્ડો’’તિ વુત્તસરૂપાતિ અયં દસન્નં ઇત્થીનં સરૂપસઙ્ખેપો. ઇમાસુ દસસુ સારક્ખસપરિદણ્ડાનં દ્વિન્નં પરપુરિસસેવાયં મિચ્છાચારો હોતિ, ઇતરાસં ન હોતિ. ઇમા દસપિ પઞ્ચસીલં રક્ખન્તેહિ અગમનીયા.
દસસુ ભરિયાસુ ‘‘ધનક્કીતા નામ ધનેન કિણિત્વા વાસેતી’’તિ વુત્તત્તા ભરિયભાવાય અપ્પકં વા બહું વા ધનં દત્વા ગહિતા ધનક્કીતા નામ. ‘‘છન્દવાસિની નામ પિયો પિયં વાસેતી’’તિ વુત્તત્તા અત્તરુચિયા સંવસિતેન પુરિસેન સમ્પટિચ્છિતા છન્દવાસિની નામ. ‘‘ભોગવાસિની નામ ભોગં દત્વા વાસેતી’’તિ વુત્તત્તા ઉદુક્ખલમુસલાદિગેહોપકરણં લભિત્વા ભરિયભાવં ગચ્છન્તી જનપદિત્થી ભોગવાસિની નામ. ‘‘પટવાસિની નામ પટં દત્વા વાસેતી’’તિ વુત્તત્તા નિવાસનમત્તં વા પારુપનમત્તં વા લદ્ધા ભરિયભાવં ગચ્છન્તી દલિદ્દિત્થી પટવાસિની નામ. ઓદપત્તકિની નામ ‘‘ઉદકપત્તં આમસિત્વા વાસેતી’’તિ (પારા॰ ૩૦૪) વુત્તત્તા ‘‘ઇદં ઉદકં વિય સંસટ્ઠા અભેજ્જા હોથા’’તિ વત્વા એકસ્મિં ઉદકપત્તે પુરિસેન સદ્ધિં હત્થં ઓતારેત્વા ભરિયભાવં નીતો માતુગામો વુચ્ચતિ. ‘‘ઓભટચુમ્બટા નામ ચુમ્બટં ઓરોપેત્વા ઓભટચુમ્બટા નામ. દાસી ચ ભરિયા ચ નામ ‘‘દાસી ચેવ હોતિ ભરિયા ચા’’તિ (પારા॰ ૩૦૪) વુત્તત્તા ભરિયં કત્વા વાસિતા ‘‘તસ્સેવ દાસી ચ ભરિયા ચા’’તિ વુત્તા. કમ્મકારી ચ ભરિયા ચ નામ ‘‘કમ્મકારી ચેવ હોતિ ભરિયા ચા’’તિ (પારા॰ ૩૦૪) વુત્તત્તા પધાનિત્થિનિરપેક્ખેન કુટુમ્બકિચ્ચં કારેત્વા ભરિયભાવં નીતા ભરિયા કતકમ્મા ‘‘કમ્મકારી ચ ભરિયા ચા’’તિ વુત્તા. ‘‘ધજાહટા નામ કરમરાનીતા વુચ્ચતી’’તિ (પારા॰ ૩૦૪) વુત્તત્તા ધજં ઉસ્સાપેત્વા ગચ્છન્તિયા મહાસેનાય સદ્ધિં ગન્ત્વા પરવિસયં વિલુમ્પન્તેન પચ્છિન્દિત્વા આનેત્વા ભરિયભાવમુપનીતા ઇત્થી ધજાહટા નામ. ‘‘મુહુત્તિકા નામ તઙ્ખણિકા વુચ્ચતી’’તિ (પારા॰ ૩૦૪) વુત્તત્તા અચિરકાલં સંવાસત્થાય ગહિતા ઇત્થી મુહુત્તિકા નામાતિ અયં દસન્નં ભરિયાનં સરૂપસઙ્ખેપો. યથાવુત્તાસુ દસસુ ઇત્થીસુ અઞ્ઞતરં દસન્નં ભરિયાનં અઞ્ઞતરટ્ઠાને ઠપનત્થમધિપ્પેતભાવં વત્તું પુરિસેન ‘‘ગચ્છ ભન્તે ઇત્થન્નામં માતુરક્ખિતં બ્રૂહિ ‘હોહિ કિર ઇત્થન્નામસ્સ ભરિયા ધનક્કીતા’તિ’’આદિના નયેન દિન્નસન્દેસં ‘‘સાધુ ઉપાસકા’’તિઆદિના નયેન વચીભેદં કત્વા વા સીસકમ્પનાદિવસેન વા પટિગ્ગણ્હાતીતિ આહ ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ સન્દેસં પુરિસસ્સા’’તિ.
એત્થ પુરિસસ્સાતિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘પુરિસસ્સ માતા ભિક્ખું પહિણતી’’તિઆદિના (પારા॰ ૩૨૧) નયેન પાળિયં વુત્તપુરિસસ્સ માતાપિતુઆદયો ચ ગહેતબ્બા. વીમંસતીતિ એવં પટિગ્ગહિતસાસનં તસ્સાયેવ એકંસેન અવિરાધેત્વા વદન્તસ્સ માતાપિતુઆદીનમઞ્ઞતરસ્સ વા આરોચેતીતિ અત્થો. એત્થાપિ વીમંસતીતિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ અન્તેવાસિં વીમંસાપેત્વા અત્તના પચ્ચાહરતિ, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા॰ ૩૩૮) વુત્તત્તા વીમંસાપેતીતિપિ ગહેતબ્બં. પચ્ચાહરતીતિ તથા આહટં સાસનં સુત્વા તસ્સા ઇત્થિયા પચ્ચાહરતીતિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ વીમંસતિ અન્તેવાસિં પચ્ચાહરાપેતિ, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા॰ ૩૩૮) વુત્તત્તા પચ્ચાહરાપેતીતિ ચ ગહેતબ્બં.
‘‘ઇત્થિયાપિ વા’’તિ ઇમિના યોજેત્વા ગહિતદુતિયવાક્યે ચ એવમેવ અત્થો વત્તબ્બો. તત્થ સન્દેસક્કમો પન ‘‘માતુરક્ખિતા ભિક્ખું પહિણતિ ‘ગચ્છ ભન્તે ઇત્થન્નામં બ્રૂહિ ‘હોમિ ઇત્થન્નામસ્સ ઇત્થિયાપિ વાતિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘માતુરક્ખિતાય માતા ભિક્ખું પહિણતિ ‘ગચ્છ ભન્તે ઇત્થન્નામં બ્રૂહિ ‘હોતુ ઇત્થન્નામસ્સ ભરિયા ધનક્કીતા’’તિઆદિપાળિવસેન (પારા॰ ૩૨૪) ઇત્થિયા માતુપિતુઆદીનઞ્ચ સન્દેસક્કમો યોજેતબ્બો.
૩૭૦. તં પવત્તિં. સઞ્ચરિત્તા સઞ્ચરણહેતુ. ન મુચ્ચતીતિ ઇત્થિપુરિસાનં અન્તરે સાસનં પટિગ્ગહેત્વા સઞ્ચરણહેતુ આપજ્જિતબ્બસઙ્ઘાદિસેસતો ન મુચ્ચતીતિ અત્થો.
૩૭૧. અઞ્ઞં વાતિ માતાપિતુરક્ખિતાદીસુ અઞ્ઞતરં વા. ‘‘ભાસતો’’તિ લિખન્તિ. ‘‘પેસિતો’’તિ ઇમિના વિરુદ્ધત્તા તં પહાય ‘‘ભાસતી’’તિ પાઠો ગહેતબ્બો. પાઠસેસો વા કાતબ્બો. ‘‘યો અઞ્ઞં ભાસતિ ચે, તસ્સ ભાસતોતિ યોજના’’તિ નિસ્સન્દેહે વુત્તં. ‘‘માતરા રક્ખિતં ઇત્થિં ‘ગચ્છ બ્રૂહી’તિ યો પેસિતો હોતિ, તસ્સ પિતુરક્ખિતં
૩૭૨. પટિગ્ગણ્હનતાદીહીતિ પટિગ્ગણ્હનમેવ પટિગ્ગણ્હનતા. આદિ-સદ્દેન વીમંસનપચ્ચાહરણાનિ ગહિતાનિ. સઞ્ચરિત્તેતિ સઞ્ચરણે. સમાપન્નેતિ ગતે સતિ. ગરુકાપત્તિમાદિસેતિ એત્થ ‘‘તસ્સા’’તિ સેસો. આદિસેતિ કથેય્ય.
૩૭૩. દ્વીહિ થુલ્લચ્ચયં વુત્તન્તિ એત્થ દ્વીહિ દ્વીહિ અઙ્ગેહિ સઞ્ચરિત્તે સમાપન્ને થુલ્લચ્ચયં વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ વીમંસતિ ન પચ્ચાહરતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. પટિગ્ગણ્હાતિ ન વીમંસતિ પચ્ચાહરતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. ન પટિગ્ગણ્હાતિ વીમંસતિ પચ્ચાહરતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા॰ ૩૩૮) દ્વીહિ દ્વીહિ અઙ્ગેહિ થુલ્લચ્ચયં વુત્તન્તિ અત્થો. પણ્ડકાદીસૂતિ પણ્ડકયક્ખિપેતીસુ. તીહિપિ અઙ્ગેહિ સઞ્ચરિત્તે સમાપન્ને થુલ્લચ્ચયં વુત્તન્તિ યોજના.
એકેનેવાતિ સબ્બત્થાતિ માતુરક્ખિતાદીસુ સબ્બમાતુગામેસુ ચ વિનીતવત્થુમ્હિ ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો પુરિસો અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આણાપેસિ ‘ગચ્છ ભન્તે ઇત્થન્નામં ઇત્થિં વીમંસા’તિ. સો ગન્ત્વા મનુસ્સે પુચ્છિ ‘કહં ઇત્થન્નામા’તિ. સુત્તા ભન્તેતિ…પે॰… મતા ભન્તેતિ. નિક્ખન્તા ભન્તેતિ. અનિત્થી ભન્તેતિ. ઇત્થિપણ્ડકા ભન્તેતિ. તસ્સ કુક્કુચ્ચં અહોસિ. અનાપત્તિ ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા॰ ૩૪૧) આગતાસુ સુત્તાદીસુ પઞ્ચસુ ચ.
૩૭૪. અનાપત્તિ પકાસિતાતિ ચેતિયાદીસુ કત્તબ્બં નિસ્સાય ઇત્થિયા પુરિસસ્સ, પુરિસેન ચ ઇત્થિયા દિન્નસાસનં પટિગ્ગહેત્વા પાળિયં વુત્તાતિ અત્થો.
૩૭૫. તથા તસ્સાતિ મનુસ્સજાતિકાય તસ્સા. નનાલંવચનીયતાતિ ‘‘મમાય’’ન્તિ વા નિગ્ગહપગ્ગહે વા નિરાસઙ્કં વત્તું નાહરતીતિ અલંવચનીયા, અસ્સામિકા, સા હિ કેનચિ ‘‘મય્હં એસા’’તિ વત્તું વા નિરાસઙ્કેન નિગ્ગહપગ્ગહવચનં વા વત્તું અસક્કુણેય્યા, અલંવચનીયા ન ભવતીતિ નાલંવચનીયા, સસ્સામિકા, સા હિ સામિકેન તથા કાતું સક્કુણેય્યાતિ નાલંવચનીયા, નાલંવચનીયા ન ભવતીતિ નનાલંવચનીયા, અલંવચનીયપદેન વુત્તા અસ્સામિકા એવ, પટિસેધા દ્વે પકતિમત્થં ગમયન્તીતિ, નનાલંવચનીયાય ભાવો નનાલંવચનીયતા, નિરાસઙ્કેન અવચનીયતા અસ્સામિકભાવોતિ વુત્તં હોતિ. સઞ્ચરિત્તવસેન ભિક્ખુના વચનીયા ન હોતીતિ વા ‘‘અલંવચનીયા’’તિપિ ગહેતબ્બમેવ. પટિગ્ગણ્હનતાદીનં વસાતિ એત્થ ચકારો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો. તતો પટિગ્ગણ્હનવીમંસનપચ્ચાહરણસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં અઙ્ગાનં વસેન ચ પુબ્બે વુત્તમનુસ્સિત્થિતા નનાલંવચનીયતાતિ વુત્તાનં દ્વિન્નં અઙ્ગાનં વસેન ચ ઇદં સિક્ખાપદં આપત્તિકારણેહિ પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ યુત્તન્તિ અત્થો.
૩૭૬. ઇદં સઞ્ચરિત્તસિક્ખાપદં. અથ વા લિઙ્ગવિપલ્લાસેન ચ અયં સઙ્ઘાદિસેસોતિ ગહેતબ્બો. કાયતો, વાચતો, કાયવાચતો, કાયચિત્તતો, વાચાચિત્તતો, કાયવાચાચિત્તતો વા ઉપ્પજ્જનતો છસમુટ્ઠાનં. તતો એવ અચિત્તકમુદીરિતં. મિસ્સકસમુટ્ઠાનઞ્હિ અચિત્તકં. અવસેસચિત્તેસુપિ ‘‘અલંવચનિયત્તં વા’’તિઆદિ. ગાથાબન્ધવસેન રસ્સો, ‘‘અલંવચનીયત્ત’’ન્તિ ગહેતબ્બં. યો સન્દેસં પેસેતિ, તસ્મિં પટિબદ્ધભાવન્તિ અત્થો. પણ્ણત્તિં વાતિ સઞ્ચરિત્તસિક્ખાપદસઙ્ખાતં પણ્ણત્તિં વા અજાનતો અચિત્તકમુદીરિતન્તિ સમ્બન્ધો.
૩૭૭. સાસનન્તિ માતુગામસ્સ, પુરિસસ્સ વા સાસનં. કાયવિકારેનાતિ સીસકમ્પનાદિના કાયવિકારેન. ગહેત્વાતિ પટિગ્ગહેત્વા. તં ઉપગમ્માતિ પટિગ્ગહિતસાસનં યસ્સ વત્તબ્બં હોતિ, તં માતુગામં, પુરિસં વા ઉપગમ્મ. વીમંસિત્વાતિ તં કિચ્ચં તીરેત્વા. હરન્તસ્સાતિ પચ્ચાહરન્તસ્સ. કાયતો સિયાતિ વચીભેદં વિના પટિગ્ગહણાદીનં કાયેનેવ કતત્તા કાયસમુટ્ઠાનતોવ સઙ્ઘાદિસેસો હોતીતિ અત્થો.
૩૭૮. ઇત્થિયા વચનં સુત્વાતિ યોજના. યથા નિસિન્નોવાતિ પકતિયા નિસિન્નટ્ઠાનેયેવ નિસિન્નો. તં વચનં. તત્થેવાગતસ્સેવાતિ યત્થ નિસિન્નો ઇત્થિયા સાસનં પટિગ્ગણ્હિ, તમેવ આસનં અવિજહિત્વા અત્તના નિસિન્નટ્ઠાનમેવ આગતસ્સ સન્નિસિતબ્બપુરિસસ્સેવ, એત્થ ‘‘આરોચેત્વા’’તિ પાઠસેસો. પુન ‘‘આરોચેન્તસ્સા’’તિ ઇદં તત્થેવાગતાય તસ્સા એવ ઇત્થિયા એવં યોજેતબ્બં. સાસનં દત્વા ગન્ત્વા પુન તત્થેવ આગતસ્સ માતુગામસ્સેવ ઞાતમનન્તરં કાયિકકિરિયં વિના વચનેનેવ આરોચેન્તસ્સાતિ અત્થો. ઇદં ઇત્થિયા સાસનં પટિગ્ગહણાદિવસેન વુત્તં.
અથ વા પુરિસસ્સ વચનં સુત્વા યથાનિસિન્નોવ તં વચનં ઇત્થિયા આરોચેત્વા પુન તત્થેવાગતસ્સેવ પુરિસસ્સ તત્થેવાગતસ્સાતિ ઉપલક્ખણં. સાસનવચનમત્તેનેવ પટિગ્ગહેત્વા, કિચ્ચન્તરેન ગન્ત્વા વા યદિચ્છાવસેન દિટ્ઠટ્ઠાને વા વત્વા પુનપિ તત્થેવ દિટ્ઠટ્ઠાને પુન આરોચેન્તસ્સ ચ વચનેનેવ સમુટ્ઠાનભાવો વેદિતબ્બો.
૩૭૯. ‘‘અલં…પે॰… અજાનતો’’તિ અચિત્તકત્તકારણં વુત્તમેવ, કસ્મા પુન ‘‘અજાનન્તસ્સ પણ્ણત્તિ’’ન્તિ વુત્તન્તિ ચે? તદુભયસ્સાપિ વિસું કારણાભાવં વિઞ્ઞાપેતું વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. નં વિધિન્તિ સાસનં પટિગ્ગહેત્વા આહરિત્વા આરોચેત્વા પચ્ચાહરિત્વા આરોચનસઙ્ખાતં અરહતોપીતિ ખીણાસવસ્સપિ, સેખપુથુજ્જનાનં પગેવાતિ અયમત્થો સમ્ભાવનત્થેન અપિ-સદ્દેન જોતિતો.
૩૮૦. જાનિત્વાતિ અલંવચનીયભાવં વા પણ્ણત્તિં વા ઉભયમેવ વા જાનિત્વા. તથાતિ કાયવાચતો કરોન્તસ્સાતિ ઇમિના યોજેતબ્બં. સચિત્તકેહીતિ યથાવુત્તચિત્તેન સચિત્તકેહિ. તેહેવાતિ કાયાદીહિ તેહિ એવ, ‘‘તીહેવા’’તિપિ પાઠો.
સઞ્ચરિત્તકથાવણ્ણના.
૩૮૧-૨. સયંયાચિતકેહેવાતિ એત્થ ‘‘ઉપકરણેહી’’તિ પાઠસેસો, ‘‘પુરિસં દેથા’’તિઆદિના નયેન અત્તનાવ યાચિત્વા ગહિતેહિ ઉપકરણેહેવાતિ અત્થો. યથાહ ‘‘સઞ્ઞાચિકા નામ સયં યાચિત્વા પુરિસમ્પિ પુરિસત્તકરમ્પિ ગોણમ્પિ સકટમ્પિ વાસિમ્પિ પરસુમ્પિ કુઠારિમ્પિ કુદાલમ્પિ નિખાદનમ્પી’’તિ ‘‘કુટિક’’ન્તિ ઇમિના ‘‘કુટિ નામ ઉલ્લિત્તા વા હોતિ અવલિત્તા વા ઉલ્લિત્તાવલિત્તા વા’’તિ (પારા॰ ૩૪૯) વુત્તત્તા ભૂમિતો પટ્ઠાય ભિત્તિચ્છદનાનિ પટિચ્છાદેત્વા મત્તિકાય વા સુધાય વા દ્વારવાતપાનાદિઅલેપોકાસં ઠપેત્વા અન્તો લિત્તભાવેન ઉલ્લિત્તાનામકં વા તથા બહિ લિત્તભાવેન અવલિત્તાનામકં વા અન્તો ચ બહિ ચ લિત્તભાવેન ઉલ્લિત્તાવલિત્તાનામકં વા કુટિન્તિ વુત્તં હોતિ.
અપ્પમાણિકન્તિ ‘‘તત્રિદં પમાણં, દીઘસો દ્વાદસવિદત્થિયો સુગતવિદત્થિયા, તિરિયં સત્તન્તરા’’તિ (પારા॰ ૩૪૮) દીઘપુથુલાનં વુત્તપ્પમાણેન અતિરેકત્તા અપ્પમાણિકન્તિ અત્થો.
એત્થ ચ તિલક્ખણં પટિવિજ્ઝિત્વા તીણિ કિલેસમૂલાનિ ઉપ્પાટેત્વા કાલત્તયવત્ત સબ્બધમ્મે પટિવિજ્ઝિત્વા તિભુવનેકપટિસરણભૂતસ્સ ભગવતો ધમ્મરાજસ્સ અઙ્ગુલં પમાણમજ્ઝિમપુરિસસ્સ અઙ્ગુલતો તિવઙ્ગુલં હોતિ, એકા વિદત્થિ તિસ્સો વિદત્થિયો હોન્તિ, એકં રતનં તીણિ રતનાનિ હોન્તીતિ એવં નિયમિતા સુગતવિદત્થિ ચ વડ્ઢકિરતનેન દિયડ્ઢરતનપ્પમાણા હોતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સુગતવિદત્થિ નામ ઇદાનિ મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ તિસ્સો વિદત્થિયો વડ્ઢકિહત્થેન દિયડ્ઢો હત્થો હોતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪૮-૩૪૯). તસ્મા પદભાજને વુત્તત્તા અન્તિમં સુધાલેપં અગ્ગહેત્વા થુસમત્તિકપરિયન્તેન વા મહામત્તિકપરિયન્તેન વા બાહિરન્તતો અટ્ઠારસહત્થપ્પમાણં, ‘‘તિરિયં સત્તન્તરાતિ અબ્ભન્તરિમેન માનેના’’તિ (પારા॰ ૩૪૯) પદભાજને વુત્તત્તા અબ્ભન્તરિમેન પુથુલતો દ્વાદસઙ્ગુલાધિકદસહત્થપ્પમાણઞ્ચ કુટિયા પમાણન્તિ ગહેતબ્બં. એવં ઠિતપમાણતો દીઘતો પુથુલતો વા ઉભતો વા કેસગ્ગમત્તાધિકાપિ કુટિ આપત્તિયા અઙ્ગં હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘અપ્પમાણિક’’ન્તિ આહાતિ સઙ્ખેપતો વેદિતબ્બં.
અત્તુદ્દેસન્તિ ઉદ્દિસિતબ્બોતિ ઉદ્દેસો, અત્તા ઉદ્દેસો એતિસ્સાતિ અત્તુદ્દેસા, કુટિ, તં અત્તુદ્દેસં. ‘‘અત્તુદ્દેસન્તિ અત્તનો અત્થાયા’’તિ પદભાજને વુત્તત્તા ‘‘મય્હં એસા વાસત્થાય ભવિસ્સતી’’તિ અત્તાનં ઉદ્દિસિત્વાતિ અત્થો. ‘‘કરોન્તસ્સા’’તિ ઇદં ‘‘કારયમાનેનાતિ કરોન્તો વા કારાપેન્તો વા’’તિ પદભાજને વુત્તનયેન પયોજકકત્તુનો ચ ગહેતબ્બત્તા ઉપલક્ખણન્તિ ગહેતબ્બં. તથાતિ તેનેવ પકારેન, યેહિ અસ્સામિકતાદીહિ પકારેહિ યુત્તં પમાણાતિક્કન્તં કુટિં કરોન્તસ્સ આપત્તિ, તેહેવ પકારેહિ યુત્તં અદેસિતવત્થુકમ્પિ કુટિં કરોન્તસ્સાતિ. ઇમિના અપ્પમાણિકં વિય અદેસિતવત્થુકમ્પિ વિસુંયેવ આપત્તિયા પધાનઙ્ગન્તિ. વસતિ એત્થાતિ વત્થુ, ભૂમિ, સા અદેસિતા એતિસ્સાતિ અદેસિતવત્થુકા, કુટિ, તં અદેસિતવત્થુકં.
કિં વુત્તં હોતિ? તેન કુટિકારેન ભિક્ખુના કુટિવત્થું સોધેત્વા સમતલં કારેત્વા સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા વુડ્ઢાનં ભિક્ખૂનં પાદે વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અહં ભન્તે સઞ્ઞાચિકાય કુટિં કત્તુકામો અસ્સામિકં અત્તુદ્દેસં, સોહં ભન્તે સઙ્ઘં કુટિવત્થુઓલોકનં યાચામી’’તિ તિક્ખત્તું વત્વા યાચિતેન સઙ્ઘેન વા સઙ્ઘેન ઞત્તિદુતિયાય કમ્મવાચાય સમ્મતેહિ બ્યત્તેહિ
દ્વે સઙ્ઘાદિસેસા હોન્તીતિ ‘‘ભિક્ખૂ વા અનભિનેય્ય વત્થુદેસનાય, પમાણં વા અતિક્કામેય્ય, સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ (પારા॰ ૩૪૮) તુલ્યબલતાસૂચકેન વા-સદ્દેન સમ્પિણ્ડિત્વા વુત્તઅઙ્ગદ્વયસહિતત્તા દ્વે સઙ્ઘાદિસેસા હોન્તીતિ અત્થો. યથાહ ‘‘ભિક્ખુ કુટિં કરોતિ અદેસિતવત્થુકં પમાણાતિક્કન્તં અનારમ્ભં સપરિક્કમનં, આપત્તિ દ્વિન્નં સઙ્ઘાદિસેસાન’’ન્તિ (પારા॰ ૩૫૫) ચ ‘‘ભિક્ખુકુટિં કરોતિ અદેસિતવત્થુકં અનારમ્ભં સપરિક્કમનં, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા॰ ૩૫૪) ચ ‘‘ભિક્ખુ કુટિં કરોતિ પમાણાતિક્કન્તં અનારમ્ભં સપરિક્કમનં, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા॰ ૩૫૫) ચ વુત્તત્તા દ્વીસુ અઙ્ગેસુ એકં ચે, એકોવ સઙ્ઘાદિસેસો
સારમ્ભાદીસૂતિ એત્થ સારમ્ભ-સદ્દો સોપદ્દવપરિયાયો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સારમ્ભં અનારમ્ભન્તિ સઉપદ્દવં અનુપદ્દવ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪૮-૩૪૯). એત્થ ‘‘સેતં છાગમારભેથ યજમાનો’’તિ પયોગે વિય આ-પુબ્બસ્સ રભસ્સ હિંસત્થેપિ દિસ્સમાનત્તા કત્તુસાધનો આરમ્ભ-સદ્દો હિંસકાનં કિપિલ્લિકાદિસત્તાનં વાચકો ભવતીતિ તંસહિતટ્ઠાનં સારમ્ભં નામ હોતિ. તેનેવ પદભાજનેપિ વુત્તં ‘‘સારમ્ભં નામ કિપિલ્લિકાનં વા આસયો હોતિ, ઉપચિકાનં વા, ઉન્દૂરાનં વા, અહીનં વા, વિચ્છિકાનં વા, સતપદીનં વા, હત્થીનં વા, અસ્સાનં વા, સીહાનં વા, બ્યગ્ઘાનં વા…પે॰… આસયો હોતી’’તિ (પારા॰ ૩૫૩).
આદિ-સદ્દેન અપરિક્કમનં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘સપરિક્કમનં નામ સક્કા હોતિ યથાયુત્તેન સકટેન અનુપરિગન્તું, સમન્તા નિસ્સેણિયા અનુપરિગન્તું, એતં સપરિક્કમનં નામા’’તિ (પારા॰ ૩૫૩) વુત્તલક્ખણવિપરિયાયતો નિબ્બકોસસ્સ ઉદકપાતટ્ઠાને એકં ચક્કં ઠપેત્વા ઇતરં ચક્કં બહિ ઠપેત્વા કુટિં પરિક્ખિપિત્વા આવજ્જિયમાનસ્સ ગોયુત્તસકટસ્સ વા નિસ્સેણિયં ઠત્વા કુટિં છાદયમાનાનં નિસ્સેણિયા વા પરતો ગમિતુમસક્કુણેય્યત્તા અપરિક્કમનન્તિ વેદિતબ્બં.
એવં
એકં અઙ્ગં પમાણિકત્તં વા દેસિતવત્થુકત્તં વા વિપન્નં એતિસ્સાતિ એકવિપન્ના. પુબ્બે વુત્તત્થાનં સઙ્ઘાદિસેસાદિપદાનમત્થો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. સાતિ યથાવુત્તલક્ખણકુટિ.
૩૮૩. ઇદાનિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે અટ્ઠુપ્પત્તિયં ‘‘તે યાચનબહુલા વિઞ્ઞત્તિબહુલા વિહરન્તિ ‘પુરિસં દેથ પુરિસત્તકરં દેથા’’તિઆદિપાળિયા (પારા॰ ૩૪૨) અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪૨) આગતં કપ્પિયાકપ્પિયવિનિચ્છયં સઙ્ખેપતો દસ્સેતુમાહ ‘‘પુરિસ’’ન્તિઆદિ. કમ્મસહાયત્થાયાતિ કિસ્મિઞ્ચિ કમ્મે સહાયભાવાય, કમ્મકરણત્થાયાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ઇત્થન્નામં કમ્મં કાતું પુરિસં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ યાચિતું વટ્ટતીતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘કમ્મકરણત્થાય ‘પુરિસં દેથા’તિ યાચિતું વટ્ટતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪૨). મૂલચ્છેજ્જવસેનાતિ સામિકાનં આયત્તભાવસઙ્ખાતમૂલસ્સ છિન્દનવસેન, અત્તનો આયત્તભાવકરણવસેનાતિ વુત્તં હોતિ.
૩૮૪. અવજ્જન્તિ વજ્જરહિતં, નિદ્દોસન્તિ અત્થો. મિગલુદ્દકમચ્છબન્ધકાદીનં સકકમ્મં વજ્જકમ્મં નામ. તસ્મા મિગલુદ્દકાદયો હત્થકમ્મં યાચન્તેન પન ‘‘તુમ્હાકં હત્થકમ્મં દેથા’’તિ, ‘‘હત્થકમ્મં દાતબ્બ’’ન્તિ સામઞ્ઞેન અવત્વા ‘‘ઇત્થન્નામં કમ્મં દાતબ્બ’’ન્તિ વિસેસેત્વાયેવ યાચિતબ્બં. લુદ્દકે વા ઇતરે વા નિક્કમ્મે અયાચિત્વાપિ યથારુચિ કમ્મં કારાપેતું વટ્ટતિ. હત્થકમ્મયાચનાય સબ્બથાપિ કપ્પિયભાવં દીપેતું તંતંસિપ્પિકે યાચિત્વા મહન્તમ્પિ પાસાદં કારાપેન્તેન અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪૨ અત્થતોસમાનં) વુત્તત્તા કુસલાનં અત્થં અપરિહાપેન્તેન કપ્પિયેન સારુપ્પેન પયોગેન યાચિતબ્બં. યાચિતકમ્મં કાતું અસમત્થેહિ કરોન્તાનં દિય્યમાનં હત્થકમ્મમૂલં કમ્મં કારાપેત્વા ‘‘હત્થકમ્મમ્પી’’તિઆદિ. પિ-સદ્દો અવધારણે, પદપૂરણે વા. હિ-સદ્દો હેતુમ્હિ. યસ્મા ઇદં હત્થકમ્મં કિઞ્ચિ વત્થુ ન હોતિ, તસ્મા અનવજ્જમેવ હત્થકમ્મં યાચિતું પન વટ્ટતીતિ.
૩૮૫. ઞાતકાદિકેતિ ઞાતકપવારિતે. ઠપેત્વાતિ વજ્જેત્વા. ગોણમાયાચમાનસ્સાતિ અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતે તાવકાલિકં વિના કેવલં કમ્મકરણત્થાય ગોણં યાચન્તસ્સ. તેસુપીતિ ઞાતકાદીસુપિ મૂલચ્છેજ્જેન ગોણમાયાચનસ્સ દુક્કટન્તિ યોજના. ‘‘તાવકાલિકનયેન સબ્બત્થ વટ્ટતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪૨) અટ્ઠકથાવચનતો યાવ કમ્મકરણકાલં, તાવ નિયમેત્વા ઞાતકઅઞ્ઞાતકપવારિતઅપ્પવારિતે સબ્બેપિ યાચિતું વટ્ટતિ. તથા યાચિત્વા વા અયાચિત્વા વા ગહિતો ચે, રક્ખિત્વા પટિજગ્ગિત્વા સામિકાનં નિય્યાદેતબ્બો, ગોણે વા નટ્ઠે વિસાણે વા ભિન્ને સામિકેસુ અસમ્પટિચ્છન્તેસુ ભણ્ડદેય્યં.
૩૮૬. દેમાતિ એત્થ ‘‘તુમ્હાક’’ન્તિ પાઠસેસો. ‘‘વિહારસ્સ દેમા’તિ વુત્તે પન ‘આરામિકાનં આચિક્ખથ પટિજગ્ગનત્થાયા’તિ વત્તબ્બ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪૨) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. સકટવિનિચ્છયસ્સાપિ ‘‘સકટં…પે॰… વટ્ટતી’’તિ. ‘‘તુમ્હાકં દેમાતિ વુત્તે’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘તુમ્હાકમેવ દેમાતિ વુત્તે દારુભણ્ડં નામ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪૨).
૩૮૭. કુઠારાદીસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન નિખાદનં સઙ્ગણ્હાતિ. અયં નયો વેદિતબ્બોતિ પાઠસેસો. ‘‘સકટં ગોણો વિય તાવકાલિકં અકત્વા અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતે ન યાચિતબ્બં, મૂલચ્છેજ્જવસેન અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતે ન યાચિતબ્બં, તાવકાલિકં યાચિતબ્બ’’ન્તિ વિનિચ્છયો ચ ‘‘સકટં…પે॰… વટ્ટતી’’તિ વિસેસવિનિચ્છયો ચાતિ અયં નયો વાસિઆદીસુ ચ વેદિતબ્બોતિ અત્થો. અનજ્ઝાવુત્થકન્તિ કેનચિ ‘‘મમેત’’ન્તિ અપરિગ્ગહિતં, ‘‘રક્ખિતગોપિતટ્ઠાનેયેવ હિ વિઞ્ઞત્તિ નામ વુચ્ચતી’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો અરક્ખિતાગોપિતકન્તિ વુત્તં હોતિ. અટ્ઠકથાય વલ્લિઆદિવિનિચ્છયમ્પિ વત્વા ‘‘અનજ્ઝાવુત્થકં પન યં કિઞ્ચિ આહરાપેતું વટ્ટતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪૨) વુત્તત્તા સબ્બન્તિ હરાપેતુમ્પિ વટ્ટતીતિ એત્થ અપિ-સદ્દેન પગેવ કેનચિ હરિત્વા દિન્નન્તિ દીપેતિ.
૩૮૮. વલ્લિઆદિમ્હીતિ આદિ-સદ્દેન વેત્તમુઞ્જતિણમત્તિકા સઙ્ગણ્હાતિ. એત્થ મુઞ્જપબ્બજતિણં વિના ગેહચ્છાદનતિણં તિણં નામ. ગરુભણ્ડપ્પહોનકેતિ ‘‘વલ્લિ અડ્ઢબાહુમત્તાપી’’તિઆદિના નયેન વુત્તલક્ખણે ગરુભણ્ડપ્પહોનકે. પરેસં સન્તકેયેવાતિ અવધારણેન ન અનજ્ઝાવુત્થકે દુક્કટન્તિ બ્યતિરેકતો દીપેતિ.
૩૮૯. પચ્ચયેસૂતિ વિઞ્ઞત્તિ નામ ‘‘આહર, દેહી’’તિ ઇચ્છિતપચ્ચયે નામં વત્વા યાચના. અટ્ઠકથાયં વુત્તં ‘‘સબ્બેન સબ્બં ન વટ્ટતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪૨) સાવધારણત્થં દસ્સેતું ‘‘ન ચ વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા નેવ વટ્ટતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો.
વિઞ્ઞત્તિયા અલબ્ભમાનભાવેન સમત્તા પચ્ચયેસુ તીસુ અનન્તરં સહનિદ્દિટ્ઠપચ્ચયત્તયતો તતિયપચ્ચયેયેવ લબ્ભમાનવિસેસં દસ્સેતું ‘‘તતિયે પરિકથોભાસનિમિત્તાનિ ચ લબ્ભરે’’તિ વુત્તત્તા અવસિટ્ઠદ્વયે પન પરિકથાદયો ન લબ્ભન્તીતિ વુત્તં હોતિ. અવુત્તે ચતુત્થપચ્ચયેપિ સમુચ્ચયત્થેન ચ-કારેન પરિકથાદિત્તયં લબ્ભતીતિ સિદ્ધત્તા ‘‘તીસ્વેવા’’તિ એવ-કારેન બ્યતિરેકમુખેન વિઞ્ઞત્તિયા ચ અનુઞ્ઞાતત્તા ચતુત્થે ગિલાનપચ્ચયે પરિકથોભાસનિમિત્તકમ્મવિઞ્ઞત્તિયો વટ્ટન્તીતિ સિદ્ધં. એત્તાવતા ચતુત્થે પચ્ચયે પરિકથાદયો ચત્તારોપિ વટ્ટન્તિ, તતિયપચ્ચયે વિઞ્ઞત્તિં વિના સેસત્તયં વટ્ટતિ, પુરિમપચ્ચયદ્વયે સબ્બમ્પિ ન વટ્ટતીતિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.
સેનાસનપચ્ચયે પરિકથાદિકન્તિ ઉપોસથાગારાદિકરણારહટ્ઠાનં ઓલોકેત્વા ઉપાસકાનં સુણન્તાનં ‘‘ઇમસ્મિં વત ઓકાસે એવરૂપં સેનાસનં કાતું વટ્ટતી’’તિ વા ‘‘યુત્ત’’ન્તિ વા ‘‘અનુરૂપ’’ન્તિ વા પવત્તા કથા પરિકથા નામ. ‘‘ઉપાસકા તુમ્હે કત્થ વસથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘પાસાદે ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખૂનં પન ઉપાસકા પાસાદો ન વટ્ટતી’’તિઆદિના નયેન પવત્તા ઓભાસો નામ. ઉપાસકેસુ પસ્સમાનેસુ ભૂમિયં રજ્જું પસારેત્વા ભૂમિં ભાજેત્વા ખાણુકે આકોટેત્વા ‘‘કિમિદં ભન્તે’’તિ વુત્તે નિમિત્તકથા નામ. ગિલાનપચ્ચયે ચ ઇમિના નયેન યથારહં વેદિતબ્બં. સબ્બમેતં અટ્ઠકથાય (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪૨) વુત્તં.
૩૯૦-૩. ઇદાનિ કુટિકારસ્સ ભિક્ખુનો આપત્તિદસ્સનત્થમાહ ‘‘અદેસિતે’’તિઆદિ. તં ઉત્તાનત્થમેવ. નિસેન્તસ્સાતિ પાસાણે ઘંસિત્વા તિખિણં કરોન્તસ્સ. પાચિત્તિયા સહાતિ ‘‘ભૂતગામપાતબ્યતાય પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૯૦) વુત્તપાચિત્તિયેન સદ્ધિં.
આપત્તિન્તિ પાચિત્તિયટ્ઠાને પાચિત્તિયઞ્ચેવ દુક્કટઞ્ચ ઇતરત્ર સુદ્ધપયોગદુક્કટઞ્ચાતિ આપત્તિં.
યા પનાતિ યા કુટિ. પઠમે દુતિયેતિ એત્થ ‘‘પિણ્ડેહી’’તિ કરણબહુવચનં વિભત્તિવચનવિપરિણામવસેન ‘‘પિણ્ડે’’તિ ભુમ્મેકવચનન્તં કત્વા યોજેતબ્બં, ‘‘નિક્ખિત્તે’’તિ અજ્ઝાહરિતબ્બં, ભાવલક્ખણે ભુમ્મં, નિક્ખિત્તે સતીતિ અત્થો.
૩૯૪. ‘‘સચે અઞ્ઞસ્સા’’તિ પદચ્છેદો. વિપ્પકતન્તિ આરદ્ધમનિટ્ઠિતં. ‘‘અનાપત્તી’’તિ ઇદં નિટ્ઠિતે આપજ્જિતબ્બસઙ્ઘાદિસેસાભાવં સન્ધાયાહ. પુબ્બપયોગમત્તેન હિ પાચિત્તિયદુક્કટાનિપિ હોન્તિ, તાનિ પન દેસેતબ્બાનિ. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘અનાપત્તી’’તિ આકડ્ઢતિ, તેન સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિયા અભાવતો પુબ્બભાગે આપન્નાનં પાચિત્તિયદુક્કટાનં દેસેતબ્બતા ચ દીપિતા હોતિ. તં કુટિન્તિ તં વિપ્પકતકુટિં.
૩૯૫. અઞ્ઞં ભોજનસાલાદિં. તથાતિ અનાપત્તિમાહ.
૩૯૬. ‘‘કરોતો’’તિ ‘‘ક્રિયતો’’તિ ઇમસ્સ કારણં દસ્સેતિ. ‘‘અપ્પમાણિક’’ન્તિ ઇમિના સઙ્ઘાદિસેસસ્સ અઙ્ગં દસ્સેતિ.
૩૯૭. તન્તિ ‘‘ક્રિયાક્રિયતો’’તિ ઇદં કુટિયા કરણઞ્ચ વત્થુદેસનાય અકરણઞ્ચ ઉપાદાય વુત્તં.
કુટિકારસિક્ખાપદવણ્ણના.
૩૯૮. વત્થું અદેસેત્વાતિ સમ્બન્ધો, ‘‘તેન વિહારકારકેન ભિક્ખુના વિહારવત્થું સોધેત્વા સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા’’તિઆદિના (પારા॰ ૩૬૭) પદભાજને આગતનયેન વિહારં કારાપેન્તેન ભિક્ખુના વિહારવત્થું સોધેત્વા સમતલં કારેત્વા સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમ્મ વુડ્ઢાનં ભિક્ખૂનં પાદે વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અહં ભન્તે મહલ્લકં વિહારં કત્તુકામો સસ્સામિકં અત્તુદ્દેસં, સોહં ભન્તે સઙ્ઘં વિહારવત્થુઓલોકનં યાચામી’’તિ તિક્ખત્તું યાચિત્વા લદ્ધે વુડ્ઢે વા ભિક્ખૂ ઞત્તિદુતિયાય કમ્મવાચાય સઙ્ઘેન સમ્મતે વા ભિક્ખૂ નેત્વા કતપરિકમ્મં વિહારવત્થું દસ્સેત્વા કુટિવત્થુઓલોકને વિય ગતભિક્ખૂહિ ઓલોકેત્વા સારમ્ભાદિભાવં ઉપપરિક્ખિત્વા અનારમ્ભસપરિક્કમનભાવં ઞત્વા આગન્ત્વા સઙ્ઘસ્સ આરોચિતે પુન તેન સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા વુડ્ઢાનં ભિક્ખૂનં પાદે વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અહં ભન્તે મહલ્લકં વિહારં કત્તુકામો સસ્સામિકં અત્તુદ્દેસં, સોહં ભન્તે સઙ્ઘં વિહારવત્થુદેસનં યાચામી’’તિ તિક્ખત્તું યાચિત્વા સઙ્ઘેન ઞત્તિદુતિયાય કમ્મવાચાય વિહારવત્થુ દેસેતબ્બં
મહલ્લકન્તિ ‘‘સસ્સામિકભાવેન સઞ્ઞાચિકકુટિતો મહન્તભાવો એતસ્સ અત્થીતિ મહલ્લકો. યસ્મા વા વત્થું દેસાપેત્વા પમાણાતિક્કમેનાપિ કાતું વટ્ટતિ, તસ્મા પમાણમહન્તતાયપિ મહલ્લકો’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૬૬) અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન મહન્તભાવેન યુત્તન્તિ અત્થો. વિહારન્તિ ‘‘વિહારો નામ ઉલ્લિત્તો વા હોતિ અવલિત્તો વા ઉલ્લિત્તાવલિત્તો વા’’તિ (પારા॰ ૩૭૧) પદભાજને વુત્તપ્પકારં સેનાસનન્તિ અત્થો. વિહરન્તિ અસ્મિન્તિ વિગ્ગહો. ઉલ્લિત્તાદિસરૂપં પુરિમસિક્ખાપદે વુત્તનયમેવ. તં વિહારં યો કરેય્યાતિ યોજના. કરેય્ય વા કારાપેય્ય વાતિ પુબ્બે વુત્તનયમેવ. અત્તવાસત્થન્તિ અત્તનો વાસં પટિચ્ચ, ઇમિના પરસ્સ વાસત્થાય કરોતિ, અનાપત્તીતિ બ્યતિરેકતો વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘ગરુક’’ન્તિ એત્થ વત્થુદેસનાય અકારાપનેન ‘‘એકોવ સઙ્ઘાદિસેસો હોતી’’તિ પુબ્બે વુત્તવિકપ્પત્તયં
૩૯૯. ક્રિયાસમુટ્ઠાનાભાવન્તિ પમાણાતિક્કમેપિ આપત્તિયા અસમ્ભવતો કિરિયાસમુટ્ઠાનસ્સ ઇધ અભાવો ઞાતબ્બો. ક્રિય…પે॰… લક્ખયેતિ એત્થ બ્યતિરેકતો અદેસિતવત્થુકતાય અકિરિયાસમુટ્ઠાનતા અનુઞ્ઞાતા.
મહલ્લકવિહારકથાવણ્ણના.
૪૦૧-૩. તેસૂતિ ચતુવીસતિયા પારાજિકેસુ. ભિક્ખુનો અનુરૂપાનિ એકૂનવીસતીતિ ભિક્ખુનીનં પટિનિયતા ઉબ્ભજાણુમણ્ડલિકાદયો
ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે પદભાજને ‘‘પારાજિકેન ધમ્મેનાતિ ચતુન્નં અઞ્ઞતરેના’’તિ (પારા॰ ૩૮૬) વુત્તનયસ્સ ઇધ ‘‘એકૂનવીસતી’’તિ વચનં વિરુજ્ઝતીતિ ચે? ન વિરુજ્ઝતિ. કસ્મા? યસ્મા પદભાજનં પાતિમોક્ખુદ્દેસાગતમત્તં ગહેત્વા પવત્તં, ઇદં પન બુદ્ધાનુમતિં ગહેત્વા વિનયપરિયત્તિપવત્તકાનં આચરિયાનં મતં ગહેત્વા પવત્તં, તસ્મા ન વિરુજ્ઝતીતિ ગહેતબ્બં. આચરિયો સબ્બપારાજિકાનં ‘‘બ્રહ્મચરિયા ચાવેય્ય’’ન્તિ (પારા॰ ૩૮૫) વુત્તઅનુદ્ધંસનસ્સ એકન્તસાધનત્તા ભિક્ખુનીનં પટિનિયતસાનુલોમપારાજિકપઞ્ચકં વિના અવસેસં સબ્બં સઙ્ગણ્હિ, તેનેવ વિનયટ્ઠકથાય ગણ્ઠિપદવિવરણે ‘‘ચતુન્નં અઞ્ઞતરેનાતિ પાતિમોક્ખુદ્દેસે એવ આગતે ગહેત્વા વુત્તં, ઇતરેસં અઞ્ઞતરેનાપિ અનુદ્ધંસેન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસોવા’’તિ વુત્તં. તસ્મા ‘‘અનુદ્ધંસેય્યા’’તિ (પારા॰ ૩૮૪) પાઠે અધિપ્પાયં ગહેત્વા પવત્તત્તા ઇમેસં આચરિયાનં મતં પમાણન્તિ ગહેતબ્બં. ‘‘તેસુ અઞ્ઞતરેના’’તિ વક્ખમાનત્તા ‘‘એકૂનવીસતી’’તિ એત્થ ‘‘યાની’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ.
અઞ્ઞતરેન અમૂલકેનાતિ યોજના. અમૂલકેનાતિ ચોદકસ્સ દસ્સનાદીહિ ચોદનામૂલેહિ વિરહિતત્તા અમૂલકં, પારાજિકં, તેન. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘યં પારાજિકં ચોદકેન ચુદિતકમ્હિ પુગ્ગલે નેવ દિટ્ઠં ન સુતં ન પરિસઙ્કિતં, ઇદં એતેસં દસ્સનસવનપરિસઙ્કાસઙ્ખાતાનં દિટ્ઠં નામ સુતં નામ. ચિત્તેન પરિસઙ્કિતં પરિસઙ્કિતં નામ. તં તિવિધં દિટ્ઠસુતમુતપરિસઙ્કિતવસેન.
તત્થ તાદિસે કમ્મનિયે ઓકાસે માતુગામેન સદ્ધિં ભિક્ખુનો અઞ્ઞથિયં પયોગં દિસ્વા અઞ્ઞથા ગહેત્વા ‘‘વીતિક્કમનં નુ ખોયમકાસી’’તિ ગહણં દિટ્ઠપરિસઙ્કિતં નામ. કુટ્ટતિરોહિતે ભિક્ખુમ્હિ માતુગામસ્સ સદ્દં સુત્વા તત્થ અઞ્ઞસ્સ વિઞ્ઞુપુરિસસ્સ સબ્ભાવં અજાનિત્વા ‘‘વીતિક્કમનં નુ ખોયમકાસી’’તિ એવં ગહણં સુતપરિસઙ્કિતં નામ. વિહારપરિયન્તે તરુણમાતુગામપુરિસાનં દિવસં વીતિનામેત્વા ગતટ્ઠાને વિપ્પકિણ્ણપુપ્ફાનિ ઓલોકેત્વા, મંસસુરગન્ધઞ્ચ ઘાયિત્વા ‘‘ઇદં કસ્સ કમ્મ’’ન્તિ ઉપપરિક્ખન્તેન ભિક્ખુનો ચેતિયપૂજિતમાલાગન્ધસ્સ પીતારિટ્ઠસ્સ ભિક્ખુનો સરીરગન્ધં ઘાયિત્વા ‘‘તં એતસ્સ કમ્મં નુ ખો’’તિ કિરિયમાનસંસયો મુતપરિસઙ્કિતં નામ. એવરૂપસ્સ દિટ્ઠસુતપરિસઙ્કિતમૂલકસ્સ અભાવતો અમૂલકેન પારાજિકેનાતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન સમન્તપાસાદિકાય (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૮૫-૩૮૬) વુત્તનયેન દટ્ઠબ્બો.
ચોદેતીતિ ‘‘પારાજિકં ધમ્મં આપન્નોસી’’તિઆદિવચનેન સયં ચોદેતિ. ચોદાપનં પન વક્ખતિ. ચાવનચેતનો હુત્વાતિ ‘‘અપ્પેવ નામ નં ઇમમ્હા બ્રહ્મચરિયા ચાવેય્ય’’ન્તિ ઉપ્પન્નેન પરં સાસના ચાવેતુકામેન ચિત્તેન સમન્નાગતો હુત્વા. ‘‘સુદ્ધં વા અસુદ્ધં વા’’તિ ઇદં ‘‘ચોદેતી’’તિ ઇમિના વુત્તચોદનાકિરિયાય કમ્મનિદ્દેસો, ‘‘અઞ્ઞં ભિક્ખુ’’ન્તિ સેસો, પારાજિકમનાપન્નં વા આપન્નં વા અઞ્ઞં ભિક્ખુન્તિ અત્થો. યોતિ માતિકાગતભિક્ખુ, ‘‘દુટ્ઠો દોસો અપ્પતીતો’’તિ ઇદં અજ્ઝાહરિતબ્બં, ઉપ્પન્નેન દોસલેસેન
‘‘કતે ઓકાસમ્હી’’તિ પદચ્છેદો, ઓકાસં ‘‘કારાપેત્વા’’તિ (પારા॰ ૩૮૯) પાઠતો અન્તોનીતહેત્વત્થતાય ‘‘કતે’’તિ ‘‘કારિતે’’તિ એતસ્સ પરિયાયો હોતિ, ‘‘ઓકાસં મે કરોહિ, અહં તં વત્તુકામો’’તિ ઓકાસે કારાપિતેતિ અત્થો. ‘‘અકતે ઓકાસે’’તિ પદચ્છેદો દુક્કટાપત્તિયા સહાતિ ઓકાસસ્સ અકારાપિતત્તા દુક્કટાપત્તિયા સદ્ધિં.
૪૦૪-૫. કોણ્ઠોસીતિ ધુત્તોસિ. જેટ્ઠબ્બતિકોસીતિ કાલીદેવીવતનિયુત્તોસિ. કાલીદેવી કિર સિરિદેવિયા જેટ્ઠા, તસ્મા તસ્સા વતધરો જેટ્ઠબ્બતિકો વુચ્ચતિ. તં પન વતં સમાદિયિત્વા પૂરેન્તો સકલસરીરે મસિં મક્ખેત્વા કાકપત્તાનિ મુટ્ઠિયં કત્વા કાલીદેવિં ફલકે લિખાપેત્વા તં કાજકોટિયં બન્ધિત્વા ઉચ્છિટ્ઠોદકાદિઅસુચિસન્નિચિતઓલિગલ્લં પવિસિત્વા ‘‘દુસ્સીલોસિ નિસ્સીલોસિ સીલવિરહિતોસી’’તિ થોમેન્તો વિચરતીતિ.
દુસ્સીલત્તા એવ હીનજ્ઝાસયતાય પાપધમ્મો લામકસભાવોસિ. પૂતિના કમ્મેન સીલવિપત્તિયા અન્તો પવિટ્ઠત્તા અન્તોપૂતિ. છહિ દ્વારેહિ રાગાદિકિલેસાનુસ્સવનેન તિન્તત્તા અવસ્સુતો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ. ગરુકં નિદ્દિસેતિ એત્થ ‘‘કતોકાસમ્હી’’તિ ચ ‘‘તથેવ અકતોકાસે, દુક્કટાપત્તિયા સહા’’તિ ચ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. એવમુત્તરત્રાપિ.
૪૦૬. સમ્મુખાતિ હત્થમુદ્દાયાતિ મુત્તપાણાદિવસેન. તં હત્થમુદ્દાય કથિતં. પરોતિ યં ચોદેસિ, સો ચુદિતકો પરો. ભિક્ખુનોતિ ચોદકસ્સ ભિક્ખુનો.
૪૦૭. સમ્મુખે ઠત્વાતિ ચુદિતકસ્સ આસન્ને ઠત્વા. ‘‘ચોદાપેન્તસ્સા’’તિ એતસ્સ કમ્મભાવતો પરોતિ ઇદં ઉપયોગન્તવસેન સમ્બન્ધિતબ્બં. એવમુત્તરત્ર. કેનચીતિ અઞ્ઞેન કેનચિ પુગ્ગલેન. તસ્સ ચોદકસ્સ. ‘‘ચોદાપેન્તસ્સા’’તિ પુન વચનં નિયમત્થં.
૪૦૮. સોપીતિ ઉગ્ગહાપિતત્તા ચોદનં કરોન્તો ઇતરો પયોજ્જકપુગ્ગલોપિ. તેસં દ્વિન્નમ્પીતિ પયોજકપયોજ્જકાનં દ્વિન્નમ્પિ.
૪૦૯. વુત્તટ્ઠાનં પણ્ણં વા સન્દેસં વા હરન્તો દૂતો નામ, સો ‘‘પણ્ણં વા સાસનં વા પેસેત્વા’’તિ ઇમિના સઙ્ગય્હતીતિ તસ્મિં વિસું અવત્તબ્બેપિ ‘‘દુત’’ન્તિ વચનેન નિસ્સટ્ઠદૂતમાહ
અથ વા ‘‘દૂત’’ન્તિ ઇમિના ચોદેતું ઉગ્ગહાપેત્વા, તમનુગ્ગહાપેત્વા વા નિસ્સટ્ઠો ભિક્ખુ દૂતોયેવ ગહેતબ્બો. ‘‘પણ્ણ’’ન્તિ ઇમિના પબ્બજિતસ્સ વા અપબ્બજિતસ્સ વા કસ્સચિ હત્થે ચોદનં લિખિત્વા દિન્નપણ્ણં ગહેતબ્બં. સાસનન્તિ ‘‘પારાજિકં આપન્નો’’તિઆદિના નયેન વત્વા પેસિયમાનં સાસનં ગહેતબ્બં. ઇદં તયમ્પિ દૂરે નિસીદિત્વા અઞ્ઞેહિ કારાપનતો ‘‘ચોદાપેન્તસ્સા’’તિ આહ. ‘‘પર’’ન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. એત્થ ઓકાસકારાપનં નત્થિ.
૪૧૦. તથાતિ પાચિત્તિયાપત્તીતિ ઓકાસે કારિતે કેવલા, અકારિતે દુક્કટેન સહાતિ ગહેતબ્બં. સમ્મુખા સેસાપત્તીહિ પરે વુત્તે ચાવનસઞ્ઞિનો દુક્કટં હોતીતિ યોજના. ઓકાસાકારાપનેનપિ દુક્કટમેવ હોતિ.
૪૧૧. અક્કોસનાધિપ્પાયસ્સાતિ ખુંસનાધિપ્પાયસ્સ. અકતોકાસન્તિ અકારિતોકાસં, ‘‘પર’’ન્તિ ઇમિના યોજેતબ્બં. અત્તનાતિ ચોદકેન, ‘‘સયં અકારિતોકાસ’’ન્તિ ઇમિના યોજેતબ્બં. સહ પાચિત્તિયેનાતિ ‘‘ઓમસવાદે પાચિત્તિય’’ન્તિ (પારા॰ ૧૪) વુત્તપાચિત્તિયેન સહ. વદન્તસ્સાતિ ચોદેન્તસ્સ વા ચોદાપેન્તસ્સ વા, એત્થ ‘‘સમ્મુખા’’તિ ઇદં વક્ખમાનસ્સ ‘‘અસમ્મુખા’’તિ એતસ્સ વિપરિયાયતો લબ્ભતિ, ચ-કારેન કારિતોકાસપક્ખે દુક્કટેન પાચિત્તિયસમ્બન્ધી.
૪૧૨. અસમ્મુખા વદન્તસ્સાતિ એત્થ ‘‘અક્કોસનાધિપ્પાયસ્સા’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ‘‘અકતોકાસમત્તના’’તિ નાનુવત્તતિ. સત્તહિ આપત્તીહીતિ પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસથુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયપાટિદેસનીયદુક્કટદુબ્ભાસિતસઙ્ખાતેસુ સત્તસુ આપત્તિક્ખન્ધેસુ યેન કેનચીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘અસમ્મુખા’’તિ ઇદં સઙ્ગણ્હાતિ. કમ્મન્તિ તજ્જનીયાદિસત્તવિધં કમ્મં.
૪૧૩. ઉમ્મત્તકાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન ‘‘અનાપત્તિ સુદ્ધે અસુદ્ધદિટ્ઠિસ્સ અસુદ્ધે અસુદ્ધદિટ્ઠિસ્સ ઉમ્મત્તકસ્સ આદિકમ્મિકસ્સા’’તિ પઞ્ચઙ્ગસંયુતન્તિ યં ચોદેતિ, તસ્સ ‘‘ઉપસમ્પન્નો’’તિ સઙ્ખ્યૂપગમનં, તસ્મિં સુદ્ધસઞ્ઞિતા, યેન પારાજિકેન ચોદેતિ, તસ્સ દિટ્ઠાદિવસેન અમૂલકતા, ચાવનાધિપ્પાયેન સમ્મુખા ચોદના, તસ્સ તઙ્ખણવિજાનનન્તિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ યુત્તં હોતિ.
૪૧૫. ઇદન્તિ ‘‘સિક્ખાપદ’’ન્તિ સેસો, ‘‘સિક્ખાપદ’’ન્તિ ચ ઇમિના તપ્પટિપાદનીયા આપત્તિયેવ ગય્હતિ. તિસમુટ્ઠાનન્તિ કાયચિત્તતો, વાચાચિત્તતો, કાયવાચાચિત્તતોતિ સચિત્તકેહિ તીહિ સમુટ્ઠાનતો તિસમુટ્ઠાનં. તેનેવાહ ‘‘સચિત્ત’’ન્તિ. પટિઘચિત્તાનં દ્વિન્નં અઞ્ઞતરેન સહિતત્તા સચિત્તકં. તંસમ્પયુત્તાય દોમનસ્સવેદનાય વસેન દુક્ખવેદનં.
દુટ્ઠદોસકથાવણ્ણના.
૪૧૬. લેસમત્તન્તિ ‘‘અઞ્ઞમ્પિ વત્થું લિસ્સતિ સિલિસ્સતિ વોહારમત્તેનેવ ઈસકં અલ્લીયતીતિ લેસો, જાતિઆદીનંયેવ અઞ્ઞતરકોટ્ઠાસસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૯૧) અટ્ઠકથાય દસ્સિતનિબ્બચનેસુ ‘‘લેસો નામ દસ લેસા જાતિલેસો નામલેસો’’તિઆદિના (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૩૯૪) નયેન પદભાજને વુત્તેસુ જાતિનામગોત્તાદીસુ દસસુ લેસેસુ અઞ્ઞતરલેસમત્તન્તિ વુત્તં હોતિ.
તત્થ જાતિ નામ ખત્તિયબ્રાહ્મણાદિજાતિ. નામં નામ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે ‘‘છગલકો દબ્બો મલ્લપુત્તો નામ, છગલિકા મેત્તિયા ભિક્ખુની નામા’’તિ ઠપિતં નામં વિય ચોદકેહિ ઠપિતનામઞ્ચ બુદ્ધરક્ખિતાદિસકનામઞ્ચાતિ દુવિધં નામં. ગોત્તં નામ ગોતમમોગ્ગલ્લાનાદિગોત્તં. લિઙ્ગં નામ આપત્તિલેસો નામ લહુકાદિરૂપેન ઠિતપાચિત્તિયાદિઆપત્તિ. પત્તો નામ લોહપત્તાદિ. ચીવરં નામ પંસુકૂલાદિ. ઉપજ્ઝાયો નામ ચુદિતકસ્સ ઉપજ્ઝાયો. આચરિયો નામ ચુદિતકસ્સ પબ્બજ્જાચરિયાદિકો. સેનાસનં નામ ચુદિતકસ્સેવ નિવાસપાસાદાદિકં.
ચોદેય્યાતિ અઞ્ઞખત્તિયજાતિકં પુગ્ગલં પારાજિકં અજ્ઝાપજ્જન્તં દિસ્વા અત્તનો વેરિખત્તિયજાતિકં ગરુકાપત્તિ નામ સઙ્ઘાદિસેસો. સચે ચાવનચેતનોતિ ‘‘અપ્પેવ નામ નં ઇમમ્હા બ્રહ્મચરિયા ચાવેય્ય’’ન્તિ (પારા॰ ૩૯૨) વુત્તત્તા સચે ઇમં સાસના ચાવેય્યામીતિ અધિપ્પાયો હુત્વા ચોદેતીતિ વુત્તં હોતિ, ઇમિના બ્યતિરેકવસેન ન અઞ્ઞાધિપ્પાયોતિ વુત્તમેવ હોતીતિ પુરિમસિક્ખાપદટ્ઠકથાયં દસ્સિતેસુ ‘‘ચાવનાધિપ્પાયો અક્કોસાધિપ્પાયો’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૮૯) એવમાદિનાનપ્પકારાધિપ્પાયેસુ આપત્તિયા અઙ્ગભૂતં ચાવનાધિપ્પાયં દસ્સેત્વા સેસાધિપ્પાયે પટિક્ખિપતિ.
૪૧૭. તથાસઞ્ઞીતિ અયં પારાજિકમજ્ઝાપન્નોયેવાતિ તથાસઞ્ઞી. ‘‘ચોદેતિ વા ચોદાપેતિ વા’’તિ વુત્તત્તા ‘‘તથાસઞ્ઞી’’તિ ઇદં ‘‘ચોદાપેતી’’તિ ઇમિનાપિ યોજેતબ્બં. સેસોતિ એત્થ ‘‘પારાજિકાનિ વુત્તાની’’તિઆદિં કત્વા ‘‘સચિત્તં દુક્ખવેદન’’ન્તિ પરિયન્તં કત્વા દસ્સિતપઠમસિક્ખાપદવિનિચ્છયસઙ્ગાહકકથાપબન્ધેન વુત્તસબ્બવિનિચ્છયેસુ તંસિક્ખાપદનિયતં ‘‘અમૂલકેના’’તિ ઇદઞ્ચ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે ‘‘ભિક્ખુમન્તિમવત્થુના…પે॰… અનાપત્તિ સિયા’’તિ વુત્તમત્થઞ્ચ અનન્તરસમો મતો હેટ્ઠા અનન્તરં વુત્તસિક્ખાપદેનેવ સદિસોતિ વેદિતબ્બો.
દુતિયદુટ્ઠદોસકથાવણ્ણના.
૪૧૮. સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સાતિ ‘‘સમગ્ગો નામ સઙ્ઘો સમાનસંવાસકો સમાનસીમાયં ઠિતો’’તિ પદભાજને વુત્તત્તા ચિત્તેન ચ કાયેન ચ એકીભૂતસ્સ સઙ્ઘસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. ચ-કારો પદપૂરણો, એવ-કારત્થો વા, નસમગ્ગસ્સાતિ બ્યતિરેકત્થો વેદિતબ્બો. ભેદત્થં વાયમેય્યાતિ ‘‘ઇમે કથં કદા ભિજ્જિસ્સન્તી’’તિ રત્તિન્દિવં ચિન્તેત્વા ઉપાયં ગવેસિત્વા પક્ખપરિયેસનાદિં કરેય્યાતિ અત્થો. વુત્તઞ્હિ પાળિયં ‘‘ભેદાય પરક્કમેય્યાતિ કથં ઇમે નાના અસ્સુ વિના અસ્સુ વગ્ગા અસ્સૂતિ પક્ખં પરિયેસતિ ગણં બન્ધતી’’તિ (પારા॰ ૪૧૨).
ભેદહેતુન્તિ ‘‘ઇધુપાલિ ભિક્ખુ અધમ્મં ‘ધમ્મો’તિ દીપેતિ, ધમ્મં ‘અધમ્મો’તિ દીપેતી’’તિઆદિના (પરિ॰ ૪૫૯) નયેન ખન્ધકે વુત્તં અટ્ઠારસભેદકરવત્થુસઙ્ખાતં સઙ્ઘભેદકારણમાહ પદભાજને વુત્તં ‘‘ભેદનસંવત્તનિકં વા અધિકરણન્તિ અટ્ઠારસભેદકરવત્થૂની’’તિ. ગહેત્વાતિ પગ્ગય્હ. તિટ્ઠેય્યાતિ નપ્પટિનિસ્સજ્જેય્ય. પરિદીપયન્તિ એત્થ પરિદીપેન્તો, ન પટિનિસ્સજ્જન્તોતિ અત્થો. યથાહ ‘‘તિટ્ઠેય્યાતિ ન પટિનિસ્સજ્જેય્યા’’તિ.
૪૧૯. ભિક્ખૂહીતિ તસ્સ સઙ્ઘભેદકસ્સ પરક્કમનં પસ્સન્તેહિ વા દૂરે ચે, ઠિતં પવત્તિં સુણન્તેહિ વા લજ્જીહિ સુપેસલેહિ સેસભિક્ખૂહિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘ભિક્ખૂહીતિ અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ. યે પસ્સન્તિ યે સુણન્તિ, તેહિ વત્તબ્બો’’તિ ‘‘ભેદત્થં…પે॰… ભેદકારણ’’ન્તિ. ઇતિ વત્તબ્બોતિ યોજના.
૪૨૦. વુચ્ચમાનો હીતિ એત્થ હિ-સદ્દો અપિ-સદ્દત્થો. ‘‘પી’’તિ વા પાઠો, તેહિ લજ્જિભિક્ખૂહિ ‘‘માયસ્મા’’તિઆદિના નયેન વિસું તિક્ખત્તું વુત્તોપીતિ અત્થો. નિસ્સજ્જેય્ય ન ચેવ નન્તિ તં ભેદાય પરક્કમનં અપ્પટિનિસ્સજ્જનપચ્ચયા દુક્કટાપત્તિં આપજ્જિત્વાપિ ન વિસ્સજ્જેય્યાતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘નો ચે પટિનિસ્સજ્જતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા॰ ૪૧૨). તથા હિ અપ્પટિનિસ્સજ્જન્તો હત્થેસુ, પાદેસુ ચ ગહેત્વા સઙ્ઘમજ્ઝે આનેત્વા તથેવ તિક્ખત્તું વુત્તોપિ તં અવિસ્સજ્જેત્વા દુક્કટાપત્તિં આપન્નોતિ ઇમિના ચ સઙ્ગહિતો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘સો ભિક્ખુ સઙ્ઘમજ્ઝમ્પિ આકડ્ઢિત્વા વત્તબ્બો ‘માયસ્મા…પે॰… ફાસુ વિહરતી’તિ. દુતિયમ્પિ વત્તબ્બો. તતિયમ્પિ વત્તબ્બો. સચે પટિનિસ્સજ્જતિ, ઇચ્ચેતંકુસલં. નો ચે પટિનિસ્સજ્જતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ. ઇદં ઉભયત્થ દુક્કટં સામઞ્ઞેન વક્ખતિ ‘‘તિક્ખત્તું પન વુત્તસ્સ, અપરિચ્ચજતોપિ ત’’ન્તિ.
સમનુભાસિતબ્બોતિ એત્થ ‘‘સો ભિક્ખૂ’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં, ‘‘યાવતતિય’’ન્તિ સેસો, યથાહ ‘‘સો ભિક્ખુ અટ્ઠકથાયં ‘‘યાવતતિયં સમનુભાસિતબ્બોતિ યાવ તતિયં સમનુભાસનં, તાવ સમનુભાસિતબ્બો, તીહિ સમનુભાસનકમ્મવાચાહિ કમ્મં કાતબ્બ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૧૧). તન્તિ ભેદાય પરક્કમનં, ભેદનસંવત્તનિકં અધિકરણં પગ્ગહેત્વા ઠાનઞ્ચ. અચ્ચજન્તિ, ઞત્તિચતુત્થાય કમ્મવાચાય વુચ્ચમાનાયપિ અચ્ચજન્તો. ગરુકં ફુસેતિ તતિયાય કમ્મવાચાય ‘‘સો ભાસેય્યા’’તિ ય્યકારપ્પત્તાય સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતિ.
૪૨૧. સઙ્ઘસ્સ ભેદાય પરક્કમન્તં ભિક્ખું દિસ્વા, સુત્વા, ઞત્વા ચ અવદન્તસ્સ ભિક્ખુનો દુક્કટન્તિ યોજના.
૪૨૨. કીવદૂરે વસન્તેહિ સુત્વા ગન્ત્વા વત્તબ્બન્તિ આહ ‘‘ગન્ત્વા’’તિઆદિ. અદ્ધયોજનમેવ અદ્ધયોજનતા, તતો અધિકં વા. ગિલાનં પટિચ્ચ અદ્ધયોજનં વુત્તં, ઇતરં પટિચ્ચ ‘‘અધિકં દૂરમ્પિ પન ગન્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘સચે સક્કોતી’’તિ. તાવદેતિ તદા એવ, અચિરાયિત્વાતિ અત્થો.
૪૨૩. તિક્ખત્તું પન વુત્તસ્સાતિ ‘‘માયસ્મા’’તિઆદિના નયેન વિસુઞ્ચ સઙ્ઘમજ્ઝે ચ તિક્ખત્તું વુત્તસ્સાપિ અપરિચ્ચજન્તસ્સ. તં ભેદાય પરક્કમાદિકં. ભેદપ્પવત્તિયા સુતક્ખણે સયં અગન્ત્વા પણ્ણં વા સાસનં વા પેસેન્તસ્સ આપત્તિં દસ્સેતુમાહ ‘‘દૂતં વા’’તિઆદિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં
૪૨૫. ય્યકારે પન સમ્પત્તેતિ ‘‘યસ્સ નક્ખમતિ, સો ભાસેય્યા’’તિ (પારા॰ ૪૧૩) તતિયકમ્મવાચાય અન્તે ય્યકારે ઉચ્ચારિતે. પસ્સમ્ભન્તીતિ પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ, વૂપસમન્તીતિ અત્થો. દુક્કટાદયોતિ ઞત્તિયા દુક્કટં, દ્વીહિ કમ્મવાચાહિ દ્વે ચ થુલ્લચ્ચયા. યથાહ ‘‘સઙ્ઘાદિસેસં અજ્ઝાપજ્જન્તસ્સ ઞત્તિયા દુક્કટં, દ્વીહિ કમ્મવાચાહિ થુલ્લચ્ચયા પટિપ્પસ્સમ્ભન્તી’’તિ (પારા॰ ૪૧૪). તસ્મા ઞત્તિયા પુબ્બે બહિ ચ સઙ્ઘમજ્ઝે ચ તિક્ખત્તું વુત્તેપિ અપ્પટિનિસ્સજ્જનેન આપન્નાનિ દ્વે દુક્કટાનિ દેસેતબ્બાનીતિ વિઞ્ઞાયતિ.
ઇમિસ્સા મહાસુમત્થેરસ્સ વાદં ‘‘કિમનાપન્નાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિયા’’તિ પટિબાહિત્વા ‘‘લિઙ્ગપરિવત્તને અસાધારણાપત્તિયો વિય આપન્ના પટિપ્પસ્સમ્ભન્તી’’તિ મહાપદુમત્થેરસ્સ વાદો ઠિતો.
૪૨૬. અકતે પન કમ્મસ્મિન્તિ યથાવુત્તસમનુભાસનકમ્મે અકતે. અપરિચ્ચજતોપિ ચાતિ તં સઙ્ઘભેદાય પરક્કમનં અપરિચ્ચજન્તસ્સાપિ. ‘‘સઙ્ઘાદિસેસેના’’તિ ઇમિના કમ્મં અકત્વા સઙ્ઘમજ્ઝે ચ બહિ ચ તિક્ખત્તું વુચ્ચમાનસ્સ અપ્પટિનિસ્સજ્જનેન દુક્કટં પન હોતીતિ બ્યતિરેકતોવ દસ્સેતિ.
૪૨૭. પુબ્બે વાતિ ઞત્તિયા પુબ્બે વિસું, સઙ્ઘમજ્ઝે વા તિક્ખત્તું વુચ્ચમાનેપિ. તઙ્ખણેપીતિ ઞત્તિક્ખણે વા. ઞત્તિયા પચ્છાપિ, ઇમસ્સ અવધિં દસ્સેતિ ‘‘અસમ્પત્તે ય્યકારસ્મિ’’ન્તિ. પટિનિસ્સજ્જતોપિ ચ તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસેન અનાપત્તિ પકાસિતાતિ પઠમગાથાય પચ્છિમડ્ઢં ઇધાનેત્વા યોજેતબ્બં.
૪૨૮. એત્તાવતા ‘‘અનાપત્તિ અસમનુભાસન્તસ્સ પટિનિસ્સજ્જન્તસ્સ ઉમ્મત્તકસ્સ ખિત્તચિત્તસ્સ વેદનાટ્ટસ્સ આદિકમ્મિકસ્સા’’તિ (પારા॰ ૪૧૬) પાઠે ‘‘પટિનિસ્સજ્જન્તસ્સા’’તિ પદેન ગહિતેસુ ‘‘ઞત્તિતો’’તિઆદીસુ વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા તં નિગમેતું ‘‘પટિનિસ્સજ્જતો વાપિ ત’’ન્તિ આહ. નિગમનત્થજોતકો એવં-સદ્દો સામત્થિયા લબ્ભતિ, એવં ‘‘ઞત્તિતો’’તિઆદિના યથાવુત્તનયેન પટિનિસ્સજ્જન્તસ્સ વાતિ અત્થો. તન્તિ સઙ્ઘભેદપ્પયોગં. અસમનુભાસતો વાતિ અસમનુભાસિયમાનસ્સ. ‘‘અસમનુભાસિયતો’’તિ વત્તબ્બે વિકરણપચ્ચયલોપેન ‘‘અસમનુભાસતો’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અસમનુભાસન્તસ્સાતિ અસમનુભાસિયમાનસ્સા’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૧૬). ‘‘સઙ્ઘાદિસેસેન અનાપત્તિ પકાસિતા’’તિ અનુવત્તમાનત્તા ઇચ્છિતત્થે સિદ્ધેપિ પુન ‘‘અનાપત્તિ પકાસિતા’’તિ વચને પુનરુત્તતા આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ, પદાવુત્તિ નામ અલંકારો હોતીતિ.
૪૨૯. ઇમસ્સ ‘‘યઞ્હી’’તિઆદિ આરદ્ધં ‘‘ય’’ન્તિ ઇદં ‘‘ભિક્ખુ’’ન્તિ ઇમિના ચ ‘‘મચ્છમંસ’’ન્તિ એતેન ચ યોજેતબ્બં. મચ્છન્તિ ઓદકં. મંસન્તિ થલજાનં મંસં. નિબ્બેમતિકોતિ ‘‘મં ઉદ્દિસ્સ કત’’ન્તિ વા ‘‘સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ કત’’ન્તિ વા ઉપ્પન્નાય વિમતિયા વિરહિતો.
૪૩૦. સમુદ્દિસ્સ કતન્તિ સઙ્ઘં વા અત્તાનં વા ઉદ્દિસ્સ કતં. ‘‘ઞત્વા’’તિ ઇમિના અજાનિત્વા ભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિભાવમાહ.
૪૩૧. હત્થીનં અસ્સાનં અચ્છાનં મનુસ્સાનં અહીનં કુક્કુરાનં દીપીનં સીહાનં બ્યગ્ઘાનં તરચ્છાનં મંસં અકપ્પિયં હોતીતિ યોજના.
૪૩૨. સચિત્તકતા આપત્તિયાયેવ યુજ્જતિ, ઇધ પન તંહેતુકં મંસમેવ હેતુમ્હિ ફલૂપચારેન સચિત્તકન્તિ ગહિતં. એત્થ ચિત્તં નામ અત્તાનં વા સઙ્ઘં વા ઉદ્દિસ્સ કતભાવજાનનચિત્તં. સેસન્તિ અનુદ્દિસ્સકતં અકપ્પિયમંસં. અચિત્તકન્તિ વુત્તનયમેવ.
૪૩૩. પુચ્છિત્વાયેવાતિ અકપ્પિયમંસપરિહારત્થં દસસુ મંસેસુ નામઞ્ચ ઉદ્દિસ્સકતસ્સ પરિહારત્થં ઉભયસ્સાપિ પટિલદ્ધાકારઞ્ચ પુચ્છિત્વાયેવાતિ અત્થો. ઓદકેસુ મચ્છેસુ અકપ્પિયાભાવતો લદ્ધાકારોવ ઞાતબ્બો. મંસે દિટ્ઠમત્તેયેવ ‘‘ઇદં અસુકમંસ’’ન્તિ જાનન્તિ ચે, અપુચ્છિતેપિ દોસો નત્થિ. દાયકેસુ મંસસ્સાભાવે લદ્ધનિયામે અપુચ્છિતેપિ દોસો નત્થિ. યથા વા તથા વા વિમતિયા ઉપ્પન્નાય અપ્પટિગ્ગાહેત્વા નિસિન્ને ‘‘કસ્મા ન પટિગ્ગણ્હથા’’તિ પુચ્છિતે વિમતિયા ઉપ્પન્નાકારં વત્વા ‘‘મયં તુમ્હે વા ઇતરે ભિક્ખૂ વા ઉદ્દિસ્સ ન કરિમ્હા’’તિ અટ્ઠકથાય વુત્તં.
ભિક્ખૂનં એતં વત્તન્તિ યોજના. વત્તટ્ઠાતિ સમ્માસમ્બુદ્ધેન મહાકરુણાય દેસિતં પાતિમોક્ખસંવરસીલં વિસોધેત્વા પટિપજ્જને પતિટ્ઠિતા. ‘‘વિનયઞ્ઞુનો’’તિ ઇમિના વિનયં અજાનિત્વા ઉપદેસપ્પમાણેનેવ વત્તં પૂરેન્તેહિ વત્તસ્સ વિરોધોપિ સિયાતિ તે નિવત્તેતિ. ‘‘વત્તટ્ઠા’’તિ વિસેસનેન વિનયં ઞત્વાપિ અપૂરણે નિવત્તેતિ. ઉભયેનપિ અત્તના વુત્તવિનિચ્છયસ્સ પરિસુદ્ધભાવં દીપેતિ.
૪૩૪. ઇદં સમનુભાસનન્તિ યથાવુત્તસિક્ખાપદમાહ. સમનુભાસનેન સાધેતબ્બા આપત્તિ સમનુભાસના કારણૂપચારેન. અઞ્ઞથા એકસમુટ્ઠાનાદિભાવો ન યુજ્જતિ. એકસમુટ્ઠાનં કાયવાચાચિત્તસઙ્ખાતં એકં સમુટ્ઠાનં એતસ્સાતિ કત્વા. કાયકમ્મન્તિ હત્થમુદ્દાવસેન કાયેન કાતબ્બસ્સ પટિનિસ્સજ્જનસ્સ અકતત્તા કાયકમ્મં. વચીકમ્મન્તિ વચસા કાતબ્બસ્સ અકતત્તા વચીકમ્મં. અક્રિયન્તિ યથાવુત્તનયેન ‘‘સઙ્ઘભેદોપક્કમનિવારણાય પરક્કમનં પટિનિસ્સજ્જામી’’તિ કાયવિકારેન વા વચીભેદેન વા અવિઞ્ઞાપનતો અકિરિયં નામ હોતીતિ વુત્તં હોતિ.
સઙ્ઘભેદકથાવણ્ણના.
૪૩૫. કિઞ્ચિપિ વત્તબ્બન્તિ ‘‘એકો વા દ્વે વા તયો વા’તિ વુત્તસઙ્ઘભેદાનુવત્તકભિક્ખું પસ્સન્તેહિ સુણન્તેહિ લજ્જિભિક્ખૂહિ ય્ય-કારપ્પત્તાય આપજ્જનકસઙ્ઘાદિસેસતો પુબ્બે આપન્ના દુક્કટથુલ્લચ્ચયા પટિપ્પસ્સમ્ભન્તી’’તિ ઇદઞ્ચ અનાપત્તિપકારો ચાતિ ઇમં સાધારણવિનિચ્છયં સન્ધાયાહ. વચનપ્પકારભેદો પન અત્થેવ, સો સઙ્ખેપતો માતિકાય (પારા॰ ૪૧૮-૪૧૯) વિત્થારતો પદભાજને (પારા॰ ૪૧૮-૪૧૯) આગતનયેન વત્તબ્બો. અસ્સાતિ દુતિયસઙ્ઘભેદસિક્ખાપદસ્સ. ‘‘સમુટ્ઠાના…પે॰… મતા’’તિ ઇમિના સાધારણવિનિચ્છયો અતિદિટ્ઠોતિ દટ્ઠબ્બં.
દુતિયસઙ્ઘભેદકથાવણ્ણના.
૪૩૬. ઉદ્દેસપરિયાપન્નેતિ ‘‘ઉદ્દેસપરિયાપન્ને સિક્ખાપદે’’તિ ઇમિના ‘‘અવચનીયમત્તાનં કરોતી’’તિ ઇમસ્સ વિસયં દસ્સેતિ. ભિક્ખુ દુબ્બચજાતિકોતિ એત્થ ‘‘યો’’તિ અજ્ઝાહારો. ‘‘દુબ્બચજાતિકોતિ દુબ્બચસભાવો, વત્તું અસક્કુણેય્યોતિ અત્થો’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૨૫-૪૨૬) અટ્ઠકથાય વુત્તદોવચસ્સતાય હેતુભૂતપાપિચ્છતાદીહિ એકૂનવીસતિયા ધમ્મેહિ સમન્નાગતો હુત્વા અત્તનિ વુત્તં અનુસિટ્ઠિં સાદરમગ્ગહણેન નાસનતા દોવચસ્સસભાવોતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં પદભાજને ‘‘દુબ્બચજાતિકો હોતીતિ દુબ્બચો હોતિ દોવચસ્સકરણેહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો અક્ખમો અપ્પદક્ખિણગ્ગાહી અનુસાસનિ’’ન્તિ (પારા॰ ૪૨૬).
અવચનીયમત્તાનં કરોતીતિ ‘‘મા મં આયસ્મન્તો કિઞ્ચિ અવચુત્થ કલ્યાણં વા પાપકં વા, અહમ્પાયસ્મન્તે ન કિઞ્ચિ વક્ખામિ કલ્યાણં વા પાપકં વા, વિરમથાયસ્મન્તો મમ વચનાયા’’તિ (પારા॰ ૪૨૫) વુત્તનયેન અત્તાનં અવચનીયં કરોતિ. ગરુકં સિયાતિ એત્થ ‘‘તસ્સા’’તિ ઇદં અજ્ઝાહારનયસમ્બન્ધેન લબ્ભતિ. તત્રાયં યોજના – દુબ્બચજાતિકો યો ભિક્ખુ ઉદ્દેસપરિયાપન્ને સિક્ખાપદે અત્તાનં અવચનીયં કરોતિ, તસ્સ ગરુકં સિયાતિ.
કિં વુત્તં હોતિ? યો ભિક્ખુ અત્તનો દોવચસ્સતં પસ્સન્તેહિ, સુણન્તેહિ ચ લજ્જિભિક્ખૂહિ ‘‘મા આયસ્મા અત્તાનં અવચનીયં અકાસિ…પે॰… અઞ્ઞમઞ્ઞવુટ્ઠાપનેના’’તિ (પારા॰ ૪૨૫) વુત્તનયેન તિક્ખત્તું વુત્તોપિ દુક્કટં આપજ્જિત્વાપિ ન વિસ્સજ્જેતિ, ‘‘સો ભિક્ખુ સઙ્ઘમજ્ઝમ્પિ આકડ્ઢિત્વા વત્તબ્બો’’તિ (પારા॰ ૪૨૬) વુત્તત્તા હત્થે ગહેત્વા આકડ્ઢિત્વાપિ સઙ્ઘમજ્ઝં નેત્વા તથેવ તિક્ખત્તું વુત્તે દુક્કટં આપજ્જિત્વાપિ ન વિસ્સજ્જેતિ, તસ્સ દુબ્બચજાતિકસ્સ ઞત્તિચતુત્થાય કમ્મવાચાય કરિયમાને સમનુભાસનકમ્મે તતિયાય કમ્મવાચાય ય્યકારપ્પત્તાય પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ઞત્તિયા દુક્કટં, દ્વીહિ કમ્મવાચાહિ થુલ્લચ્ચયે ચ પટિપ્પસ્સમ્ભયમાનો સઙ્ઘાદિસેસો હોતીતિ વુત્તં હોતિ.
૪૩૭. દુબ્બચેતિ એત્થ ‘‘સિક્ખાપદે’’તિ સેસો, તથા સઙ્ઘભેદકવણ્ણનેતિ એત્થાપિ. સઙ્ઘભેદો એવ સઙ્ઘભેદકો, તં વણ્ણેતિ કથેતીતિ સઙ્ઘભેદકવણ્ણનં, કિં તં? સિક્ખાપદં, તઞ્ચ અટ્ઠકથાયં ‘‘સમુટ્ઠાનાદીનિ પઠમસઙ્ઘભેદસદિસાનેવા’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૨૫-૪૨૬). ‘‘સબ્બો વિનિચ્છયો’’તિ એતેન ઇધ દસ્સિતેન
દુબ્બચકથાવણ્ણના.
૪૩૮. યો કુલદૂસકો ભિક્ખુ, સો છન્દગામિતાદીહિ પાપેન્તો ભિક્ખુહિ કમ્મે કરિયમાને તં છન્દગામિતાદીહિ પાપનં અચ્ચજન્તો ગરુકં ફુસે સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતીતિ યોજના. ‘‘કુલદૂસકોતિ કુલાનિ દૂસેતિ પુપ્ફેન વા ફલેન વા ચુણ્ણેન વા મત્તિકાય વા દન્તકટ્ઠેન વા વેળુયા વા વેજ્જિકાય વા જઙ્ઘપેસનિકેન વા’’તિ (પારા॰ ૪૩૭) વચનતો સદ્ધાસમ્પન્નકુલાનિ લાભં નિસ્સાય પુપ્ફદાનાદીહિ સઙ્ગણ્હિત્વા તથા અકરોન્તેસુ લજ્જિભિક્ખૂસુ કુલાનં સદ્ધાદૂસનતો કુલદૂસકો, ભિક્ખુ.
છન્દગામિતાદીહિ પાપેન્તોતિ કુલદૂસનકમ્મં કરોન્તં દિસ્વા વા સુત્વા વા અવચનતો આપજ્જિતબ્બદુક્કટતો મુચ્ચનત્થાય ‘‘આયસ્મા ખો…પે॰… અલન્તે ઇધ વાસેના’’તિ વદન્તે લજ્જી પેસલે ભિક્ખૂ ‘‘છન્દગામિનો ચ ભિક્ખૂ…પે॰… એકચ્ચં ન પબ્બાજેન્તી’’તિ છન્દગામિતાદીહિ ચતૂહિ અગતિગમનેહિ યોજેન્તોતિ અત્થો. કમ્મે કરિયમાનેતિ યથાવુત્તનયેન અત્તાનં ગરહન્તાનં ભિક્ખૂનં કરિયમાનં અક્કોસનઞ્ચ પરિભાસનઞ્ચ યે પસ્સન્તિ, યે ચ સુણન્તિ, તેહિ ‘‘માયસ્મા એવં અવચ, ન ચ ભિક્ખૂ છન્દગામિનો…પે॰… અલન્તે ઇધ વાસેના’’તિ તિક્ખત્તું વુચ્ચમાનોપિ દુક્કટં આપજ્જિત્વાપિ અપ્પટિનિસ્સજ્જન્તં હત્થે ગહેત્વા આકડ્ઢિત્વા સઙ્ઘમજ્ઝં આનેત્વા ‘‘માયસ્મા એવં અવચા’’તિઆદિના નયેનેવ ગરુકં ફુસેતિ ઞત્તિયા દુક્કટં, દ્વીહિ કમ્મવાચાહિ થુલ્લચ્ચયે ચ પટિપ્પસ્સમ્ભેન્તો તતિયકમ્મવાચાય અન્તે ય્યકારે સમ્પત્તે સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ.
૪૩૯-૪૦. ‘‘કુલાનિ ‘‘ચુણ્ણ’’ન્તિઆદિ. ચુણ્ણન્તિ સિરીસપણ્ણાદિચુણ્ણં. પણ્ણન્તિ તમ્બૂલપણ્ણતાલપણ્ણાદિખાદિતબ્બાખાદિતબ્બપણ્ણં. ફલન્તિ તાલપનસાદિફલં. પુપ્ફન્તિ ચમ્પકાદિપુપ્ફં. વેળુન્તિ અન્દોળિકાપાટં કિરણ્ડાદિકં વેળું. કટ્ઠન્તિ ગેહદારું, ઇન્ધનઞ્ચ. મત્તિકન્તિ પાકતિકં, પઞ્ચવણ્ણં વા મત્તિકં.
અત્તનો સન્તકં, તાવકાલિકાદિવસેન ગહિતં વા ચુણ્ણં…પે॰… મત્તિકં કુલસઙ્ગહણત્થાય દદતો કુલદૂસનદુક્કટં હોતીતિ સમ્બન્ધો. થેય્યાતિ ચોરિકા. ‘‘દદતો’’તિ ઇદં સામિવચનં ‘‘કાતબ્બો’’તિ પચ્ચત્તવચનન્તં વિસેસિતબ્બમપેક્ખિત્વા ‘‘દદન્તો’’તિ વિભત્તિવિપરિણામેન પચ્ચત્તવચનન્તં અનુવત્તેતબ્બં. કાતબ્બોતિ એત્થ કારેતબ્બોતિ અત્થો. ઇમિના સઙ્ઘસન્તકં, ગણસન્તકં, અઞ્ઞપુગ્ગલસન્તકઞ્ચ ચુણ્ણાદિં કુલસઙ્ગહત્થં ચોરિકાય દેન્તો ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બોતિ ઇમં વિનિચ્છયં દસ્સેતિ. સઙ્ઘઞ્ઞસન્તકેતિ સઙ્ઘઞ્ઞસન્તકચુણ્ણાદિકેતિ અત્થો. એત્થ અઞ્ઞ-સદ્દેન ગણપુગ્ગલાનં ગહણં.
૪૪૧. સઙ્ઘિકં ગરુભણ્ડં વાતિ સઙ્ઘસન્તકં ગરુભણ્ડપહોનકં વા પણ્ણાદિકં. સેનાસનનિયામિતન્તિ ‘‘એત્તકા ફલરુક્ખાદયો સેનાસને નવકમ્મત્થાયા’’તિ એવં નિયમિતં ઇસ્સરવતાયે વાતિ એવકારેન ‘‘થેય્યા’’તિ ઇદં નિવત્તિતં.
૪૪૨. હરિત્વા વાતિ અત્તનાયેવ હરિત્વા વા. ‘‘પુપ્ફં દેન્તસ્સા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. એસ નયો ઉપરિપિ. હરાપેત્વા વાતિ અઞ્ઞસ્સ હત્થે પેસેત્વા વા. પક્કોસિત્વા વાતિ આમન્તેત્વા વા પક્કોસાપેત્વા વાતિ ઉપલક્ખણતો લબ્ભતિ. આગતસ્સ વાતિ અત્તના એવ આગતસ્સ વા. ‘‘કુલસઙ્ગહણત્થાયા’’તિ વચનેન ‘‘એવરૂપે અધિપ્પાયે અસતિ વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા ‘‘ચેતિયં પૂજં કરોન્તાપિ ‘પૂજેસ્સામા’તિ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા ગચ્છન્તાપિ તત્થ તત્થ સમ્પત્તાનં ચેતિયપૂજનત્થાય દેન્તિ, એતમ્પિ પુપ્ફદાનં નામ ન હોતી’’તિઆદિકં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૬-૪૩૭) અટ્ઠકથાગતં સબ્બં વિનિચ્છયં દસ્સિતં હોતિ.
૪૪૩. એવં ઉસ્સગ્ગં દસ્સેત્વા અપવાદં દસ્સેતુમાહ ‘‘હરિત્વા વા’’તિઆદિ. ‘‘હરાપેત્વા’’તિ ઇમિના યોજેતબ્બસ્સ વા-સદ્દસ્સ અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થતાય ‘‘પક્કોસિત્વા વા પક્કોસાપેત્વા આગતસ્સેવાતિ એવકારેન હરિત્વા દાનાદિં નિવત્તેતિ.
૪૪૪. તઞ્ચાતિ માતાપિતુઆદીનં તં પુપ્ફદાનઞ્ચ. વત્થુપૂજત્થન્તિ રતનત્તયપૂજનત્થં. ન પનઞ્ઞથાતિ અઞ્ઞેન પકારેન દાતું ન વટ્ટતિ. યેન પકારેન દાતું ન વટ્ટતિ, કોયં પકારોતિ આહ ‘‘સિવાદી’’તિઆદિ. સિવાદિપૂજનત્થન્તિ મહિસ્સરાદિદેવતાપૂજનત્થઞ્ચ. મણ્ડનત્થન્તિ પિળન્ધનત્થં. એવં અદાતબ્બપ્પકારનિયમનેન ‘‘ઇમં વિક્કિણિત્વા જીવિકં કપ્પેસ્સન્તી’’તિ માતાપિતુઆદીનં દાતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ.
૪૪૫. ‘‘ફલાદીસુ …પે॰… વિનિચ્છયો’’તિ ઇમિના ‘‘હરિત્વા વા હરાપેત્વા વા’’તિઆદિના પુબ્બે વુત્તવિનિચ્છયો ફલપણ્ણાદીસુ સબ્બત્થ સમાનોતિ દસ્સેતિ.
૪૪૬. ‘‘પુપ્ફાદિભાજને’’તિ પુપ્ફફલાદીનં ભાજનકાલે. સમ્મતેનાતિ પુપ્ફાદિભાજનત્થં ખન્ધકે વુત્તનયેન સઙ્ઘેન સમ્મતેન ભિક્ખુના. અસ્સાતિ ભાજનટ્ઠાનં આગતસ્સ. ઇતરેનાતિ સઙ્ઘસમ્મુતિં વિના પુપ્ફાદીનિ ભાજાપેન્તેન. ઞાપેત્વા દાતબ્બન્તિ સબ્બં સઙ્ઘં જાનાપેત્વા દાતબ્બં.
૪૪૭. ઉપડ્ઢભાવન્તિ એકેન ભિક્ખુના લદ્ધબ્બભાગતો ઉપડ્ઢં. ‘‘થોકં થોક’’ન્તિ ઇમિના ઉપડ્ઢતોપિ અપ્પતરં ગહિતં.
૪૪૮. પરિબ્બયવિહીનસ્સાતિ તણ્ડુલાદિજીવિતવુત્તિવયમૂલરહિતસ્સ. સમ્પત્તિસ્સરિયસ્સાપીતિ અત્તનો સમીપમુપગતસ્સ ઇસ્સરસ્સ ચ. ‘‘દાતબ્બં તુ સકં ફલ’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ‘‘પરિબ્બયવિહીનાનં, દાતું સપરસન્તક’’ન્તિ ખુદ્દસિક્ખાય આગતં, ઇધ ‘‘સકં ફલ’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ પરવચનેન વિસ્સાસિકાનં ગહણં, ઇધ પન વિસ્સાસગ્ગાહેન ગહેત્વા દીયમાનમ્પિ સસન્તકમેવાતિ ‘‘સક’’ન્તિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં.
૪૪૯-૫૦. યત્ર સઙ્ઘારામે સઙ્ઘેન ફલરુક્ખપરિચ્છેદં કત્વા કતિકા કતાતિ યોજના, ‘‘આગન્તુકાનં એત્તકં ફલં દાતબ્બ’’ન્તિ ફલપરિચ્છેદં કત્વા વા ‘‘એત્તકેસુ રુક્ખેસુ ફલં દાતબ્બ’’ન્તિ તત્રાગતસ્સપીતિ એવં ઠપિતકતિકવત્તં તં સઙ્ઘારામં ફલત્થાય આગતસ્સાપિ.
યથાપરિચ્છેદન્તિ દદતોતિ ઓચિનિત્વા ઠપિતફલં, કપ્પિયકારકેહિ ઓચિનાપેત્વા વા દેન્તસ્સ. ઓચિતફલે ચ કપ્પિયકારકે ચ અસતિ ફલત્થાય આગતેસુ વત્તિતબ્બવિધિં દસ્સેતુમાહ ‘‘દસ્સેતબ્બાપિ વા’’તિઆદિ. ‘‘વત્વા’’તિ સેસો. ચ-કારં અપિ-સદ્દેન એકતો કત્વા ‘‘અપિચા’’તિ યોજના. એવં વત્વા સઙ્ઘેન પરિચ્છિન્નરુક્ખા દસ્સેતબ્બાતિ ઇમિના ‘‘ઇધ ફલાનિ સુન્દરાનિ, ઇતો ગણ્હથા’તિ એવં પન ન વત્તબ્બ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૬-૪૩૭) અટ્ઠકથા બ્યતિરેકતો દસ્સિતા હોતિ.
૪૫૧. ‘‘ખણિત્વા’’તિ એતેન ‘‘ખણાપેત્વા’’તિ ઇદમ્પિ સઙ્ગહિતં, ‘‘કપ્પિયભૂમિ’’ન્તિ વક્ખમાનત્તા પથવિન્તિ એત્થ ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ લબ્ભતિ. તેનેવાહ ‘‘પાચિત્તિયેના’’તિ. ‘‘માલાગચ્છ’’ન્તિ ઇમિના પુપ્ફૂપગે તરુણગચ્છે ચ મલ્લિકાસુમનાદિગુમ્બગાગચ્છે ચ સઙ્ગણ્હાતિ. યથાહ અટ્ઠકથાય ‘‘તરુણકા હિ પુપ્ફરુક્ખાપિ પુપ્ફગચ્છાપિ ‘માલાવચ્છા’ત્વેવ વુચ્ચન્તી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧). આદિ-સદ્દેન ફલૂપગરુક્ખે ચ ભેસજ્જરસે ઓસધગચ્છે ચ સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘રોપાપને’’તિ વક્ખમાનત્તા ‘‘સય’’ન્તિ ઇદં ‘‘રોપને’’તિ ઇમિના યુજ્જતિ.
‘‘સયં ખણિત્વા’’તિ કસ્મા ન યુજ્જતીતિ? ‘‘ખણાપેત્વા’’તિ વક્ખમાનસ્સ અભાવા ચ ‘‘યો પન ભિક્ખુ પથવિં ખણેય્ય વા ખણાપેય્ય વા, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૮૫) વચનતો ખણાપને પાચિત્તિયેન ભવિતબ્બત્તા ચ ‘‘ખણિત્વા’’તિ ઇમિના ચ ખણનખણાપનાનં દ્વિન્નમેવ ગહેતબ્બત્તા ન યુજ્જતિ. કુલદૂસનેતિ કુલદૂસનનિમિત્તં. અકપ્પિયપથવિં ખણિત્વા, ખણાપેત્વા ચ સયં માલાગચ્છાદિરોપને કતે અસ્સ માલાગચ્છાદિરોપકસ્સ પાચિત્તિયેન સદ્ધિં કુલદૂસને કુલદૂસનનિમિત્તં દુક્કટં હોતીતિ યોજના.
૪૫૨. ‘‘તથા’’તિ ‘‘અકપ્પિયેન વાક્યેના’’તિ ઇદં ‘‘અકપ્પિયપથવિં ખણાપેત્વા’’તિ ઇમિના ચ ‘‘રોપાપને’’તિ ઇમિના ચ યુજ્જતિ. ‘‘ઇમં ભૂમિં ખણ, ઇમં ગચ્છં રોપેહી’’તિઆદિકં અકપ્પિયં વોહારં વત્વા અકપ્પિયપથવિં ખણાપેત્વા માલાગચ્છાદિરોપનં કારાપેન્તસ્સાપિ તથેવ પાચિત્તિયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચ હોતીતિ અત્થો.
ખણનરોપનેહિ દ્વીહિ પાચિત્તિયદુક્કટાનિ અવસિટ્ઠેહિ તદત્થિકેહિ સબ્બવોહારપયોગભેદેહિ કિં હોતીતિ આહ ‘‘સબ્બત્થા’’તિઆદિ. કુલદૂસનેતિ નિમિત્તે, વિસયે વા ભુમ્મં. અકપ્પિયેન વાક્યેન પન પથવિં ખણાપેત્વા અકપ્પિયેન વાક્યેન રોપાપનેપિ તથા પાચિત્તિયેન સહ કુલદૂસને ભિક્ખુનો દુક્કટં વુત્તં. સબ્બત્થ ઇતો પરેસુપિ તદત્થિકેન સબ્બવોહારબ્યાપારેસુ કુલદૂસનનિમિત્તં ભિક્ખુનો દુક્કટં વુત્તન્તિ યોજના.
૪૫૩. કપ્પિયભૂમિયા અત્તના ખણને, અકપ્પિયવોહારેન ખણાપને ચ પાચિત્તિયાભાવતો દુક્કટંયેવ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઉભયત્થ ચા’’તિઆદિ. એત્થ ‘‘એવ’’ન્તિ સેસો, સો યથાવુત્તમત્થં નિગમેતિ. એવં યથાવુત્તનયેન કપ્પિયભૂમિયમ્પિ માલાગચ્છાદિરોપનરોપાપનસઙ્ખાતેસુ દ્વીસુ ઠાનેસુ ચ ભિક્ખુનો દુક્કટં વુત્તન્તિ યોજના.
૪૫૪. સદુક્કટા પાચિત્તીતિ ‘‘આવાટં ખણ, ગચ્છં રોપેહી’’તિ એકવારં આણત્તે બહૂ આવાટે ખણિત્વા બહૂસુ ગચ્છેસુ રોપિતેસુપિ આણત્તિયા એકત્તા દુક્કટેન સહ પાચિત્તિયં હોતીતિ અયમત્થો અકપ્પિયભૂમિં સન્ધાય વુત્તો. ‘‘સુદ્ધં વા દુક્કટ’’ન્તિ ઇદં અકપ્પિયભૂમિયં કપ્પિયેન વોહારેન આવાટં ખણાપકસ્સ ચ કપ્પિયભૂમિયં અકપ્પિયવોહારેન આવાટં ખણાપકસ્સ ચ ‘‘ઇમં ગચ્છં રોપેહી’’તિ એકવારાણત્તપચ્ચયા આપજ્જિતબ્બં કુલદૂસનદુક્કટં સન્ધાય વુત્તં.
૪૫૫. કપ્પિયેનેવ વાક્યેનાતિ એત્થ કપ્પિયવાક્યં નામ ‘‘એત્થ આવાટં જાન, એત્થ આવાટં જાનિતબ્બં, એત્થ આવાટેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ એવરૂપં વાક્યઞ્ચ ‘‘ઇમં ગચ્છં એત્થ જાન, અયં ગચ્છો એત્થ જાનિતબ્બો’’તિઆદિવાક્યઞ્ચ. એવકારેન અકપ્પિયવોહારઞ્ચ કપ્પિયાકપ્પિયમિસ્સકવોહારઞ્ચ નિવત્તેતિ. પરિયાયોભાસનિમિત્તકમ્મં પન ‘‘ઇતરત્તયં વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો વટ્ટતિ. ઉભયત્થ ચ ભૂમિયાતિ કપ્પિયાકપ્પિયભૂમીસુ દ્વીસુ. રોપનેતિ એત્થ સમ્બન્ધતો, પકરણતો ચ ‘‘માલાગચ્છાદીન’’ન્તિ લબ્ભતિ.
‘‘વાક્યેના’’તિ વુત્તત્તા ‘‘રોપાપને’’તિ વત્તબ્બો, ‘‘રોપને’’તિ કિમત્થમાહાતિ ચે? સુદ્ધકત્તુનિદ્દેસેન પયોજકસ્સાપિ સઙ્ગહેતબ્બતો ગાથાબન્ધવસેન વુત્તં. ઇમિના ઉપરિગાથાય ‘‘સયં રોપેતુ’’ન્તિ એત્થ ‘‘સય’’ન્તિ ઇમિના વિસેસેત્વા ‘‘રોપાપેતુ’’ન્તિ ઇદં નિવત્તેતિ. ‘‘પરિભોગત્થાય હિ કપ્પિયભૂમિયં વા અકપ્પિયભૂમિયં વા કપ્પિયવોહારેન રોપાપને અનાપત્તી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાવિનિચ્છયો ઇમાય ગાથાય સઙ્ગહિતોતિ વેદિતબ્બો. કોચિ દોસોતિ પાચિત્તિયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચાતિ વુત્તદોસેસુ એકોપિ દોસો ન વિજ્જતીતિ અત્થો.
૪૫૬-૭. ‘‘સયં રોપેતુ’’ન્તિ ઇદં ‘‘આરામાદીનમત્થાયા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધિતબ્બં.
આદિ-સદ્દેન વનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. સયં રોપિતસ્સ વાતિ એત્થ વા-સદ્દેન ‘‘રોપાપિતસ્સા’’તિ ઇદં સઙ્ગણ્હાતિ, એતસ્સ વિસેસનત્થં ‘‘કપ્પિયેન વોહારેના’’તિ પાઠસેસો. અયં પન વિનિચ્છયો ‘‘આરામત્થાય પન વનત્થાય ચ છાયત્થાય ચ અકપ્પિયવોહારમત્તમેવ ન વટ્ટતિ, સેસં વટ્ટતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાગતનયેન વેદિતબ્બો. અન્તો આરામભૂસનત્થાય, બહિ અરઞ્ઞત્થાય વિય છાયત્થાય સુદ્ધચિત્તેન ‘‘ઇમં જાના’’તિઆદિકપ્પિયવોહારેન રોપાપિતરુક્ખે ચ કપ્પિયભૂમિયઞ્ચ અત્તના કતે વા અકપ્પિયવોહારેન કારાપિતે વા અકપ્પિયભૂમિયઞ્ચ કપ્પિયવોહારેન અત્તના કારાપિતે વા અઞ્ઞેહિ કતે વા આવાટે અત્તના રોપિતે રુક્ખે ચ ફલં પરિભુઞ્જિતું ઇચ્છતિ ચે, પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ અત્થો.
આરામાદીનમત્થાય કપ્પિયભૂમિયં સયં રોપિતસ્સ વા કપ્પિયભૂમિયં વા અકપ્પિયભૂમિયં વા કપ્પિયવોહારેન રોપાપિતસ્સ વા રુક્ખસ્સ યઞ્ચ ફલં, તં ફલં પરિભુઞ્જિતું ભિક્ખૂનં વટ્ટતીતિ યોજના. કત્થચિ પોત્થકેસુ ‘‘આરામાદીનમત્થાયા’’તિ ગાથાય લિખિતટ્ઠાને
૪૫૮. સબ્બત્થાતિ આરામાદિઅત્થાય પુબ્બે વિય અત્તના રોપિતેસુ, રોપાપિતેસુ ચ સબ્બેસુ માલાગચ્છાદીસુ. અકપ્પિયોદકેનેવ પાચિત્તીતિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ જાનં સપ્પાણકં
૪૫૯. ઇદાનિ દુક્કટેન સદ્ધિં પાચિત્તિયવિસયં દસ્સેતિ ‘‘કુલ…પે॰… દુક્કટ’’ન્તિ. સિઞ્ચતોતિ કપ્પિયોદકેનેવ સિઞ્ચતો, સિઞ્ચાપયતો ચ.
૪૬૦. તેસંયેવ દ્વિન્નં પન અત્થાયાતિ કુલદૂસનપરિભોગાનં દ્વિન્નમત્થાય. સિઞ્ચને સિઞ્ચાપનેતિ એત્થ ‘‘માલાગચ્છાદીન’’ન્તિ પકરણતો લબ્ભતિ. દુક્કટન્તિ એત્થ ‘‘કેવલ’’ન્તિ સેસો.
૪૬૧. ઓચિનાપનેતિ અઞ્ઞેહિ પુપ્ફાનં ઓચિનાપને. સયમોચિનને ચાપીતિ અત્તનાવ ઓચિનને ચ. સપાચિત્તિયદુક્કટન્તિ ‘‘ભૂતગામપાતબ્યતાય પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૯૦) વુત્તત્તા પુપ્ફોચિનનહેતુ પાચિત્તિયઞ્ચ કુલદૂસનદુક્કટઞ્ચ હોતીતિ વુત્તં હોતિ.
૪૬૨. પૂજાદિઅત્થાય, કુલસઙ્ગહત્થાય ચ પુપ્ફાનં ઓચિનનઓચિનાપનાનિ કારાપેન્તસ્સ આપત્તિયા આપજ્જનપ્પકારં દસ્સેતુમાહ ‘‘પુપ્ફાન’’ન્તિ. ‘‘પુપ્ફાનં ગણનાય પાચિત્તિયં હોતી’’તિ વુત્તત્તા પુપ્ફમોચિનતોતિ એત્થ ‘‘વિસું વિસુ’’ન્તિ સેસો. એકેકપુપ્ફં ઓચિનન્તસ્સ પુપ્ફગણનાય પાચિત્તિયં હોતીતિ અત્થો. ‘‘એકેન પયોગેન બહૂનિ પુપ્ફાનિ ઓચિનન્તસ્સ પન પયોગગણનાય હોતી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં ઇધ બ્યતિરેકતો લબ્ભતિ. ‘‘ઓચિનતો’’તિ ઇમિના ‘‘ઓચિનાપયતો’’તિ ઇદઞ્ચ કિરિયાસામઞ્ઞે વિસેસસ્સ અન્તોગધભાવતો વા ઉપલક્ખણતો વા દસ્સિતન્તિ.
તત્થ ‘‘કુલત્થં ચે સદુક્કટા’’તિ. કુલત્થન્તિ કુલસઙ્ગહત્થં. ‘‘સદુક્કટા’’તિ વુત્તત્તા પાચિત્તિયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચ પુપ્ફગણનાય હોતીતિ સિદ્ધં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘પુપ્ફગણનાય દુક્કટપાચિત્તિયાની’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧).
૪૬૩. ગન્થનં ગન્થો, તેન નિબ્બત્તં ગન્થિમં. એસ નયો સબ્બત્થ. ગન્થિમાદિસરૂપં સયમેવ વક્ખતિ. સઙ્ગહણં સઙ્ગહો, પુપ્ફાનં સઙ્ગહોતિ વિગ્ગહો.
૪૬૪. ઇમાનિ ગન્થિમાદીનિ સરૂપતો દસ્સેતુમાહ ‘‘તત્થ દણ્ડેન દણ્ડં વા’’તિઆદિ. તત્થ તત્થાતિ તેસુ છસુ પુપ્ફસઙ્ગહેસુ. ‘‘દણ્ડેન દણ્ડં વા’’તિ ઇદં સદણ્ડઉપ્પલાદિકુસુમં સન્ધાયાહ. ‘‘વણ્ટેનપિ ચ વણ્ટક’’ન્તિ ઇદં સવણ્ટકરત્તકુસુમાદિં સન્ધાયાહ. કરણં સબ્બન્તિ કતં સબ્બં. ઇધ સબ્બત્થ કપ્પિયવિધિવિભાગં ‘‘સબ્બમેત’’મિચ્ચાદિગાથાયં વક્ખતિ.
૪૬૫. સુત્તાદીહિ ગોપ્ફેત્વાતિ એત્થ ‘‘વસ્સિકપુપ્ફાદીની’’તિ સેસો. સુત્તેન વા કદલિવાકાદીહિ વા વસ્સિકાદિપુપ્ફે ગન્થિત્વા કતપુપ્ફવિકારો ગોપ્ફિમં નામ. એકતો વણ્ટાનિ યસ્સાતિ વિગ્ગહો. ઉભતોવણ્ટિકાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અપ્પત્થે વા સકત્થે વા ક-કારો દટ્ઠબ્બો. ઇત્થિલિઙ્ગવિસયે ક-કારતો પુબ્બાકારસ્સ ઇ-કારાદેસો.
સબ્બપુપ્ફાનં વણ્ટાનિ એકદિસાય કત્વા ગન્થિતપુપ્ફાવલિ એકતોવણ્ટિકા નામ, વણ્ટાનિ ઉભયદિસાય કત્વા ગન્થિતપુપ્ફાવલિ ઉભતોવણ્ટિકા નામાતિ તં ગોપ્ફિમં એવં દુવિધં હોતીતિ અત્થો. ‘‘વાકં વા વલ્લિં વા રજ્જું વા દિગુણં કત્વા તત્થ નીપકદમ્બાદિવણ્ટરહિતાનિ પુપ્ફાનિ વેઠેત્વા ગહણં ગોપ્ફિમં નામા’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧ અત્થતો સમાનં) અટ્ઠકથાય વુત્તં.
૪૬૬. બુન્દેસૂતિ મૂલેસુ. મકુલાદિકન્તિ એત્થ આદિ-સદ્દેન વણ્ટરહિતમધુકાદિપુપ્ફઞ્ચ વણ્ટસહિતમલ્લિકાદિપુપ્ફઞ્ચ સઙ્ગહિતં. સૂચિઆદીહીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન તાલહીરાદિં સઙ્ગણ્હાતિ માલાવિકતીતિ પુપ્ફમાલાવિકતિ. સૂચિઆદીહિ મકુલાદિકં પુપ્ફં બુન્દેસુ વિજ્ઝિત્વા આવુતા માલાવિકતિ વેધિમં નામાતિ વુચ્ચતીતિ યોજના.
૪૬૭. ‘‘વેઠિમં નામ પુપ્ફદામપુપ્ફહત્થકેસુ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાય દસ્સિતપ્પકારેસુ પઠમપ્પકારં દસ્સેતિ ‘‘વેઠેત્વા કતં માલાગુણેહિ વા’’તિ. ધમ્મદેસનાય વા પટિમાય વા ધાતુયા વા પૂજં કત્તુકામા મુદ્ધનિ ઉજુકં કત્વા માલાદામકલાપં ઓલમ્બિત્વા અગ્ગે ઘટિકાકારદસ્સનત્થં માલાવલિયો અનેકક્ખત્તું પરિક્ખિપન્તા વેઠેન્તિ, ઇદં એવરૂપં માલાગુણકરણમ્પિ વેઠિમં નામાતિ વુત્તં હોતિ.
અઞ્ઞપ્પકારં દસ્સેતિ ‘‘વાકાદીહિ ચ બદ્ધં વા’’તિ, ‘‘બન્ધિત્વા’’તિપિ પાઠો, ‘‘કત’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. એકચ્ચે ઉપ્પલાદિદીઘદણ્ડકુસુમાનિ અટ્ઠ વા નવ વા દસ વા કલાપં કત્વા તેસમેવ દણ્ડાનં વાકેહિ વા અઞ્ઞેન યેન કેનચિ દણ્ડકગ્ગે ઠપેત્વા વા વિસું વા બન્ધિત્વા ઉપ્પલહત્થાદિં કરોન્તિ, તઞ્ચ વેઠિમં નામાતિ વુત્તં હોતિ. એતં દ્વયમ્પિ ન વટ્ટતિ.
કપ્પિયકારકેહિ અટ્ઠકથાયં ‘‘તેસંયેવ પન વાકેન વા દણ્ડેન બન્ધિતું અંસભણ્ડિકં વા કાતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘વાકેન વા દણ્ડેન વા’તિ ચ ઇદં અચ્છિન્દિત્વા પરિક્ખિપિત્વા બન્ધનં સન્ધાય વદન્તી’’તિ સીહળગણ્ઠિપદે વુત્તં. પદુમાદિપુપ્ફાનિ પદુમાદિપણ્ણેસુ નાળેહિ પવેસેત્વા નાળેહિ બહિ કત્વા પણ્ણેન પુપ્ફાનિ પટિચ્છાદેત્વા પણ્ણગ્ગે બન્ધિતું વટ્ટતિ. ‘‘દણ્ડે પન બન્ધિતું ન વટ્ટતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧) ચ અટ્ઠકથાયમેવ વુત્તં.
૪૬૮. પુપ્ફમાલાહિ પૂરણેતિ પુપ્ફાવલીહિ પૂરણે. ઇદં કત્થ લબ્ભતીતિ આહ ‘‘બોધિ’’ન્તિઆદિ. પુપ્ફપટં નામ માલાવલિયો તન્તં વિય પસારેત્વા વત્થં વાયન્તેહિ વિય તિરિયઞ્ચ માલાવલીહિ વાયિતપટં વુચ્ચતિ. ઇદં પુપ્ફપટં માલાવલીહિ દીઘસો પૂરણં સન્ધાય પટાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન ચેતિયધાતુકરણ્ડકવેદિકાદીનં ગહણં.
પરિક્ખેપેસુ લબ્ભતીતિ બોધિક્ખન્ધાદીનં પુનપ્પુનં પરિક્ખિપનેસુ લબ્ભતિ. બોધિક્ખન્ધાદયો પુપ્ફાવલીહિ પરિક્ખિપન્તેહિ પઠમવદ્ધટ્ઠાને પુપ્ફાવલિયા અનતિક્કામિતે પુરિમં નામ ઠાનં યાવ પાપુણાતિ, તાવ અઞ્ઞેન ગહેત્વા પરિક્ખિપન્તેન આહરિત્વા પુનપિ તસ્મિં ઠાને પત્તે અઞ્ઞસ્સ દાનવસેન બોધિક્ખન્ધં, ચેતિયં, ધાતુકરણ્ડકં વા પુપ્ફકઞ્ચુકેન છાદેતું અટ્ઠકથાય વુત્તં. સચેપિ દ્વેયેવ ભિક્ખૂ ઉભોસુ પસ્સેસુ ઠત્વા પરિયાયેન હરન્તિ, વટ્ટતિયેવાતિ વદન્તિ. પુપ્ફપટવાયનત્થં પસારિયમાનપુપ્ફાવલીસુ ચ એસેવ વિનિચ્છયો.
દીઘપુપ્ફાવલિં નાગદન્તેસુ પક્ખિપિત્વા પુન પક્ખિપિતું ન વટ્ટતિ. ‘‘નાગદન્તેસુ પન પુપ્ફવલયં પવેસેતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા અઞ્ઞેહિ વલયં કત્વા દિન્નપુપ્ફાવલિવલયં ધાતુકરણ્ડથુપિકાય પવેસેતું વટ્ટતિ. ‘‘માલાગુણેહિ પન બહૂહિપિ કતં પુપ્ફદામં લભિત્વા આસનમત્થકાદીસુ બન્ધિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા પુપ્ફદામપુપ્ફાવલીનં પુપ્ફરહિતાય સુત્તકોટિયા રજ્જુદણ્ડાદીસુ બન્ધિતું વટ્ટતિ.
૪૬૯. પુપ્ફરૂપં નામ ‘‘ગોપ્ફિમપુપ્ફેહેવ હત્થિઅસ્સાદિરૂપકાનિ કરોન્તિ, તાનિપિ વાયિમટ્ઠાને તિટ્ઠન્તી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧) વુત્તત્તા તંતંરૂપસણ્ઠાનં કત્વા પુપ્ફાવલિયો નિવેસેત્વા કરિયમાનં હત્થિઅસ્સાદિરૂપં. ઇમસ્મિં અટ્ઠકથાપાઠે ‘‘તાનિપિ વાયિમટ્ઠાને તિટ્ઠન્તી’’તિ વુત્તત્તા ચ ‘‘અઞ્ઞેહિ કતપરિચ્છેદે પન પુપ્ફાનિ ઠપેન્તેન હત્થિઅસ્સાદિરૂપકમ્પિ કાતું વટ્ટતી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાપાઠસ્સ સારત્થદીપનિયં ‘‘પુપ્ફાનિ ઠપેન્તેનાતિ અગન્થિતાનિ પાકતિકપુપ્ફાનિ ઠપેન્તેન. પુપ્ફદામં પન પૂજનત્થાય ભૂમિયં ઠપેન્તેન ફુસાપેત્વા વા અફુસાપેત્વા વા દિગુણં કત્વા ઠપેતું ન વટ્ટતી’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૪૩૧) વુત્તત્તા ચ ઇમં હત્થિઆદિરૂપં પૂરેન્તેન માલાવલિં અઞ્ઞેહિ કતપરિચ્છેદે સમ્બન્ધિત્વા પાસાણઆસનમઞ્ચપીઠહત્થિરૂપાદિમત્થકે ઠપેત્વા પૂજનપ્પકારો વાયિમન્તિ વિઞ્ઞાયતિ.
પુપ્ફપટન્તિ આદિગ્ગહણેન પુપ્ફજાલં સઙ્ગણ્હાતિ, તં કરોન્તસ્સ જાલચ્છિદ્દગણનાય દુક્કટં હોતિ. ‘‘ભિત્તિચ્છત્તબોધિત્થમ્ભાદીસુપિ એસેવ નયો’’તિ વુત્તત્તા છત્તાદીસુ ચ પુપ્ફજાલં ન દાતબ્બં.
૪૭૦. ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ સાધારણત્તા ‘‘ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનઞ્ચા’’તિ આહ. બુદ્ધસ્સપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો સમ્ભાવને, ‘‘પૂજત્થ’’ન્તિ વત્તબ્બં, બુદ્ધસ્સ પૂજત્થાયપિ કાતું વા કારાપેતું વા ન વટ્ટતીતિ અત્થો. ધમ્મસઙ્ઘરતનાનિપિ ઉપલક્ખણતો સઙ્ગય્હન્તિ. સેસે કિમેવ વત્તબ્બન્તિ બ્યતિરેકત્થો.
૪૭૧. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘સયં પરેહિ વા કારાપેતું ભિક્ખૂનઞ્ચ ભિક્ખુનીનઞ્ચ બુદ્ધસ્સપી’’તિ અનન્તરગાથાય વુત્તમતિદિસતિ. કલમ્બકન્તિ દ્વિન્નં ધનુકાનમન્તરે ઓલમ્બકદામં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘કલમ્બકોતિ અડ્ઢચન્દનાગદન્તન્તરે ઘટિકાદામઓલમ્બકો વુત્તો’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧). એત્થ ચ ઘટિકાદામઓલમ્બકો નામ અન્તે ઘટિકાકારયુત્તો યમકદામઓલમ્બકો. કાતુન્તિ બન્ધિતું ન વટ્ટતીતિ યોજના. એકેકપુપ્ફદામં પન નિક્ખન્તસુત્તકોટિયા પબન્ધિત્વા ઓલમ્બિતું વટ્ટતિ. પુપ્ફદામદ્વયં સઙ્ઘટિતુકામેનપિ નિક્ખન્તસુત્તકોટિયાવ સુત્તકોટિ સઙ્ઘટિતું વટ્ટતિ. અડ્ઢચન્દકમેવ વાતિ ‘‘અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણપરિક્ખેપો’’તિ અટ્ઠકથાય વુત્તસરૂપં વા.
એત્થ ચ અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણપરિક્ખેપો નામ અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણસ્સ પુનપ્પુનં હરણપચ્ચાહરણવસેન પૂરેત્વા પરિક્ખિપનં. તેનેવ તં પૂરિમે પવિટ્ઠં. તસ્મા એતમ્પિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. અઞ્ઞેહિ પૂરિતન્તિ અઞ્ઞેહિ આયતં પસારેત્વા પૂરિતં પુપ્ફપટં. વાયિતુમ્પિ ચાતિ તિરિયં એકપુપ્ફાવલિમ્પિ વાયિતું ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ ઇમિનાવ સમ્બન્ધો.
૪૭૨. પિટ્ઠકાચમયન્તિ ભેણ્ડુપુપ્ફમયમ્પિ ચાતિ ભેણ્ડુદણ્ડકેહિ મલ્લિકાસુમનચમ્પકાદિસદિસં કત્વા છિદ્દેહિ કતદામઞ્ચ. ‘‘ગેણ્ડુપુપ્ફમય’’ન્તિપિ લિખન્તિ. ખરપત્તમયન્તિ એત્થ ખરપત્તં નામ કુઙ્કુટ્ઠખચિતં પુપ્ફપટન્તિ વદન્તિ. કાતુન્તિ ગન્થનગન્થાપનાદીનિ કાતું. ભેણ્ડુખરપત્તદામાનં પટિક્ખિત્તત્તા ચેલાદીહિ કતદામમ્પિ ન વટ્ટતિ અકપ્પિયાનુલોમત્તાતિ વદન્તિ.
૪૭૩. હીરાદીહીતિ તાલનાળિકેરહીરાદીહિ. આદિ-સદ્દેન તિણસલાકાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. પટાકત્થન્તિ પટાકાકારેન પૂજનત્થં. ‘‘વિજ્ઝન્તસ્સા’’તિ ઇમિના કણ્ટકેહિ વિજ્ઝનં, હીરાદીહિ આવુણનઞ્ચ સઙ્ગહિતં.
૪૭૫. અસોકપિણ્ડિઆદીનન્તિ અસોકપુપ્ફમઞ્જરિકાદીનં. આદિ-સદ્દેન અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧) એતેહેવ સદ્ધિં દસ્સિતં જાલવિતાનં, છિદ્દાનિ દસ્સેત્વા કતવેદિકા, નાગદન્તકં, પુપ્ફચઙ્કોટકાપિધાનં, તાલપણ્ણવલયાદિઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. ધમ્મરજ્જુયાતિ એત્થ સારત્થદીપનિયં ‘‘ધમ્મરજ્જુ નામ ચેતિયં વા બોધિં વા પુપ્ફપવેસનત્થ આવજ્જિત્વા બદ્ધરજ્જૂ’તિ મહાગણ્ઠિપદે, મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે ચ વુત્તં, તસ્મા તથા બદ્ધાય રજ્જુયા ચેતિયસ્સ ચ અન્તરે પુપ્ફાનિ પવેસેતું વટ્ટતીતિ ગણ્ઠિપદે પન ‘ધમ્મરજ્જુન્તિ સિથિલવટ્ટિતં રજ્જું કત્વા બોધિં વા ચેતિયં વા પરિક્ખિપિત્વા ધમ્માસને વા લમ્બિત્વા તત્થ પુપ્ફાનિ પવેસેન્તી’તિ વુત્તં, તસ્મા સિથિલવટ્ટિતાય રજ્જુયા અન્તરેપિ પુપ્ફાનિ પવેસેતું વટ્ટતીતિ વિઞ્ઞાયતિ, વીમંસિત્વા યુત્તતરં ગહેતબ્બં. ઉભયત્થાપિ પનેત્થ નેવત્થિ વિરોધોતિ અમ્હાકં ખન્તી’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૪૩૧) લિખિતં.
૪૭૬. વિજ્ઝન્તસ્સપીતિ પિ-સદ્દેન ધમ્માસનવિતાનાદીસુ પુપ્ફપૂજનત્થં સયં કણ્ટકહીરાદિપ્પવેસનં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘વિતાનાદીસુ પુપ્ફપૂજનત્થં કણ્ટકહીરાદિપ્પવેસનં ન વટ્ટતી’તિ ઇદં અટ્ઠકથાચરિયપ્પમાણતો ગહેતબ્બ’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં વુત્તં.
૪૭૭. કપ્પિયવચનં નામ ‘‘એવં જાન, એવં કતે સોભેય્ય, યથા એતાનિ પુપ્ફાનિ ન વિકિરિયન્તિ, તથા કરોહી’’તિઆદિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાગતં કપ્પિયવચનં. વત્થુપૂજનેતિ રતનત્તયપૂજને. નિમિત્તાદીસુ નિમિત્તં નામ પુપ્ફાનિ ચ ગન્થનવાકે ઓભાસો નામ ‘‘તુમ્હેહિ પિળન્ધિતકુસુમાનિ કસ્મા ન વિકિરન્તી’’તિ વુત્તે ‘‘ગન્થિતત્તા’’તિ ચે વદતિ, નનુ પૂજનકપુપ્ફાનિ ગન્થિતું ન વટ્ટતીતિઆદિવચનાનિ. પરિયાયો નામ પણ્ડિતેહિ પુપ્ફાનિ યથા ન વિકિરિયન્તિ, તથા ગન્થિત્વા પૂજેતું મનાપન્તિઆદિવચનં. પકાસિતા અટ્ઠકથાયં.
૪૭૮. ‘‘કુલાનિ દૂસેતિ પુપ્ફેન વા’’તિઆદિપાઠે (પારા॰ ૪૩૭) ‘‘વેજ્જિકાય વા જઙ્ઘપેસનિકેન વા’’તિ (પારા॰ ૪૩૭) વુત્તં વેજ્જકમ્માદિં કુલદૂસનતો વિસું કત્વા ‘‘ન કેવલં…પે॰… કુદાચન’’ન્તિ કસ્મા વુત્તન્તિ? વિસું કાતું ન વુત્તં. યોજના પનેત્થ એવં વેદિતબ્બા વેજ્જકમ્માદીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન વક્ખમાનપરિત્તોદકસુત્તદાનઅનામટ્ઠપિણ્ડદાનદૂતેય્યજઙ્ઘપેસનિકે સઙ્ગણ્હાતિ.
૪૭૯. ‘‘કુદાચનં ન કત્તબ્બ’’ન્તિ સામઞ્ઞેન નિસેધેત્વા ઇદાનિ ‘‘કત્તબ્બ’’મિચ્ચાદિના અપવાદવિધિં દસ્સેતિ. પઞ્ચન્નં સહધમ્મિનન્તિ ભિક્ખુભિક્ખુનિસિક્ખમાનસામણેરસામણેરીનં પઞ્ચન્નં સહ સદ્ધિં ચરિતબ્બો પબ્બજ્જાસાસનધમ્મો એતેસં અત્થીતિ ‘‘સહધમ્મિકા’’તિ સઙ્ખં ગતાનં. અકતવિઞ્ઞત્તિં કત્વાપીતિ અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતે ભેસજ્જં યાચિત્વાપિ ‘‘વદેય્યાથ ભન્તે યેનત્થો’’તિ એવં અકતટ્ઠાને વિઞ્ઞત્તિ અકતવિઞ્ઞત્તિ. અત્તનો ધનેતિ સસન્તકવિસયે.
૪૮૦. ‘‘તથા’’તિ સહધમ્મિકાનં વુત્તમતિદિસતિ. તદુપટ્ઠાકજન્તુનોતિ તેસં દ્વિન્નં માતાપિતૂનં વેય્યાવચ્ચકરસ્સ. ભણ્ડુકસ્સાતિ ગિહિલિઙ્ગે ઠિતસ્સાપિ પબ્બજ્જાપેક્ખસ્સ. અત્તનો વેય્યાવચ્ચકરસ્સપીતિ અત્તનો કમ્મકરસ્સપિ. એત્તકાનઞ્ચ જનાનં પઞ્ચસહધમ્મિકાનં વિય અકતવિઞ્ઞત્તિયાપિ ભેસજ્જં કાતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ.
૪૮૧. જેટ્ઠભાતાતિ અત્તનો પુબ્બજો ભાતા. કનિટ્ઠોતિ અનુજો ભાતા. તથા ભગિનિયો દુવેતિ જેટ્ઠકનિટ્ઠા દ્વે ભગિનિયો. ચૂળમાતાતિ માતુ કનિટ્ઠા. ચૂળપિતાતિ પિતુ કનિટ્ઠો. મહામાતાતિ માતુ જેટ્ઠા. મહાપિતા પિતુ જેટ્ઠભાતા.
૪૮૨. પિતુચ્છાતિ પિતુભગિની જેટ્ઠકનિટ્ઠા. માતુલોતિ માતુ ભાતા. જેટ્ઠકનિટ્ઠે દ્વે પિતુચ્છા ‘‘દસા’’તિ વુત્તં. ભેસજ્જં કાતું વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો.
૪૮૪. ‘‘દસ્સન્તિ મે ઇમે’’તિ આભોગં કત્વા વા દાતબ્બન્તિ યોજના.
૪૮૫. એતેસં દસન્નં ઞાતીનં. યાવ સત્તમા કુલાતિ એત્થ કુલપરિચ્છેદો કથં ગહેતબ્બોતિ? ‘‘સપુત્તદારં ભાતુ કુટુમ્બં એકં કુલં, એવં તસ્સ પુત્તસ્સ વા ધીતુ વા કુટુમ્બં એકં કુલ’’ન્તિ એવમાદિના નયેન યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા ગહેતબ્બા. ‘‘સપુત્તપતિભગિનિયા કુટુમ્બં એકં કુલં, તથા તસ્સ પુત્તસ્સ વા ધીતુ વા કુટુમ્બં એકં કુલ’’ન્તિઆદિના નયેન યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા ગહેતબ્બા. ચૂળમાતાદીનમ્પિ કુલપરમ્પરા ઇમિના નિયામેન ગહેતબ્બાતિ વદન્તિ. કુલદૂસનં ન રૂહતીતિ ‘‘દાતું પુપ્ફં પનઞ્ઞસ્સ, આગતસ્સેવ ઞાતિનો’’તિઆદિના (વિ॰ વિ॰ ૪૪૩) નયેન કથિતવિધિના એતેસુ પવત્તન્તસ્સ કુલદૂસનં ન રુહતીતિ વુત્તં હોતિ.
૪૮૬. ભાતુજાયાતિ અત્તનો જેટ્ઠસ્સ વા કનિટ્ઠસ્સ વા ભાતુ ભરિયા. ભગિનિસામિકોતિ અત્તનો જેટ્ઠાય વા કનિટ્ઠાય વા ભગિનિયા સામિકો.
૪૮૭. ભાતુનોતિ જેટ્ઠસ્સ, કનિટ્ઠસ્સ ચ ભાતુનો. અનુ પચ્છા જાતાતિ અનુજા, કનિટ્ઠભગિની. ‘‘અનુજા’’તિ ઉપલક્ખણન્તિ જેટ્ઠાયપિ સઙ્ગહો. જેટ્ઠકનિટ્ઠભાતૂનં ભરિયા ચ જેટ્ઠકનિટ્ઠભગિનીનં સામિકા ચ સચે અઞ્ઞાતકા હોન્તીતિ યોજના. દેથાતિ એત્થ ‘‘ઇમં ભેસજ્જ’’ન્તિ પાઠસેસો.
૪૮૮. તેસમ્પિ ‘‘પુત્તાન’’ન્તિ ઇમિના ધીતૂનમ્પિ સઙ્ગહો. કત્વાતિ વત્વા. તુમ્હાકં માતાપિતૂનં દેથાતિ એત્થાપિ ‘‘ઇમં ભેસજ્જ’’ન્તિ પકરણતો લબ્ભતિ. માતાપિતૂનન્તિ ઉભયસઙ્ગાહકવચનતો ‘‘તુય્હં માતુ વા, તુય્હં પિતુ વા’’તિ યથાસમ્ભવં વિસું વિસુઞ્ચ વત્તબ્બં. તેસન્તિ ચ તુમ્હાકન્તિ ચ સામિવચનં. પુત્તાનન્તિ ચ માતાપિતૂનન્તિ ચ સમ્પદાનવચનં.
૪૮૯. ભેસજ્જકરણારહાનં ‘‘અકલ્લકો’’તિ ઇદં ઇસ્સરાદિપદેહિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. અકલ્લકોતિ આતુરો. કલ્લં વુચ્ચતિ સુખં, તં એતસ્સ અત્થીતિ કલ્લકો, ન કલ્લકો અકલ્લકો. ઞાતિજનુજ્ઝિતો વાતિ ઞાતિજનેન પરિચ્ચત્તો વા.
૪૯૦. એતેસં સબ્બેસન્તિ ઇસ્સરાદિઆતુરાનં સબ્બેસમેતેસં જનાનં. ‘‘સાધુના’’તિ વક્ખમાનત્તા અપચ્ચાસીસતા સતાતિ એત્થ સતાતિ કિરિયાપદં. ‘‘ઇમસ્મિં કતે ઇમે મય્હં એવરૂપં દસ્સન્તી’’તિ અત્તનો અત્થાય પચ્ચાસીસનં અકરોન્તેનાતિ અત્થો. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઉપકારતં પચ્ચાસીસન્તેન કાતું વટ્ટતિ. પટિસન્થારોતિ આમિસપટિસન્થારો, ધમ્મપટિસન્થારોતિ દુવિધો પટિસન્થારો. એત્થ આમિસપટિસન્થારો ગય્હતિ. ભેસજ્જં આમિસેનપિ હોતીતિ ધમ્મકથાય સઙ્ગહોપિ યુજ્જતેવ. પટિસન્થરણં પટિસન્થારો. પટિલદ્ધામિસસ્સ ચ ધમ્મસ્સ ચ તેસુ ચ અત્તનિ ચ પતિરૂપેનાકારેન સમં અત્થરણં પવત્તનન્તિ અત્થો.
અપરો નયો – આમિસસ્સ ચ ધમ્મસ્સ ચ અલાભેન અત્તનો, પરસ્સ ચ અન્તરે સમ્ભવન્તસ્સ છિદ્દસ્સ વિવરસ્સ ભેદસ્સ પટિસન્થરણં પિદહનં સઙ્ગહણં પટિસન્થારો. અયઞ્હિ લોકસન્નિવાસો અલબ્ભમાનેન આમિસેન ચ ધમ્મેન સાધુનાતિ સામીચિપ્પટિપન્નતાદિઅરિયધમ્મે પતિટ્ઠિતુકામેન અરિયાચારેન ભિક્ખુનાતિ અત્થો. ‘‘અધુના’’તિ ઇદં ઇમિસ્સા પટિપત્તિયા સબ્બકાલં પટિપજ્જિતબ્બતાયપિ પાપજનકણ્હકસંગામે ઇમસ્મિં વિપન્નકાલે વિસેસેન અપ્પમત્તેન પવત્તેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયેન વુત્તં.
૪૯૧-૨. કેનચીતિ ઉપલક્ખણત્તા ઉપાસકેન વા ઉપાસિકાય વાતિ અત્થો. હત્થેનાતિ હત્થાવયવા અઙ્ગુલિયો વુત્તા સમુદાયે પવત્તસ્સ વોહારસ્સ અવયવે પવત્તનતો. કત્વાતિ એત્થ ‘‘પરિત્ત’’ન્તિ પાઠસેસો, કરોતિસ્સ કિરિયાસામઞ્ઞે વત્તનતો ભણિત્વાતિ અત્થો. તેસમેવ ચ સન્તકન્તિ પરિત્તં ભણાપેન્તાનમેવ સન્તકં સુત્તોદકં. એવં વુત્તત્તા ‘‘અત્તનો સુત્તોદકં આહરિત્વા પુઞ્ઞત્થાય ઇદં હત્થેન ચાલેત્વા, આમસિત્વા વા પરિત્તં ભણથા’’તિ વુત્તે કેનચિ પરિત્તોદકં સુત્તં કાતબ્બં. કેનચિ ‘‘પરિત્તોદકસુત્તાનિ દેથા’’તિ વુત્તે
૪૯૩. અનામટ્ઠોપીતિ હત્થેન અનામસિતોપિ, અપબ્બજિતસ્સ હત્થતો લદ્ધા અત્તના વા અઞ્ઞેન વા ભિક્ખુના અગહિતગ્ગોતિ વુત્તં હોતિ.
૪૯૪. ચોરદામરિકસ્સ ચાતિ ગામવિલોપકસ્સ ચોરસ્સ ચ.
૪૯૫. પણ્ડુપલાસસ્સાતિ પણ્ડુપલાસો, સો વિયાતિ પણ્ડુપલાસો, તંસદિસે તબ્બોહારો ‘‘સીહોયં માણવકો’’તિઆદીસુ વિય. યથા પણ્ડુપલાસો રુક્ખા પતનાભિમુખો તિટ્ઠતિ નિયતપાતો, એવમયમ્પિ ગિહિલિઙ્ગતો અપગમાભિમુખો પબ્બજ્જૂપગમને નિયતોવ તિટ્ઠતીતિ ‘‘પણ્ડુપલાસસદિસો’’તિ વેદિતબ્બો.
થાલકેપિ ચાતિ અત્તનો પરિભોગથાલકેપિ. ઇદઞ્ચ નિદસ્સનમત્તં, પત્તોપિ ગહિતોયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ઠપેત્વાતિ એત્થ ‘‘પિણ્ડપાત’’ન્તિ ઉપયોગવસેન સમ્બન્ધનીયં. તં પનાતિ અત્તનો પરિભોગથાલકે ઠપેત્વા દિય્યમાનં પિણ્ડપાતં. ‘‘માતાપિતૂન’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૬-૪૩૭) અટ્ઠકથાવચનતો એત્થ ‘‘પિતુનો’’તિ ઉપલક્ખણન્તિ માતાપિતૂનમ્પીતિ અત્થો. સચે એકસેસો ઇચ્છિતો, ‘‘પિતૂનમ્પી’’તિ પાઠો યુજ્જતિ.
૪૯૬. જઙ્ઘપેસનિયન્તિ ગિહીનં દૂતેય્યસાસનહરણકમ્મં ‘‘જઙ્ઘપેસનિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અપિ ચાતિ વુત્તસમુચ્ચયો.
૪૯૭. એત્તાવતા સામઞ્ઞવિધિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અપવાદવિધિં દસ્સેતું ‘‘ભણ્ડૂ’’તિઆદિ વુત્તં. સાસનન્તિ સન્દેસં. હરિતુન્તિ વુત્તટ્ઠાનં નેતું.
૪૯૮. અટ્ઠવિધેનપીતિ પુપ્ફદાનાદિજઙ્ઘપેસનિયાવસાનેન અટ્ઠપ્પકારેનપિ. કુલદૂસનકમ્મેનાતિ કુલાનં સદ્ધાવિનાસકેન અનાચારકમ્મેન. લદ્ધન્તિ એત્થ ‘‘ભોજન’’ન્તિ ઇદં ‘‘ભુઞ્જિતુ’’ન્તિ ચ ‘‘અજ્ઝોહારેસૂ’’તિ ચ વુત્તત્તા, ‘‘સેસેસુપિ અયં નયો’’તિ વક્ખમાનત્તા ‘‘પઞ્ચન્નં સહધમ્મીનં ન ચ વટ્ટતી’’તિ સબ્બપટિસેધો કતો.
૪૯૯. સબ્બત્થાતિ ‘‘અજ્ઝોહારેસૂ’’તિ એતસ્સ વિસેસનં, સબ્બેસૂતિ અત્થો. ‘‘અજ્ઝોહારે અજ્ઝોહારે’’તિ અટ્ઠકથાગતં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘અજ્ઝોહારેસૂ’’તિ ઇદં પરગલં કાતબ્બં આમિસં સન્ધાયાહ. સેસપચ્ચયે પટિચ્ચ પરિભોગવસેનેવ ‘‘સેસેસૂ’’તિ આહ, અનજ્ઝોહરણીયેસુ સેસપચ્ચયેસૂતિ અત્થો. કિં વુત્તં હોતિ? ચીવરપચ્ચયે સરીરતો મોચેત્વા પરિભોગગણનાય, સેનાસનપચ્ચયે નિબ્બકોસે ઉદકપતનટ્ઠાનતો અબ્ભન્તરં પવિટ્ઠવારગણનાય, મઞ્ચપીઠાદિસેનાસને નિસીદનસયનાદિપરિભોગગણનાય, અનજ્ઝોહરિત્વા અબ્ભઞ્જનાલેપનાદિવસેન કાતબ્બભેસજ્જે સરીરતો મોચેત્વા વારગણનાયાતિ વુત્તં હોતિ. અયં નયોતિ ‘‘દુક્કટં પરિદીપિત’’ન્તિ વુત્તો નયો.
૫૦૦. ‘‘ઉપ્પન્નપચ્ચયા’’તિ ઇદં ‘‘અભૂતારોચનેના’’તિ ઇદમપેક્ખિત્વા વુત્તં. ‘‘કત્વા રૂપિયવોહાર’’ન્તિ ઇદમપેક્ખિત્વા ‘‘ઉપ્પાદિતપચ્ચયા’’તિ યોજના કાતબ્બા. રૂપિયવોહારવિનિચ્છયો નિસ્સગ્ગિયે આવિ ભવિસ્સતિ. અભૂતારોચનવિનિચ્છયો ચતુત્થપારાજિકે વુત્તો. સમાનાતિ પકાસિતાતિ કુલદૂસનકમ્મેન ઉપ્પાદિતપચ્ચયેહિ સદિસાતિ અટ્ઠકથાયં વુત્તાતિ અત્થો. ઇમિના તત્થાપિ વિનિચ્છયો એત્તકોયેવાતિ અતિદિસતિ.
૫૦૧. ‘‘સંસારવાસો દુક્ખ’’ન્તિ ઞત્વા નિબ્બાનાધિગમે માનસં બન્ધિત્વા નિબ્બાનગામિનિં પટિપદં સન્ધાય સાસનાવતિણ્ણેન સિક્ખાકામેન કુલપુત્તેન સેવિતક્ખણેયેવ જીવિતહરણસમત્થવિસમિસ્સપૂતિમુત્તં ‘‘વિઞ્ઞત્તી’’તિઆદિ. તત્થ વિઞ્ઞત્તિ યાચના. અનુપ્પદાનન્તિ પિણ્ડપટિપિણ્ડદાનં. વેજ્જકમ્મં વુત્તનયમેવ. અનેસનં નામ અપ્પિચ્છતાય અનનુરૂપેન પયોગેન પચ્ચયપરિયેસનં.
પારિભટ્યતા નામ ઇસ્સરે સેવિતું પરિવારેત્વા તેસં ચિત્તરુચિતં વિલપન્તાનં પરિભટાનં સેવકજનાનં વિય લાભત્થિકસ્સ ભિક્ખુનો પચ્ચયદાયકેસુ પવત્તીતિ વેદિતબ્બો. પરિ સમન્તતો ભટતિ સેવતીતિ પરિભટો, ઇસ્સરજનાનં સમીપાવચરો સેવકજનો, પરિભટો વિયાતિ પરિભટો, ભિક્ખુ, પરિભટસ્સ કમ્મં પારિભટ્યં, તસ્સ ભાવો પારિભટ્યતા. અથ વા પરિભટતિ ધાતિ વિય કુલદારકે અઙ્કે કરણાદિવસેન ધારેતીતિ પરિભટો, પરિભટસ્સ કમ્મં પારિભટ્યં, તસ્સ ભાવો પારિભટ્યતાતિ લાભાસાય ભિક્ખુનો કુલદારકેસુ અનનુલોમિકા પવત્તિ વુચ્ચતિ.
મુગ્ગસૂપતા નામ પક્કમુગ્ગા વિય પક્કાપક્કબીજમિસ્સા લાભાસાય દાયકાનં ચિત્તારાધનત્થાય સચ્ચાલીકમિસ્સકતા. યથા મુગ્ગેસુ પચ્ચમાનેસુ કોચિદેવ ન પચ્ચતિ, બહવો પચ્ચન્તિ, એવમેવ યસ્સ દાયકેહિ સદ્ધિં કથેન્તસ્સ કિઞ્ચિદેવ સચ્ચં હોતિ, અસચ્ચમેવ બહુકં હોતિ, અયં વુચ્ચતિ મુગ્ગસૂપસદિસત્તા ‘‘મુગ્ગસૂપો’’તિ, તસ્સ કમ્મં મુગ્ગસૂપં, તસ્સ ભાવો મુગ્ગસૂપતા. વત્થુવિજ્જકં નામ કૂપવત્થુગેહવત્થુઆદીનં આચિક્ખનં. વત્થુવિજ્જાયકાનં કતં વત્થુવિજ્જકં.
૫૦૨. જઙ્ઘપેસનિયં, દૂતકમ્મઞ્ચ વુત્તનયમેવ. કુલદૂસનન્તિ વુત્તાવસેસં. અભૂતારોચનઞ્ચ વુત્તનયમેવ. બુદ્ધપટિકુટ્ઠન્તિ વિવજ્જયેતિ વિસમિવ, ગૂથમુત્તં વિય ચ આરકા પરિવજ્જેય્યાતિ અત્થો. ‘‘સિક્ખાકામો કુલપુત્તો’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ.
૫૦૩. પટિનિસ્સજ્જતોપિ તન્તિ સમનુભાસનકમ્મતો પુબ્બે વા ઞત્તિચતુત્થાસુ કમ્મવાચાસુ અન્તકમ્મવાચાય ય્ય-કારં અપ્પત્તાય વા કુલદૂસનકમ્મં પજહન્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. સઙ્ઘભેદસમન્તિ પઠમસઙ્ઘભેદેન સમન્તિ.
કુલદૂસનકથાવણ્ણના.
૫૦૪. ‘‘જાન’’ન્તિ ઇમસ્સ ‘‘ભિક્ખુના’’તિ એતસ્સ વિસેસનત્તા જાનતાતિ ગહેતબ્બં. પાળિયા લિખિતે સીહળગણ્ઠિપદે પન એવરૂપં આપત્તિં આપન્નોસ્મીતિ ઞત્વાતિ અત્થો વુત્તો. યાવતીહન્તિ યત્તકાનિ અહાનિ, ‘‘છાદિતા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો, છાદનકિરિયાઅચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. છાદિતાતિ ‘‘અહં ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નો’’તિ સબ્રહ્મચારીનં અનારોચનદિવસેન આપત્તીતિ સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિ. અકામાતિ અરુચિયાવ સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જિત્વા અકતપટિકમ્મસ્સ સગ્ગમોક્ખાનં અન્તરાયકરત્તાતિ અધિપ્પાયો. પરિવત્થબ્બન્તિ પરિવાસં સમાદાય વત્થબ્બં. કિત્તકં કાલન્તિ આહ ‘‘તાવતીહ’’ન્તિ, તત્તકાનિ અહાનીતિ વુત્તં હોતિ. આપજ્જિત્વા યત્તકાનિ અહાનિ પટિચ્છાદેતિ, તત્તકાનેવ અહાનીતિ અત્થો.
૫૦૫-૬. આપત્તિ કિત્તકેન પટિચ્છન્ના હોતીતિ આહ ‘‘આપત્તિ ચા’’તિઆદિ. તત્થ આપત્તિ ચાતિ સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિ ચ. અનુક્ખિત્તો ચાતિ ઉક્ખેપનીયકમ્મેન સયં અનિસ્સારિતો પહૂ ચાતિ સયં સબ્રહ્મચારીનં સન્તિકં ગન્ત્વા આરોચેતું પહોતિ ચ. અનન્તરાયિકો ચાતિ ગમનવિબન્ધકેન રાજચોરાદિઅન્તરાયેન વિરહિતો ચ. ચતુસ્વ પીતિ એત્થ ‘‘એતેસૂ’’તિ સેસો, એતેસુ ચતૂસૂતિ અત્થો. તંસઞ્ઞીતિ આપત્તિસઞ્ઞી અનુક્ખિત્તસઞ્ઞી પહુસઞ્ઞી અનન્તરાયિકસઞ્ઞીતિ વુત્તં હોતિ. તસ્સ એવંસઞ્ઞિનો ઇમેસુ ચતૂસુ તથાસઞ્ઞિનો પુગ્ગલસ્સ. છાદેતુકામતાતિ આચરિયાદીસુ ગારવેન વા ગરહાદિભયા વા ‘‘ન આરોચેસ્સામી’’તિ પટિચ્છાદેતુકામતા ચ. છાદનન્તિ તથા ચિન્તેત્વા ‘‘અહં ઇત્થન્નામં આપન્નો’’તિ અવત્વા પટિચ્છાદનઞ્ચાતિ ઇમેહિ દસહિ અઙ્ગેહિ. ‘‘ભિક્ખુના’’તિ કત્તુનિદ્દેસત્તા છન્નાતિ એત્થ છાદિતાતિ અત્થો. કાલવિધિં દસ્સેતિ ‘‘અરુણુગ્ગમનેના’’તિ, આપત્તિઆપન્નદિવસં ખેપેત્વા અરુણુટ્ઠાનેન સદ્ધિં છન્ના હોતીતિ અત્થો.
દ્વેભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫૦૭. એવં પટિચ્છન્નસઙ્ઘાદિસેસપટિકમ્મત્થં ‘‘અકામા પરિવત્થબ્બ’’ન્તિ વિહિતસ્સ પરિવાસસ્સ કો ભેદો, કો પવત્તિક્કમોતિ આહ ‘‘તિવિધો’’તિઆદિ. સો પરિવાસો તિવિધો દીપિતોતિ સમ્બન્ધો. કેનાતિ આહ ‘‘તિવિધાપેતચેતસા’’તિ. ‘‘તિસ્સો વિધા, સેય્યોહમસ્મીતિ વિધા, સદિસોહમસ્મીતિ વિધા, હીનોહમસ્મીતિ વિધા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૦૫) વુત્તવિધાય માનનામધેય્યતો તિવિધમાનતો અપગતચિત્તેન સમ્માસમ્બુદ્ધેનાતિ અત્થો.
પટિચ્છન્ના આપત્તિ એતસ્સાતિ પટિચ્છન્નો. અરિસાદીનં આગતિગણત્તા તત્થ પક્ખિપનેન અ-કારપચ્ચયો દટ્ઠબ્બો. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘પટિચ્છન્નાય દાતબ્બો’’તિઆદિ.
સુદ્ધન્તોતિ પાળિગણ્ઠિપદે વુત્તત્તા ઉપસમ્પદાકાલસઙ્ખાતો સુદ્ધો પુબ્બન્તો, આરોચિતકાલસઙ્ખાતો સુદ્ધો અપરન્તો ચ પરિવાસસમાદાનકાલે વા પરિવસનકાલે વા ઉપપરિક્ખિત્વા દિટ્ઠા સુદ્ધા અન્તા અનાપત્તિકાલસઙ્ખાતા ઉભો કોટિયો અસ્સાતિ કત્વા સુદ્ધન્તનામકો પરિવાસો ચ. એત્થ ચ ભેદાદિં વક્ખતિ.
સમ્મા દિવસાદીનં ઓધાનં પક્ખેપો યત્થ સો સમોધાનો, પરિવાસો. દિવસેસુ દિવસે વા આપત્તીસુ આપત્તિયો વા સબ્બા નાનાવત્થુકા આપત્તિયો એકતો કત્વા ઓધાય દાતબ્બપરિવાસોતિ અત્થો. એત્થાપિ ભેદાદિં વક્ખતિ.
૫૦૮. તત્રાતિ તેસુ તીસુ પરિવાસેસુ. ‘‘યો’’તિ સેસો. ઇતીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. યો પટિચ્છન્નપરિવાસો, અયન્તિ એવં પકાસિતોતિ યોજના.
૫૦૯-૧૦. પરિવાસદાનકાલે વુચ્ચમાનાય કમ્મવાચાય પધાનલક્ખણં દસ્સેતુમાહ ‘‘વત્થુગોત્તવસેના’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘વત્થૂ’’તિ સુક્કમોચનાદિકો વીતિક્કમો વુચ્ચતિ. અયમેવ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદિકં ગં વાચં સઞ્ઞઞ્ચ તાયતિ રક્ખતીતિ કત્વા ‘‘ગોત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તઞ્હિ સજાતિયસાધારણવિજાતિયવિનિવત્તનવસેન અઞ્ઞત્થ ગન્તું અદત્વા વાચં સદ્દં, તબ્બિસયં સઞ્ઞઞ્ચ રક્ખતિ. ઇદં વત્થુગોત્તદ્વયવાચકં સુક્કવિસ્સટ્ઠિકાયસંસગ્ગવિસેસવચનઞ્ચ ‘‘નાનાવત્થુકા’’તિ સામઞ્ઞવચનઞ્ચાતિ ઇમિના વચનદ્વયેનાતિ વુત્તં હોતિ. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠિં કાયસંસગ્ગ’ન્તિઆદિવચનેનાપિ ‘નાનાવત્થુકાયો’તિઆદિવચનેનાપિ વત્થુચેવ નામાપત્તિવસેન વાતિ એત્થ સઙ્ઘાદિસેસોતિ સજાતિસાધારણનામં, આપત્તીતિ સબ્બસાધારણનામન્તિ દ્વીહિ નામેહિ તંતંવીતિક્કમવસેન આપજ્જિતબ્બતો તદેવ આપત્તીતિ એવમુભિન્નં નામાપત્તીનં વસેન વાતિ અત્થો.
કમ્મવાચા હિ કાતબ્બાતિ ‘‘વત્થુગોત્તવસેનાપી’’તિ એત્થ અપિ-સદ્દો ‘‘નામાપત્તિવસેન વા’’તિ એત્થ સઙ્ઘાદિસેસોતિ સજાતિસાધારણનામં, આપત્તીતિ સબ્બસાધારણનામન્તિ દ્વીહિ નામેહીતિ ઇદં સમુચ્ચિનોતીતિ ઉભયં એકતો યોજેત્વા કમ્મવાચા કાતબ્બાતિ. ‘‘નામાપત્તિવસેન વા-સદ્દેન, ‘‘અહં ભન્તે સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિં એકાહપટિચ્છન્નાયો’તિ એવં નામમત્તવસેન વા યોજના કાતબ્બા’’તિ અટ્ઠકથાય વુત્તવિસેસનિવત્તનત્થમત્તસદ્દવસેન ચ વત્થુગોત્તવિરહિતેન કેવલેન નામાપત્તિમત્તેન પયોજેત્વા કાતબ્બાયેવાતિ વુત્તં હોતિ. કમ્મવાચાય કરણપ્પકારો પન સમુચ્ચયક્ખન્ધકે આગતનયેન આપન્નપુગ્ગલનામેન ચ એકાહપટિચ્છન્નાદિવચનેન ચ યોજેત્વા દટ્ઠબ્બો. તસ્સ દાતબ્બોતિ યોજના. ‘‘પરિવાસો’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ, પટિચ્છન્નાપત્તિકસ્સ પુગ્ગલસ્સ પરિવાસો દાતબ્બોતિ અત્થો.
તેન ચાતિ લદ્ધપરિવાસેન અન્તોસીમાય ઉક્કુટિકં નિસિન્નેન પગ્ગહિતઞ્જલિના ભિક્ખુના ચ. સમાદિયિત્વાતિ એત્થાપિ ‘‘વત્ત’’ન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. ‘‘સમાદાનેપ્યયં નયો’’તિ (વિ॰ વિ॰ ૫૧૪) વક્ખમાનત્તા ‘‘વત્તં સમાદિયામિ, પરિવાસં સમાદિયામી’’તિ ઇમેસં દ્વિન્નં અઞ્ઞતરં વા દ્વયમેવ વા તિક્ખત્તું વત્વા પારિવાસિકક્ખન્ધકે વુત્તવત્તપૂરણત્થં સમાદિયિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. આદિતો સઙ્ઘસ્સ આરોચેતબ્બન્તિ યોજના. તથા સઙ્ઘસ્સ ‘‘અહં ભન્તે એકં આપત્તિં આપજ્જિં સઞ્ચેતનિકં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં એકાહપટિચ્છન્નં, સોહં સઙ્ઘં એકિસ્સા આપત્તિયા સઞ્ચેતનિકાય સુક્કવિસ્સટ્ઠિયા એકાહપટિચ્છન્નાય એકાહપરિવાસં યાચિં, તસ્સ મે સઙ્ઘો એકિસ્સા આપત્તિયા સઞ્ચેતનિકાય સુક્કવિસ્સટ્ઠિયા એકાહપટિચ્છન્નાય એકાહપરિવાસં અદાસિ, સોહં પરિવસામિ, વેદયામાહં ભન્તે, વેદયતીતિ મં સઙ્ઘો ધારેતૂ’’તિ એવં આરોચેતબ્બં.
‘‘ઇમઞ્ચ પનત્થં ગહેત્વા યાય કાયચિ વાચાય આરોચેતું વટ્ટતિયેવા’’તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨) અટ્ઠકથાવચનતો યાય કાયચિ ભાસાયપિ આરોચેતું વટ્ટતિ.
૫૧૧. પુનપ્પુનાગતાનન્તિ એત્થ ‘‘ભિક્ખૂન’’ન્તિ સેસો. પુબ્બે આરોચનટ્ઠાનં અસમ્પત્તાનં આગન્તુકાનં ભિક્ખૂનમ્પિ. આરોચેન્તોવાતિ એકસ્સ આરોચને સો ચે વુડ્ઢતરો હોતિ, ‘‘ભન્તે’’તિ વત્વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વત્વા, નવકો ચે, ‘‘આવુસો’’તિ વત્વા અવસાને ‘‘મં આયસ્મા ધારેતૂ’’તિ, દ્વે ચે હોન્તિ, ‘‘મં આયસ્મન્તા ધારેન્તૂ’’તિ, તયો ચે, ‘‘મં આયસ્મન્તો ધારેન્તૂ’’તિ વત્વા આરોચેન્તોવ. રત્તિયા છેદં અકત્વાતિ ‘‘પકતત્તેન ભિક્ખુના સદ્ધિં એકચ્છન્ને’’તિઆદિના (ચૂળવ॰ ૮૧) નયેન વુત્તએકસેનાસને પકતત્તેન ભિક્ખુના સદ્ધિં અરુણુટ્ઠાપનવસેન વત્તભેદં અકત્વા વા પારિવાસિકક્ખન્ધકે પારિવાસિકસ્સ પઞ્ઞત્તવત્તતો એકમ્પિ અહાપેત્વા ચ. સદા વસેતિ પરિવાસં વસિતું
૫૧૨. તત્થ પરિવાસો વિસોધેતું ન સક્કા ચેતિ તસ્સ વિહારસ્સ મહન્તત્તા આગતે આગન્તુકભિક્ખૂ પરિયેસિત્વા આરોચેન્તેન રત્તિચ્છેદં અકત્વા પરિવાસં સોધેતું ન સક્કા ચે હોતિ. તં વત્તં નિક્ખિપિત્વાનાતિ તથા સમાદિન્નં વત્તં ઉપરિ વક્ખમાનનયેન નિક્ખિપિત્વા.
૫૧૩. કત્થ નિક્ખિપેય્યાતિ આહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. તત્થેવ સઙ્ઘમજ્ઝે વાતિ અત્તનો યસ્મિં વત્તં સમાદિન્નં, તસ્મિંયેવ સઙ્ઘમજ્ઝે વા. પુગ્ગલે વાતિ ભિક્ખૂસુ ઉટ્ઠાય તત્થ તત્થ ગતેસુ અન્તોસીમાયયેવ ઓહીને એકભિક્ખુમ્હિ વા અસતિયા બહિસીમં ગતેન સરિતક્ખણે અત્તના સદ્ધિં ગચ્છન્તે તસ્સાયેવ પરિસાય પરિવાસદાને સમ્મુખીભૂતે પુગ્ગલે વા આગન્તુકભિક્ખુ ચે, તસ્સ વા સન્તિકે આરોચેત્વા વત્તં નિક્ખિપિતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. કથં નિક્ખિપે’તિ આહ ‘‘નિક્ખિપામી’’તિઆદિ. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘નિક્ખિપામી’’તિ એતં પચ્ચામસતિ. તં વત્તન્તિ અત્તના સમાદિન્નં તં વત્તં.
૫૧૪. અયં નયોતિ ‘‘એકપદેનાપિ દ્વીહિ પદેહિ વા પના’’તિ એવં અનન્તરોદિતનયો.
૫૧૫-૨૦. પકતત્તોતિ વુચ્ચતીતિ સગ્ગમોક્ખાવરણાભાવેન પકતો પુબ્બસરૂપેનેવ ઠિતો અત્તા એતસ્સાતિ ‘‘પકતત્તો’’તિ કથીયતિ. પચ્ચૂસકાલસ્મિન્તિ અરુણતો પુરિમકાલે.
પરિક્ખિત્તવિહારસ્સાતિ એત્થ પાકારાદીહિ પરિક્ખિત્તં એકમ્પિ સેનાસનં વિહરન્તિ અસ્મિન્તિ કત્વા તથા વુચ્ચતિ. દ્વે ‘‘પરિક્ખેપતો બહી’’તિ, ‘‘અપરિક્ખિત્તતો પરિક્ખેપારહટ્ઠાના બહી’’તિ ચ.
પરિક્ખેપારહટ્ઠાનં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૩૧) ધુતઙ્ગનિદ્દેસે ‘‘મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં પન વિહારસ્સાપિ ગામસ્સેવ ઉપચારં નીહરિત્વા ઉભિન્નં લેડ્ડુપાતાનં અબ્ભન્તરા મિનિતબ્બ’ન્તિ વુત્તં. ઇદમેત્થપમાણ’’ન્તિ વુત્તત્તા અપરિક્ખિત્તસ્સ પઠમલેડ્ડુપાતં હોતિ, ગામે વુત્તેન વિધિના વિહારપરિયન્તે ઠિતભત્તસાલગિલાનસાલાદિસેનાસને ચે પરિક્ખેપો અત્થિ, તત્થ વા, નત્થિ ચે, નિબ્બકોસસ્સ ઉદકપાતટ્ઠાને ઠિતેન માતુગામેન છડ્ડિતભાજનધોવનોદકપતનટ્ઠાને વા સેનાસનતો દૂરે ચેતિયઙ્ગણે, બોધિયઙ્ગણે વા ઠત્વા બલમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ હત્થં પસારેત્વા અત્તનો બલપ્પમાણેન ખિત્તસ્સ મુટ્ઠિયા ગહિતપાસાણસ્સ પતનટ્ઠાનં વિહારૂપચારો નામ, તદેવ પાકારાદીહિ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનં નામ. તત્થ ઠત્વા તથેવ ખિત્તસ્સ પાસાણસ્સ પતનટ્ઠાનં એકો લેડ્ડુપાતો, તત્થાપિ ઠત્વા તથેવ ખિત્તસ્સ પાસાણસ્સ પતનટ્ઠાનં એકો લેડ્ડુપાતોતિ એવં દ્વે લેડ્ડુપાતા ગહેતબ્બા.
મગ્ગતો ઓક્કમિત્વાતિ મગ્ગતો અપસક્કિત્વા. ગુમ્બેનાતિ રુક્ખગહનેન વા લતાગહનેન વા. વતિયાતિ કણ્ટકસાખાદીહિ કતાય વતિયા.
વત્તમાદાયાતિ પુબ્બે વુત્તનયેન વત્તં સમાદિયિત્વા. આરોચેત્વાતિ યથાવુત્તનયેન આરોચેત્વા.
નિક્ખિપિત્વાતિ પુબ્બે વુત્તનયેન વત્તં નિક્ખિપિત્વા. ભિક્ખૂતિ અત્તના સદ્ધિં હત્થપાસદાનત્થાય આગતો ભિક્ખુ. યસ્સ કસ્સચીતિ એત્થ ‘‘સન્તિકે’’તિ સેસો.
આરોચેત્વા વાતિ અત્તનો નવકતરો ચે, ‘‘આવુસો’’તિ, વુડ્ઢો ચે, ‘‘ભન્તે’’તિ વત્વા યથાવુત્તનયેનેવ આરોચેત્વા. સેસન્તિ અવસેસવિનિચ્છયં. સમુચ્ચયસ્સાતિ ચૂળવગ્ગાગતસ્સ તતિયસમુચ્ચયક્ખન્ધકસ્સ. અટ્ઠકથાયચાતિ ‘‘સચે અઞ્ઞો કોચિ ભિક્ખુ કેનચિદેવ કરણીયેના’’તિઆદિના (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨) અટ્ઠકથાગતવિનિચ્છયેનાપિ.
વિભાવયેતિ ‘‘સચે યં ભિક્ખું તત્થ આગતં પસ્સતિ, ભાસમાનસ્સ સદ્દં સુણાતિ, તસ્સ આરોચેતબ્બં. તથા અકરોન્તસ્સ રત્તિચ્છેદો ચ વત્તભેદો ચ હોતિ દુક્કટં આપજ્જતિ. સચે સો દ્વાદસરતનબ્ભન્તરં પત્વા તસ્સ અજાનન્તસ્સેવ પક્કન્તો હોતિ, રત્તિચ્છેદોવ હોતિ, ન વત્તભેદો ખન્ધકે આગતનયેનેવ માનત્તં યાચિતબ્બં. અનિક્ખિત્તવત્તેન ચરિતુકામસ્સ પુન વત્તસમાદાનં કાતબ્બં ન હોતી’’તિ એત્તકો વિસેસો, ઇમં અટ્ઠકથાગતં વિનિચ્છયં પકાસેય્યાતિ વુત્તં હોતીતિ.
પટિચ્છન્નપરિવાસકથાવણ્ણના.
૫૨૧. ન જાનતીતિ એત્થ છન્દવસેન રસ્સો કતો. આપત્તીનઞ્ચ રત્તીનં, પરિચ્છેદં ન જાનતીતિ બહૂ સઙ્ઘાદિસેસે આપજ્જિત્વાપિ ‘‘એત્તકાહં આપત્તિયો આપન્નો’’તિ અત્તનો આપન્નસઙ્ઘાદિસેસાપત્તીનં પરિચ્છેદં
૫૨૨. ઇદાનિ તસ્સ પભેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘એસેવા’’તિઆદિ. પરિસુદ્ધેહીતિ સકલસંકિલેસપ્પહાનેન પરિસુદ્ધસન્તાનેહિ ઉપાલિત્થેરાદિપુબ્બાચરિયેહિ. એસોવ સુદ્ધન્તોતિ એસો યથાવુત્તસરૂપો સુદ્ધન્તપરિવાસો. ચૂળસુદ્ધન્તનામો ચાતિ ‘‘યો ઉપસમ્પદતો પટ્ઠાય અનુલોમક્કમેન વા’’તિઆદિના (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨) અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન ઉપસમ્પદમાળકતો પટ્ઠાય અનુલોમવસેન વા આરોચિતદિવસતો પટ્ઠાય પટિલોમવસેન વા સરન્તે ‘‘કિત્તકાનિ દિવસાનિ પરિસુદ્ધોતિ સરસી’’તિ વિનયધરેહિ પુચ્છિતે ‘‘એત્તકં કાલં પરિસુદ્ધોસ્મી’’તિ વુત્તવતો તેન વુત્તસુદ્ધદિનાનિ પરિયન્તં કત્વા દિન્નો યાવ ઉપસમ્પન્નદિવસો, તાવ બહુદિવસેસુ નેતબ્બં મહાસુદ્ધન્તં સન્ધાય ઇતરદિનાનં પૂરેતબ્બત્તા ચૂળસુદ્ધન્તો નામાતિ વુત્તં હોતિ.
‘‘અયઞ્હિ સુદ્ધન્તપરિવાસો નામ ઉદ્ધમ્પિ આરોહતિ, હેટ્ઠાપિ ઓરોહતિ, ઇદમસ્સ લક્ખણ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨) વુત્તત્તા ઇમં પરિવાસં પરિવસનતો પચ્છા દિવસં સરન્તો પરિકપ્પેત્વા યોજેત્વા ગહિતદિવસતો વડ્ઢેતિ વા હાપેતિ વા, ઉભયત્થાપિ ‘‘પુન પરિવાસદાનકિચ્ચં નત્થી’’તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨) વચનતો પુબ્બે દિન્નપરિવાસોયેવ પમાણં અટ્ઠકથાગતનયો વેદિતબ્બો.
મહાસુદ્ધન્તનામકોતિ અટ્ઠકથાયં નિદ્દિટ્ઠસરૂપો મહાસુદ્ધન્તો નામ. ‘‘અયં ઉદ્ધં નારોહતિ, હેટ્ઠા પન ઓરોહતી’’તિ વુત્તત્તા અયં પરિવાસો યાવ ઉપસમ્પન્નદિવસો, તાવ પૂરેતબ્બતો તતો ઉદ્ધં નારોહતિ. અન્તરાળે અત્તનો સુદ્ધકાલં પરિકપ્પેત્વા સરતિ ચે, તતો પટ્ઠાય નિવત્તનતો દિવસહાનં પન હોતેવ.
૫૨૩. ‘‘અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપન્નો હોતિ, સો આપત્તિપરિયન્તં ન જાનાતિ, રત્તિપરિયન્તં ન જાનાતી’’તિ (ચૂળવ॰ ૧૫૬) આગતવત્થુમ્હિ ઇમસ્સ પરિવાસસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા તં વત્થું સઙ્ગહેતું ‘‘આપત્તીનં ચા’’તિઆદિં વત્વાપિ ‘‘આપત્તિપરિયન્તં પન ‘એત્તકા અહં આપત્તિયો આપન્નો’તિ જાનાતુ વા મા વા, અકારણમેત’’ન્તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨) પટિસેધેત્વા અટ્ઠકથાયં પધાનભાવેન વુત્તરત્તિપરિયન્તસ્સ અપરિજાનનમત્તમેવ પમાણન્તિ દસ્સેતુમાહ ‘‘દુવિધોપી’’તિઆદિ. દુવિધોપિ અયં સુદ્ધન્તપરિવાસો એકચ્ચં રત્તિપરિચ્છેદં, સકલં વા રત્તિપરિચ્છેદં અજાનતો વા વિમતિસ્સ વા દાતબ્બોતિ યોજના.
સુદ્ધન્તપરિવાસકથાવણ્ણના.
૫૨૪. ઇતરોપિ સો સમોધાનપરિવાસો તિધા મતોતિ યોજના. ધાતુસદ્દાનં અનેકત્થત્તા ‘‘ઓધાન’’ન્તિ મક્ખનં વુચ્ચતિ. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ઓધુનિત્વા ‘‘સમોધાન’’ન્તિ પક્ખેપો વુચ્ચતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સમોદહિત્વા’’તિ. ઓધાનઞ્ચ સમોધાનઞ્ચ ઓધાનસમોધાનં, તં યત્થ સો પરિવાસો ‘‘ઓધાનસમોધાનો’’તિ વેદિતબ્બો. અરિસાદિગણે અન્તોગધત્તા હેત્થ, ઉપરિ ચ એવરૂપે ઠાને અ-કારપચ્ચયો દટ્ઠબ્બો અટ્ઠકથાયં ‘‘પરિવુત્થદિવસે ઓધુનિત્વા મક્ખેત્વા પુરિમાય આપત્તિયા મૂલદિવસપરિચ્છેદે પચ્છા આપન્નં આપત્તિં સમોદહિત્વા’’તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨).
અગ્ઘપુબ્બકો મિસ્સકપુબ્બકો સમોધાનપરિવાસોતિ યોજના, અગ્ઘસમોધાનપરિવાસો મિસ્સકસમોધાનપરિવાસોતિ વુત્તં હોતિ. અગ્ઘો ચ મિસ્સકો ચ અગ્ઘમિસ્સકા, તે પુબ્બકા એતસ્સાતિ અગ્ઘમિસ્સકપુબ્બકો, સમોધાનો. અગ્ઘેન સમોધાનં અગ્ઘસમોધાનં, તં યત્થ સો અગ્ઘસમોધાનો, આપન્નાસુ બહૂસુ સબ્બચિરપટિચ્છન્નાપત્તીનં દિવસગણનગ્ઘેનેવ પચ્છા આપન્નઆપત્તીનં પક્ખેપયુત્તપરિવાસોતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અગ્ઘસમોધાનો નામ સમ્બહુલાસુ આપત્તીસુ યા એકા વા દ્વે વા તિસ્સો વા સમ્બહુલા વા આપત્તિયો સબ્બચિરપટિચ્છન્નાયો, તાસં અગ્ઘેન સમોધાય તાસં રત્તિપરિચ્છેદવસેન અવસેસાનં ઊનતરપટિચ્છન્નાનં આપત્તીનં પરિવાસો દિય્યતિ, અયં વુચ્ચતિ અગ્ઘસમોધાનો’’તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨). મિસ્સકાનં નાનાવત્થુકાનં આપત્તીનં સમોધાનં મિસ્સકસમોધાનં, તં યત્થ સો પરિવાસો મિસ્સકસમોધાનો. મિસ્સકાનં નાનાવત્થુકાનં આપત્તીનં એકતો પક્ખેપયુત્તો પરિવાસોતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘મિસ્સકસમોધાનો
૫૨૫-૭. એવં તિવિધે સમોધાનપરિવાસે પઠમપરિવાસસ્સ વિસેસનભૂતતાય અવયવાનં દ્વિન્નં ઓધાનસમોધાનસદ્દાનં અત્થાનુવાદેન તદુભયઓધાનસમોધાનસરૂપં વિધાતુમાહ ‘‘આપજ્જિત્વા…પે॰… પકાસિતો’’તિ. તત્થ પઠમસ્સ ઓધાન-સદ્દસઙ્ખાતસ્સ અવયવસ્સ અત્થસરૂપાનુવાદમાહ ‘‘આપજ્જિત્વા…પે॰… પદીયતે’’તિ. દુતિયાવયવસઙ્ખાતસમોધાન-સદ્દસ્સ અત્થસરૂપાનુવાદમાહ ‘‘પુરિમાપત્તિયા…પે॰… ભિક્ખુનો’’તિ. તેનેવ ઉભયત્થાનુવાદે ‘‘ભિક્ખુનો’’તિ પદદ્વયસ્સ, ‘‘પદીયતે દાતબ્બો’’તિ કિરિયાપદદ્વયસ્સ ચ વિસું વિસું ગહિતત્તા પુનરુત્તિદોસાભાવો વેદિતબ્બો. એવં અવયવત્થાનુવાદેન વિધાતબ્બસમુદાયં દસ્સેતુમાહ ‘‘એસોધાનસમોધાનપરિવાસો પકાસિતો’’તિ. એત્થ છાદેન્તસ્સ હીતિ હિ-સદ્દો હેતુમ્હિ. એસોધાનસમોધાનોતિ એત્થ એત-સદ્દસમ્બન્ધેન ‘‘યો’’તિ લબ્ભતિ.
તત્રાયં
તત્થ અન્તરાપત્તિં આપજ્જિત્વાતિ પટિચ્છન્નાપત્તિયા પરિવસન્તો વા માનત્તારહો વા માનત્તં ચરન્તો વા અબ્ભાનારહો વા હુત્વા કદાચિ અઞ્ઞં સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિં આપજ્જિત્વા. છાદેન્તસ્સાતિ પઠમં આપન્નાપત્તિયાપટિચ્છાદિતકાલેન સમં વા ઊનં વા કાલં પટિચ્છાદેન્તસ્સ. ‘‘મૂલાયપટિકસ્સનેન તે પરિવુત્થદિવસે ચ માનત્તચિણ્ણદિવસે અટ્ઠકથાવચનતો એત્થ ‘‘પરિવુત્થે’’તિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘માનત્તચિણ્ણે ચા’’તિ ગહેતબ્બં. ઓધુનિત્વાતિ ચ મૂલાયપટિકસ્સનવસેન મક્ખેત્વા, અદિવસે કત્વાતિ અધિપ્પાયો.
યો યસ્મા પદીયતે, સો પરિવાસો સટ્ઠિવસ્સાનિ પરિવસિત્વા માનત્તારહો હુત્વાપિ અન્તરાપત્તિં આપજ્જિત્વા એકાહમ્પિ પટિચ્છાદિતે મૂલાયપટિકસ્સનેન તે દિવસે સબ્બે મક્ખેત્વા તાનેવ સટ્ઠિવસ્સાનિ પુનપિ યસ્મા પદીયતેતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સટ્ઠિવસ્સાનિ પરિવસિત્વા માનત્તારહો હુત્વાપિ હિ એકદિવસં અન્તરાપત્તિં પટિચ્છાદેત્વા પુનપિ સટ્ઠિવસ્સાનિ પરિવાસારહો હોતી’’તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨).
પુરિમાપત્તિયાતિ તેન આપન્નાસુ સમ્બહુલાસુ આપત્તીસુ સબ્બાપત્તીનં પુરેતરમેવ પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા. મૂલદિવસેતિ પઠમં વીતિક્કમદિવસે. વિનિચ્છિતેતિ ‘‘અસુકસંવચ્છરે અસુકમાસે અસુકદિવસે’’તિ નિયમિતે. સમોધાય પક્ખિપિત્વા દાતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. વિધાનતો યાચમાનસ્સાતિ વિધાનતો સઙ્ઘેન દાતબ્બોતિ યોજેતબ્બં, સમુચ્ચયક્ખન્ધકે વુત્તેન વિધિના યાચમાનસ્સ તત્થેવ વુત્તવિધિના સઙ્ઘેન દાતબ્બોતિ અત્થો. ‘‘એસો ઓધાનસમોધાનપરિવાસો’’તિ પદચ્છેદો.
૫૨૮-૯. તથા વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો. તાસં અગ્ઘવસેન હીતિ હિ-સદ્દો હેતુમ્હિ. ‘‘સોતિ તંસદ્દસમ્બન્ધેન ‘‘યો’’તિ લબ્ભતિ. તત્રાયં યોજના – સમ્બહુલા…પે॰… તાસં અગ્ઘવસેન તતો ઊનપટિચ્છન્નાનં આપત્તીનં
તત્થ સમ્બહુલાસૂતિ યાસં આપત્તીનં પરિવસિતુકામો, તાસુ સમ્બહુલાસુ આપત્તીસુ, નિદ્ધારણે ભુમ્મં. ‘‘એકા વા’’તિઆદિ નિદ્ધારિયનિદ્દેસો. તાસં આપત્તીનં. અગ્ઘવસેનાતિ ગણનવસેન, રત્તિપરિચ્છેદવસેનાતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘તાસં રત્તિપરિચ્છેદવસેના’’તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨). ‘‘પદાતબ્બો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. તતોતિ ચિરપટિચ્છન્નાપત્તિતો. ઊનપટિચ્છન્નાનં આપત્તીનન્તિ એત્થ ઉપયોગત્થે સામિવચનં, ઊનપટિચ્છન્નાયો આપત્તિયો સમોધાયાતિ વુત્તં હોતિ.
૫૩૦. નાના સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદીનિ વત્થૂનિ યાસં તા નાનાવત્થુકા, નાનાવત્થુકા સઞ્ઞા યાસં આપત્તીનં તા નાનાવત્થુકસઞ્ઞાયો. સબ્બાતિ એત્થ ‘‘યા’’તિ સેસો, સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદિકુલદૂસનાવસાના યા સબ્બા તેરસ સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયોતિ અત્થો. તા સબ્બાતિ એત્થ પિ-સદ્દો વત્તબ્બો. દાતબ્બોતિ એત્થ ‘‘પરિવાસો’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તા સબ્બાપિ એકતો કત્વા દાતબ્બો પરિવાસોતિ યોજના. તસ્સ તેરસ સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિયોપિ એકતો કત્વાતિ અત્થો. ‘‘અહં ભન્તે સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિં એકં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં…પે॰… એકં કુલદૂસકં, સોહં ભન્તે સઙ્ઘં તાસં આપત્તીનં સમોધાનપરિવાસં યાચામી’’તિ તિક્ખત્તું યાચનાય ચ તદનુરૂપાય ઞત્તિયા ચ કમ્મવાચાસુ ચ નામં મિસ્સકો મતો ‘‘મિસ્સકસમોધાનપરિવાસો’’તિ ઞાતો. દ્વે, તિસ્સો, ચતસ્સો, અતિરેકા ચ આપન્નસ્સાપિ પરિવાસં દેન્તેન ઇમિના નિયામેન વત્થું, નામં વિસેસેત્વા ગહેતબ્બં.
સમોધાનપરિવાસકથાવણ્ણના.
૫૩૧. પરિવુત્થપરિવાસસ્સાતિ તિવિધે પરિવાસે અઞ્ઞતરસ્સ વસેન પરિવુત્થપરિવાસસ્સ. ઉત્તરિ છ રત્તિયોતિ પરિવાસતો ઉત્તરિ છ રત્તિયો, છ દિવસેતિ વુત્તં હોતિ, ‘‘ચરિતુ’’ન્તિ સેસો, ચરણકિરિયાય અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. માનત્તં દેય્યન્તિ યોજના, ‘‘સઙ્ઘેના’’તિ સામત્થિયા સમુચ્ચયક્ખન્ધકે વુત્તનયેન યોજેત્વા છારત્તઞ્ચ દાતબ્બો, ભિક્ખુમાનનવિધિ ભિક્ખુસ્સ દાતબ્બોતિ અત્થો.
‘‘પરિવુત્થપરિવાસસ્સા’’તિ ઇમિના પટિચ્છન્નમાનત્તં પકતં, તત્થ પભેદે અસતિ કસ્મા ‘‘પટિચ્છન્નાપટિચ્છન્નવસા દુવે’’તિ વુત્તન્તિ? પકતભેદમનપેક્ખિત્વા છારત્તમાનત્તે લબ્ભમાનવિસયભેદં દસ્સેતું વુત્તં. એવઞ્હિ સતિ સમોધાનમાનત્તે ચ ‘‘છારત્તં માનત્તં દેતૂ’’તિ (ચૂળવ॰ ૧૨૮) પાળિયં વુત્તત્તા તમ્પિ ગહેત્વા ‘‘તિધા’’તિ કસ્મા ન વુત્તન્તિ? તમ્પિ પટિચ્છન્નાપત્તિયા પરિવુત્થપરિવાસસ્સેવ દાતબ્બમાનત્તન્તિ પટિચ્છન્નમાનત્તવચનેનેવ સઙ્ગહિતત્તા વિસું ન વુત્તં. તેનેવ ચતુબ્બિધે માનત્તે ઇમેહિ દ્વીહિ વિના દસ્સેતબ્બેસુ દ્વીસુ માનત્તેસુ પક્ખમાનત્તમત્તં ‘‘છાદેન્તિયા’’તિઆદિગાથાય દસ્સેત્વા સમોધાનમાનત્તં વિસું ન દસ્સિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.
૫૩૪-૬. વિનિદ્દિટ્ઠપ્પકારન્તિ ‘‘પરિક્ખિત્તવિહારસ્સા’’તિઆદિના યથાવુત્તગાથાદ્વયેન નિદ્દિટ્ઠપ્પકારં. આદિયિત્વાન તં તેસન્તિ એત્થ ‘‘સન્તિકે’’તિ વક્ખમાનતો લબ્ભતિ. તેસં ચતુન્નં સમ્મુખા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા તં વત્તં સમાદિયિત્વાતિ અત્થો. ‘‘તં તેસં સન્તિકે’’તિ ઇદં ‘‘આરોચેત્વા’’તિ ઇમિનાપિ યુજ્જતિ. તેસમેવ સમ્મુખા નિસિન્નેન ‘‘અહં ભન્તે એકં આપત્તિં આપજ્જિં સઞ્ચેતનિકં સુક્કવિસ્સટ્ઠિ’’ન્તિઆદિના નયેન સમુચ્ચયક્ખન્ધકાગતં આરોચનં કત્વા. ઇમિના અન્તોઅરુણે દિટ્ઠાનં અઞ્ઞેસમ્પિ આરોચનં ઉપલક્ખિતં.
નિક્ખિપે સન્તિકે તેસં વત્તન્તિ એત્થ ‘‘અરુણે ઉટ્ઠિતે’’તિ અજ્ઝાહરિતબ્બં. અરુણે ઉગ્ગતે તેસં ભિક્ખૂનં સમ્મુખા યથાવુત્તનયેનેવ નિસીદિત્વા ‘‘વત્તં નિક્ખિપામિ, માનત્તં નિક્ખિપામી’’તિ ઇમેસુ દ્વીસુ એકં વા દ્વયમેવ વા વત્વા વત્તં નિક્ખિપે.
૫૩૭. તસ્સ માનત્તસ્સ. રત્તિચ્છેદાદિકોતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન વત્તભેદો ગહિતો. અટ્ઠકથાવસેન પાળિવસેનાતિ યોજના.
૫૩૮. વીસતિયા વીસતિવગ્ગો, સો એવ વીસતિવગ્ગિકો. અબ્ભેય્યાતિ ઓસારેય્ય, અબ્ભન્તરં કરેય્યાતિ અત્થો. વિધિનાતિ સમુચ્ચયક્ખન્ધકાગતક્કમેન. અબ્ભિતોતિ સંવાસેન અન્તો કતો, પકતત્તોતિ પકતિસભાવો, આપત્તિં અનાપન્નકાલસદિસો હોતીતિ અત્થો.
૫૩૯. આપત્તિં છાદેન્તિયા ભિક્ખુનિયાતિ યોજના, ‘‘આપજ્જિત્વા’’તિ સેસો, આપત્તિં આપજ્જિત્વા ‘‘આપત્તિ ચા’’તિઆદિના (વિ॰ વિ॰ ૫૦૫) નયેન પુબ્બે દસ્સિતેહિ દસહિ અઙ્ગેહિ પટિચ્છાદેન્તિયા ભિક્ખુનિયા અત્તનો આપત્તિં છાદેન્તિયા ભિક્ખુનિયા. ન ચ આપત્તીતિ એત્થ ‘‘અત્તનો’’તિ ઇમિના અઞ્ઞિસ્સા ‘‘ભિક્ખુનિયા’’તિ ઇમિના ભિક્ખુસ્સ દુક્કટાપત્તિભાવં દીપેતિ.
૫૪૧. વિરુદ્ધમત્થં નયતિ પજહતીતિ વિનયો, વિનિચ્છયો, તં વિનયપિટકત્થવિનિચ્છયવિસેસવિસયં સમ્મોહસઙ્ખાતં વિરુદ્ધં પચ્ચત્થિકં તદઙ્ગવસેન પજહનતો વિનયનયસઙ્ખાતં તતો એવ અતિબુદ્ધિદીપનં, અતિસયેન બુદ્ધિં દીપેતીતિ અતિબુદ્ધિદીપનં, તં વિનયત્થવિનિચ્છયકં ઞાણપદીપં વિસેસેન જાલેન્તં. વિવિધેહિ નયેહિ યુત્તતાય વિવિધનયયુતં. વિનયનયેતિ વિનયપિટકસ્સ પરસન્તાનપાપને, વિનયવણ્ણનાયન્તિ વુત્તં હોતિ.
ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા
વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય
સઙ્ઘાદિસેસકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.