પાચિત્તિયકથાવણ્ણના
૮૮૯. એવં ‘‘સમ્પજાનમુસાવાદે’’તિઆદિ આરદ્ધં. સમ્પજાનમુસાવાદેતિ અત્તનો વચનસ્સ મુસાભાવં ઞત્વા, અદિટ્ઠં ‘‘દિટ્ઠ’’ન્તિઆદિના નયેન મુસાવાદે સમ્પજાનન્તસ્સ મુસાભણનેતિપિ અત્થો ગહેતબ્બો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘જાનિત્વા જાનન્તસ્સ ચ મુસાભણને’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨). ‘‘મુસાવાદે’’તિ હિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મં, મુસાવાદનિમિત્તન્તિ અત્થો.
દવા ભણન્તસ્સાતિ યોજના. અનુપપરિક્ખિત્વા વેગેન દિટ્ઠમ્પિ ‘‘અદિટ્ઠં મે’’તિ વદન્તસ્સાતિ અત્થો. યથાહ ‘‘દવા ભણતિ નામ સહસા ભણતી’’તિ પદભાજનીઅટ્ઠકથાયં ‘‘સહસા ભણતીતિ અવીમંસિત્વા અનુપધારેત્વા વેગેન દિટ્ઠમ્પિ ‘અદિટ્ઠં મે’તિ ભણતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧). રવા ભણન્તસ્સાતિ ‘‘ચીવર’’ન્તિ વત્તુકામસ્સ ‘‘ચીર’’ન્તિ વચનં વિય મન્દત્તા મોમૂહત્તા ‘‘અઞ્ઞં ભણિસ્સામી’’તિ અઞ્ઞં ભણન્તસ્સ. યથાહ ‘‘રવા ભણતિ નામ ‘અઞ્ઞં ભણિસ્સામી’તિ અઞ્ઞં ભણતી’’તિ.
૮૯૦. અઞ્ઞત્થાતિ ચતુત્થપારાજિકાદીસુ. અત્તના અલદ્ધં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં ‘‘લદ્ધં મયા’’તિ મુસા યસ્સ ભણતિ, તેન તઙ્ખણમેવ સુત્વા તદત્થે ઞાતે પારાજિકસ્સ, અઞ્ઞાતે કાલન્તરેન ઞાતે ચ પરિયાયવચને ચ ઞાતે થુલ્લચ્ચયસ્સ, પરિયાયવચને અવિઞ્ઞાતે દુક્કટસ્સ, દુટ્ઠદોસસિક્ખાપદે પારાજિકં અનાપન્નસ્સ ‘‘આપન્નો’’તિ મુસાભણને સઙ્ઘાદિસેસસ્સ, ઓમસવાદસિક્ખાપદે દુબ્ભાસિતસ્સ ચ વુત્તત્તા આહ ‘‘મુસાવાદસ્સ કારણા પઞ્ચ આપત્તિયો’’તિ. ઇમાય પાચિત્તિયા સદ્ધિં છ આપત્તિક્ખન્ધા હોન્તિ.
સમ્પજાનમુસાવાદકથાવણ્ણના.
૮૯૧-૩. વુત્તેસુ પદભાજને વુત્તેસુ જાતિનામગોત્તકમ્મસિપ્પઆબાધલિઙ્ગકિલેસઆપત્તિઅક્કોસાનં વસેન દસસુ અક્કોસવત્થૂસૂતિ અત્થો પદભાજને ‘‘જાતિ નામ દ્વે જાતિયો હીના ચ જાતિ ઉક્કટ્ઠા ચ જાતી’’તિઆદિ.
તત્થ ચણ્ડાલાદિજાતિ હીના, ખત્તિયબ્રાહ્મણજાતિયો ઉક્કટ્ઠા. નામેસુ અવકણ્ણકજવકણ્ણકાદિનામાનિ દાસનામત્તા હીનાનિ, બુદ્ધરક્ખિતાદિનામાનિ ઉક્કટ્ઠાનિ. કોસિયાદિગોત્તં હીનં, ગોતમાદિગોત્તં ઉક્કટ્ઠં. કમ્મેસુ વડ્ઢકિમણિકારાદિકમ્માનિ હીનાનિ, કસિવાણિજ્જાગોરક્ખકમ્માનિ ઉક્કટ્ઠાનિ. સિપ્પેસુ નળકારકુમ્ભકારાદિસિપ્પં હીનં, મુદ્દાગણનાદિસિપ્પં ઉક્કટ્ઠં. આબાધેસુ સબ્બેપિ આબાધા હીના, અપિચ મધુમેહો પીળાજનકત્તાભાવા ઉક્કટ્ઠો. લિઙ્ગેસુ અતિદીઘતાદયો હીના, નાતિદીઘતાદયો ઉક્કટ્ઠા. સબ્બેપિ કિલેસા હીના. સબ્બાપત્તિયોપિ હીના, અપિચ સોતાપત્તિસમાપત્તિ ઉક્કટ્ઠા. અક્કોસેસુ ‘‘ઓટ્ઠોસિ મેણ્ડોસિ ગોણોસી’’તિઆદિકો હીનો, ‘‘પણ્ડિતોસિ બ્યત્તોસી’’તિઆદિકો ઉક્કટ્ઠો.
અઞ્ઞત્રઞ્ઞાપદેસેનાતિ પરિયાયકથનેન વિના. ઓમસન્તસ્સાતિ વચનપતોદેન ઓવિજ્ઝન્તસ્સ. સમ્બુદ્ધેન પકાસિતાતિ ‘‘ચણ્ડાલોસિ વેનોસિ નેસાદોસિ રથકારોસિ પુક્કુસોસી’તિ ભણતિ, આપત્તિ વાચાય વાચાય પાચિત્તિયસ્સા’’તિ સામં સબ્બધમ્માવબોધતો ‘‘સમ્બુદ્ધો’’તિ પઞ્ઞાતેન ભગવતા દેસિતા.
૮૯૪. તેહેવાતિ તેહીતિ અપેક્ખિત્વા બહુવચનન્તાનિ યોજેતબ્બાનિ. એતેન ‘‘સન્તિ ઇધેકચ્ચે’’તિઆદિદુતિયવારત્થં (પાચિ॰ ૨૬) દસ્સેન્તેન દુક્કટસાધનત્થેન તદેકકારિયં તતિયં યેનૂનવારઞ્ચ ચતુત્થં ન મયન્તિઆદિવારઞ્ચ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સન્તિ ઇધેકચ્ચે’તિ વારે પન પરિહરિત્વા વુત્તભાવેન દુક્કટં. એસેવ નયો ‘યેનૂન…પે॰… ન મય’ન્તિ વારેસુપી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬).
પાળિમુત્તપદેહિપીતિ એત્થાપિ તથેવ ‘‘ભૂતેન વા’’તિઆદીનિ પદાનિ સમ્બન્ધિતબ્બાનિ. ‘‘ચોરોસિ, ગણ્ઠિભેદકોસી’’તિઆદિ પાળિમુત્તપદં નામ. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ ચતૂસુ વારેસુ, પાળિમુત્તપદેસુ ‘‘અનુપસમ્પન્ન’’ન્તિ ઇમિના ‘‘ઇમસ્મિઞ્ચ સિક્ખાપદે ઠપેત્વા ભિક્ખું ભિક્ખુનિઆદયો સબ્બે સત્તા અનુપસમ્પન્નટ્ઠાને ઠિતા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬) અટ્ઠકથાયં વુત્તા અનુપસમ્પન્ના સઙ્ગહિતા. તેનેવેત્થાપિ વક્ખતિ ‘‘પવિટ્ઠાનુપસમ્પન્નટ્ઠાને ઇધ ચ ભિક્ખુની’’તિ.
૮૯૫. દવકમ્યતાતિ એત્થ ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૨, ૨૩, ૪૨૨; અ॰ નિ॰ ૬.૫૮; ૯.૯; મહાનિ॰ ૨૦૬; વિભ॰ ૫૧૮) વિય ય-કારલોપો. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ વુત્તપાચિત્તિયવત્થૂસુ ચ દુક્કટવત્થૂસુ ચાતિ સબ્બત્થેવ. દુબ્ભાસિતમુદીરિતન્તિ ‘‘ચણ્ડાલોસિ…પે॰… પુક્કુસોસી’તિ ભણતિ, આપત્તિ
૮૯૬-૭. અત્થં પુરક્ખત્વા વદતો ભિક્ખુસ્સ અનાપત્તીતિ યોજના. ધમ્મો નામ ‘‘ચણ્ડાલોસી’’તિઆદિપાળિયેવ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘પાળિં વાચેન્તો ધમ્મપુરેક્ખારો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૫). અનુસાસની નામ ‘‘ઇદાનિપિ ચણ્ડાલોસિ, મા પાપધમ્મં અકાસિ, મા તમો તમપરાયનો અહોસી’’તિઆદિના (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૫) નયેન અટ્ઠકથાયં વુત્તસરૂપાયેવ અનુસાસનીપુરેક્ખતાય ઠત્વા વદન્તસ્સ ચિત્તસ્સ લહુપરિવત્તિતભાવતો અન્તરા કોધે ઉપ્પન્નેપિ અનાપત્તિ.
એત્થાતિ ઇમસ્મિં ઓમસવાદસિક્ખાપદે. પટિઘસમ્પયુત્તચિત્તેનેવ આપજ્જિતબ્બત્તા માનસિકદુક્ખવેદનાવ હોતિ.
ઓમસવાદકથાવણ્ણના.
૮૯૮. દુવિધાકારતો ભિક્ખુપેસુઞ્ઞે આપત્તિ સિયાતિ યોજના. પિસતીતિ પિસુણા, વાચા પેસુઞ્ઞં, તાય વાચાય સમન્નાગતો પુગ્ગલો સહચરિયનયેન પિસુણો, તસ્સ કમ્મં પેસુઞ્ઞં, ભિક્ખૂનં પેસુઞ્ઞં ભિક્ખુપેસુઞ્ઞં, તસ્મિં ભિક્ખુપેસુઞ્ઞે. પદભાજને ‘‘ઉપસમ્પન્નો ઉપસમ્પન્નસ્સ સુત્વા ઉપસમ્પન્નસ્સ પેસુઞ્ઞં ઉપસંહરતિ ‘ઇત્થન્નામો તં ‘ચણ્ડાલો…પે॰… પુક્કુસો’તિ ભણતી’તિ આપત્તિ…પે॰… પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૩૯) વુત્તત્તા સયં ઉપસમ્પન્નો હુત્વા ઉપસમ્પન્નસ્સ જાતિઆદીસુ દસસુ અક્કોસવત્થૂસુ અઞ્ઞતરેન અઞ્ઞં ઉપસમ્પન્નં
દુવિધાકારતોતિ એત્થ આકાર-સદ્દો કારણપરિયાયો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘દ્વીહાકારેહીતિ દ્વીહિ કારણેહી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૮). એત્થ કારણં નામ અધિપ્પાયવિસેસો. તં કારણં અધિપ્પાયમુખેન દસ્સેતુમાહ ‘‘અત્તનો’’તિઆદિ. અત્તનો પિયકામસ્સાતિ અત્તનો પિયભાવકામસ્સ પેસુઞ્ઞં ભણન્તસ્સ, અત્તનો પિયભાવં કામયન્તસ્સાતિ અત્થો, તાદિસેન અધિપ્પાયેનાતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘એવં અહં એતસ્સ પિયો ભવિસ્સામી’’તિ અત્તનો પિયભાવં પત્થયમાનસ્સા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૮). પરભેદત્થિનોપિ વાતિ અક્કોસકસ્સ ચ અત્તનો પેસુઞ્ઞવચનં સુણન્તસ્સ ચાતિ ઉભિન્નં ભેદં ઇચ્છન્તસ્સાતિ અત્થો, ભેદાધિપ્પાયેનાતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘પરસ્સ પરેન ભેદં ઇચ્છન્તસ્સા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૮).
૮૯૯. પરિયાયનયેન અક્કોસન્તસ્સ વચનસ્સ…પે॰… દુક્કટન્તિ યોજના, પરિયાયઅક્કોસવચનં સુત્વા પરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વદન્તસ્સ ભિક્ખુનો દુક્કટં હોતીતિ અત્થો. યથાહ ‘‘ઇત્થન્નામો સન્તિ ઇધેકચ્ચે ચણ્ડાલા…પે॰… ભણતિ, ન સો અઞ્ઞં ભણતિ, તંયેવ ભણતીતિ આપત્તિ વાચાય વાચાય દુક્કટસ્સા’’તિઆદિ (પાચિ॰ ૪૧). પાળિમુત્તનયેન અક્કોસન્તસ્સ વચનસ્સ…પે॰… દુક્કટન્તિ યોજના. એત્થ ‘‘ચોરોસિ, ગણ્ઠિભેદકોસી’’તિઆદિના દસ્સિતો પાળિમુત્તનયો નામ.
૯૦૦. અનુપસમ્પન્નસ્સ ચ-સદ્દેન અટ્ઠકથાવચનતો ‘‘ભિક્ખુની’’તિ ઉપલક્ખણં.
૯૦૧. ન ચેવ પિયકામસ્સાતિ પિયભાવં અકામયન્તસ્સ ચ. ન ભેદત્થિનોપિ ચાતિ ભેદં અનિચ્છન્તસ્સ ચ. પાપાનં ગરહત્થાયાતિ એત્થ ‘‘કેવલ’’ન્તિ સેસો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘એકં અક્કોસન્તં, એકઞ્ચ ખમન્તં દિસ્વા ‘અહો નિલ્લજ્જો, ઈદિસમ્પિ નામ આયસ્મન્તં પુન વત્તબ્બં મઞ્ઞિસ્સતી’તિ એવં કેવલં પાપગરહિતાય ભણન્તસ્સ અનાપત્તી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૮).
પેસુઞ્ઞકથાવણ્ણના.
૯૦૩. અઞ્ઞેનાતિ સામણેરાદિના. ‘‘યઞ્ચ પદં યઞ્ચ અનુપદં યઞ્ચ અન્વક્ખરં યઞ્ચ અનુબ્યઞ્જનં, સબ્બમેતં પદસો નામા’’તિ (પાચિ॰ ૪૬) પદભાજને વુત્તત્તા અવયવે સમુદાયોપચારવસેન ‘‘પિટકત્તય’’ન્તિ તદેકદેસપદાદિ એવ વુત્તોતિ ગહેતબ્બો. એત્થ પદાદિસરૂપં અટ્ઠકથાય વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘પદન્તિ એકો ગાથાપાદો અધિપ્પેતો. અનુપદન્તિ દુતિયો પાદો. અન્વક્ખરન્તિ એકેકમક્ખરં. અનુબ્યઞ્જનન્તિ પુરિમબ્યઞ્જનેન સદિસં પચ્છાબ્યઞ્જન’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૫). ઇદં ગાથામયદેસનં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘યં કિઞ્ચિ વા એકમક્ખરં
ધમ્મન્તિ બુદ્ધભાસિતાદિપાળિધમ્મં. પટિસમ્ભિદાયઞ્હિ ધમ્મપઞ્ચકે પાળિપિ ધમ્મોતિ વુત્તા. ધમ્મપઞ્ચકં નામ ફલનિબ્બત્તકો હેતુ, અરિયમગ્ગો, ભાસિતં, કુસલાકુસલં ચેતિ એતે ધમ્મસઞ્ઞિતાતિ નિદ્દિટ્ઠં. એત્થ હિ ભાસિતન્તિ પાળિ વુત્તા. અટ્ઠકથાનિસ્સિતોપિ એત્થેવ સઙ્ગહં ગચ્છતિ. સો ચ પુબ્બે મગધભાસાય ઠિતો સઙ્ગીતિત્તયારુળ્હો ગહેતબ્બો.
‘‘સહ ભણન્તસ્સ પાચિત્તિયં સિયા’’તિ ઇમિના ‘‘એકતો પટ્ઠપેત્વા એકતો ઓસાપેન્તી’’તિઆદિના પદભાજનાગતનયેન અનુપસમ્પન્નેન સદ્ધિં આરભિત્વા એકતો ઉચ્ચારણવસેન પદં વા અનુપદં વા અન્વક્ખરં વા અનુબ્યઞ્જનં વા વદતો પદાદિગણનાવસેન પાચિત્તિયન્તિ વુત્તં હોતિ.
૯૦૪. સઙ્ગીતિં અનારુળ્હેસુ ધમ્મેસુ રાજોવાદાદયો સુત્તન્તા આપત્તિજનકાયેવાતિ મહાપચ્ચરિયાદિસુ વુત્તાતિ યોજના. રાજોવાદો નામ એકો સુત્તન્તો. આદિ-સદ્દેન તિક્ખિન્દ્રિયાદિસુત્તન્તા ગહિતા.
૯૦૫. ભિક્ખુસ્મિમ્પિ ભિક્ખુનિયાપિ ચ અનુપસમ્પન્નસઞ્ઞિનો, વિમતિસ્સ વા ભિક્ખુસ્સ તથા પદસોધમ્મે દુક્કટં હોતીતિ યોજના.
૯૦૬-૭. એકતો ઉદ્દિસાપેતીતિ એકતો ઉદ્દેસં ગણ્હન્તેહિ અનુપસમ્પન્નેહિ સદ્ધિં ઉચ્ચારણવસેન ઉદ્દિસાપેતિ. સજ્ઝાયં વા કરોતીતિ તથા એકતો સજ્ઝાયતિ.
‘‘સચે અટ્ઠકથાવચનતો પગુણગન્થન્તિ એત્થ ‘‘યેભુય્યેના’’તિ સેસો. ઓપાતેતીતિ ‘‘એવં ભણાહી’’તિ એકતો ભણતિ. ઉદ્દેસન્તિ ઉદ્દિસિતબ્બં. તેનાતિ અનુપસમ્પન્નેન.
૯૦૮. યસ્મા ઇદં પદસોધમ્મસિક્ખાપદં વાચતો ચ સમુટ્ઠાતિ, વાચાચિત્તદ્વયાપિ ચ સમુટ્ઠાતિ, તસ્મા ઇદં સમુટ્ઠાનં પદસોધમ્મસઞ્ઞિતન્તિ વુત્તન્તિ યોજના.
પદસોધમ્મકથાવણ્ણના.
૯૦૯-૧૦. સબ્બચ્છન્નસબ્બપરિચ્છન્ને સેનાસને તિસ્સન્નં પન રત્તીનં યો પન ભિક્ખુ રત્તિયં ઠપેત્વા ભિક્ખું અઞ્ઞેન સચે નિપજ્જેય્ય, તસ્સ પાચિત્તિયં સિયાતિ યોજના. ‘‘યં કિઞ્ચિ પટિચ્છાદનસમત્થં ઇધ છદનઞ્ચ પરિચ્છન્નઞ્ચ વેદિતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૧) અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા છદનારહં ઇટ્ઠકાસિલાસુધાતિણપણ્ણાદીનં યેન કેનચિ સબ્બસો છાદિતં સેનાસનં સબ્બચ્છન્નં. ‘‘ભૂમિતો પટ્ઠાય યાવ છદનં આહચ્ચ પાકારેન વા અઞ્ઞેન વા કેનચિ અન્તમસો વત્થેનપિ પરિક્ખિત્ત’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૧) અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા યેન કેનચિ પરિક્ખિપિત્વા પટિચ્છાદિતસેનાસનં સબ્બપરિચ્છન્નં. ‘‘છદનં અનાહચ્ચ સબ્બન્તિમેન પરિયાયેન દિયડ્ઢહત્થુબ્બેધેન પાકારાદિના પરિક્ખિત્તાપિ સબ્બપરિચ્છન્નાયેવા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૧) કુરુન્દટ્ઠકથાયં વુત્તં, તં ‘‘દિયડ્ઢા’’તિઆદિના વક્ખતિ.
એવં સબ્બચ્છન્નસબ્બપરિચ્છન્ને એકસ્મિં સેનાસને યો ભિક્ખુ ઉપસમ્પન્નતો અઞ્ઞેન એકેન વા અનેકેહિ વા તિરત્તં અટ્ઠકથાયં વુત્તં.
‘‘યેભુય્યેન પરિચ્છન્ને છન્ને’’તિ ઇમિનાપિ એવમેવ યોજેત્વા અત્થો વેદિતબ્બો. ‘‘યસ્સા પન ઉપરિ બહુતરં ઠાનં છન્નં, અપ્પં અચ્છન્નં, સમન્તતો ચ બહુતરં પરિક્ખિત્તં, અપ્પં અપરિક્ખિત્તં, અયં યેભુય્યેનછન્ના યેભુય્યેનપરિચ્છન્ના નામા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૧) અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન યેભુય્યેન છન્નપરિચ્છન્નં વેદિતબ્બં. અત્થો વુત્તનયોયેવ. ‘‘યેભુય્યેન પંસુકા’’તિ એતસ્સ અટ્ઠકથાયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૬) તીસુ દ્વે યેભુય્યં નામ, ઇધ પન પદસોધમ્મે ‘‘યેભુય્યેન પગુણં ગન્થ’’ન્તિ એતસ્સ અટ્ઠકથાયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૮) ‘‘એકગાથાયા’’તિઆદિવિવરણે વિય ચતૂસુ તયોપિ ભાગા યેભુય્યં નામાતિ વેદિતબ્બં.
૯૧૧. મેથુનસ્સ પહોનકં યં પન વત્થુ પઠમપારાજિકાય નિદ્દિટ્ઠં અન્તમસો તિરચ્છાનગતેનપિ, તેન પઠમપારાજિકવત્થુના પુગ્ગલેન સહ નિપજ્જિત્વા આપત્તિ સહસેય્યાપત્તિ હોતીતિ યોજના.
૯૧૨-૩. ‘‘ઉભો વા નિપજ્જન્તી’’તિ વિકપ્પસ્સ પઠમગાથાદ્વયેનેવ અત્થતો દસ્સિતત્તા પુબ્બાપરિયવસેનપિ સમ્ભવન્તં દસ્સેતું ‘‘અનુપસમ્પન્ને’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૫૨-૫૪) નયેન દસ્સિતપક્ખદ્વયં નિદસ્સેતુમાહ ‘‘નિપન્ને’’તિઆદિ. ‘‘ઉટ્ઠહિત્વા’’તિ ઇદં વિચ્છાવસેન ગહેતબ્બં. અનુપસમ્પન્નગણનાયપિ વાતિ બહૂસુ
૯૧૪. એકેનેવ દ્વારેન વળઞ્જિતબ્બતો એકૂપચારે સતગબ્ભેપિ સેનાસને ઉપસમ્પન્નો એકસ્મિં ગબ્ભે વસન્તો અત્તના સયનગબ્ભે દ્વારં પિદહિત્વા વા અપિદહિત્વા વા ચતુત્થરત્તિયં સયતિ ચે, ઉપરિમતલે, અવસેસગબ્ભેસુ ચ સયન્તેહિ અનુપસમ્પન્નેહિ પુબ્બે વુત્તઆપત્તિનિયમોયેવાતિ દસ્સનત્થમાહ ‘‘સચે પિધાયા’’તિઆદિ. ગબ્ભદ્વારં ઉત્તરપદલોપેન ‘‘ગબ્ભ’’ન્તિ વુત્તં. ચતુત્થદિવસે અત્થઙ્ગતે સૂરિયે નિપજ્જતિ, આપત્તિ સિયાતિ યોજના. ‘‘અનુપસમ્પન્નેન સહા’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ. આપત્તિ પાચિત્તિયં.
૯૧૫. દિયડ્ઢહત્થુબ્બેધેનાતિ વડ્ઢકિરતનેન દિયડ્ઢરતનુબ્બેધેન. પાકારો નામ નિટ્ઠિતો. ચયનં નામ વિપ્પકતપાકારોતિપિ વદન્તિ. ઇમિના ચ આળિન્દસ્સ અગ્ગહણત્થં ‘‘દસહત્થુબ્બેધાપિ જગતિ પરિક્ખેપસઙ્ખ્યં ન ગચ્છતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૧) અટ્ઠકથા પમાણન્તિ વદન્તિ. જગતીતિ આળિન્દં. આદિ-સદ્દેન ભિત્તિપણ્ણાવરણાદિગહણં.
૯૧૬. દુસ્સકુટિયન્તિ વત્થકુટિયં.
૯૧૭. ‘‘સબ્બચ્છન્નપરિચ્છન્નાદિપ્પભેદતો યેભુય્યાદિપ્પભેદતો’’તિ આદિ-સદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. પઠમેન આદિ-સદ્દેન સબ્બચ્છન્નયેભુય્યપરિચ્છન્નસબ્બચ્છન્નઉપડ્ઢપરિચ્છન્નસબ્બપરિચ્છન્નયેભુય્યચ્છન્ન- સબ્બપરિચ્છન્નઉપડ્ઢચ્છન્નસઙ્ખાતાનિ ચત્તારિ સેનાસનાનિ ગહિતાનિ. ગાથાય સરૂપેન વુત્તસબ્બચ્છન્નસબ્બપરિચ્છન્નેન સદ્ધિં પઞ્ચ સેનાસનાનિ દસ્સિતાનિ હોન્તિ. દુતિયેન આદિ-સદ્દેન યેભુય્યચ્છન્નયેભુય્યપરિચ્છન્ન યેભુય્યચ્છન્નઉપડ્ઢપરિચ્છન્ન યેભુય્યપરિચ્છન્નઉપડ્ઢચ્છન્નસઙ્ખાતાનિ તીણિ સેનાસનાનિ ગહિતાનિ. ઇમે અટ્ઠ વિકપ્પા લબ્ભન્તિ. કસ્મા વુત્તં ‘‘સત્ત પાચિત્તિયાની’’તિ? મહાઅટ્ઠકથાય વુત્તત્તા. યથાહ ‘‘મહાઅટ્ઠકથાયં પન ‘સબ્બચ્છન્ને યેભુય્યેનપરિચ્છન્ને પાચિત્તિયં, સબ્બચ્છન્ને ઉપડ્ઢપરિચ્છન્ને પાચિત્તિયં, યેભુય્યેનચ્છન્ને ઉપડ્ઢપરિચ્છન્ને પાચિત્તિયં, સબ્બપરિચ્છન્ને યેભુય્યેનચ્છન્ને પાચિત્તિયં, સબ્બપરિચ્છન્ને ઉપડ્ઢચ્છન્ને પાચિત્તિયં
કસ્મા પન અટ્ઠકથાયં ‘‘અટ્ઠ પાચિત્તિયાની’’તિ વત્વા ‘‘સત્તા’’તિ ગણનપરિચ્છેદો કતોતિ? નિસ્સન્દેહે તાવ ‘‘સેય્યા નામ સબ્બચ્છન્ના સબ્બપરિચ્છન્ના, યેભુય્યેનચ્છન્ના યેભુય્યેનપરિચ્છન્ના’તિ (પાચિ॰ ૫૨) પાળિયં આગતેસુ દ્વીસુ વિકપ્પેસુ એકસ્મિં વુત્તપાચિત્તિયં ગહેત્વા પાળિયં વુત્તેન પાચિત્તિયેન ‘સત્તા’તિ વુત્ત’’ન્તિ પરિહારો દસ્સિતો. સારત્થદીપનિયઞ્ચ ‘‘સત્ત પાચિત્તિયાની’તિ પાળિયં વુત્તપાચિત્તિયદ્વયં સામઞ્ઞતો એકત્તેન ગહેત્વા વુત્તં. વિસું પન ગય્હમાને સબ્બચ્છન્ને સબ્બપરિચ્છન્ને પાચિત્તિયં, યેભુય્યેનચ્છન્ને યેભુય્યેનપરિચ્છન્ને પાચિત્તિયન્તિ અટ્ઠેવ પાચિત્તિયાનિ હોન્તી’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૫૩) પરિહારો વુત્તો.
સબ્બયેભુય્યઉપડ્ઢપદેસુ છન્નપરિચ્છન્નપદેહિ યોજિતેસુ નવ વિકપ્પા સમ્ભવન્તિ, તેસુ નવમે ઉપડ્ઢચ્છન્નઉપડ્ઢપરિચ્છન્નવિકપ્પે દુક્કટસ્સ દસ્સિતત્તા પારિસેસતો ઇતરેસુ અટ્ઠકથાયં પન અપ્પકં ઊનમધિકં વા ગુણનૂપગં ન હોતીતિ કત્વા ‘‘સત્તા‘‘તિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે.
૯૧૮. ‘‘અડ્ઢચ્છન્ને અડ્ઢપરિચ્છન્ને’’તિ યોજના. ‘‘સબ્બપરિચ્છન્ને ચૂળચ્છન્ને’’તિ યથાક્કમેન યોજના. ઇમિના અટ્ઠકથાગતેસુ પઞ્ચસુ વિકપ્પેસુ તતિયવિકપ્પં દસ્સેત્વા આદિ-સદ્દેન સબ્બચ્છન્નાદયો સેસવિકપ્પા ગહિતા. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સબ્બચ્છન્ને ચૂળકપરિચ્છન્ને દુક્કટં, યેભુય્યેનચ્છન્ને ચૂળકપરિચ્છન્ને દુક્કટં, સબ્બપરિચ્છન્ને ચૂળકચ્છન્ને દુક્કટં, યેભુય્યેનપરિચ્છન્ને ચૂળકચ્છન્ને દુક્કટં, પાળિયં આગતદુક્કટેન સહ પઞ્ચ દુક્કટાનીહિ વુત્ત’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૩). પાળિયં આગતદુક્કટં નામ ઇમિસ્સાયેવ ગાથાય આદિમ્હિયેવ વુત્તદુક્કટં. યથાહ ‘‘ઉપડ્ઢચ્છન્ને ઉપડ્ઢપરિચ્છન્ને આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૫૩).
ચૂળચ્છન્નાદીનિ ચેત્થ એવં વેદિતબ્બાનિ – યસ્સ ચતૂસુ ભાગેસુ એકો છન્નો, સેસા અચ્છન્ના, ઇદં ચૂળકચ્છન્નં. યસ્સ તીસુ ભાગેસુ દ્વે છન્ના, એકો અચ્છન્નો, ઇદં યેભુય્યેનચ્છન્નં. યસ્સ ઉપડ્ઢચ્છન્નં નામ સેનાસનં. ચૂળપરિચ્છન્નાદીનિ ઇમિના નયેન વેદિતબ્બાનિ. છન્નાદીહિપીતિ સહત્થે કરણવચનં. પિ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો. સબ્બચૂળપરિચ્છન્નછન્નાદીહિ ચતૂહિપિ સહ અડ્ઢચ્છન્નપરિચ્છન્ને પઞ્ચધા દુક્કટં પરિદીપિતન્તિ યોજના.
૯૨૦. સબ્બચ્છન્નાદિકેતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ‘‘સબ્બપરિચ્છન્ને સબ્બઅચ્છન્ને યેભુય્યેનઅચ્છન્ને યેભુય્યેનઅપરિચ્છન્ને’’તિ (પાચિ॰ ૫૪) પાળિયં વુત્તા અનાપત્તિવારસેસા ચ અટ્ઠકથાયં વુત્તા ‘‘ઉપડ્ઢચ્છન્ને ચૂળકપરિચ્છન્ને, ઉપડ્ઢપરિચ્છન્ને ચૂળકચ્છન્ને
૯૨૧. નિપન્નેપીતિ એત્થ પિ-સદ્દેન ‘‘ભિક્ખુ નિપન્ને અનુપસમ્પન્નો નિસીદતિ, ઉભો વા નિસીદન્તી’’તિ (પાચિ॰ ૫૪) પાળિયં વુત્તપકારન્તરે સમુચ્ચિનોતિ.
સહસેય્યકથાવણ્ણના.
૯૨૨. અપિ-સદ્દેન પગેવ મહત્તરિયાતિ દસ્સેતિ. સહસેય્યં પકપ્પેય્યાતિ યથાવુત્તલક્ખણં સબ્બચ્છન્નસબ્બપરિચ્છન્નાદિસેનાસનં પવિસિત્વા સૂરિયત્થઙ્ગમતો પટ્ઠાય પુબ્બે વુત્તપ્પકારેનેવ પિટ્ઠિપ્પસારણલક્ખણં સેય્યં કપ્પેય્ય.
૯૨૩-૪. દેવિયાતિ દેવિત્થિયા. તિરચ્છાનગતિત્થિયાતિ ગોધાદિકાય. ‘‘મેથુનવત્થુભૂતાયા’’તિ ઇમિના મેથુનધમ્મસ્સ અવત્થુભૂતાય સહસેય્યાય દોસાભાવં દસ્સેતિ. વત્થૂનં ગણનાયાતિ માતુગામસ્સ ગણનાય ચ તાસઞ્ચ અત્તનો ચ પયોગગણનાય ચ. અસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ. માતુગામેન તયો દિવસે સહસેય્યાય ઇમિના સિક્ખાપદેન આપત્તિં આપજ્જિત્વા ચતુત્થદિવસે સહસેય્યાય દ્વીહિપિ સિક્ખાપદેહિ આપત્તિં આપજ્જતીતિ એત્થ દુક્કટવત્થુભૂતાય ઇત્થિયા તત્થેવ સહસેય્યાય ઇમિના સિક્ખાપદેન દુક્કટં આપજ્જિત્વા ચતુત્થદિવસે રત્તિયં સહસેય્યાય ઇમિના સિક્ખાપદેન આપજ્જિતબ્બદુક્કટેન સહ પુરિમસિક્ખાપદેન પાચિત્તિયં આપજ્જતીતિ વેદિતબ્બં.
દુતિયસહસેય્યકથાવણ્ણના.
૯૨૬. છપ્પઞ્ચવાચાહિ ઇત્થિયાતિ ‘‘માતુગામો નામ મનુસ્સિત્થી, ન યક્ખી, ન પેતી, ન તિરચ્છાનગતા, વિઞ્ઞૂ પટિબલા હોતિ સુભાસિતદુબ્ભાસિતં દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લં આજાનિતુ’’ન્તિ પાળિયં વુત્તમનુસ્સિત્થિયા. ભણન્તસ્સાતિ વક્ખમાનલક્ખણં ધમ્મં છહિ પદેહિ ઉત્તરિ ભણન્તસ્સ. વિઞ્ઞું પુરિસવિગ્ગહં વિનાતિ ‘‘વિઞ્ઞૂ નામ પુરિસવિગ્ગહો પટિબલો હોતિ સુભાસિતદુબ્ભાસિતં દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લં આજાનિતુ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૬૪) પાળિયં વુત્તસવનૂપચારગતમનુસ્સપુરિસં વિના. ધમ્મન્તિ વક્ખમાનપ્પકારસરૂપં દેસનાધમ્મં.
૯૨૭. ગાથામયા, ચુણ્ણિયગન્થમયાતિ દુવિધા દેસના, તત્થ ગાથામયદેસનાય વાચા નામ ગાથાપાદલક્ખણાતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘ગાથાપાદો’’તિઆદિ. ચુણ્ણિયદેસનાયં પન વાચાપરિચ્છેદો વિભત્યન્તવસેન વેદિતબ્બો. તેનાહ ગણ્ઠિપદે ‘‘એકો ગાથાપાદો’તિ ઇદં ગાથાબન્ધમેવ સન્ધાય વુત્તં, અઞ્ઞત્થ પન વિભત્તિઅન્તપદમેવ ગહેતબ્બ’’ન્તિ. પદસોધમ્મં નિદ્દિટ્ઠં ધમ્મન્તિ પિટકત્તયં. ‘‘અટ્ઠકથ’’ન્તિ ઇમિના સઙ્ગીતિત્તયારુળ્હં પોરાણટ્ઠકથં ગહેતબ્બં. તેનેવ ગણ્ઠિપદે વુત્તં ‘‘અટ્ઠકથં ધમ્મપદજાતકાદિવત્થુઞ્ચા’’તિ. ઇમિનાપિ પોરાણકં સઙ્ગીતિઆરુળ્હમેવ અટ્ઠકથં વુત્તન્તિ વદન્તિ. અટ્ઠકથાદિપાઠં ઠપેત્વા દમિળાદિભાસન્તરેન યથારુચિ કથેતું વટ્ટતીતિ.
૯૨૮. પદાદીનં વસા છન્નં વાચાનં ઉપરિ ધમ્મં દેસેન્તસ્સાતિ યોજના. દેસેન્તસ્સાતિ પદસોધમ્મે વુત્તલક્ખણપદાદિસરૂપાહિ છહિ વાચાહિ ઉત્તરિ ધમ્મં દેસેન્તસ્સ. પદાદિગણનાયાતિ યથાવુત્તલક્ખણપદઅનુપદઅન્વક્ખરઅનુબ્યઞ્જનગણનાય.
૯૨૯. પુરિસવિગ્ગહન્તિ તિરચ્છાનગતા નામ વેસનિમ્માનારહા ઇદ્ધિમન્તા નાગસુપણ્ણા.
૯૩૧. વદતોતિ અધિકં ધમ્મં ભાસતો.
૯૩૨. ઇત્થિરૂપન્તિ મનુસ્સિત્થિવેસં. તિરચ્છાનગતિત્થિયાતિ વુત્તસરૂપાય તિરચ્છાનગતિત્થિયા.
૯૩૩. સયં માતુગામસ્સ વા તથાતિ એત્થ ‘‘તથા’’તિ ઇમિના વુત્તપ્પકારસ્સ ગહિતત્તા ઉટ્ઠાય નિસિન્નસ્સ માતુગામસ્સ પુન ધમ્મં દેસેન્તસ્સ અનાપત્તિ પકાસિતાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ઉટ્ઠાયા’’તિઆદિના ઇરિયાપથપરિવત્તનદસ્સનેન નાનાઇરિયાપથેપિ અનાપત્તિં દીપેતિ.
૯૩૪. અઞ્ઞિસ્સા પુન અઞ્ઞિસ્સાતિ એત્થ ‘‘આગતાગતાયા’’તિ સેસો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અઞ્ઞસ્સ માતુગામસ્સાતિ એકિસ્સા દેસેત્વા પુન આગતાગતાય અઞ્ઞિસ્સાપિ દેસેતીતિ એવં એકાસને નિસિન્નો માતુગામસતસહસ્સન્નમ્પિ દેસેતીતિ અત્થો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૬૬). અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન ચ-સદ્દેન ‘‘પઞ્હં પુટ્ઠો કથેતી’’તિ (પાચિ॰ ૬૬) ઇદં સમુચ્ચિનોતિ. ‘‘દીઘનિકાયો કિમત્થિયો ભન્તે’’તિ પઞ્હં પુચ્છતો માતુગામસ્સ સબ્બં દીઘનિકાયં વદતોપિ અનાપત્તિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘પઞ્હં પુચ્છતિ, પઞ્હં પુટ્ઠો કથેતીતિ માતુગામો ‘દીઘનિકાયો નામ ભન્તે કિમત્થં દીપેતી’તિ પુચ્છતિ, એવં પઞ્હં પુટ્ઠો ભિક્ખુ સબ્બં ચેપિ દીઘનિકાયં કથેતિ, અનાપત્તી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૬૬). એત્થ ચ સબ્બં ચેપિ દીઘનિકાયં કથેતીતિ યાવ ન નિટ્ઠાતિ, તાવ પુનદિવસેપિ કથેતિ.
૯૩૫. ધમ્મસ્સ ક્રિયાક્રિયં.
ધમ્મદેસનાકથાવણ્ણના.
૯૩૬. મહગ્ગતં રૂપારૂપજ્ઝાનં. પણીતં લોકુત્તરધમ્મં. પધાનભાવં નીતન્તિ પણીતં. આરોચેન્તસ્સાતિ ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જામી’’તિઆદિના (પારા॰ ૨૦૧) નયેન ચતુત્થપારાજિકે વુત્તનયેન વદન્તસ્સ. પરિનિબ્બાનકાલે ચ પુટ્ઠકાલે ચ ભિક્ખુભિક્ખુનીનં અત્તના લદ્ધસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ આરોચેતબ્બત્તા ‘‘ઠપેત્વા ભિક્ખુનિં ભિક્ખુ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘અઞ્ઞસ્સા’’તિ સેસો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ઉપસમ્પન્નસ્સ ભૂતં આરોચેતીતિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મમેવ સન્ધાય વુત્તં. પરિનિબ્બાનકાલે, હિ અન્તરા વા અતિકડ્ઢિયમાનેન ઉપસમ્પન્નસ્સ ભૂતં આરોચેતું વટ્ટતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૭૭). ભૂતેતિ એત્થ ‘‘ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે આરોચિતે’’તિ વત્તબ્બં, નિમિત્તત્થે ભુમ્મં, અત્તનો સન્તાને ઇમસ્મિં અત્તભાવે સિદ્ધઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ આરોચનનિમિત્તન્તિ અત્થો.
૯૩૭. નો ચે જાનાતિ સો વુત્તન્તિ યસ્સ આરોચેતિ, સો સચે સુતક્ખણેયેવ વુત્તનયેનેવ ‘‘એસ પઠમજ્ઝાનસ્સ લાભી’’તિઆદિના નયેન વુત્તં નો જાનાતિ. પરિયાયવચનેતિ ‘‘યો તે વિહારે વસતિ, સો પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભી’’તિ એવમાદિપરિયાયવચને. યસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં આરોચેતિ, સો સચે સુતસમનન્તરં ‘‘એસ એવં વદતી’’તિ વુત્તં નો જાનાતિ, તાદિસસ્સ આરોચેન્તસ્સ ભિક્ખુનો હોતિ આપત્તિ દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. અસ્સ ભૂતસ્સ પરિયાયવચને ચ ભિક્ખુનો આપત્તિ દુક્કટં હોતીતિ યોજના.
૯૩૮. તથારૂપે કારણે સતીતિ પરસ્સ કારણભાવં ઞત્વાપિ પટિપત્તિયા અમોઘભાવદસ્સનસમુત્તેજનસમ્પહંસનાદિકરસઙ્ખાતે કારણે સતિ. સબ્બસ્સાપીતિ ઉપસમ્પન્નાનુપસમ્પન્નસ્સ સબ્બસ્સ. સીલાદિન્તિ સીલસુતપરિયત્તિગુણં. વદતોતિ એત્થ ‘‘ભિક્ખુનો’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ.
૯૩૯. તદસમ્ભવાતિ દિટ્ઠિસમ્પન્નસ્સ ઉમ્માદાદીનં અસમ્ભવા. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘દિટ્ઠિસમ્પન્નાનં ઉમ્માદસ્સ વા ચિત્તક્ખેપસ્સ વા અભાવાતિ. મહાપચ્ચરિયમ્પિ હિ વિચારિત’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૭૭). ઉમ્મત્તકપદસ્સ અવચને કારણં વદન્તેનેવ ખિત્તચિત્તાદિપદાનં અવચને કારણઞ્ચ ઉપલક્ખણતો દસ્સિતમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચ મગ્ગફલદિટ્ઠિયા સમન્નાગતાનં અરિયાનમેવ હિ ઉમ્મત્તકાદિભાવો નત્થિ. ઝાનલાભિનો પન તસ્મિં સતિ ઝાના પરિહાયન્તિ, તસ્મા તેસં અભૂતારોચનપચ્ચયા અનાપત્તિ વત્તબ્બા, ન ભૂતારોચનપચ્ચયા.
૯૪૦. ઇમિસ્સાપત્તિયા અઞ્ઞત્ર ઝાનમગ્ગાદિલાભીનં અઞ્ઞસ્સ અસમ્ભવા ‘‘કુસલાબ્યાકતેહેવ દ્વિચિત્ત’’ન્તિ વુત્તં. ઇદઞ્ચ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન અરિયપુગ્ગલેયેવ સન્ધાય વુત્તં. પણ્ણત્તિં અજાનન્તા પન ઝાનલાભી પુથુજ્જના નાનાવત્થુમ્હિ લોભવસેન અકુસલચિત્તેનાપિ ન આરોચેન્તીતિ નત્થિ, તસ્મા ‘‘તિચિત્ત’’ન્તિ વત્તબ્બં સિયા, તથાપિ બહુલેન કુસલાબ્યાકતાનમેવ સમ્ભવોતિ એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. દ્વિવેદનં સુખોપેક્ખાવસેન. ઇદઞ્ચ સિક્ખાપદં પણ્ણત્તિઅજાનનવસેન અચિત્તકસમુટ્ઠાનં હોતિ. અરિયા ચેત્થ પણ્ણત્તિં જાનન્તા
ભૂતારોચનકથાવણ્ણના.
૯૪૧. ભિક્ખુનો દુટ્ઠુલ્લં આપત્તિં ભિક્ખુસમ્મુતિં ઠપેત્વા અનુપસમ્પન્ને આરોચેન્તસ્સ ભિક્ખુનો આપત્તીતિ યોજના. દુટ્ઠુલ્લં આપત્તિન્તિ સઙ્ઘાદિસેસો. નનુ ચ ‘‘દુટ્ઠુલ્લા નામ આપત્તિ ચત્તારિ ચ પારાજિકાનિ તેરસ ચ સઙ્ઘાદિસેસા’’તિ (પાચિ॰ ૭૯) પદભાજને પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસા દસ્સિતા, કસ્મા ઇધ સઙ્ઘાદિસેસોવ ગહિતોતિ? વુચ્ચતે – પારાજિકં દુટ્ઠુલ્લસદ્દત્થદસ્સનત્થં વુત્તં, ઇધ પન સઙ્ઘાદિસેસોયેવ ભગવતા અધિપ્પેતોતિ અટ્ઠકથાયં વિચારિતમેતં. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘પારાજિકાનિ દુટ્ઠુલ્લસદ્દત્થદસ્સનત્થં વુત્તાનિ, સઙ્ઘાદિસેસં પન ઇધ અધિપ્પેત’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૭૮). વક્ખતિ ચ ‘‘ઇધ સઙ્ઘાદિસેસાવ, દુટ્ઠુલ્લાપત્તિયો મતા’’તિ. અનુપસમ્પન્નેતિ ‘‘ભિક્ખુઞ્ચ ભિક્ખુનિઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસો અનુપસમ્પન્નો’’તિ (પાચિ॰ ૮૦) પદભાજને નિદ્દિટ્ઠઅનુપસમ્પન્નસ્સ આરોચેન્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ.
ઠપેત્વા ભિક્ખુસમ્મુતિન્તિ ‘‘અત્થિ ભિક્ખુસમ્મુતિ આપત્તિપરિયન્તા ન કુલપરિયન્તા’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૮૦) પદભાજને દસ્સિતં અભિણ્હાપત્તિકસ્સ ભિક્ખુનો આયતિં સંવરત્થં હિરોત્તપ્પજનનત્થં આપત્તિયો વા ઉપાસકકુલાનિ વા ઉભયમેવ વા પરિચ્છિન્દિત્વા વા અપરિચ્છિન્દિત્વા વા આપત્તિયો આરોચેતું સઙ્ઘેન સઙ્ઘમજ્ઝે તિક્ખત્તું સાવેત્વા કતસમ્મુતિં ઠપેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અભિણ્હાપત્તિકં ભિક્ખું દિસ્વા ‘એવમેસ પરેસુ હિરોત્તપ્પેનાપિ આયતિં સંવરં આપજ્જિસ્સતી’તિ તસ્સ ભિક્ખુનો
૯૪૨. ઘટેત્વા વદન્તસ્સેવાતિ એવકારો યથાઠાને યોજેતબ્બો. એવકારેન બ્યવચ્છિન્નમત્થં વક્ખતિ ‘‘વત્થુ’’ન્તિઆદિના. ‘‘અસુચિં મોચેત્વા’’તિ ઇમિના વત્થુમાહ, ‘‘સઙ્ઘાદિસેસ’’ન્તિ ઇમિના આપત્તિં. વજ્જમેવ વજ્જતા. ‘‘પાચિત્તિયાપત્તી’’તિ ઇમસ્સાયં પરિયાયો. ‘‘અયં અસુચિં મોચેત્વા સઙ્ઘાદિસેસં આપન્નો’’તિ વત્થુના સદ્ધિં ઘટેત્વા આપત્તિં વદન્તસ્સ વજ્જતા પાચિત્તિયાપત્તિ હોતીતિ યોજના.
૯૪૩. સુદ્ધસ્સાતિ વદન્તિ વદનહેતુ, વત્થુના સદ્ધિં સઙ્ઘાદિસેસસ્સ કથનતોતિ અત્થો.
૯૪૪. અદુટ્ઠુલ્લાયાતિ સઙ્ઘાદિસેસતો અઞ્ઞાય આપત્તિયા. દુટ્ઠુલ્લસઞ્ઞિનોતિ સઙ્ઘાદિસેસસઞ્ઞિનો. સેસા આપત્તિયોપિ વાતિ સઙ્ઘાદિસેસં વિના સેસે છળાપત્તિક્ખન્ધે.
૯૪૫. તથાતિ દુક્કટં અતિદિસતિ. પઞ્ચધા મતં અનુપસમ્પન્નસ્સ દુટ્ઠુલ્લં અજ્ઝાચારં આરોચેન્તસ્સ તથા દુક્કટન્તિ યોજના. અનુપસમ્પન્નસ્સ પઞ્ચધા મતં દુટ્ઠુલ્લં અજ્ઝાચારન્તિ ચ પાણાતિપાતાદિપઞ્ચસિક્ખાપદવીતિક્કમા ગહિતા. કેચિ પન ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદયો પઞ્ચા’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. પાણાતિપાતાદીનિ હિ દસેવ સિક્ખાપદાનિ સામણેરાનં પઞ્ઞત્તાનિ. તેસં પઞ્ઞત્તેસુયેવ ચ સિક્ખાપદેસુ દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લવિચારણા કાતબ્બા, ન ચ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદીનિ વિસું તેસં પઞ્ઞત્તાનિ અત્થીતિ.
અથ અટ્ઠકથાયં ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠિ…પે॰… અજ્ઝાચારો નામાતિ વુત્ત’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૨). ઇમિનાપિ ચેતં સિદ્ધં ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદિ દુટ્ઠુલ્લં નામ ન હોતી’’તિ. ‘‘અજ્ઝાચારો નામા’’તિ હિ વદન્તો અનુપસમ્પન્નસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદિ કેવલં અજ્ઝાચારો નામ હોતિ, ન પન દુટ્ઠુલ્લો નામ અજ્ઝાચારોતિ દીપેતિ. ‘‘અજ્ઝાચારો નામા’’તિ ચ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા, અકત્તબ્બરૂપત્તા ચ અનુપસમ્પન્નસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદીનિ દણ્ડકમ્મવત્થુપક્ખં ભજન્તિ. તાનિ ચ અઞ્ઞસ્સ અનુપસમ્પન્નસ્સ અવણ્ણકામતાય આરોચેન્તો ભિક્ખુ દુક્કટં આપજ્જતીતિ વદન્તિ. ઇધ પન અનુપસમ્પન્નગ્ગહણેન સામણેરસામણેરિસિક્ખમાનાનં ગહણં વેદિતબ્બં.
અદુટ્ઠુલ્લં અજ્ઝાચારન્તિ યોજના. ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સા’’તિ ચ અજ્ઝાહરિતબ્બાનિ. અનુપસમ્પન્નસ્સ યથાવુત્તેહિ પઞ્ચસિક્ખાપદેહિ અઞ્ઞં વિકાલભોજનાદિં અદુટ્ઠુલ્લં અજ્ઝાચારં વા. યથાહ ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ દુટ્ઠુલ્લં વા અદુટ્ઠુલ્લં વા અજ્ઝાચાર’’ન્તિઆદિ (પાચિ॰ ૮૨).
૯૪૬. કેવલં વત્થું વા આરોચેન્તસ્સાતિ ‘‘અયં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં આપન્નો’’તિઆદિના નયેન વત્થુમત્તં આરોચેન્તસ્સ. કેવલં આપત્તિં વા આરોચેન્તસ્સાતિ ‘‘અયં પારાજિકં આપન્નો, અયં સઙ્ઘાદિસેસં આપન્નો’’તિઆદિના નયેન આપત્તિમત્તં આરોચેન્તસ્સ ચ. ભિક્ખુસમ્મુતિયાતિ એત્થ વત્થુના ઘટેત્વા આપત્તિં આરોચેન્તસ્સાતિ ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘અનાપત્તી’’તિ એતં પરામસતિ.
દુટ્ઠુલ્લારોચનકથાવણ્ણના.
૯૪૮. અકપ્પિયં પથવિન્તિ પદભાજને ‘‘દ્વે પથવિયો જાતા ચ પથવી અજાતા ચ પથવી’’તિ (પાચિ॰ ૮૬) ઉદ્દિસિત્વા –
‘‘જાતા નામ પથવી સુદ્ધપંસુ સુદ્ધમત્તિકા અપ્પપાસાણા અપ્પસક્ખરા અપ્પકથલા અપ્પમરુમ્બા અપ્પવાલિકા યેભુય્યેનપંસુકા યેભુય્યેનમત્તિકા, અદડ્ઢાપિ વુચ્ચતિ જાતા પથવી. યોપિ પંસુપુઞ્જો વા મત્તિકાપુઞ્જો વા અતિરેકચાતુમાસં ઓવટ્ઠો, અયમ્પિ વુચ્ચતિ જાતા પથવી’’તિ (પાચિ॰ ૮૬) ચ,
‘‘અજાતા નામ પથવી સુદ્ધપાસાણા સુદ્ધસક્ખરા સુદ્ધકથલા સુદ્ધમરુમ્બા સુદ્ધવાલિકા અપ્પપંસુ અપ્પમત્તિકા યેભુય્યેનપાસાણા યેભુય્યેનસક્ખરા યેભુય્યેનકથલા યેભુય્યેનમરુમ્બા યેભુય્યેનવાલિકા, દડ્ઢાપિ વુચ્ચતિ અજાતા પથવી. યોપિ પંસુપુઞ્જો વા મત્તિકાપુઞ્જો વા ઊનચાતુમાસં ઓવટ્ઠો, અયમ્પિ વુચ્ચતિ અજાતા પથવી’’તિ (પાચિ॰ ૮૬) ચ –
નિદ્દિટ્ઠાસુ દ્વીસુ પથવીસુ જાતપથવિસઙ્ખાતં અકપ્પિયપથવિં.
એત્થ પાસાણાદીનં લક્ખણં અટ્ઠકથાયં ‘‘મુટ્ઠિપ્પમાણતો ઉપરિ પાસાણાતિ વેદિતબ્બા, મુટ્ઠિપ્પમાણા સક્ખરા. કથલાતિ કપાલખણ્ડાનિ. મરુમ્બાતિ કટસક્ખરા. વાલિકાતિ વાલુકાયેવા’’તિ અટ્ઠકથાતો ચ વેદિતબ્બં. ‘‘અપ્પપંસુઅપ્પમત્તિકા’’તિ દ્વીસુપિ પદેસુ નિદ્દેસરૂપેન યેભુય્યેનપાસાણાદિપદપઞ્ચકં વુત્તં, તત્થાપિ અત્થો યેભુય્યેનપંસુપદાદીસુ વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘તેસંયેવ હિ દ્વિન્નં પભેદદસ્સનમેત’’ન્તિ (પાચિ॰ ૮૬).
ખણેય્ય વાતિ એવરૂપં અકપ્પિયપથવિપદેસં અન્તમસો પાદઙ્ગુટ્ઠેનાપિ સમ્મુઞ્જનિસલાકાયપિ સયં વા ખણતિ. ખણાપેય્ય વાતિ અઞ્ઞેન વા ‘‘ઇદં ખણાહી’’તિઆદિના અકપ્પિયવોહારેન ખણાપેય્ય. ભેદાપેય્યાતિ તથેવ ભેદાપેય્ય. ભિન્દેય્ય વાતિ પસ્સાવધારાદીહિપિ ભિન્દેય્ય. અધિકારવસેન વા-સદ્દસ્સ સબ્બકિરિયાપદેહિ સમ્બન્ધો લબ્ભતીતિ ભેદાપેય્ય ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દો ઇધ અવુત્તસ્સ ‘‘દહતિ વા, દહાપેતિ વા’’તિ પદદ્વયસ્સ સમુચ્ચયકોતિ વેદિતબ્બો. અન્તમસો પત્તમ્પિ પચન્તો સયં વા દહતિ, અઞ્ઞેન વા દહાપેતીતિઆદિ ઇમેસં પદાનં અટ્ઠકથાવસેન (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૭) વેદિતબ્બં. પાચિત્તિયં સિયાતિ ખણન્તસ્સ, ભિન્દન્તસ્સ ચ પહારે પહારે પાચિત્તિયં.
૯૪૯. આણાપેન્તસ્સ આણત્તિગણનાય, દહન્તસ્સ અગ્ગિપાતગણનાય હોતીતિ ઇદં ‘‘પહારે પહારે પાચિત્તિય’’ન્તિઆદિઅટ્ઠકથાવચનવસેન વેદિતબ્બં, ઇમમેવ દસ્સેતુમાહ ‘‘સયમેવા’’તિઆદિ.
૯૫૦. આણાપેન્તસ્સાતિ
૯૫૧. ‘‘ખણાપેય્યા’’તિ સામઞ્ઞવચનસ્સ અપવાદદસ્સનત્થં ‘‘ખણ પોક્ખરણિ’’ન્તિઆદિમાહ. કોચિ દોસો ન વિજ્જતીતિ એત્થ પોક્ખરણિઆવાટાદિસદ્દાનં પથવિપરિયાયત્તાભાવતો એવંવચનેન અનાપત્તીતિ અધિપ્પાયો.
૯૫૨. ‘‘ઇમં ઇધા’’તિઆદીનં પદાનં પચ્ચક્ખભૂતાધિપ્પેતભૂમિવાચકત્તા તેહિ યોજેત્વા વુત્તસ્સ તસ્સેવ પયોગસ્સ આપત્તિકરભાવં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઇમ’’ન્તિઆદિ.
૯૫૩. કન્દન્તિ કુરુન્દન્તિ કુલચોચરુક્ખં. થૂણન્તિ થમ્ભં. ખાણુકન્તિ સાખાવિટપરહિતં રુક્ખાવયવં. મૂલન્તિ પથવિયા સુપ્પતિટ્ઠિતભાવકરં રુક્ખાવયવં. વટ્ટતીતિ અનિયમેત્વા વચનેન અનાપત્તિભાવતો વટ્ટતિ.
૯૫૪. ઇમન્તિ પચ્ચક્ખપરામાસપદેન નિયમેત્વા વચનતો આપત્તિ હોતીતિ આહ ‘‘નિયમેત્વાન વત્તું પન ન વટ્ટતી’’તિ.
૯૫૫. ઘટેહિ ઉસ્સિઞ્ચિતુન્તિ ઘટેહિ ગહેત્વા અવસિઞ્ચિતું. તનુકદ્દમોતિ જમ્બાલો. બહલં કદ્દમં ભિક્ખુના અપનેતું ન ચ વટ્ટતીતિ યોજેતબ્બં.
૯૫૬. નદિયાદીનન્તિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ગઙ્ગાકન્દરાદીનં ગહણં. ‘‘તટ’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. વટ્ઠન્તિ વુટ્ઠીહિ ઓવટ્ઠઞ્ચ. ચાતુમાસન્તિ વિકોપનકિરિયાય અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં, ચાતુમાસબ્ભન્તરે વિકોપેતું વટ્ટતીતિ અત્થો.
૯૫૭. સચે તોયસ્મિં પતતિ તટન્તિ યોજના, સચે કૂલં ભિજ્જિત્વા અન્તોઉદકે પતતીતિ. દેવે વુટ્ઠેપીતિ ‘‘તોયે દેવો હિ વસ્સતી’’તિ.
૯૫૮. સોણ્ડિન્તિ પાસાણપોક્ખરણિં. તત્થ તૂતિ ઉદકરહિતે તસ્મિં સોણ્ડિઆવાટે.
૯૫૯. અન્તોચાતુમાસં સોધેતું ભિન્દિતુન્તિ યોજના. ‘‘સોધેતું ભિન્દિતું વિકોપેતુ’’ન્તિ કિરિયાપદેહિ ‘‘રજ’’ન્તિ કમ્મપદં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તં રજોરાસિં દેવે વુટ્ઠે પચ્છા ઉદકસ્સ છિન્નત્તા બહલભૂમિસુક્ખમ્પિ વુટ્ઠિપાતદિવસતો પટ્ઠાય અન્તોચાતુમાસે કોપેતું ભિન્દિતું વટ્ટતીતિ અત્થો.
૯૬૦. પુણ્ણે સોણ્ડિમ્હિ તં રજં વિકોપેતું વટ્ટતિ ચાતુમાસતો ઉદ્ધન્તિ યોજના.
૯૬૧. ‘‘ફુસાયન્તે’’તિ એતેન ‘‘દેવો’’તિ ઇદં ભુમ્મવસેન વિપરિણામેત્વા ‘‘દેવે ફુસાયન્તે’’તિ પિટ્ઠિપાસાણકેતિ પાસાણપિટ્ઠે. તમ્પીતિ તથા પાસાણપિટ્ઠે લગ્ગં તમ્પિ રજં.
૯૬૨. અકતપબ્ભારો નામ યથા હેટ્ઠાભાગો વુટ્ઠિફુસિતેહિ ન તેમીયતિ, તથા નમિત્વા ઠિતપબ્બતપ્પદેસો. ઇદં અનોવસ્સકટ્ઠાને ઉટ્ઠિતવમ્મિકાનં ઉપલક્ખણં.
૯૬૩. અબ્ભોકાસે વુટ્ઠિતો વમ્મિકો સચે ઓવટ્ઠો, કં ચાતુમાસં વિકોપેતું વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. ચાતુમાસન્તિ વિકોપનકિરિયાય રુક્ખેતિ ચ થમ્ભપાસાણાદીનં ઉપલક્ખણં. ઉપચિકાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન કાળકિપિલ્લિકાદીનં ગહણં. સો નયોતિ ‘‘ઓવટ્ઠદિવસતો ઉત્તરિ ચાતુમાસબ્ભન્તરે કોપેતું વટ્ટતી’’તિ યથાવુત્તો નયો.
૯૬૪. મૂસિકુક્કિરં નામ મૂસિકાહિ ઉદ્ધટપંસુ. મૂસિકાનં ઉક્કિરો મૂસિકુક્કિરોતિ વિગ્ગહો. ગોકણ્ટકં નામ ગુન્નં ખુરાનં ઉટ્ઠિતમત્તિકા. ગણ્ડુપ્પાદમલં નામ ભૂલતાય મલમત્તિકા. સમ્બન્ધં પન પકતિભૂમિં અકોપેન્તેન મત્થકતો ગણ્હિતું વટ્ટતિ.
૯૬૫. કસીતિ કસિતટ્ઠાનં, તત્થ નઙ્ગલેન ઉદ્ધટમત્તિકા કસિનઙ્ગલમત્તિકા. ‘‘અચ્છિન્ના’’તિઇમિના ખણ્ડાખણ્ડિકં કત્વા આયતં હુત્વા ઠિતમત્તિકાપટલમ્પિ અજાતપથવી સિયાતિ આસઙ્કાનિવત્તનત્થમાહ ‘‘ભૂમિસમ્બન્ધા’’તિ. સાતિ કસિનઙ્ગલમત્તિકા.
૯૬૬. સેનાસનન્તિ એત્થ ‘‘પુરાણ’’ન્તિ પાઠસેસો ગહેતબ્બો. ઓવટ્ઠં ચાતુમાસતો ઉદ્ધં ન વિકોપયેતિ યોજના.
૯૬૭. તતોતિ ઓવટ્ઠદિવસતો પટ્ઠાય ચાતુમાસાતિક્કન્તગેહતો. ‘‘ગોપાનસિ’’ન્તિ ઇમિના ગોપાનસિમત્થકે ઠિતઉપચિકાપંસુમ્હિ ભિજ્જન્તેપિ અનાપત્તિભાવં દીપેતિ. ‘‘ભિત્તિ’’ન્તિ ઇમિના તદેકદેસં ભિત્તિપાદાદિદારુમાહ. ઇદમ્પિ ભિત્તિમત્તિકં ઉપચિકામત્તિકં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘થમ્ભ’’ન્તિ ઇદમ્પિ તંસમ્બન્ધપાકારભૂમિમત્તિકાઉપચિકાદિપંસું સન્ધાય વુત્તં. પદરત્થરન્તિ અત્થતપદરં. ઇદમ્પિ પદરાનં ઉપરિ મત્તિકાઉપચિકાપંસું ‘‘ગોપાનસિ’’ન્તિઆદીહિ ‘‘ગણ્હિસ્સામી’’તિ ઇમિના વિકોપનાધિપ્પાયાભાવં દીપેતિ.
૯૬૮. ગણ્હન્તસ્સાતિ એત્થ અનાદરે સામિવચનં, ‘‘સુદ્ધચિત્તેના’’તિ પાઠસેસો. ઇટ્ઠકાતિ છદનિટ્ઠકા. આદિ-સદ્દેન પાસાણસમુદ્દફેણાદીનં ગહણં. પતતીતિ સુદ્ધચિત્તેન ગણ્હન્તે સચે મત્તિકા છિજ્જિત્વા પતતિ, અનાપત્તીતિ અત્થો. મત્તિકન્તિ ભિત્તિયં, છદને ચ ચાતુમાસાધિકોવટ્ઠમત્તિકં, અનોવટ્ઠં ચે, ગણ્હિતું વટ્ટતીતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સચે યા યા અતિન્તા, તં તં ગણ્હાતિ, અનાપત્તી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૬). યદિ ગણ્હતિ, આપત્તિ સિયાતિ યોજના.
૯૬૯. અતિન્તોતિ વસ્સોદકેન અતિન્તો, ઇમિના વિનિચ્છિતબ્બવત્થું દસ્સેતિ. તસ્સ અન્તોગેહે ચ બહિ ચ સમ્ભવતો અન્તોગેહે ઠિતસ્સ તાવ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘અન્તોગેહે સચે સિયા’’તિ. વસ્સોદકેન તિન્તાતિન્તેસુ દ્વીસુ મત્તિકાપુઞ્જેસુ અતિન્તં તાવ દસ્સેતુમાહ ‘‘અનોવટ્ઠો ચા’’તિ.
૯૭૦. વસ્સોદકેન તિન્તે વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘વુટ્ઠે પુન ચા’’તિઆદિ. ‘‘વુટ્ઠે’’તિ ઇમિના ‘‘મત્તિકાપુઞ્જો’’તિ પદં ભુમ્મવસેન વિપરિણામેત્વા વુટ્ઠે મત્તિકાપુઞ્જેતિ યોજેતબ્બં, ‘‘એકદિવસમ્પી’’તિ સેસો, ગેહસ્મિન્તિ એત્થ ‘‘ઠિતે’’તિ વત્તબ્બં, ગેહસ્મિં ઠિતે મત્તિકાપુઞ્જે વસ્સોદકેન એકદિવસમ્પિ તિન્તેતિ વુત્તં હોતિ. વક્ખમાનનયેન અઞ્ઞત્થ પહરિત્વા ઉટ્ઠિતેન તેન અતેમિત્વા ઉજુકં પતિતેહિ વસ્સફુસિતેહિ તિન્તેતિ ગહેતબ્બં. સચે સબ્બો તિન્તો હોતીતિ યોજના. ‘‘મત્તિકાપુઞ્જો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો.
૯૭૧. ‘‘સબ્બો’’તિ ‘‘યત્તક’’ન્તિઆદિ. તુ-સદ્દો ઇમમેવ વિસેસં જોતેતિ. યત્તકન્તિ હેટ્ઠા અનોતરિત્વા મત્થકતો, પરિયન્તકતો ચ યત્તકપ્પમાણં. તત્થાતિ મત્તિકાપુઞ્જે. ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ એતસ્સ ‘‘ચાતુમાસચ્ચયેના’’તિ અનુવત્તતિ. ‘‘અતિન્તં…પે॰… કપ્પિય’’ન્તિ ઇમિના અકપ્પિયટ્ઠાનં પરિહરિત્વા વા કપ્પિયકારકેહિ કપ્પિયવચનેન હરાપેત્વા વા અતિન્તં ઠાનં અટ્ઠકથાયં ‘‘કપ્પિયકારકેહી’’તિઆદિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૬).
૯૭૨. વારિનાતિ ઉજુકં આકાસતો પતિતવસ્સોદકેન. અઞ્ઞત્થ પહરિત્વા તત્થ પતિત્વા તેમિતે વટ્ટતિ. સો મત્તિકાપુઞ્જો. તતો પરન્તિ એકાબદ્ધકાલતો ઉત્તરિં સો મત્તિકાપુઞ્જો વારિના તેમિતો ભૂમિયા એકાબદ્ધો ચે હોતિ, તતો પરં સા જાતા પથવી એવ, કોપેતું ન વટ્ટતીતિ યોજના.
૯૭૩. ‘‘ઓવટ્ઠો’’તિ ઇમિના અનોવટ્ઠપાકારો કપ્પિયોતિ બ્યતિરેકવસેન દસ્સેતિ. ‘‘મત્તિકામયો’’તિ વિસેસનેન ઇટ્ઠકપાકારાદિં બ્યવચ્છિન્દતિ. તસ્સ પન કપ્પિયભાવં વક્ખતિ ‘‘સચે ઇટ્ઠકપાકારો’’તિઆદિના. ‘‘ચાતુમાસચ્ચયે’’તિ ઇમિના તતો અન્તો વિકોપનીયભાવં દસ્સેતિ.
૯૭૪. તત્થાતિ ઓવટ્ઠે મત્તિકપાકારે. અઘંસન્તોવાતિ પાકારમત્તિકં અકોપેન્તો. મત્તસો છુપિત્વાતિ પમાણતો મુદુકં કત્વા હત્થતલં ઠપેત્વા. અલ્લહત્થેનાતિ ઉદકતિન્તેન હત્થતલેન. હત્થેકદેસો હત્થો નામ.
૯૭૫. યેભુય્યકથલે ઠાનેતિ પુબ્બે વુત્તનયેન યસ્સા તીસુ ભાગેસુ દ્વે ભાગા કથલા હોન્તિ, તાદિસે કપ્પિયપથવિટ્ઠાને.
૯૭૬. અબ્ભોકાસેતિ ઉપલક્ખણત્તા અન્તોગેહેપિ થમ્ભં ચાલેત્વા જાતપથવિં વિકોપેતું ન વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં. દ્વીસુપિ ઠાનેસુ સુદ્ધચિત્તેન નિદ્દોસભાવં યથાવુત્તેન ‘‘થમ્ભં વા પદરત્થરં. ગણ્હિસ્સામી’તિ સઞ્ઞાય, ગહેતું પન વટ્ટતી’’તિ ઇમિના નયેનાહ. પથવિન્તિ અકપ્પિયપથવિં.
૯૭૭. ઉજુમુદ્ધરતો ન દોસોતિ યોજના.
૯૭૮. ઉચ્ચાલેત્વાતિ ઉક્ખિપિત્વા ચાલેત્વા પરિવત્તેત્વા. પવટ્ટતીતિ પવટ્ટેત્વા પવટ્ટેત્વા નેતીતિ સુદ્ધચિત્તસ્સાતિ ‘‘ભૂમિ ભિજ્જતી’’તિ અસલ્લક્ખેત્વા ‘‘પાસાણં પવટ્ટેત્વા પવટ્ટેત્વા હરિસ્સામી’’તિ સુદ્ધચિત્તવતો.
૯૭૯. ભૂમિયં દારૂનિ ફાલેન્તાનમ્પિ ભૂમિયં સાખાદીનિ કડ્ઢતો ચાતિ યોજના.
૯૮૦. કણ્ટકન્તિ રુક્ખકણ્ટકં, મચ્છકણ્ટકઞ્ચ. સૂચિ નામ અયોમયદન્તમયતમ્બમયકટ્ઠમયાદિસૂચીનં અઞ્ઞતરા. અટ્ઠિં વાતિ ગોમહિંસાદીનં અટ્ઠિં વા. હીરં વાતિ નાળિકેરાદિહીરં વા. આકોટેતુન્તિ યથા એકકોટિ ભૂમિં પવિસતિ, તથા તાળેતું. પવેસેતુન્તિ ભૂમિં ગમયિતું.
૯૮૧. પસ્સાવં મુત્તં. મેદનિન્તિ એત્થ અકપ્પિયપથવિમાહ. ભિન્દિસ્સામીતિ એત્થ ‘‘એવં ચિન્તેત્વા’’તિ સેસો.
૯૮૨. કરોન્તસ્સાતિ સુદ્ધચિત્તેન પસ્સાવં કરોન્તસ્સાતિયોજેતબ્બં. ‘‘સમ્મજ્જતો’’તિ ઇદં ‘‘સમ્મજ્જન્તેના’’તિ ગહેતબ્બં ‘‘વિસમ’’ન્તિ સેસો, ‘‘સમં કાતુ’’ન્તિ ઇમિના યોજેતબ્બં, સમ્મજ્જન્તેન ઉચ્ચટ્ઠાનં મદ્દિત્વા, આવાટટ્ઠાનં પવેસેત્વા સમં કાતું સમ્મજ્જનિયા ઘંસેતું ન વટ્ટતીતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘વિસમં ભૂમિં સમં કરિસ્સામીતિ સમ્મજ્જનિયા ઘંસિતુમ્પિ ન વટ્ટતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૬).
૯૮૩. પાદઙ્ગુટ્ઠેન વાતિ એત્થ સમુચ્ચયત્થેન વા-સદ્દેન અટ્ઠકથાયં વુત્તં ‘‘કત્તરયટ્ઠિયા ભૂમિં કોટ્ટેન્તી’’તિ ઇદં સઙ્ગણ્હાતિ. લિખિતુમ્પીતિ રાજિં કાતુમ્પિ ભૂમિં ભિન્દન્તેનાતિ યોજના. પાદેહીતિ પાદતલેહિ.
૯૮૫. ભૂમિન્તિ અકપ્પિયભૂમિં. દહતિ દહાપેતીતિ એત્થ ‘‘યો’’તિ ચ ‘‘તસ્સા’’તિ ચ સમ્બન્ધવસેન લબ્ભતિ. પત્તં દહન્તસ્સાતિ છવિયા થિરભાવત્થં ધૂમં ગાહાપેત્વા તિણુક્કાદીહિ પત્તં ગણ્હન્તસ્સ.
૯૮૬. તત્તકાનેવાતિ
૯૮૭. ભૂમિયન્તિ અકપ્પિયભૂમિયં. પત્તં પચીયતિ એત્થાતિ પત્તપચનં, કપાલં, તસ્મિં કપાલે.
૯૮૮. સો અગ્ગિ તાનિ દારૂનિ દહન્તો ગન્ત્વા ચે એકંસેન ભૂમિં દહતિ, તસ્મા દારૂનં ઉપરિ અગ્ગિં ઠપેતું ન વટ્ટતીતિ યોજના.
૯૮૯. ઇટ્ઠકા આવપીયન્તિ પચ્ચન્તિ એત્થાતિ ઇટ્ઠકાવાપો, સો એવ ઇટ્ઠકાવાપકો, ઇટ્ઠકાપચનટ્ઠાનં. આદિ-સદ્દેન કુમ્ભકારાવાપાદિં સઙ્ગણ્હાતિ.
૯૯૦. ઉપાદીયતીતિ ઉપાદાનં, ઇન્ધનં, ન ઉપાદાનં અનુપાદાનં, ઇન્ધનતો અઞ્ઞં, તતો અનુપાદાનતોતિ અત્થો. ખાણુકેતિ મતખાણુકે ચ સુક્ખરુક્ખે ચ ભૂમિગતં અદત્વા ‘‘નિબ્બાપેસ્સામી’’તિ અગ્ગિદાનં વટ્ટતિ. પચ્છા ઉસ્સાહે કતેપિ ન નિબ્બાયતિ, ન દોસોતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સચે પન ભૂમિં અપ્પત્તમેવા’’તિઆદિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૭).
૯૯૧. તિણુક્કન્તિ તિણેન બદ્ધઉક્કં. તિણુક્કન્તિ ઉપલક્ખણં. નાળિકેરપણ્ણાદીહિ બદ્ધાપિ સઙ્ગય્હન્તિ.
૯૯૨. તસ્સ અગ્ગિસ્સ પતિતટ્ઠાને ઇન્ધનં દત્વા પુન તં અગ્ગિં કાતું વટ્ટતીતિ મહાપચ્ચરિયં રુતં કથિતન્તિ યોજના.
૯૯૩. ‘‘તસ્સ અપથવિય’’ન્તિ પદચ્છેદો. વિમતિસ્સુભયત્થાપીતિ પથવિઅપથવિદ્વયેપિ વેમતિકસ્સ. તત્થ જાતા પથવી, ઇતરા અપથવી.
૯૯૪. ઇમન્તિ
પથવીખણનકથાવણ્ણના.
મુસાવાદવગ્ગો પઠમો.
૯૯૫. ભવન્તસ્સાતિ જાયન્તસ્સ, વડ્ઢમાનસ્સ ચ. ભૂતસ્સાતિ જાતસ્સ, વડ્ઢિતસ્સ ચાતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ભવન્તિ અહુવુઞ્ચાતિ ભૂતા, જાયન્તિ વડ્ઢન્તિ, જાતા વડ્ઢિતા ચા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૯૦). એત્થ ચ ‘‘ભવન્તી’’તિ ઇમિના વિરુળ્હમૂલે નીલભાવં આપજ્જિત્વા વડ્ઢમાનકે તરુણગચ્છે દસ્સેતિ. ‘‘અહુવુ’’ન્તિ ઇમિના પન વડ્ઢિત્વા ઠિતે મહન્તે રુક્ખગચ્છાદિકે ‘‘ભવન્તી’’તિ ઇમસ્સ વિવરણં ‘‘જયન્તિ વડ્ઢન્તી’’તિ, ‘‘અહુવુ’’ન્તિ ઇમસ્સ ‘‘જાતા વડ્ઢિતા’’તિ. એવં ભૂત-સદ્દો પચ્ચુપ્પન્નાતીતવિસયોતિ દસ્સેતિ. ‘‘ભવન્તસ્સ ભૂતસ્સા’’તિ ઇમિના પદદ્વયેન ‘‘ભૂતગામસ્સા’’તિ પદસ્સ તુલ્યાધિકરણતાદસ્સનેન ગામ-સદ્દસ્સ દિટ્ઠિગતવનન્તાદિસદ્દાનં દિટ્ઠિવનાદિસદ્દત્થે વિય ભૂતસદ્દત્થે વુત્તિપક્ખમાહ. યથાહ અટ્ઠકથાયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૯૦) ‘‘ભૂતા એવ વા ગામો ભૂતગામો, પતિટ્ઠિતહરિતતિણરુક્ખાદીનમેતં અધિવચન’’ન્તિ. ભૂતાનં દેવતાનં ગામો નિવાસોતિ વા ભૂતગામો. ભૂમિયં પતિટ્ઠહિત્વા હિ હરિતભાવમાપન્ના તિણરુક્ખગચ્છાદયો દેવતાહિ પરિગય્હન્તીતિ. જાયન્તસ્સ વડ્ઢન્તસ્સ વા સમ્પત્તવુદ્ધિમરિયાદસ્સ વા રુક્ખાદિનોતિ અત્થો.
પાતબ્યતાનિમિત્તન્તિ એત્થ પાતબ્યભાવો પાતબ્યતા, ‘‘છેદનભેદનાદીહિ યથારુચિ પરિભુઞ્જિતબ્બતાતિ અત્થો’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો પાતબ્યતા-સદ્દસ્સ પરિભુઞ્જિતબ્બતાતિ અત્થો વેદિતબ્બો, સા નિમિત્તં હેતુ યસ્સ પાચિત્તિયસ્સ તં પાતબ્યતાનિમિત્તં. રુક્ખાદીનં છેદનફાલનાદિવસેન વિકોપનીયતાસઙ્ખાતપાતબ્યતાનિમિત્તં પરિભુઞ્જિતબ્બતાહેતુ પાચિત્તિયં ઉદીરિતં વુત્તન્તિ અત્થો.
૯૯૬-૭. સોતિ ભૂતગામો. તિલબીજાદિકોતિ તિલબીજમેત્થ સુખુમપણ્ણસેવાલાદિકો. આદિ-સદ્દેન ચ તાદિસા ઇતરા સેવાલજાતિ ગહિતા. ‘‘ઉપરિ ખુદ્દાનુખુદ્દકપણ્ણઙ્કુરો, હેટ્ઠા ખુદ્દાનુખુદ્દકમૂલઙ્કુરો સેવાલો તિલબીજં નામા’’તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તન્તિ. વિકોપેન્તસ્સ તં સબ્બન્તિ ભૂમિયં પતિટ્ઠાય ઉદકે જાયમાનકસેવાલાદિં ભૂમિયા ઉપ્પાટનચ્છેદનવસેન જલે એવ પતિટ્ઠિતં
૯૯૮. હત્થેન વિયૂહિત્વાતિ જલતો અમોચેત્વા હત્થેન દૂરતો અપનેત્વા. ‘‘હોતી’’તિઆદિ તસ્સ હેતુસન્દસ્સનત્થં. સકલં અનવસેસં સબ્બં જલં તસ્સ યસ્મા ઠાનં હોતિ, તસ્માતિ અત્થો.
૯૯૯. ચેચ્ચાતિ જાનન્તો. તં સેવાલજાતિકં જલા ઉદ્ધરિતું ઉદકેન વિના ભિક્ખુસ્સ ન વટ્ટતીતિ યોજના. ઠાનસઙ્કમનઞ્હિ તન્તિ હેતુદસ્સનં. તં તથાકરણં યસ્મા ઠાનસઙ્કમનં ઠાનતો ચાવનં, તસ્મા તં ન વટ્ટતીતિ યોજના.
૧૦૦૦. યથાવુત્તસ્સ બ્યતિરેકં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઉદકેના’’તિઆદિ. તત્થ ઉદકેનાતિ સહત્થે કરણવચનં. તં સેવાલજાતિકં. વારિસૂતિ એત્થ વાસં વારયન્તીતિ વારી, તેસુ.
૧૦૦૧. જલે વલ્લિતિણાદીનીતિ જલમત્થકે વલ્લિઞ્ચ જાયમાનકરવલ્લિતિણાદીનિ ચ. ઉદ્ધરન્તસ્સાતિ ભૂમિયં પતિટ્ઠિતં ભૂમિતો, ઉદકે પતિટ્ઠિતં ઉદકતો ચ ઉદ્ધરન્તસ્સ. તત્થ અન્તપક્ખં દસ્સેતુમાહ ‘‘તોયતો’’તિ. વિકોપેન્તસ્સાતિ ખણ્ડનાદિવસેન કોપેન્તસ્સ. તત્થાતિ તસ્મિં ઉદકે, એવ-કારો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો ‘‘તત્થેવા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૯૨) અટ્ઠકથાવચનતો.
૧૦૦૨. એત્થાતિ ઉદકે એવ. વિકોપેન્તસ્સાતિ કપ્પિયં અકારાપેત્વા છેદનાદિં કરોન્તસ્સ. તાનીતિ તથા પરેહિ ઉપ્પાટિતત્તા ભૂતગામભાવતો મુત્તાનિ વલ્લિતિણાદીનિ. બીજગામેનાતિ મૂલબીજગામાદિવસેન.
૧૦૦૩. એવં ‘‘થલટ્ઠે’’તિઆદિ. હરિતખાણુકોતિ એત્થ ‘‘યો’’તિ સેસો. ‘‘તસ્સા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો, કકુધકરઞ્જાદીનં છિન્નાવસિટ્ઠખાણુકોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ભૂતગામેન સઙ્ગહો’’તિ ઇમિના તંવિકોપને પાચિત્તિયભાવં દીપેતિ. એવમુપરિપિ.
૧૦૦૪. નાળિકેરાદિકાનં ખાણૂતિ એત્થાપિ ‘‘ઉપરિહરિતો’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. ‘‘બીજગામેન સઙ્ગહો’’તિ ઇમિના દુક્કટવત્થુતમાહ. એવમુપરિપિ. કિઞ્ચાપિ હિ તાલનાળિકેરાદીનં ખાણુ ઉદ્ધં અવડ્ઢનકો ભૂતગામસ્સ કારણં ન હોતિ, તથાપિ ભૂતગામસઙ્ખાતનિબ્બત્તપણ્ણમૂલબીજતો સમ્ભૂતત્તા ભૂતગામતો ઉપ્પન્નો નામ હોતીતિ બીજગામેન સઙ્ગહં ગચ્છતિ.
૧૦૦૫. તથાપકાસિતોતિ ‘‘બીજગામો’’તિ વુત્તો.
૧૦૦૬. ફલિતા કદલી યાવ નીલપણ્ણા, તાવ સા ચ ભૂતગામોતિ પકાસિતાતિ યોજના. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘કદલી પન ફલિતા યાવ નીલપણ્ણા, તાવ ભૂતગામેનેવ સઙ્ગહિતા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૯૨). નળન્તિ ખુદ્દકવેળુ. વેળૂતિ મહાવેળુ. તિણાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન સસ્સાદયો ગહિતા.
૧૦૦૭. યો અયં પન વેળુ અગ્ગતો પટ્ઠાય યદા સુસ્સતિ, તદા સો બીજગામેન સઙ્ગહિતો નામ હોતીતિ યોજના. બીજગામેનાતિ ફળુબીજગામેન. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘કતરબીજગામેન? ફળુબીજગામેના’’તિ.
૧૦૦૮. ઇન્દસાલો આદિ-સદ્દેન સોભઞ્જનાદીનં સઙ્ગહો. તુ-સદ્દેન અટ્ઠકથાયં ‘‘કિઞ્ચાપિ રાસિકતદણ્ડકેહિ રતનપ્પમાણાપિ સાખા નિક્ખમન્તી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૯૨) વુત્તવિસેસં જોતેતિ. છિન્દિત્વા ઠપિતદણ્ડકેસુ રતનમત્તાસુપિ સાખાસુ ઉટ્ઠિતાસુ ભૂતગામં અહુત્વા બીજગામમેવ હોતિ અવિરુળ્હમૂલકત્તાતિ અયં વિનિચ્છયો વિનયઞ્ઞુના ઞાતો કુક્કુચ્ચકાનમુપકારાય હોતીતિ આહ ‘‘વિઞ્ઞેય્યો વિનયઞ્ઞુના’’તિ. ઇમમેવત્થં ‘‘મૂલમત્તેપિ વા’’તિઆદિના વક્ખતિ.
૧૦૦૯. મણ્ડપાદીનમત્થાયાતિ મણ્ડપવતિપાકારાદીનમત્થાય. સચે તે નિક્ખણન્તીતિ યદિ તે ઇન્દસાલાદિદણ્ડકે ભૂમિયં નિખણન્તિ. નિગ્ગતે મૂલપણ્ણસ્મિન્તિ તથા નિખાતદણ્ડતો મૂલે ચ પણ્ણે ચ જાતે. ભૂતગામેન સઙ્ગહોતિ એત્થ ‘‘તેસ’’ન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ, ‘‘વિઞ્ઞેય્યો’’તિ અધિકારો.
૧૦૧૦. નિગ્ગતેપીતિ પિ-સદ્દેન અતિખુદ્દકતં સૂચેતિ.
૧૦૧૧. સકન્દા તાલટ્ઠીતિ સકન્દતાલબીજં. પત્તવટ્ટીતિ સૂચિસણ્ઠાના અઙ્કુરપત્તવટ્ટિ. ન ચ બીજગામોતિ વુચ્ચતીતિ યોજના. ‘‘ભૂતગામો’’તિ ઇદં યથાવુત્તસ્સ બ્યતિરેકવસેન દસ્સેતિ.
૧૦૧૨. નાળિકેરતચન્તિ નાળિકેરફલછલ્લિં. દન્તસૂચીવાતિ દન્તમયસૂચિ ઇવ. સોપીતિ નાળિકેરોપિ. રુક્ખતચસદ્દાનં ફલેસુ વત્તમાનકાલેસુપિ તંલિઙ્ગતા ન વિરુજ્ઝતીતિ ‘‘સો’’તિ આહાતિ વિઞ્ઞાયતિ.
૧૦૧૩. મિગસિઙ્ગસમાનાયાતિ પત્તવટ્ટિયાતિ અઙ્કુરપત્તવટ્ટિયા. સતિયાતિ વિજ્જમાનાય. ભૂતગામોતિ વુચ્ચતીતિ અમૂલકભૂતગામોતિ વુચ્ચતિ. ઇદં નાળિકેરસ્સ આવેણિકં કત્વા વુત્તં.
ચતુભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦૧૫-૬. અમ્બટ્ઠીતિ અમ્બબીજં. જમ્બુટ્ઠીતિ જમ્બુબીજં. આદિ-સદ્દેન મધુકપનસાદિબીજાનં ગહણં. વન્દાકાતિ રુક્ખાદની. અઞ્ઞં વાતિ ભણ્ડકદલિમનોરહં વા. અસ્સાતિ વન્દાકાદિનો. અમૂલવલ્લીતિ એવંનામિકા વલ્લિ.
૧૦૧૭. સો સેવાલોતિ યોજના.
૧૦૧૮. ઘંસિત્વાતિ યેન કેનચિ ઘંસિત્વા. તં સેવાલં. તસ્માતિ તસ્મા પાકારા.
૧૦૧૯. સેવાલે અપનીતે. અન્તોતિ પાનીયઘટાદીનં અન્તોકુચ્છિમ્હિ. કણ્ણકં અબ્બોહારન્તિ યોજના. પાનીયઘટાદીનં બહિ સેવાલો ઉદકે અટ્ઠિતત્તા, બીજગામાનુલોમત્તા ચ દુક્કટવત્થૂતિ વદન્તિ. કણ્ણકં નીલવણ્ણમ્પિ અબ્બોહારિકમેવ.
૧૦૨૦. પાસાણદદ્દૂતિ સેવાલન્તિ પાસાણસેવાલં. સેલેય્યકા નામ સિલાય સમ્ભૂતા એકા સુગન્ધજાતિ. અપત્તાનીતિ પણ્ણરહિતાનિ.
૧૦૨૧. પુપ્ફિતન્તિ વિકસિતં. તં અહિચ્છત્તં. મકુલન્તિ અવિકસિતં.
૧૦૨૨. અલ્લસ્મિં પપ્પટિકમ્પીતિ અલ્લતચમત્થકે સુક્ખતચપટલમ્પિ. ‘‘અલ્લસ્મિ’’ન્તિ ઇમિના બ્યતિરેકેન મતરુક્ખે દોસાભાવં દીપેતિ. ‘‘તચં વિકોપેત્વા’’તિ વચનતો રુક્ખતચમ્પિ પપ્પટિકમ્પિ સાલકપિત્થાદિનિય્યાસમ્પિ રુક્ખે અલ્લતચં અવિકોપેત્વા મત્થકતો છિન્દિત્વા ગહેતું વટ્ટતિ.
૧૦૨૩. અક્ખરચ્છિન્દનારહેસુ નુહિકદલિઆદીસુ રુક્ખેસુ, તત્થજાતેસુ તાલપણ્ણાદિકેસુ વા અક્ખરં લિખતો પાચિત્તિયમુદીરયેતિ યોજના. ‘‘તત્થજાતેસૂ’’તિ ઇમિના રુક્ખતો અપનીતપણ્ણેસુ લિખિતું વટ્ટતીતિ બ્યતિરેકતો દીપેતિ.
૧૦૨૪. ‘‘પક્કમેવ વા’’તિ વિસું વચનતો ‘‘ફલં વા’’તિ ઇમિના અપક્કં ફલં ગહિતં.
૧૦૨૫. ફલિનિંસાખન્તિ ખાદનારહફલવતિં જમ્બુસાખાદિકં સાખં. ગણ્હતો અનુપસમ્પન્નસ્સાતિ ગહેતબ્બં. સયં ખાદિતુકામો ચેતિ તથા ઓનમિત્વા સાખતો ઓચિનિત્વા દિન્નફલં સચે સયં ખાદિતુકામો હોતિ. એવં દાતુન્તિ યથાવુત્તપ્પકારં નામેત્વા દાતું.
૧૦૨૬. પરં કઞ્ચિ ઉક્ખિપિત્વાતિ અઞ્ઞં કઞ્ચિ અનુપસમ્પન્નં ઉક્ખિપિત્વા. પુપ્ફાનિ ઓચિનન્તેસૂતિ કુસુમાનિ લુનન્તેસુ. અયમેવ વિનિચ્છયોતિ સામઞ્ઞનિદ્દેસેપિ એત્થ અત્તનો નામેત્વા દિન્નસાખાય પુપ્ફાનિ પાનીયવાસત્થાય ન ગહેતબ્બાનિ. અનુપસમ્પન્નં ઉક્ખિપિત્વા પુપ્ફાનિ ઓચિનાપેત્વા ગહિતપુપ્ફાનિ ગહેતબ્બાનીતિ અયમેત્થ વિસેસો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘તેહિ
૧૦૨૭. ‘‘સાખા’’તિ ભિન્દિત્વા વા છિન્દિત્વા વા મોચિતા વુચ્ચતિ. સાખીનન્તિ રુક્ખાનં. તન્તિ યથાવુત્તરુક્ખતો મોચિતસાખં. યેસં રુક્ખાનં સાખા રુહતિ, તેસં સાખીનં તં સાખં કપ્પિયં અકારાપેત્વા વિકોપેન્તસ્સ દુક્કટન્તિ યોજના. ‘‘યેસં રુક્ખાનં સાખા રુહતી’’તિ વુત્તત્તા યેસં સાખા ન રુહતિ, તેસં તસ્સા કપ્પિયકરણકિચ્ચં નત્થીતિ વદન્તિ.
૧૦૨૮. અલ્લસિઙ્ગિવેરાદિકેસુપીતિ આદિ-સદ્દેન વચલસુણાદીનં ગહણં.
૧૦૨૯. અનિયામતો વટ્ટતેવાતિ યોજના. નિયામસરૂપં દસ્સેતું ‘‘ઇમં રુક્ખ’’ન્તિઆદિવક્ખમાનત્તા અનિયામતોતિ સામઞ્ઞનિદ્દેસે ‘‘ઇમ’’ન્તિ નિયામવચનાભાવતોતિ ગહેતબ્બં.
૧૦૩૨. ઉચ્છુખણ્ડાનન્તિ પૂરણયોગે સામિવચનં, ઉચ્છુખણ્ડેહીતિ વુત્તં હોતિ. સબ્બમેવાતિ પચ્છિયં ઠિતં સબ્બં ખણ્ડં. કતં હોતીતિ કતં કપ્પિયં હોતિ. એકસ્મિં કપ્પિયે કતેતિ પચ્છિયં સબ્બખણ્ડેસુ ફુસિત્વા ઠિતેસુ એકસ્મિં ખણ્ડે કપ્પિયે કતે. ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે પઞ્ચહિ સમણકપ્પેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતું અગ્ગિપરિજિતં સત્થપરિજિતં નખપરિજિતં અબીજં નિબ્બટ્ટબીજંયેવ પઞ્ચમ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૫૦) ઇતિ વુત્તેસુ અગ્ગિસત્થનખેસુ અઞ્ઞતરેન તત્ત અયોખણ્ડેન વા જલિતગ્ગિના વા સૂચિમુખેન વા નખચ્છેદનેન વા સત્થકધારાય વા મનુસ્સસીહાદીનં ઉપ્પાટિતાનુપ્પાટિતઅપૂતિનખેન વા વિજ્ઝિત્વા વા છિન્દિત્વા વા કપ્પિયં કાતબ્બં. કરોન્તેન ચ અનુપસમ્પન્નેન
૧૦૩૩. દારુન્તિ દારું વિજ્ઝતીતિ એત્થ જાનિત્વાપિ વિજ્ઝતિ વા વિજ્ઝાપેતિ વા, વટ્ટતિયેવ. ‘‘એકસિત્થેપી’’તિ એત્થાપિ એસેવ નયો.
૧૦૩૪. તાનિ ઉચ્છુદારૂનિ. તન્તિ વલ્લિં, રજ્જું વા.
૧૦૩૫. મરિચપક્કેહીતિ પરિણતેહિ મરિચપક્કેહિ. અપરિણતાનં પન અબીજત્તા કપ્પિયે અકતેપિ વટ્ટતિ. ઇદઞ્ચ સેતલસુણતચલસુણાદીહિ મિસ્સભત્તસ્સ ઉપલક્ખણં. એત્થ ચ ભત્તસિત્થસમ્બન્ધવસેન એકાબદ્ધતા વેદિતબ્બા, ન ફલાદીનમેવ અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધવસેન.
૧૦૩૬. તિલતણ્ડુલકાદિસૂતિ કપ્પિયં કાતબ્બતિલેહિ મિસ્સતણ્ડુલાદીસુ. આદિ-સદ્દેન કપ્પિયં કાતબ્બવત્થૂહિ મિસ્સિતાનિ ઇતરવત્થૂનિ ગહિતાનિ. એકાબદ્ધે કપિત્થેપીતિ કટાહેન બદ્ધબીજે પરિણતકપિત્થફલેપિ. કટાહેતિ બદ્ધમિઞ્જે કપાલે.
૧૦૩૭. કટાહં મુઞ્ચિત્વાતિ સુક્ખત્તા સમન્તતો કટાહં મુઞ્ચિત્વા. મિઞ્જકન્તિ પરિણતકપિત્થફલમિઞ્જં. તં કપિત્થં ભિન્દાપેત્વાતિ કપિત્થકટાહં ભિન્દાપેત્વા, ઇદં બીજતો મુત્તસ્સ કટાહસ્સ ભાજનગતિકત્તા વુત્તં.
૧૦૩૮. ‘‘અભૂતગામઅબીજેસૂ’’તિ તત્થ તસ્મિં અભૂતગામઅબીજગામદ્વયે. ઇમિસ્સા ગાથાય ‘‘અભૂતગામે ભૂતગામસઞ્ઞિનો દુક્કટં, વેમતિકસ્સ દુક્કટં, અબીજગામે બીજગામસઞ્ઞિનો દુક્કટં, વેમતિકસ્સ દુક્કટ’’ન્તિ ચત્તારિ દુક્કટાનિ દસ્સિતાનિ. તત્થ અભૂતગામન્તિ બીજગામં ગહેતબ્બં. અબીજગામન્તિ નો બીજં.
૧૦૩૯. તત્થ તસ્મિં ભૂતગામબીજગામદ્વયે. ‘‘અતથાસઞ્ઞિનો’’તિઆદીસુ ‘‘ભૂતગામં વિકોપેન્તસ્સા’’તિ પાળિયં ‘‘બીજે અબીજસઞ્ઞી છિન્દતિ વા…પે॰… અનાપત્તી’’તિ.
અસઞ્ચિચ્ચ ભૂતગામં વિકોપેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ યોજના. એવમુપરિપિ યોજેતબ્બં. ગચ્છન્તસ્સ પાદેસુ ગહેત્વા વા આલમ્બણકત્તરયટ્ઠિયા ઘંસિત્વા વા તિણાદીસુ છિજ્જેસુપિ ‘‘ઇમં છિન્દિસ્સામી’’તિ અમનસિકતત્તા અનાપત્તીતિ અત્થો. અસતિસ્સાતિ અઞ્ઞવિહિતસતિસ્સ વા અઞ્ઞેન કથયતો વા પાદઙ્ગુટ્ઠાદીહિ તિણાદીનિ છિન્દન્તસ્સ. ચ-કારેન ઇધ અવુત્તં ‘‘અજાનન્તસ્સા’’તિ ઇદં સમુચ્ચિતં. ‘‘ઇમં ભૂતગામ’’ન્તિ વા ‘‘ઇમસ્મિં અગ્ગિમ્હિ પતિતે ઇમં ડય્હતી’’તિ વા ‘‘ઇમિના ઇદં ભિજ્જતિ છિજ્જતી’’તિઆદિં વા અજાનન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અત્થો.
૧૦૪૦. ઇદં ચાતિ ઇદં ભૂતગામસિક્ખાપદઞ્ચ. તિસમુટ્ઠાનન્તિ કાયચિત્તવાચાચિત્તકાયવાચાચિત્તવસેન તિસમુટ્ઠાનં. છેદનાદિકિરિયાય આપજ્જનતો ક્રિયં. તિચિત્તન્તિ પણ્ણત્તિં અજાનિત્વા ચેતિયાદીસુ તિણગહનાદિકં કરોન્તસ્સ અખીણાસવસ્સ કુસલં, ખીણાસવસ્સ કિરિયં, ફલપુપ્ફાદિલોભેન વિકોપેન્તાનં સેખપુથુજ્જનાનં અકુસલન્તિ તિચિત્તં.
ભૂતગામકથાવણ્ણના.
૧૦૪૧. અઞ્ઞવાદવિહેસકે કમ્મસ્મિં સઙ્ઘેન કતેતિ યોજના, અઞ્ઞવાદકવિહેસકારોપનકમ્મે ઞત્તિદુતિયાય કમ્મવાચાય પચ્ચેકં સઙ્ઘેન કતેતિ અત્થો. ‘‘અઞ્ઞં વદતીતિ અઞ્ઞવાદકં, અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરણસ્સેતં નામં. વિહેસેતીતિ વિહેસકં, તુણ્હીભૂતસ્સેતં નામ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૯૮) વચનતો સઙ્ઘમજ્ઝે વત્થુના, આપત્તિયા વા ચોદનાય કતાય તં અવત્તુકામો હુત્વા ‘‘કો આપન્નો, કિં આપન્નો, કિસ્મિં આપન્નો’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૯૪) પદભાજનાનુક્કમેન પુચ્છિતં ઠપેત્વા અઞ્ઞસ્સ અવચનં અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરણં, તં કરોન્તો અઞ્ઞવાદકો. ઇધ પન ભાવપ્પધાનવસેન કિરિયા ગહિતા.
તથેવ વિહેસકો નામ. એત્થાપિ ભાવપ્પધાનવસેન કિરિયાવ ગહેતબ્બા. ઇધ પન તબ્ભાવારોપનકમ્મં વુચ્ચતીતિ સંખેપો. પુન તથા કરોન્તસ્સાતિ પુનપિ તેનેવ પકારેન અઞ્ઞવાદકવિહેસકાનિ વિસું વિસું કરોન્તસ્સ. પાચિત્તિયદ્વયં હોતીતિ પદભાજને ‘‘રોપિતે અઞ્ઞવાદકે’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૧૦૦) નયેન ચ
૧૦૪૨. ધમ્મેતિ એત્થ ‘‘કમ્મે’’તિ સેસો. ધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞી, વેમતિકો, અધમ્મકમ્મસઞ્ઞીતિ તીસુ વિકપ્પેસુ. અધમ્મેતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. કમ્મે અરોપિતેતિ અઞ્ઞવાદકકમ્મારોપને અકતે. એવં વદન્તસ્સાતિ ‘‘કો આપન્નો’’તિઆદીનિ વદન્તસ્સ. વદન્તસ્સ ચાતિ એત્થ ચકારેન કમ્મે અરોપિતે એવં વિહેસન્તસ્સ ચ દુક્કટન્તિ સમુચ્ચિનોતિ. ઇમસ્મિં પક્ખે કમ્મે અરોપિતેતિ વિહેસકકાલમાહ.
૧૦૪૩. આપન્નન્તિ અત્તના આપન્નં. ભણ્ડનં ભવિસ્સતીતિ સઞ્ઞિસ્સાતિ મયા ઇમસ્મિં વુત્તે સઙ્ઘસ્સ ભણ્ડનકલહાદયો હોન્તીતિ સઞ્ઞાય તુણ્હી ભવન્તસ્સ. ગિલાનસ્સાતિ વત્તું અસક્કુણેય્યમુખરોગાદિયુત્તસ્સ.
૧૦૪૪. ક્રિયાક્રિયન્તિ અઞ્ઞેનઞ્ઞપટિચરણં ક્રિયં. તુણ્હીભાવો અક્રિયં.
અઞ્ઞવાદકકથાવણ્ણના.
૧૦૪૫-૬. સમ્મતસ્સાતિ ખન્ધકાગતસેનાસનપઞ્ઞાપકસમ્મુતિઆદીસુ તેરસસુ સમ્મુતીસુ એકં વા કતિપયા વા સબ્બા વા દાતું સઙ્ઘેન ઞત્તિં ઠપેત્વા કમ્મવાચં વત્વા દિન્નસમ્મુતિકસ્સ. ‘‘ઉપસમ્પન્નં સઙ્ઘેન સમ્મત’’ન્તિ (પાચિ॰ ૧૦૬) વચનતો ભિક્ખુનોતિ ઉપસમ્પન્નમાહ, અયસં કત્તુકામોતિ સમ્બન્ધો. વદન્તોતિ ‘‘છન્દેન ઇત્થન્નામો સેનાસનં પઞ્ઞાપેતિ, છન્દેન ભત્તાનિ ઉદ્દિસતી’’તિઆદિં ભણન્તો. ‘‘ઉપસમ્પન્ને’’તિ ‘‘ઉજ્ઝાપેતી’’તિ કિરિયમપેક્ખિત્વા કમ્મનિ ઉપયોગબહુવચનં. અયઞ્હેત્થ અત્થો – ઉજ્ઝાપેતિ અવઞ્ઞાય
‘‘પાચિત્તિયદ્વયં હોતી’’તિ ઇદં ‘‘ઉજ્ઝાપનકે ખિય્યનકે પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૧૦૫) દ્વિન્નં વત્થૂનં એકતો વુત્તત્તા ઇધાપિ એકતો વુત્તં, વિસું વિસું પન ગહેતબ્બં. ધમ્મેતિ એત્થ ‘‘કમ્મે’’તિ સેસો, ઉપસમ્પન્નસ્સ સમ્મતસ્સ સઙ્ઘેન દિન્નસમ્મુતિકમ્મં સચે ધમ્મકમ્મં હોતીતિ અત્થો. અધમ્મેતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.
૧૦૪૭-૮. ભિક્ખુનોતિ સમ્મતસ્સ ભિક્ખુનો. અસમ્મતસ્સ ભિક્ખુસ્સ અવણ્ણં ભાસતોતિ યોજના. યસ્સ કસ્સચીતિ એત્થ ‘‘સન્તિકે’’તિ સેસો, ઉપસમ્પન્નસ્સ ચ અનુપસમ્પન્નસ્સ ચ યસ્સ કસ્સચિ સન્તિકેતિ અત્થો. ઉપસમ્પન્નકાલે સમ્મતં પચ્છા સામણેરભાવં ઉપગતં સન્ધાય ‘‘સમ્મતસ્સ સામણેરસ્સા’’તિ વુત્તં. અવણ્ણં વદતોતિ યોજના.
૧૦૪૯. કરોન્તં સમ્મતં. ભણતોતિ ઉજ્ઝાપયતો, ખીયતો. અત્થો પન વુત્તનયોવ. ઉજ્ઝાપનખીયનકિરિયાહિ આપજ્જનતો ક્રિયં. યસ્મા ઉજ્ઝાપનં, ખીયનઞ્ચ મુસાવાદવસેનેવ પવત્તં, તસ્મા ‘‘આદિકમ્મિકસ્સ અનાપત્તી’’તિ પાચિત્તિયટ્ઠાને, દુક્કટટ્ઠાને ચ ઇમિના ચ અનાપત્તિદસ્સનત્થં વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. એવઞ્ચ કત્વા ઉજ્ઝાપેન્તસ્સ, ખીયન્તસ્સ
ઉજ્ઝાપનકકથાવણ્ણના.
૧૦૫૦. સઙ્ઘસ્સ મઞ્ચાદિન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘સઙ્ઘિકં મઞ્ચં વા પીઠં વા ભિસિં વા કોચ્છં વા’’તિ પાળિયં દસ્સિતં સઙ્ઘસન્તકં મઞ્ચાદિં. એત્થ ચ મઞ્ચો નામ પાળિયં ‘‘ચત્તારો મઞ્ચા મસારકો બુન્દિકાબદ્ધો કુળીરપાદકો આહચ્ચપાદકો’’તિ (પાચિ॰ ૧૧૧) ચ દસ્સિતો ચતુબ્બિધો મઞ્ચો. તત્થ મસારકો નામ મઞ્ચપાદે વિજ્ઝિત્વા તત્થ અટનિસિખાહિ આવુણિત્વા કતમઞ્ચો. સો ઇદાનિ વત્તમાનો વેત્તમઞ્ચો. બુન્દિકાબદ્ધો નામ અટનિસીસેસુ બુન્દિકરન્તરતો મઞ્ચપાદે ડંસાપેત્વા કતો વેત્તમઞ્ચપદરમઞ્ચો દટ્ઠબ્બો. કુળીરપાદકો નામ પાદબુન્દે આહચ્ચપાદકો નામ અટનિયો વિજ્ઝિત્વા અટનિછિદ્દે પાદસીસે સિખં કત્વા તં પવેસેત્વા અટનિયા ઉપરિ નિક્ખન્તે પાદસિખામત્થકે તિરિયં વિજ્ઝિત્વા આણિં પવેસેત્વા કતમઞ્ચો.
પીઠં નામ એવમેવ કતં તન્નામકમેવ ચતુબ્બિધં;
ભિસિ નામ ‘‘પઞ્ચ ભિસિયો ઉણ્ણભિસિ ચોળભિસિ વાકભિસિ તિણભિસિ પણ્ણભિસી’’તિ ગબ્ભવસેન દસ્સિતા પઞ્ચ ભિસિયો. તત્થ ઉણ્ણા નામ મનુસ્સલોમં ઠપેત્વા અવસેસલોમાનિ. ચોળા નામ પિલોતિકા. વાકં નામ મકચિવાકાદિકં. તિણં નામ દબ્બતિણાદિ. પણ્ણં નામ તમાલપણ્ણં ઠપેત્વા અવસેસપણ્ણં.
કોચ્છન્તિ પાળિયં ‘‘કોચ્છં નામ વાકમયં વા ઉસીરમયં વા મુઞ્જમયં વા પબ્બજમયં વા અન્તો સંવેઠેત્વા બદ્ધં હોતી’’તિ (પાચિ॰ ૧૧૧) દસ્સિતં વાકં વા ઉસીરં વા મુઞ્જતિણં વા એળકલોમાનિ વા પબ્બજતિણં વા આદાય ઉભોહિ કોટીહિ વિત્થતં કત્વા મજ્ઝે પીળેત્વા સઙ્કુચિત્વા તં બન્ધિત્વા સીહચમ્માદીહિ વેઠનબન્ધનાનિ પટિચ્છાદેત્વા પાદપુઞ્છની વિય નિસજ્જત્થાય કતં આસનન્તિ વદન્તિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચ વિત્થતં, મજ્ઝે સંખિત્તં, પણવસણ્ઠાનં કત્વા બદ્ધં હોતિ, તં કિર મજ્ઝે સીહબ્યગ્ઘચમ્મપરિક્ખિત્તમ્પિ કરોન્તિ. અકપ્પિયચમ્મં નામેત્થ નત્થી’’તિઆદિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૧). સન્થરાપેત્વાતિ ઉપસમ્પન્નેન વા અનુપસમ્પન્નેન વા સન્થરાપેત્વા. એત્થ વિનિચ્છયં વક્ખતિ. સન્થરિત્વાતિ સયં સન્થરિત્વા વા.
૧૦૫૧. નેવુદ્ધરેય્યાતિ પઞ્ઞત્તટ્ઠાનતો ઉદ્ધરિત્વા ન પટિસામેય્ય. ન ઉદ્ધરાપેય્ય વાતિ અઞ્ઞેન વા તથા ન કારાપેય્ય. તન્તિ મઞ્ચાદિં. પક્કમન્તોતિ એત્થ ‘‘યો ભિક્ખૂ’’તિ લબ્ભતિ, મઞ્ચાદીનં અત્થતટ્ઠાનતો થામમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ થામપ્પમાણેન હત્થં પસારેત્વા ખિત્તપાસાણસ્સ પતનટ્ઠાનં અતિક્કમ્મ ગચ્છન્તોતિ અત્થો. યથાહ પાળિયં ‘‘મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ લેડ્ડુપાતં અતિક્કમન્તસ્સા’’તિ.
૧૦૫૨. વસ્સિકે ચતુરો માસેતિ અન્તોવસ્સં ચાતુમાસે. સચે દેવો ન વસ્સતીતિ એત્થ ‘‘કત્થચિ ‘‘સચે’’તિ સાસઙ્કમાહ. ‘‘યેસુ જનપદેસુ વસ્સકાલે ન વસ્સતિ, તેસુપિ ચત્તારો માસે નિક્ખિપિતું ન વટ્ટતિયેવા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૦) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. તથા ચાપીતિ તે ચત્તારો માસે અવસ્સન્તેપિ.
૧૦૫૩. યત્થાતિ
૧૦૫૪. નિવાસસ્મિન્તિ રુક્ખે કુલાવકં કત્વા નિરન્તરવાસે સતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘યસ્મિં પન ધુવનિવાસેન કુલાવકે કત્વા વસન્તી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૦). કદાચિપીતિ અનોવસ્સકાલેપિ.
૧૦૫૫-૬. સઙ્ઘિકં યં કિઞ્ચિ મઞ્ચાદીતિ યોજના. સન્થતં યદીતિ અનાણત્તેન યદિ અત્થતં, પઞ્ઞત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. યત્થ કત્થચિ ઠાનેતિ રુક્ખમૂલમણ્ડપઅબ્ભોકાસાદિમ્હિ યત્થ કત્થચિ ઠાને. યેન કેનચીતિ સદ્ધિવિહારિકેન વા અન્તેવાસિકેન વા અઞ્ઞેન વા. ભિક્ખુનાતિ ઉપસમ્પન્નેન. સોતિ યસ્સત્થાય પઞ્ઞત્તં, સો ભિક્ખુ.
૧૦૫૭. તન્તિ તં સઙ્ઘિકં વેત્તમઞ્ચાદિં. સન્થરાપિત-સદ્દો કત્તુસાધનો, સન્થરિતું નિયોજકસ્સેવ ભિક્ખુનોતિ અત્થો.
૧૦૫૮. ભિક્ખુનાતિ એત્થ ‘‘આણાપકો’’તિ વક્ખમાનત્તા આણત્તેન ભિક્ખુના ઉપસમ્પન્નેનાતિ લબ્ભતિ. તસ્સેવાતિ આણત્તિયા આસનપઞ્ઞાપકસ્સ તસ્સેવ ભિક્ખુનો. ‘‘નિસીદતી’’તિ વચનસ્સ ઉપલક્ખણત્તા આગન્ત્વા થવિકં વા ચીવરં વા યં કિઞ્ચિદેવ ઠપેતિ, ‘‘મય્હમેવ ભારો’’તિ વા વદતિ, પઞ્ઞાપકો મુચ્ચતીતિ ગહેતબ્બો.
૧૦૫૯-૬૦. અનાપુચ્છાતિ એત્થ ‘‘યો ભિક્ખુ વા સામણેરો વા આરામિકો વા લજ્જી હોતિ, અત્તનો પલિબોધં અટ્ઠકથાય વુત્તસરૂપં યં કઞ્ચિ અનાપુચ્છાતિ અત્થો. ‘‘ભિક્ખુ વા સામણેરો વા આરામિકો વા લજ્જી અનિય્યાતેત્વાતિ નિય્યાતનં અકત્વા વત્તાવત્તં અપ્પટિયાદેત્વા, અસમ્પટિચ્છાપેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. વારેતિ પદવારે.
૧૦૬૨. તસ્મા ઠાનાતિ અત્તના ઠત્વા આણાપિતભોજનસાલતો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ભોજનસાલતો નિક્ખમિત્વા અઞ્ઞત્થ ગચ્છતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૧).
૧૦૬૩. સઙ્ઘિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞિવેમતિકપુગ્ગલિકસઞ્ઞીનં વસેન તિકપાચિત્તિયં. તિકાતીતેનાતિ અકુસલમૂલત્તિકાદિતો સવાસનસમુચ્છેદપ્પહાનવસેન અતિક્કન્તેન. તિકદુક્કટન્તિ ‘‘પુગ્ગલિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞી, વેમતિકો, પુગ્ગલિકસઞ્ઞી અઞ્ઞસ્સ પુગ્ગલિકે આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૧૨) વચનતો દુક્કટત્તયં હોતિ.
૧૦૬૪-૫. ચિમિલિકં નામ પરિકમ્મકતાય ભૂમિયા છવિરક્ખનત્થં અત્થરિતબ્બપિલોતિકં. તટ્ટિકા નામ તાલપણ્ણાદીહિ કતતટ્ટિકા. ચમ્મં સીહચમ્માદિ. સેનાસનપરિક્ખારે અકપ્પિયચમ્મં નામ નત્થિ. યથાહ ‘‘અટ્ઠકથાસુ હિ સેનાસનપરિભોગે પટિક્ખિત્તચમ્મં નામ ન દિસ્સતિ, તસ્મા સારત્થદીપનિયા (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૧૧૨) એવં અત્થો વણ્ણિતો –
‘‘સીહચમ્માદીનં પરિહરણેયેવ પટિક્ખેપો વેદિતબ્બો’’તિ ઇમિના ‘‘ન ભિક્ખવે મહાચમ્માનિ ધારેતબ્બાનિ સીહચમ્મં બ્યગ્ઘચમ્મં દીપિચમ્મં, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ એવં વુત્તાય ખન્ધકપાળિયા અધિપ્પાયં વિભાવેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘અન્તોપિ મઞ્ચે પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તિ, બહિપિ મઞ્ચે પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તી’’તિ (મહાવ॰ ૨૫૫) ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં સિક્ખાપદસ્સ પઞ્ઞત્તત્તા મઞ્ચપીઠેસુ અત્થરિત્વા પરિભોગોયેવ પટિક્ખિત્તો, ભૂમત્થરણવસેન પરિભોગો પન અપ્પટિક્ખિત્તોતિ. યદિ એવં ‘‘પરિહરણેયેવ
‘‘ફલક’’ન્તિ ઇમિના પાઠાગતં ફલકપીઠમેવ દસ્સિતં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ફલકપીઠં નામ ફલકમયં પીઠ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૨). પાદપુઞ્છનિન્તિ કદલિવાકાદીહિ કતં પાદપુઞ્છનિકં. ભૂમત્થરણં નામ ચિમિલિકાય સતિ તસ્સા ઉપરિ, અસતિ સુદ્ધભૂમિયં અત્થરિતબ્બા કટસારકાદિવિકતિ. ઉત્તરત્થરણં નામ સઙ્ઘિકમઞ્ચપીઠાદીનં ઉપરિ અત્થરિતબ્બપચ્ચત્થરણં.
પત્તાધારકન્તિ ગચ્છતોતિ લેડ્ડુપાતં અતિક્કમ્મ ગચ્છતો. સચે પન દાયકેહિ દાનકાલેયેવ સહસ્સગ્ઘનકમ્પિ કમ્બલં ‘‘પાદપુઞ્છનિં કત્વા પરિભુઞ્જથા’’તિ દિન્નં, તથેવ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. તસ્મા ઇમં મઞ્ચપીઠાદિસેનાસનમ્પિ ‘‘અબ્ભોકાસેપિ યથાસુખં પરિભુઞ્જથા’’તિ દાયકેહિ દિન્નં ચે, સબ્બસ્મિમ્પિ કાલે અબ્ભોકાસે નિક્ખિપિતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ.
૧૦૬૬. આરઞ્ઞકેનાપિ સચે ગન્તબ્બં હોતિ, અનોવસ્સકે નોસતિ મઞ્ચપીઠાદિં રુક્ખસ્મિં લગ્ગેત્વા યથાસુખં ગન્તબ્બન્તિ યોજના.
૧૦૬૭. ઉપચિકાદીહીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન મૂસિકા ગહિતા. ન લુજ્જતીતિ ન નસ્સતિ. તં સબ્બન્તિ મઞ્ચાદિકં સકલં.
૧૦૬૮. અત્તનો સન્તકેતિ અત્તનો પુગ્ગલિકે મઞ્ચાદિવિસયે. રુદ્ધેતિ વુડ્ઢભિક્ખુના વા ઇસ્સરાદીહિ વા યક્ખસીહાદીહિ વા મઞ્ચાદિકે રુદ્ધે અજ્ઝાવુત્થે, અભિભવિત્વા ગહિતેતિ અત્થો આપદાસુપીતિ બ્રહ્મચરિયન્તરાયાદીસુ ચ સન્તેસુ. ગચ્છતો ભિક્ખુનો અનાપત્તીતિ યોજના.
૧૦૬૯. કાયવાચતો, કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાનં કથિનસમુટ્ઠાનં નામ. પઞ્ઞત્તિં અજાનિત્વા સયં અનુદ્ધરન્તસ્સ કાયેન હોતિ, અનાપુચ્છન્તસ્સ વાચાય હોતિ, પઞ્ઞત્તિં જાનિત્વા એવં અકરોન્તસ્સ સચિત્તકેન તેનેવ દ્વયેન સમુટ્ઠાતીતિ વેદિતબ્બં. લેડ્ડુપાતાતિક્કમો ક્રિયં. મઞ્ચાદીનં અનુદ્ધરણાદિ અક્રિયં.
પઠમસેનાસનકથાવણ્ણના.
૧૦૭૦-૩. ભિસીતિ અટ્ઠકથાય ‘‘મઞ્ચકભિસિ વા પીઠકભિસિ વા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૬) એવં દસ્સિતભિસિ ચ. પચ્ચત્થરણં નામ પાવારો કોજવો વા. ‘‘એત્તકમેવ વુત્તન્તિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં. ‘ઇદઞ્ચ અટ્ઠકથાસુ તથાવુત્તભાવદસ્સનત્થં વુત્તં, અઞ્ઞમ્પિ તાદિસં મઞ્ચપીઠેસુ અત્થરિતબ્બં પચ્ચત્થરણમેવા’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્ત’’ન્તિ (સારત્થ॰ અટ્ઠ॰ પાચિત્તિય ૩.૧૧૬) સારત્થદીપનિયા લિખિતં. નિસીદનન્તિ નિસીદનચીવરં.
તિણસન્થારો એરકાદીનિ તિણાનિ દ્વીસુ તીસુ ઠાનેસુ ગોપેત્વા કતસન્થારો. પણ્ણસન્થારો નામ નાળિકેરાદિપણ્ણે તથેવ ગોપેત્વા કતસન્થારો. સયન્તિ એત્થાતિ સેય્યા. ‘‘સબ્બચ્છન્નપરિચ્છન્ને’’તિ ઇદં સહસેય્યકથાય વુત્તત્થમેવ.
દસવિધં સેય્યન્તિ દસવિધાસુ સેય્યાસુ અઞ્ઞતરન્તિ વુત્તં હોતિ. સન્થરિત્વાપિ વાતિ એત્થ પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, સો સન્થરાપેત્વાપીતિ ઇમં સમ્પિણ્ડેતિ. વા-સદ્દં ‘‘સયં અનુદ્ધરિત્વા’’તિ એત્થ ‘‘અનુદ્ધરિત્વા વા’’તિ યોજેત્વા ‘‘અનુદ્ધરાપેત્વા વા’’તિ અયં વિકપ્પો સઙ્ગય્હતિ. તં સેય્યં.
આરામસ્સૂપચારન્તિ ‘‘અપરિક્ખિત્તસ્સ ઉપચારો નામ સેનાસનતો દ્વે લેડ્ડુપાતા’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં ઉપચારમાહ. અસ્સાતિ વિહારસ્સ પરિક્ખિત્તસ્સ.
૧૦૭૪. ઉભયેસન્તિ
૧૦૭૫. ઉપચારે વિહારસ્સાતિ એત્થ વિહારો નામ અન્તોગબ્ભાદિસબ્બપરિચ્છન્નગુત્તસેનાસનં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘વિહારોતિ અન્તોગબ્ભો વા અઞ્ઞં વા સબ્બપરિચ્છન્નં ગુત્તસેનાસનં વેદિતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૭). તત્થ ઉપચારો નામ મણ્ડપો નામ પરિચ્છન્નાપરિચ્છન્નસન્નિપાતમણ્ડપો. યથાહ ‘‘મણ્ડપે વાતિ અપરિચ્છન્ને પરિચ્છન્ને વાપિ બહૂનં સન્નિપાતમણ્ડપે’’તિ. આદિ-સદ્દેન ઉપટ્ઠાનસાલારુક્ખમૂલાનિ સઙ્ગહિતાનિ. ઉપટ્ઠાનસાલા નામ અગુત્તા ભોજનસાલા. યથાહ ‘‘ઉપટ્ઠાનસાલાયં વાતિ ભોજનસાલાયં વા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૭). અગુત્તતા ચ ‘‘ઠાનસ્સ અગુત્તતાયા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૭) અટ્ઠકથાવચનતો વેદિતબ્બાતિ.
૧૦૭૬. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘સઙ્ઘિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞી, વેમતિકો, પુગ્ગલિકસઞ્ઞી’’તિ વારત્તયે પાચિત્તિયત્તયં વુત્તં. દસવત્થૂસુ ભવં તદન્તોગધત્તાતિ દસવત્થુકં, દસન્નં વા વત્થુ દસવત્થુ, તંયેવ દસવત્થુકન્તિ ભિસિઆદિકં અઞ્ઞતરં સેય્યાભણ્ડં. તસ્સાતિ સન્થારકસ્સ. ‘‘પુગ્ગલિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞી, વેમતિકો, પુગ્ગલિકસઞ્ઞી અઞ્ઞસ્સ પુગ્ગલિકે આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૧૭) તિકદુક્કટં દીપિતં.
૧૦૭૭. ઉદ્ધરિત્વાતિ અત્થતસેય્યં યથા ઉપચિકાહિ ન ખજ્જતિ, તથા પટિસામેત્વા, ‘‘ગચ્છતો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. અઞ્ઞેન વુદ્ધભિક્ખુઇસ્સરાદિના. પલિબુદ્ધેતિ સેનાસને પરિબુદ્ધે નિવારિતે.
૧૦૭૮. સાપેક્ખોવ ચ ગન્ત્વાતિ ‘‘અજ્જેવ ગન્ત્વા ઇદં પટિસામેસ્સામી’’તિ અપેક્ખાસહિતોવ ગામન્તરાદિં ગન્ત્વા. યથાહ ‘‘અજ્જેવ આગન્ત્વા પટિજગ્ગિસ્સામી’તિ એવં સાપેક્ખો નદીપારં વા ગામન્તરં વા ગન્ત્વા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૮). તત્થ ઠત્વાતિ ગતટ્ઠાને ઠત્વા, તતો બહિ ગચ્છામીતિ ચિત્તે ઉપ્પન્નેતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ ‘‘યત્થસ્સ ગમનચિત્તં ઉપ્પન્નં, તત્થેવ ઠિતો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૮). તં પુચ્છતીતિ સમ્બન્ધો. તં સેય્યં
અબ્ભોકાસમ્હિ મઞ્ચાદિં, વિહારે સેય્યમત્તકં;
હિત્વા વજન્તસ્સ દોસો, લેડ્ડુપાતૂપચારતોતિ.
દુતિયસેનાસનકથાવણ્ણના.
૧૦૭૯. યો ભિક્ખુ સઙ્ઘિકાવાસે પુબ્બુપગતં ભિક્ખું જાનં અનુપખજ્જ સેય્યં કપ્પેય્ય ચે, અસ્સ ભિક્ખુનો પાચિત્તિયં સિયાતિ યોજના. પુબ્બુપગતો નામ વસ્સગ્ગેન પાપેત્વા દિન્નં સેનાસનં ગહેત્વા વસન્તો. જાનન્તિ ‘‘અનુટ્ઠાપનીયો અય’’ન્તિ જાનન્તો. અનુટ્ઠાપનીયા નામ વુદ્ધાદયો. યથાહ પદભાજને ‘‘જાનાતિ નામ વુડ્ઢોતિ, ગિલાનોતિ, સઙ્ઘેન દિન્નોતિ જાનાતી’’તિ (પાચિ॰ ૧૨૧). અનુપખજ્જાતિ અનુપવિસિત્વા, તસ્સ પઠમં પઞ્ઞત્તં મઞ્ચાદીનં આસન્નતરં વક્ખમાનલક્ખણં ઉપચારં પવિસિત્વાતિ અત્થો. સેય્યં કપ્પેય્યાતિ દસવિધાસુ સેય્યાસુ અઞ્ઞતરં અત્થરિત્વા સયનં કરેય્ય, નિપજ્જેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. વક્ખતિ ચ ‘‘દસસ્વઞ્ઞતરં સેય્ય’’ન્તિઆદિ. ‘‘નિસજ્જં વા’’તિ સેસો. યથાહ પદભાજને ‘‘અભિનિસીદતિ વા અભિનિપજ્જતિ વા’’તિ.
૧૦૮૦-૨. ઉદ્દિટ્ઠમત્થં નિદ્દિસિતુકામો પઠમં ‘‘અનુપખજ્જસેય્યં કપ્પેય્યા’’તિ એત્થ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘પાદધોવનપાસાણા…પે॰… દુક્કટ’’ન્તિ. સેનાસનં પવિસન્તસ્સ ભિક્ખુનો પાદધોવનપાસાણા યાવ તં મઞ્ચં વા પીઠં વા નિક્ખમન્તસ્સ બાધેતુકામસ્સાતિ ‘‘યસ્સ સમ્બાધો ભવિસ્સતિ, સો પક્કમિસ્સતી’’તિ એવં ઉપ્પન્નચિત્તસ્સ. સયન્તિ એત્થાતિ વિગ્ગહો.
૧૯૮૩. ‘‘પાચિત્તિયસ્સા’’તિ ઉદ્દેસતો વુત્તં નિદ્દિસિતુમાહ ‘‘નિસીદન્તસ્સા’’તિઆદિ. તત્થાતિ તથા અનુપખજ્જ અત્થતાય સેય્યાય. ‘‘પાચિત્તિયદ્વય’’ન્તિ ઇદં ‘‘દ્વેપિ કરોન્તસ્સા’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તા. કથં? સઙ્ઘિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞી, વેમતિકો, પુગ્ગલિકસઞ્ઞી નિસજ્જં કપ્પેતિ, પાચિત્તિયન્તિ નિસજ્જાય તિકપાચિત્તિયં, એવં સેય્યાય તિકપાચિત્તિયં, ઉભયત્થ તિકપાચિત્તિયદ્વયન્તિ એવં વિકપ્પદ્વયે દ્વાદસ પાચિત્તિયાનિ. પુગ્ગલિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞી, વેમતિકો, પુગ્ગલિકસઞ્ઞી અઞ્ઞસ્સ પુગ્ગલિકે નિસજ્જં કપ્પેતિ, દુક્કટન્તિ નિસજ્જાય તિકદુક્કટં, એવં સેય્યાય તિકદુક્કટં, ઉભયત્થ તિકદુક્કટદ્વયન્તિ દ્વાદસ દુક્કટાનિ ચ વેદિતબ્બાનિ.
૧૦૮૪. કરોન્તસ્સાતિ એત્થ ‘‘નિસીદનાદિ’’ન્તિ પકરણતો લબ્ભતિ. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘સઙ્ઘિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞી, વેમતિકો, પુગ્ગલિકસઞ્ઞી’’તિ વિકપ્પત્તયે તિકપાચિત્તિયં પાળિયં (પાચિ॰ ૧૨૨) વુત્તં. એવં પુગ્ગલિકેપિ તિકદુક્કટં વુત્તં. તેનાહ ‘‘પુગ્ગલે તિકદુક્કટ’’ન્તિ. ઇમિના યથાવુત્તપાચિત્તિયદુક્કટાનિ સામઞ્ઞેન તિકે પક્ખિપિત્વા એવં વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બં.
૧૦૮૫-૬. ‘‘વુત્તૂપચાર’’ન્તિઆદિગાથાદ્વયે વિહારસ્સાતિ યથાવુત્તસેનાસનસ્સ. ઉપચારેતિ અવિદૂરે. અબ્ભોકાસેતિ તસ્સ સેનાસનસ્સ નચ્ચાસન્ને અઙ્ગણપ્પદેસે.
નિસીદતો વાતિ વાગ્ગહણેન નિપજ્જતો વા દ્વેપિ કરોન્તસ્સ વાતિ સઙ્ગણ્હાતિ. યથાહ પાળિયં ‘‘અભિનિસીદતિ વા અભિનિપજ્જતિ વા, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૨૨). તત્થાતિ તસ્મિં પુબ્બૂપગતસ્સ પત્તે સેનાસને. સબ્બત્થેવાતિ યથાવુત્તૂપચારતો અન્તો ચ બહિ ચ અન્તમસો અજ્ઝોકાસેપીતિ સબ્બત્થેવ. તસ્સાતિ અનત્તમનસ્સ અનુપખજ્જ સેય્યં કપ્પયતો તસ્સ વિસભાગપુગ્ગલસ્સ. નિવાસો વારિતો પરવિહેઠકેન સહવાસસ્સ મહાનત્થકરત્તાતિ અધિપ્પાયો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘એવરૂપેન હિ વિસભાગપુગ્ગલેન એકવિહારે વા એકઙ્ગણે વા વસન્તેન અત્થો નત્થિ, તસ્મા સબ્બત્થેવસ્સ નિવાસો વારિતો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૨૨).
૧૦૮૭. ‘‘સીતાદિઉપપીળિતસ્સા’’તિ આદિ-સદ્દેન ‘‘ઉણ્હેન વા’’તિઆદિકં સઙ્ગણ્હાતિ. યથાહ ‘‘સીતેન વા ઉણ્હેન વા પીળિતો પવિસતી’’તિ. એત્થ આપદા નામ બહિ સયન્તસ્સ જીવિતબ્રહ્મચરિયન્તરાયાપજ્જનં.
૧૦૮૮. ઇદં સિક્ખાપદં દુક્ખવેદનં હોતીતિ યોજના.
અનુપખજ્જકથાવણ્ણના.
૧૦૮૯. નિક્કડ્ઢેય્યાતિ નિક્કડ્ઢાપેય્ય વાતિ નીહરાપેય્ય વા.
૧૯૯૦. બહૂ ભૂમિયો વાલિકાતલસઙ્ખાતા યસ્સ સો બહુભૂમો, પાસાદો. સમાસન્તવિધિવસેન ‘‘બહુભૂમો’’તિ વુચ્ચતિ.
૧૦૯૧. ઠપેત્વા ઠપેત્વાતિ તસ્મિં તસ્મિં ઠાને ગતિનિવત્તિં કત્વા કત્વા.
૧૦૯૨. અયં નયોતિ ‘‘નિક્ખમા’તિ એકવચનેન ગચ્છન્તે અનેકેપિ દ્વારકોટ્ઠકે અતિક્કન્તે આણાપકસ્સ એકાવ આપત્તિ હોતિ, ઠિતટ્ઠાનતો ઠત્વા ઠત્વા નીહરન્તસ્સ દ્વારકોટ્ઠગણનાય હોતી’’તિ અયં નયો. આણત્તિયા ખણેયેવાતિ ‘‘ઇમં નિક્કડ્ઢાહી’’તિ આણત્તિક્ખણેયેવ.
૧૦૯૩. એકાવાતિ એત્થ ‘‘પાચિત્તિ હોતી’’તિ વત્તબ્બો. બહુકાનિ ચેતિ એત્થ ‘‘દ્વારાની’’તિ વત્તબ્બં, અતિક્કામેતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘એત્તકે દ્વારકોટ્ઠકે અતિક્કમાપેત્વા નિક્કડ્ઢાહી’’તિ ચ ‘‘યાવ પરિયન્તદ્વારકોટ્ઠકા નિક્કડ્ઢાહી’’તિ ચ ‘‘બહૂ દ્વારકોટ્ઠકે અતિક્કામેત્વા નિક્કડ્ઢાહી’’તિ ચ આણત્તત્તા બહૂ દ્વારકોટ્ઠકે અતિક્કામેત્વા સચે નિક્કડ્ઢતીતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સચે પન એત્તકાનિ દ્વારાનિ નિક્કડ્ઢાહી’તિ વા ‘યાવ મહાદ્વારં, તાવ નિક્કડ્ઢાહી’તિ વા એવં નિયમેત્વા આણત્તો હોતિ, દ્વારગણનાય પાચિત્તિયાની’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૨૬). બહૂનિ પાચિત્તિયાનિ હોન્તીતિ યોજના.
૧૦૯૪. ઉપટ્ઠાનસાલાદીતિ ‘‘ઉપચારતો’’તિ ગણ્ઠિપદે ‘‘ઉપચારો નામ ઉપટ્ઠાનસાલાદિમત્તમેવા’’તિ. કાયેનપિ વાચાયપિ તથા નિક્કડ્ઢને ચ દુક્કટન્તિ વક્ખમાનેન સહ યોજના. તસ્સાતિ ઉપસમ્પન્નસ્સ. આદિ-સદ્દેન મણ્ડપાદયો ગહિતા. યથાહ ‘‘વિહારસ્સ ઉપચારા વા ઉપટ્ઠાનસાલાય વા મણ્ડપા વા રુક્ખમૂલા વા અજ્ઝોકાસા વા નિક્કડ્ઢતિ વા નિક્કડ્ઢાપેતિ વા, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૨૭). ‘‘વાચાયા’’તિ ઇમિના ‘‘નિક્ખમા’’તિ ચ ‘‘ઇમં નિક્કડ્ઢાહી’’તિ આણાપનઞ્ચ ગહિતં. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના એકેન પયોગેન એકાપત્તિ, નાનાપયોગેસુ પયોગગણનાય, દ્વારગણનાય વા હોતીતિ વુત્તમેવ પકારં ઉપસંહરતિ.
૧૦૯૫. ‘‘તથા’’તિ ઇદં ‘‘ઇતરં નિક્કડ્ઢન્તસ્સ દુક્કટ’’ન્તિ ઇમિનાપિ યોજેતબ્બં. યથા વિહારૂપચારતો ઉપટ્ઠાનસાલાદિતો ઉપસમ્પન્નં નિક્કડ્ઢન્તસ્સ, નિક્કડ્ઢાપેન્તસ્સ ચ દુક્કટં હોતિ, તથા અનુપસમ્પન્નસ્સ વિહારતો ચ વિહારૂપચારતો ચ નિક્કડ્ઢનાદિં કરોન્તસ્સ ભિક્ખુનો દુક્કટં હોતીતિ અત્થો. તથા વિહારસ્સૂપચારા વા વિહારા વા સબ્બેસમ્પિ પરિક્ખારં નિક્કડ્ઢન્તસ્સ દુક્કટન્તિ યોજના. સબ્બેસન્તિ ઉપસમ્પન્નાનુપસમ્પન્નાનં. પરિક્ખારન્તિ અન્તમસો રજનછલ્લિપિ સઙ્ગય્હતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અન્તમસો રજનછલ્લિમ્પી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૨૬).
૧૦૯૬. ‘‘અસમ્બદ્ધેસૂ’’તિ ઇમિના બ્યતિરેકતો અસિથિલબદ્ધેસુ પરિક્ખારેસુ એકિસ્સાયેવ આપત્તિયા સમ્ભવં દસ્સેતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ગાળ્હં બન્ધિત્વા ઠપિતેસુ પન એકાવ આપત્તી’તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્ત’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૨૬). સિથિલબન્ધનં અસ્સ ભિક્ખુસ્સ વત્થૂનં ગણનાય દુક્કટં પરિદીપયેતિ યોજના, પરિક્ખારં નીહરન્તસ્સ, નીહરાપેન્તસ્સ ચ અસ્સ ભિક્ખુનોતિ વુત્તં હોતિ.
૧૦૯૭-૮. અન્તેવાસિન્તિ ચ સદ્ધિવિહારિકન્તિ ચ એત્થ ‘‘અસમ્માવત્તન્ત’’ન્તિ સેસો. યથાહ અનાપત્તિવારે ‘‘અન્તેવાસિકં વા સદ્ધિવિહારિકં વા ન સમ્મા વત્તન્તં નિક્કડ્ઢતી’’તિઆદિ નિક્કડ્ઢન્તસ્સાતિ એત્થ ‘‘નિક્કડ્ઢાપેન્તસ્સા’’તિ સેસો. અસમ્માવત્તન્તં અન્તેવાસિં વા અલજ્જિં વા તથા અસમ્માવત્તન્તં સદ્ધિવિહારિકં વા ઉમ્મત્તકં વા તેસં અન્તેવાસિઆદીનં પરિક્ખારં વા અત્તનો વસનટ્ઠાના વા તથા વિસ્સાસિકસ્સ વસનટ્ઠાના વા નિક્કડ્ઢન્તસ્સ, નિક્કડ્ઢાપેન્તસ્સ વા ઉપસમ્પન્નં વા અનુપસમ્પન્નં વા સઙ્ઘિકવિહારા નિક્કડ્ઢન્તસ્સ સયં ઉમ્મત્તકસ્સ વા અનાપત્તિ પકાસિતાતિ યોજના.
અટ્ઠકથાયં ‘‘અલજ્જીઆદયો પન અત્તનો વસનટ્ઠાનતોયેવ નિક્કડ્ઢિતબ્બા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૨૮) વુત્તં, પાળિયઞ્ચ ‘‘અત્તનો પુગ્ગલિકે અનાપત્તી’’તિ (પાચિ॰ ૧૨૭) વુત્તં, ‘‘અત્તનો વિસ્સાસિકસ્સ વસનટ્ઠાના’’તિ ઇદં કસ્મા વુત્તન્તિ ચે? ઇમસ્સેવ પાઠસ્સ અનુલોમતો વુત્તં. અન્તેવાસિકન્તિઆદીસુ પઠમં અસમ્માવત્તનાદિભાવેન ‘‘નિક્કડ્ઢિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા નિક્કડ્ઢન્તસ્સ ચિત્તલહુપરિવત્તિતાય કોપે ઉપ્પન્નેપિ અનાપત્તિ.
૧૦૯૯. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘નિક્કડ્ઢન્તસ્સા’’તિ ચ તત્થેવ સેસં ‘‘નિક્કડ્ઢાપેન્તસ્સા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૨૬) ચ ‘‘તસ્સ પરિક્ખારં વા’’તિ ચ યથાવુત્તં ‘‘સઙ્ઘારામાપિ સબ્બસ્મા’’તિ ઇદં કલહકારકેનેવ યોજેતબ્બં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ભણ્ડનકારકકલહકારકમેવ સકલસઙ્ઘારામતો નિક્કડ્ઢિતું લભતિ. સો હિ પક્ખં લભિત્વા સઙ્ઘમ્પિ ભિન્દેય્યા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૨૮). ઇદં તૂતિ એત્થ વિસેસત્થજોતકેન તુ-સદ્દેન વુત્તવિસેસનં વિના અવસેસવિનિચ્છયો અનન્તરસદિસોયેવાતિ દીપેતિ. તિસમુટ્ઠાનં કાયચિત્તવાચાચિત્તકાયવાચાચિત્તતો સમુટ્ઠાનતોતિ.
નિક્કડ્ઢનકથાવણ્ણના.
૧૧૦૦-૧. મજ્ઝિમાસીસઘટ્ટાયાતિ સીસં ન ઘટ્ટેતીતિ અસીસઘટ્ટા, મજ્ઝિમસ્સ અસીસઘટ્ટા મજ્ઝિમાસીસઘટ્ટા, તાય, પમાણમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ સીસાઘટ્ટનપ્પમાણુબ્બેધહેટ્ઠિમતલાયાતિ અત્થો. વેહાસકુટિયાતિ પદરાદીહિ ઉપરિ અચ્છન્નતલાય દ્વિભૂમિકાદિભેદાય કુટિયા. ઉપરીતિ મત્થકે, અકતપદરાદિઅત્થરણાય તુલામત્તયુત્તાય ઉપરિમતલેતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘યાહિ કાહિચિ ઉપરિ અચ્છન્નતલા દ્વિભૂમિકકુટિ વા તિભૂમિકાદિકુટિ વા ‘વેહાસકુટી’તિ વુચ્ચતિ, ઇધ પન અસીસઘટ્ટા અધિપ્પેતા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૧). આહચ્ચપાદકે મઞ્ચેતિ ‘‘આહચ્ચપાદકો નામ મઞ્ચો અઙ્ગે વિજ્ઝિત્વા ઠિતો હોતી’’તિ પાળિયં દસ્સિતે અટનિસીસાનિ વિજ્ઝિત્વા પાદસિખં આવુણિત્વા ઉપરિસિખાય અનાકોટિતઆણિમ્હિ ઠિતમઞ્ચેતિ અત્થો. આહચ્ચપાદકે પીઠેતિ સમ્બન્ધો. યથાહ પાળિયં ‘‘આહચ્ચપાદકં નામ પીઠં અઙ્ગે વિજ્ઝિત્વા ઠિતં હોતી’’તિ (પાચિ॰ ૧૩૧). સોયેવત્થો.
તસ્મિં
૧૧૦૨-૩. સઙ્ઘિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞિવેમતિકપુગ્ગલિકસઞ્ઞીનં વસેન તિકપાચિત્તિયં. પુગ્ગલેતિ પુગ્ગલિકે વિહારે. વેહાસકુટિયા…પે॰… ગણનાયેવ તસ્સ તિકદુક્કટન્તિ યોજના. પુગ્ગલિકે સઙ્ઘિકસઞ્ઞિવેમતિકઅઞ્ઞપુગ્ગલિકસઞ્ઞીનં વસેન તિકદુક્કટં.
હેટ્ઠા અપરિભોગે વાતિ દારુસમ્ભારાદીનં વસેન હેટ્ઠિમતલે અવલઞ્જે વા. સીસઘટ્ટાય વાતિ સીસઘટ્ટનપ્પમાણતલાય કુટિયા વા. અવેહાસવિહારે વાતિ અવેહાસકુટિયા ભૂમિયં કતપણ્ણસાલાદીસુ. એત્થાપિ ‘‘વિસ્સાસિકવિહારે’’તિ ઇદં ‘‘અત્તનો પુગ્ગલિકે અનાપત્તી’’તિ (પાચિ॰ ૧૩૨) ઇમસ્સ અનુલોમનતો વુત્તં.
૧૧૦૪. યત્થ પટાણિ વા દિન્નાતિ યસ્મિં મઞ્ચે પાદસીસાનં ઉપરિ અટનિમત્થકતો તિરિયં આણિ પવેસિતા હોતિ, તત્થ અભિનિસીદતો, અભિનિપજ્જતો વા ન દોસોતિ યોજના. તત્થાતિ પુબ્બે વુત્તઅપવેસિતપટાણિમ્હિ મઞ્ચે વા પીઠે વા. ‘‘ઠત્વા’’તિ ઇમિના નિપજ્જનં નિવત્તેતિ. લગેતીતિ ઉપરિબદ્ધઅઙ્કુસસિક્કાદીસુ યં કિઞ્ચિ પરિક્ખારં લગેતિ. ઇદં સિક્ખાપદં સમુટ્ઠાનતો એળકલોમેન સિક્ખાપદેન સમં મતન્તિ યોજના.
વેહાસકુટિકથાવણ્ણના.
૧૧૦૫. યાવ દ્વારસ્સ કોસમ્હાતિ એત્થ ‘‘મહલ્લકસ્સ વિહારસ્સા’’તિ સેસો, ‘‘મહલ્લકો નામ વિહારો સસ્સામિકો પાળિયં વુત્તત્તા કારાપેતાનં દાયકાનં સમ્ભવતો મહલ્લકસ્સ ‘‘વિહારો નામ ઉલ્લિત્તો વા હોતિ અવલિત્તો વા પાળિયં વુત્તદ્વારકવાટપુથુલપ્પમાણદ્વારબાહસમીપં અવધિં કત્વાતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘દ્વારકોસો નામ પિટ્ઠસઙ્ઘાટસ્સ સમન્તા કવાટવિત્થારપ્પમાણો ઓકાસો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૫).
અગ્ગળટ્ઠપનાયાતિ એત્થ અગ્ગળસહચરિયેન તંસહિતદ્વારકવાટેન યુત્તદ્વારબાહાનમેવ વુત્તત્તા દ્વારબાહાનં નિચ્ચલત્થાયાતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સકવાટસ્સ દ્વારબન્ધસ્સ નિચ્ચલભાવત્થાયાતિ અત્થો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૫). લિમ્પિતબ્બન્તિ એત્થ ‘‘પુનપ્પુન’’ન્તિ સેસો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘પુનપ્પુનં લિમ્પિતબ્બો વા લેપાપેતબ્બો વા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૫). તિણમત્તિકાનં ઉપરિ પુનપ્પુનં મત્તિકાલેપો કાતબ્બોતિ અત્થો.
૧૧૦૬-૭. યો ઞેય્યો, અયં નયોતિ સમ્બન્ધો, ‘‘પુનપ્પુનં લિમ્પિતબ્બં વા લેપાપેતબ્બમેવ વા’’તિ યો વુત્તો, અયં નયો વેદિતબ્બોતિ અત્થો. આલોકં સન્ધેતિ પિધેતીતિ આલોકસન્ધિ, વાતપાનકવાટાનમેતં અધિવચનં. યથાહ ‘‘આલોકસન્ધીતિ વાતપાનકવાટકા વુચ્ચન્તી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૫). એત્થ કવાટસ્સ સામન્તા કવાટદ્વારફલકવિત્થારપ્પમાણં લેપટ્ઠાનં. યથાહ ‘‘સબ્બદિસાસુ કવાટવિત્થારપ્પમાણો ઓકાસો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૫).
એત્થાયમધિપ્પાયો ગણ્ઠિપદેસુ પન તીસુપિ પુનપ્પુનં લેપદાનસ્સ વુત્તપ્પમાણતો અઞ્ઞત્થ પટિક્ખિત્તમત્તં ઠપેત્વા પાચિત્તિયસ્સ અવુત્તત્તા દુક્કટં અનુરૂપન્તિ વુત્તં.
છદનસ્સાતિ પદભાજને વુત્તાનં ઇટ્ઠકાસિલાસુધાતિણપણ્ણચ્છદનાનં અઞ્ઞતરસ્સ. દ્વત્તિપરિયાયન્તિ એત્થ અટ્ઠકથાયં ‘‘પરિયાયેનાતિ પરિક્ખેપેન, એવં છદનં પન તિણપણ્ણેહિ લબ્ભતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૬) વુત્તત્તા પરિયાયન્તિ તિણેહિ વા પણ્ણેહિ વા પરિક્ખિપિત્વા છદનમેવ ગહેતબ્બં. ઇટ્ઠકાય વા સિલાય વા સુધાય વા છદને લબ્ભમાનં મગ્ગેન છદનં પન ઉપલક્ખણવસેન લબ્ભતિ. દ્વત્તિપરિયાયેન છદનઞ્ચ ‘‘સબ્બમ્પિ ચેતં છદનં છદનૂપરિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૬) અટ્ઠકથાવચનતો ઉપરૂપરિ છદનવસેન વેદિતબ્બં. હરિતં નામ પુબ્બણ્ણાદિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘હરિતન્તિ ચેત્થ સત્તધઞ્ઞભેદં પુબ્બણ્ણં, મુગ્ગમાસતિલકુલત્થઅલાબુકુમ્ભણ્ડાદિભેદઞ્ચ અપરણ્ણં અધિપ્પેત’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૫). ઇમેસુ અઞ્ઞતરસ્સાભાવેન અહરિતં નામ.
અધિટ્ઠેય્યન્તિ તતો ઉદ્ધન્તિ તીહિ પરિયાયેહિ વા તીહિ મગ્ગેહિ વા ઉદ્ધં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘તિણ્ણં મગ્ગાનં વા પરિયાયાનં વા ઉપરી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૬). પાચિત્તિયં હોતીતિ વક્ખમાનદૂરતાય યુત્તે અહરિતટ્ઠાને ઠત્વા સંવિદહિત્વા તિક્ખત્તું છાદાપેત્વા તતિયવારે ‘‘એવં કરોહી’’તિ આણાપેત્વા પક્કમિતબ્બં. અપક્કમન્તેન તુણ્હીભૂતેન ઠાતબ્બં, તતો ઉત્તરિ ચતુત્થવારે છદનત્થં વિદહન્તસ્સ ઇટ્ઠકાદિગણનાય, તિણેસુ તિણગણનાય, પણ્ણેસુ પણ્ણગણનાય પાચિત્તિયન્તિ વુત્તં હોતિ. યથાહ પાળિયં ‘‘મગ્ગેન છાદેન્તસ્સ દ્વે મગ્ગે અધિટ્ઠહિત્વા તતિયાય મગ્ગં આણાપેત્વા પક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદિ (પાચિ॰ ૧૩૬). તતિયાય મગ્ગન્તિ એત્થ તતિયાયાતિ ઉપયોગત્થે સમ્પદાનવચનં, તતિયં મગ્ગન્તિ અત્થો. તત્થાતિ હરિતે, ‘‘સચે હરિતે ઠિતો અધિટ્ઠાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૩૭) વચનતો અધિટ્ઠાનાય તિટ્ઠતોતિ લબ્ભતિ. બીજરોપનતો પટ્ઠાય યાવ સસ્સં તિટ્ઠતિ, તાવ હરિતં નામ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘યસ્મિમ્પિ ખેત્તે વુત્તં બીજં ન તાવ સમ્પજ્જતિ, વસ્સે પન પતિતે સમ્પજ્જિસ્સતી’’તિઆદિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૫).
૧૧૦૮-૯. અહરિતટ્ઠાનેપિ તિટ્ઠતો પરિચ્છેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘પિટ્ઠિવંસે’’તિઆદિ. ‘‘પિટ્ઠિવંસે’’તિ ઇદં વંસયુત્તસેનાસનવસેન વુત્તં. કણ્ણિકં ગાહાપેત્વા કતસેનાસનસ્સાપિ ઉપલક્ખણં હોતિ. પિટ્ઠિવંસેતિ ચ ‘‘ગઙ્ગાયં ઘોસો’’તિઆદીસુ વિય સામીપિકાધારે ભુમ્મં. કુતોયં વિસેસો લબ્ભતીતિ? અટ્ઠકથાયં ‘‘પિટ્ઠિવંસસ્સ વા કૂટાગારકણ્ણિકાય વા ઉપરિ, થુપિકાય વા પસ્સે નિસિન્નો હોતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૫) વુત્તવિધાનતો લબ્ભતિ. ‘‘નિસિન્નો’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો ઠિતોતિ એત્થ ગતિનિવત્તિસામઞ્ઞેન યસ્મિં ઠાનેતિ એત્થ ‘‘અહરિતે’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ. ‘‘ઠાતુ’’ન્તિ ઇદં અધિટ્ઠાનકરણત્થાય ઠાનં ગહેત્વા વુત્તન્તિ ‘‘તસ્સ અન્તો અહરિતેપિ ઠત્વા અધિટ્ઠાતું ન લબ્ભતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૬) અટ્ઠકથાવચનતો વિઞ્ઞાયતિ.
પતનોકાસતોતિ એત્થ પઠમત્થે તો-પચ્ચયો. તઞ્હિ ઠાનં વિહારસ્સ પતનોકાસોતિ યોજના. હીતિ હેતુઅત્થે વત્તમાનતો યસ્મા અહરિતે પતન્તસ્સ વિહારસ્સેતં ઠાનં પતનોકાસો, તસ્મા તત્થ ઠાતું ન વટ્ટતીતિ ગહેતબ્બં.
૧૧૧૧. ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે આદો તાવ વિહારપદસ્સ પદભાજને ‘‘વિહારો નામ ઉલ્લિત્તો વા’’તિઆદિવુત્તત્તા (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૩૬) તબ્બિપરિયાયતો તિણેહેવ કતછદનભિત્તિકા કુટિ તિણકુટિકાતિ વિઞ્ઞાયતીતિ તિણછદના કુટિકા તિણકુટિકા.
દ્વત્તિપરિયાયકથાવણ્ણના.
૧૧૧૨. જાનન્તિ તોયસ્સ સપ્પાણકભાવં જાનન્તો. સિઞ્ચેય્ય સિઞ્ચાપેય્યાતિ એત્થ ‘‘તેન ઉદકેના’’તિ વત્તબ્બં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘તેન ઉદકેન સયં વા સિઞ્ચેય્યા’’તિઆદિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૪૦).
૧૧૧૩. યો પન ધારં અચ્છિન્દિત્વા સચે મત્તિકં સિઞ્ચેય્ય, એવં સિઞ્ચતો તસ્સાતિ યોજના.
૧૧૧૪-૫. સન્દમાનકન્તિ તોયવાહિનિં. માતિકં આળિં. સમ્મુખં કરોન્તસ્સાતિ ઉદકં ન્હાયિતુમિચ્છિતં યદિ, સયં અભિમુખં કરોન્તસ્સ. તત્થ તત્થ બન્ધતો અસ્સ ભિક્ખુસ્સ પયોગગણનાતિ પયોગગણનાય, ઉદકં બન્ધિત્વા બન્ધિત્વા યથિચ્છિતદિસાભિમુખકરણપયોગાનં ગણનાયાતિ અત્થો.
૧૧૧૬-૭. યં જલં તિણાદિમ્હિ પક્ખિત્તે સચે ખયં વા આવિલત્તં વા ગચ્છતિ, તાદિસે એકેકં મત્તિકં, તિણમેવ વા. વા-સદ્દેન કટ્ઠગોમયાદિં વા પક્ખિપન્તસ્સ પયોગગણનાય પાચિત્તિયન્તિ યોજના. આવિલત્તન્તિ પાણકા યથા નસ્સન્તિ, તથા આલુળિતભાવં. ઇમિના એવં અવિનસ્સમાનપાણકે મહાઉદકે તિણાદિં પક્ખિપન્તસ્સ અનાપત્તિભાવં દીપેતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ઇદં પન મહાઉદકં…પે॰… સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૪૦).
૧૧૧૮. દુક્કટં હોતીતિ આણાપનપચ્ચયા દુક્કટં હોતિ. એકા પાચિત્તિ.
૧૧૧૯. સબ્બત્થાતિ સપ્પાણકે ચ અપ્પાણકે ચ. વિમતિસ્સાતિ સહચરિયેન વિમતિસહિતમાહ.
૧૧૨૦. ‘‘સબ્બત્થાપાણસઞ્ઞિસ્સા’’તિઆદીસુ અધિકારતો લબ્ભમાનં ‘‘સિઞ્ચનાદીસુ યં કિઞ્ચિ કરોન્તસ્સા’’તિ ઇદં પચ્ચેકં સમ્બન્ધનીયં. સબ્બત્થાતિ સપ્પાણકે, અપ્પાણકે ચ. અપાણસઞ્ઞિસ્સાતિ એવં કતેન પયોગેન નસ્સમાના પાણકા ન સન્તીતિસઞ્ઞિસ્સ. અસઞ્ચિચ્ચાતિ યથા પાણકા ન નસ્સન્તિ, એવં ઘટાદીહિ ગહિતં સપ્પાણકઉદકં ઉદકેયેવ ઓસિઞ્ચન્તસ્સ વા ઓસિઞ્ચાપેન્તસ્સ વા વટ્ટિત્વા તસ્મિં ઉદકે તિણાદિમ્હિ પતિતે અસઞ્ચિચ્ચ કતં નામ હોતિ. અસતિસ્સાતિ અજાનતોતિ પાણકાનં અત્થિભાવં અજાનિત્વા કરોન્તસ્સ.
૧૧૨૧-૨. વધકચિત્તે સતિ સત્તમે સપ્પાણકવગ્ગે પઠમસિક્ખાપદસ્સ વિસયભાવતો તતો વિસેસેતુમાહ ‘‘વિના વધકચિત્તેના’’તિ. ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે પાળિયં (પાચિ॰ ૧૪૦) ‘‘સપ્પાણકં ઉદક’’ન્તિ ઇમિના અટ્ઠકથાગતં પઠમઙ્ગઞ્ચ ‘‘જાન’’ન્તિ ઇમિના દુતિયઙ્ગઞ્ચ ‘‘સિઞ્ચેય્ય વા સિઞ્ચાપેય્ય વા’’તિ ઇમિના ચતુત્થઙ્ગઞ્ચ વુત્તં, ન વુત્તં તતિયઙ્ગં. તઞ્ચ ખો વધકચિત્તસ્સ સત્તમવગ્ગે પઠમસિક્ખાપદેન પાચિત્તિયવચનતો એત્થ તદભાવલક્ખણં તતિયઙ્ગં વુત્તમેવ હોતીતિઅધિપ્પાયેન અટ્ઠકથાયં વુત્તન્તિ આહ ‘‘વિના વધકચિત્તેના’’તિ. તેનેવાહ ‘‘ચત્તારેવસ્સ અઙ્ગાનિ, નિદ્દિટ્ઠાનિ મહેસિના’’તિ. અસ્સાતિ ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ.
૧૧૨૩. સપ્પાણકસઞ્ઞિસ્સ ‘‘પણ્ણત્તિવજ્જં તિચિત્ત’’ન્તિ. એત્થ કિસ્મિઞ્ચિ કુપિતસ્સ વા કીળાપસુતસ્સ વા સિઞ્ચતો અકુસલચિત્તં, માલાગચ્છાદિં સિઞ્ચતો કુસલચિત્તં, પણ્ણત્તિં અજાનતો ખીણાસવસ્સ અબ્યાકતચિત્તન્તિ તિચિત્તં વેદિતબ્બં. તસ્સાતિ સત્તમવગ્ગે પઠમસિક્ખાપદસ્સ. અસ્સ ચાતિ ઇમસ્સ સિઞ્ચનસિક્ખાપદસ્સ ચ. ઇદં વિસેસનન્તિ ઇદં નાનાકરણં. એત્થ ઇમસ્મિં પકરણે નિદ્દિટ્ઠં પકાસિતન્તિ અત્થો. તં લોકવજ્જં, ઇદં પણ્ણત્તિવજ્જં. તં અકુસલચિત્તં, ઇદં તિચિત્તં. તં દુક્ખવેદનં, ઇદં તિવેદનન્તિ વુત્તં હોતિ.
સત્તમવગ્ગે
સપ્પાણકકથાવણ્ણના.
સેનાસનવગ્ગો દુતિયો.
૧૧૨૪-૬. અટ્ઠઙ્ગયુત્તસ્સાતિ એત્થ ‘‘સીલવા’’તિઆદિ એકમઙ્ગં, ‘‘બહુસ્સુતો’’તિઆદિ દુતિયં, ‘‘ઉભયાનિ ખો પનસ્સા’’તિઆદિ તતિયં, ‘‘કલ્યાણવાચો હોતી’’તિઆદિ ચતુત્થં, ‘‘યેભુય્યેન ભિક્ખુનીનં પિયો હોતિ મનાપો’’તિ પઞ્ચમં, ‘‘પટિબલો હોતિ ભિક્ખુનિયો ઓવદિતુ’’ન્તિ છટ્ઠં, ‘‘ન ખો પનેતં ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સા’’તિઆદિ સત્તમં, ‘‘વીસતિવસ્સો વા હોતિ અતિરેકવીસતિવસ્સો વા’’તિ અટ્ઠમન્તિ એતાનિ પાઠાગતાનિ અટ્ઠ અઙ્ગાનિ નામ. ભિક્ખુનીનં ઓવાદો, તદત્થાય સમ્મુતીતિ વિગ્ગહો. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. ઞત્તિ ચતુત્થી યસ્સ કમ્મસ્સાતિ વિગ્ગહો. ‘‘કમ્મેના’’તિ સેસો.
અટ્ઠઙ્ગયુત્તસ્સ ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન યા ભિક્ખુનોવાદકસમ્મુતિ ઇધ અનુઞ્ઞાતા, તાય અસમ્મતો યો ભિક્ખૂતિ યોજના.
ગરુધમ્મેહિ અટ્ઠહીતિ ‘‘વસ્સસતૂપસમ્પન્નાય ભિક્ખુનિયા તદહુપસમ્પન્નસ્સ ભિક્ખુનો અભિવાદનં પચ્ચુપટ્ઠાનં અઞ્જલિકમ્મં પાળિયં આગતેહિ અટ્ઠહિ ગરુધમ્મેહિ. એકં ભિક્ખુનિં, સમ્બહુલા વા ભિક્ખુનિયોતિ ઇદં પકરણતો લબ્ભતિ. ઓસારેન્તોવાતિ પાળિં ઉચ્ચારેન્તોવ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ઓસારેતબ્બાતિ પાળિ વત્તબ્બા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૪૯). તે ધમ્મેતિ પુબ્બે વુત્તે તે અટ્ઠ ગરુધમ્મે. ઓવદેય્યાતિ અટ્ઠગરુધમ્મપાળિભાસનસઙ્ખાતં ઓવાદં કરેય્ય.
કિં વુત્તં હોતિ? પાટિપદે ઓવાદત્થાય આગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્ના ભિક્ખુનિયો ‘‘તેન ભિક્ખુના’’તિઆદિના પાઠાગતનયેન ‘‘સમગ્ગત્થ ભગિનિયો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સમગ્ગમ્હય્યા’’તિ યદિ વદેય્યું, ‘‘વત્તન્તિ ભગિનિયો અટ્ઠ ગરુધમ્મા’’તિ પુનપિ પુચ્છિત્વા ‘‘વત્તન્તય્યા’’તિ યદિ વદેય્યું, ‘‘એસો ભગિનિયો ઓવાદો’’તિ નિય્યાદેય્ય. ‘‘ન વત્તન્તય્યા’’તિ યદિ વદેય્યું, ‘‘વસ્સસતૂપસમ્પન્નાયા’’તિઆદિના અટ્ઠગરુધમ્મપાળિભાસનવસેન ઓવાદં કરેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ ‘‘ઓસારેન્તોવ તે ધમ્મે ઓવદેય્યા’’તિ.
૧૧૨૭. અઞ્ઞેન ધમ્મેનાતિ સુત્તન્તેન વા અભિધમ્મેન વા. એકતોઉપસમ્પન્નન્તિ ભિક્ખુનિસઙ્ઘેયેવ ઉપસમ્પન્નં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ભિક્ખુનીનં સન્તિકે એકતોઉપસમ્પન્નાયા’’તિ. તથાતિ ઓવદન્તસ્સ દુક્કટન્તિ દસ્સેતિ.
૧૧૨૮. ભિક્ખૂનં સન્તિકેયેવ ઉપસમ્પન્નન્તિ મહાપજાપતિયા ગોતમિયા સદ્ધિં પબ્બજિતા પઞ્ચસતા સાકિયાનિયો સઙ્ગણ્હાતિ. લિઙ્ગવિપલ્લાસે ઉપસમ્પન્નભિક્ખુનો લિઙ્ગપરિવત્તને સતિ તથા પાચિત્તિ એવ પકાસિતાતિ અત્થો.
૧૧૨૯. ઓવાદં અનિય્યાદેત્વાતિ ‘‘વત્તન્તિ ભગિનિયો અટ્ઠ ગરુધમ્મા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘વત્તન્તય્યા’’તિ વુત્તેતિ એત્થાપિ સોયેવત્થો.
૧૧૩૦. ગરુધમ્મેહિ
૧૧૩૧. અગણ્હન્તસ્સ ઓવાદન્તિ એત્થ ઓવાદત્થં યાચનસન્દેસો તદત્થતાય ઓવાદોતિ ગહિતોતિ ઓવાદસાસનં અસમ્પટિચ્છન્તસ્સાતિ અત્થો. અપચ્ચાહરતોપિ તન્તિ તં અત્તના ગહિતં ઓવાદસાસનં ઉપોસથગ્ગે આરોચેત્વા પાતિમોક્ખુદ્દેસકેન દિન્નં પટિસાસનં ભિક્ખુનિસઙ્ઘસ્સ નેત્વા અવદન્તસ્સાપિ. બાલન્તિ સાસનસમ્પટિચ્છનઞ્ચ ઉપોસથગ્ગં નેત્વા આરોચનઞ્ચ પટિસાસનં હરિત્વા પાટિપદે ભિક્ખુનિસઙ્ઘગણપુગ્ગલાનં યથાનુરૂપં પચ્ચારોચનઞ્ચ કાતું અજાનનતાય બાલં. ગિલાનન્તિ ઉપોસથગ્ગં ગન્ત્વાપિ આરોચનસ્સ બાધકેન ગેલઞ્ઞેન સમન્નાગતં ગિલાનં. ગમિકન્તિ પાટિપદં અનિસીદિત્વા ગન્તબ્બં અચ્ચાયિકગમનં ગમિકઞ્ચ ઠપેત્વા દુક્કટં સિયાતિ સમ્બન્ધો.
૧૧૩૨. કમ્મસ્મિન્તિ એત્થ કમ્મ-સદ્દેન ભિક્ખુનોવાદકસ્સ ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન દિન્નં સમ્મુતિકમ્મં અધિપ્પેતન્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. ઞત્તિં, કમ્મવાચઞ્ચ પરિહાપેત્વા, પરિવત્તેત્વા વા કતં ચે, અધમ્મકમ્મં નામ. વગ્ગેતિ છન્દારહાનં છન્દસ્સ અનાહરણેન વા સન્નિપતિતાનં ઉક્કોટેન વા વગ્ગે સતિ. તિકપાચિત્તિયં સિયાતિ ‘‘અધમ્મકમ્મે અધમ્મકમ્મસઞ્ઞી વગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં વગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, વેમતિકો ઓવદતિ, સમગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૫૦) અધમ્મકમ્મે અધમ્મકમ્મસઞ્ઞિપક્ખે વુત્તપાચિત્તિયત્તયં હોતિ.
૧૧૩૩. અધમ્મે ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘વગ્ગે ભિક્ખુનિસઙ્ઘસ્મિં, તિકપાચિત્તિયં સિયા’’તિ ઇદં સઙ્ગણ્હાતિ. કિં વુત્તં હોતિ? અધમ્મકમ્મે વેમતિકપક્ખે ‘‘વગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં વગ્ગસઞ્ઞી, વેમતિકો, સમગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૫૦) અધમ્મિકકમ્મેયેવ વિમતિવારે વુત્તતિકપાચિત્તિયં હોતીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ધમ્મકમ્મન્તિ સઞ્ઞિનો’’તિ ઇમિનાપિ ‘‘અધમ્મે પન કમ્મસ્મિ’’ન્તિ ઇદં યોજેતબ્બં, ‘‘તથા’’તિ સમ્બન્ધો, તેન ‘‘વગ્ગે’’તિઆદિકં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘અધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞી વગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં વગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, વેમતિકો, સમગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૫૦) વુત્તં તિકપાચિત્તિયં હોતિ. એવમેતા પાચિત્તિયો સન્ધાયાહ ‘‘નવ પાચિત્તિયો વુત્તા’’તિ.
ઇમસ્મિં ‘‘સમગ્ગેપિ ચ તત્તકા’’તિ આહ. યથાહ ‘‘અધમ્મકમ્મે અધમ્મકમ્મસઞ્ઞી સમગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં વગ્ગસઞ્ઞી, વેમતિકો, સમગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સ. અધમ્મકમ્મે વેમતિકો સમગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં વગ્ગસઞ્ઞી, વેમતિકો, સમગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સ. અધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞી સમગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં વગ્ગસઞ્ઞી, વેમતિકો, સમગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૫૦).
૧૧૩૪. દ્વિન્નં નવકાનં વસાતિ યથાદસ્સિતં વગ્ગનવકં, સમગ્ગનવકન્તિ દ્વિન્નં નવકાનં વસેન. તાતિ પાચિત્તિયો.
‘‘ધમ્મકમ્મે વગ્ગપક્ખે નવ દુક્કટાનિ. ‘‘ધમ્મકમ્મે અધમ્મકમ્મસઞ્ઞી સમગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં વગ્ગસઞ્ઞી, વેમતિકો, સમગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ધમ્મકમ્મે વેમતિકો સમગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં વગ્ગસઞ્ઞી, વેમતિકો, સમગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞી સમગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં વગ્ગસઞ્ઞી, વેમતિકો ઓવદતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞી સમગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં સમગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, અનાપત્તી’’તિ (પાચિ॰ ૧૫૧) એત્થ અન્તે વુત્તં અનાપત્તિવારં વિના અવસેસેસુ અટ્ઠસુ વારેસુ સમગ્ગપક્ખે અટ્ઠ દુક્કટાનિ. એવં પુરિમાનિ નવ, ઇમાનિ અટ્ઠાતિ ધમ્મકમ્મપક્ખે સત્તરસ દુક્કટાનિ હોન્તીતિ આહ ‘‘દુક્કટં ધમ્મકમ્મેપિ, સત્તરસવિધં સિયા’’તિ.
૧૧૩૫. ‘‘ઓસારેહી’’તિ વુત્તો કથેતિ વાતિ યોજના. ‘‘અટ્ઠગરુધમ્મં કથેહી’’તિ વુત્તો તં કથેતિ વા. પઞ્હં પુટ્ઠો કથેતિ વાતિ અટ્ઠગરુધમ્મવિસયે પઞ્હં પુટ્ઠો તમેવ વદતિ વા. સિક્ખમાનાય કથેતિ વાતિ સમ્બન્ધો. સિક્ખમાનાય અટ્ઠગરુધમ્મે કથેતિ વા, નેવ દોસોતિ અત્થો. ઉમ્મત્તકાદિનો કથયતો નેવ દોસોતિ યોજના.
૧૧૩૬. ઇદાનિ ‘‘વાચુગ્ગતાવ કાતબ્બા’’તિઆદિ. દ્વે માતિકા પગુણા વાચુગ્ગતા કાતબ્બાતિ યોજના. ભિક્ખુભિક્ખુનિવિભઙ્ગે માતિકા પગુણા વાચુગ્ગતાવ કાતબ્બાતિ યોજના, ભિક્ખુભિક્ખુનિવિભઙ્ગમાતિકા પગુણા કત્વા તાસં અટ્ઠકથં ઉગ્ગહેત્વા પાળિતો, અત્થતો ચ વચનપથારુળ્હા વોહારક્ખમાયેવ કાતબ્બાતિ વુત્તં હોતિ. ચત્તારો ભાણવારા પગુણા વાચુગ્ગતાવ કાતબ્બાતિ પકાસિતાતિ યોજના. ‘‘પગુણા’’તિ ઇમિના પાળિયં પગુણં કત્વા ધારેત્વા પરિપુચ્છિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘વાચુગ્ગતાવ કાતબ્બા’’તિ ઇમિના તદત્થં સુત્વા ધારેત્વા પરિપુચ્છિતબ્બમેવાતિ દસ્સેતિ.
૧૧૩૭. પરિકથત્થાયાતિ સમ્પત્તાનં ધમ્મકથનત્થાય. કથામગ્ગોતિ મહાસુદસ્સનકથામગ્ગો. મઙ્ગલ…પે॰… અનુમોદનાતિ અગ્ગસ્સ દાનાદિમઙ્ગલેસુ ભત્તાનુમોદનાસઙ્ખાતા દાનકથા ચ, કુમારમઙ્ગલાદીસુ મહામઙ્ગલસુત્તાદિમઙ્ગલાનુમોદના ચ, અમઙ્ગલં નામ કાલકિરિયા, તત્થ મતકભત્તાદીસુ તિરોકુટ્ટાદિકથા ચાતિ એવં તિસ્સોયેવાનુમોદના.
૧૧૩૮. ઉપોસથાદિઅત્થાયાતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન પવારણાદીનં સઙ્ગહો. કમ્માકમ્મવિનિચ્છયોતિ કમ્મવગ્ગે વુત્તવિનિચ્છયો, પરિવારે કમ્મવગ્ગે આગતખુદ્દાનુખુદ્દકકમ્મવિનિચ્છયોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘કમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ ઇમિના ‘‘ઉત્તમત્થસ્સ પાપક’’ન્તિ વક્ખમાનત્તા વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનમાહ. વિપસ્સનાવસેન ઉગ્ગણ્હન્તેન ચ ધાતુવવત્થાનમુખેન ઉગ્ગહેતબ્બન્તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ઉત્તમત્થસ્સાતિ અરહત્તસ્સ.
૧૧૩૯. એત્તકં ઉગ્ગહેત્વાન બહુસ્સુતોતિ યથાવુત્તધમ્માનં ઉગ્ગહિતત્તા બહુસ્સુતો. પઞ્ચવસ્સોતિ ઉપસમ્પદતો મુઞ્ચિત્વા નિસ્સયન્તિ નિસ્સયવાસં જહિત્વા. ઇસ્સરોતિ નિસ્સયાચરિયવિરહેન ઇસ્સરો, ઇમિના નિસ્સયમુત્તલક્ખણં દસ્સિતં.
૧૧૪૦. દ્વે વિભઙ્ગાતિ ભિક્ખુભિક્ખુનિવિભઙ્ગદ્વયં. ઇધ ‘‘વાચુગ્ગતા’’તિ ઇદં પરિપુચ્છમ્પિ સન્ધાયાહાતિપિ વુત્તં. તેનાહ સારત્થદીપનિયં ‘‘દ્વે વિભઙ્ગા પગુણા વાચુગ્ગતા કાતબ્બા’તિઇદં પરિપુચ્છાવસેન ઉગ્ગહણમ્પિ સન્ધાય વુત્ત’ન્તિ વદન્તી’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૧૪૫-૧૪૭). બ્યઞ્જનાદિતોતિ એત્થ બ્યઞ્જનં નામ પદં, આદિ-સદ્દેન સઙ્ગહિતં અનુબ્યઞ્જનં નામ અક્ખરં, પદક્ખરાનિ અપરિહાપેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ચતૂસ્વપિ નિકાયેસૂતિ દીઘમજ્ઝિમસંયુત્ત અઙ્ગુત્તરનિકાયેસુ, નિદ્ધારણે ભુમ્મં. એકો વા નિકાયો પોત્થકોપિ ચ એકોતિ યોજના. અપિ-સદ્દેન ખુદ્દકનિકાયસ્સાપિ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. ‘‘પિ વા’’તિ ઇમિના ખુદ્દકનિકાયે જાતકભાણકેન સાટ્ઠકથં જાતકં ઉગ્ગહેત્વાપિ ધમ્મપદં સહ વત્થુના ઉગ્ગહેતબ્બમેવાતિ દસ્સિતે દ્વે પોત્થકે સમુચ્ચિનોતિ, ચત્તારિ ખન્ધકવત્તાનિ વા.
૧૧૪૨. દિસાપામોક્ખો યત્થ યત્થ વસતિ, તસ્સા તસ્સાદિસાય પામોક્ખો પધાનો. યેનકામંગમોતિ યત્થ કત્થચિ દિસાભાગે યથાકામં વુત્તિકો હોતીતિ અત્થો
૧૧૪૩. વાચુગ્ગન્તિ વાચુગ્ગતં. એત્થ ચ ‘‘ઇદાનિ અયં ભણ્ડપાથાવિધિ ન હોતીતિ મિહકપરિપુચ્છનકથાનુરૂપતો અત્થકરણં ન વાચુગ્ગતકરણં નામાતિ વિઞ્ઞાયતી’’તિ નિસ્સન્દેહે વુત્તં. ઇમિના યથાવુત્તં દુતિયઙ્ગમેવ સઙ્ગહિતં.
૧૧૪૪. અસ્સાતિ ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ. અસમ્મતતાદીનિ તીણિ અઙ્ગાનીતિ અત્તનો અસમ્મતતા, ભિક્ખુનિયા પરિપુણ્ણૂપસમ્પન્નતા, ઓવાદવસેન અટ્ઠગરુધમ્મભણનન્તિ ઇમાનિ તીણિ અઙ્ગાનિ.
ઓવાદકથાવણ્ણના.
૧૧૪૬. તિકપાચિત્તિયન્તિ ‘‘અત્થઙ્ગતે સૂરિયે અત્થઙ્ગતસઞ્ઞી, વેમતિકો, અનત્થઙ્ગતસઞ્ઞી’’તિ વિકપ્પત્તયે. એકતોઉપસમ્પન્નન્તિ ભિક્ખુનિસઙ્ઘે ઉપસમ્પન્નં. ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘે ઉપસમ્પન્નં પન ઓવદતો પાચિત્તિયમેવા’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં.
૧૧૪૮. ઉદ્દેસાદિનયેનાતિ અસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ.
અત્થઙ્ગતસૂરિયકથાવણ્ણના.
૧૧૪૯. ‘‘સચે અસમ્મતો’’તિ વક્ખમાનત્તા ઓવદન્તસ્સાતિ એત્થ ‘‘સમ્મતસ્સા’’તિ લબ્ભતિ. ભિક્ખુનુપસ્સયન્તિ ભિક્ખુનિવિહારં. અઞ્ઞત્ર કાલાતિ ‘‘તત્થાયં સમયો
૧૧૫૦. પાચિત્તિયદ્વયં હોતીતિ પઠમસિક્ખાપદેન, ઇમિના ચ સિક્ખાપદેન દ્વે પાચિત્તિયાનિ હોન્તીતિ. ‘‘તીણિપિ પાચિત્તિયાની’’તિ યોજેતબ્બા, પઠમદુતિયતતિયેહિ સિક્ખાપદેહિ તીણિ પાચિત્તિયાનિ હોન્તીતિ અત્થો.
૧૧૫૧. અઞ્ઞેન ધમ્મેનાતિ ગરુધમ્મતો અઞ્ઞેન બુદ્ધવચનેન. દુક્કટદ્વયન્તિ અસમ્મતભિક્ખુનુપસ્સયગમનમૂલકં દુક્કટદ્વયં. ભિક્ખુનોતિ અસમ્મતસ્સ ‘‘સમ્મતસ્સાપી’’તિ વક્ખમાનત્તા. ‘‘અટ્ઠહિ વા ગરુધમ્મેહિ અઞ્ઞેન વા ધમ્મેન ઓવદતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૫૫) અત્થઙ્ગતસિક્ખાપદે વુત્તત્તા ‘‘રત્તિહેતુક’’ન્તિ આહ, રત્તિઓવાદનમૂલન્તિ અત્થો.
૧૧૫૨. પાચિત્તિયદ્વયન્તિ દુતિયતતિયમૂલકં. ગરુધમ્મેન ઓવાદો ગરુધમ્મો, સો નિદાનં યસ્સ પાચિત્તિયસ્સાતિ વિગ્ગહો. સમ્મતત્તા ગરુધમ્મનિદાનસ્સ પાચિત્તિયસ્સ અભાવતોતિ સમ્બન્ધો. ઇમિના પઠમસિક્ખાપદેન અનાપત્તિભાવં દસ્સેતિ.
૧૧૫૩. તસ્સેવાતિ સમ્મતસ્સેવ. દુક્કટં ઇમિના તતિયસિક્ખાપદેન. અનાપત્તિ પઠમસિક્ખાપદેન, તેનેવાહ ‘‘સમ્મતત્તા’’તિ. પાચિત્તિ દુતિયસિક્ખાપદેન, તેનેવાહ ‘‘રત્તિય’’ન્તિ.
૧૧૫૪. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘ઉપસમ્પન્નાય ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી, વેમતિકો, અનુપસમ્પન્નસઞ્ઞી ભિક્ખુનુપસ્સયં ઉપસઙ્કમિત્વા ઇતરદ્વયેતિ ‘‘અનુપસમ્પન્નાય ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. અનુપસમ્પન્નાય વેમતિકો, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૬૨) દસ્સિતે ઇતરદ્વયે. ઓવદન્તસ્સાતિ યેન કેનચિ ઓવદન્તસ્સ.
૧૧૫૫. તિકપાચિત્તિયં, દુક્કટટ્ઠાને દુક્કટમેવ હોતીતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘તથા’’તિ. ભિક્ખુનુપસ્સયં ગન્ત્વા અઞ્ઞેન ધમ્મેન ઓવદન્તસ્સ તથાતિ યોજના.
ભિક્ખુનુપસ્સયકથાવણ્ણના.
૧૧૫૬. ચીવરાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન પિણ્ડપાતાદિઇતરપચ્ચયત્તયઞ્ચ સક્કારગરુકારમાનનવન્દનપૂજનાનિ ચ સઙ્ગહિતાનિ. સમ્મતેતિ ભિક્ખુનોવાદકસમ્મુતિયા સમ્મતે.
૧૧૫૭. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘ધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞી, વેમતિકો, અધમ્મકમ્મસઞ્ઞી એવં વદતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૬૭) તિકપાચિત્તિયં પાળિયં દસ્સિતમેવ. ઇધ કમ્મં નામ યથાવુત્તં સમ્મુતિકમ્મં. અધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞિવેમતિકઅધમ્મકમ્મસઞ્ઞીનં વસેન તિકદુક્કટં. વીસતિવસ્સો વા અતિરેકવીસતિવસ્સો વાતિ સમ્મુતિયા અઙ્ગાનિ.
૧૧૫૮. ‘‘સમ્મતં અનુપસમ્પન્ન’’ન્તિ કં સન્ધાયાહાતિ ચે? સમ્મતેન હુત્વા સિક્ખં પચ્ચક્ખાય સામણેરભાવમુપગતં સન્ધાય વુત્તં. આમિસત્થાયાતિ ચીવરાદીનમત્થાય.
આમિસકથાવણ્ણના.
૧૧૬૨. ભિક્ખુનિયા દિન્નન્તિ એત્થ ‘‘ભિક્ખુસ્સા’’તિ વત્તબ્બં. ભિક્ખુના દિન્નન્તિ યોજના. ‘‘ભિક્ખુનિયા’’તિ સેસો તત્થાતિ ચીવરપટિગ્ગહણસિક્ખાપદે. સૂચિતાતિ પકાસિતા.
ચીવરદાનકથાવણ્ણના.
૧૧૬૩. અઞ્ઞાતિકાય
૧૧૬૪. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે.
૧૧૬૫. સૂચિં ચીવરં પવેસેત્વાતિ સમ્બન્ધો. સૂચિનીહરણેતિ ચીવરતો.
૧૧૬૬. પયોગસ્સ વસાતિ એકક્ખણે બહૂ આવુણિત્વા સૂચિયા નીહરણપયોગગણનાય. બહૂ પાચિત્તિયોતિ યોજના, પયોગપ્પમાણાપત્તિયો હોન્તીતિ અત્થો.
૧૧૬૯. અનેકા પાચિત્તિયાપત્તી હોન્તીતિ યોજના. આરપથેતિ સૂચિમગ્ગે. દુતિયે પથેતિ એત્થ આર-સદ્દો ગાથાબન્ધસુખત્થં લુત્તોતિ વેદિતબ્બો.
૧૧૭૦. કા હિ નામ કથાતિ ‘‘અનેકાપત્તિયો હોન્તી’’તિ એત્થ કિં વત્તબ્બન્તિ અત્થો. તિકપાચિત્તિયન્તિ ‘‘અઞ્ઞાતિકાય અઞ્ઞાતિકસઞ્ઞી, વેમતિકો, ઞાતિકસઞ્ઞી ચીવરં સિબ્બતિ વા સિબ્બાપેતિ વા, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૧૭૮) વુત્તં તિકપાચિત્તિયં.
૧૧૭૨. અઞ્ઞં પરિક્ખારન્તિ ઉપાહનત્થવિકાદિં. સિબ્બતોતિ એત્થ ‘‘સિબ્બાપયતો’’તિ અધિકારતો લબ્ભતિ. સિક્ખમાનસામણેરિયો સિક્ખમાનાદિકા નામ.
૧૧૭૩. સિબ્બનકિરિયાય આપજ્જિતબ્બતો ક્રિયં.
ચીવરસિબ્બનકથાવણ્ણના.
૧૧૭૪-૫. સંવિધાયાતિ મગ્ગન્તિ એકદ્ધાનમગ્ગં, અન્તમસો ગામન્તરમ્પિ. અઞ્ઞત્ર સમયાતિ ‘‘તત્થાયં સમયો, સત્થગમનીયો હોતિ મગ્ગો સાસઙ્કસમ્મતો સપ્પટિભયો’’તિ (પાચિ॰ ૧૮૨) વુત્તકાલવિસેસા અઞ્ઞત્રાતિ સત્થગમનીયો નામ. ચોરાનં સયિતનિસિન્નટ્ઠિતખાદિતપીતટ્ઠાનાનિ યત્થ દિસ્સન્તિ, તાદિસો મગ્ગો સાસઙ્કો નામ. ચોરેહિ હતમારિતઘાતવિલુત્તમનુસ્સા યત્થ પઞ્ઞાયન્તિ, સો સપ્પટિભયો નામ. ઇધાતિ ઇમસ્મિં ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં કતસંવિધાનં અવિરાધેત્વા તાય એકદ્ધાનમગ્ગં પટિપજ્જનકાલેતિ અત્થો.
અઞ્ઞો ગામો ગામન્તરં, તત્થ ઓક્કમનં ઉપગમનં ગામન્તરોક્કમો, તસ્મિં કતેતિ અત્થો. અગામકે અરઞ્ઞે અદ્ધયોજનાતિક્કમે વાતિ યોજના, ગામરહિતં અરઞ્ઞમગ્ગમ્પિ દ્વિગાવુતં અતિક્કન્તે વાતિ અત્થો.
૧૧૭૬. ‘‘આપત્તિ હોતી’’તિ સામઞ્ઞતો દસ્સિતઆપત્તિયા ભેદાભેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘એત્થા’’તિઆદિ. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદવિનિચ્છયે, પકરણે વા. દુક્કટં દીપિતન્તિ સમ્બન્ધો. અકપ્પિયભૂમટ્ઠોતિ એત્થ અકપ્પિયા ભૂમિ નામ અન્તોગામે ભિક્ખુનુપસ્સયદ્વારકોટ્ઠકોતિ એવમાદિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સચે પન અન્તોગામે ભિક્ખુનુપસ્સયદ્વારે રથિકાય, અઞ્ઞેસુ વા ચતુક્કસિઙ્ઘાટકહત્થિસાલાદીસુ સંવિદહન્તિ, ભિક્ખુનો આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૮૨-૧૮૩). એત્થ ચ ચતુન્નં મગ્ગાનં સમ્બન્ધટ્ઠાનં ચતુક્કં. તિણ્ણં મગ્ગાનં સમ્બન્ધટ્ઠાનં સિઙ્ઘાટકં.
૧૧૭૭. કપ્પિયભૂમિ ‘‘ન વદન્તસ્સ દુક્કટ’’ન્તિ. ‘‘ન વદન્તિ અસ્સા’’તિ પદચ્છેદો.
૧૧૭૮. ઉભયત્થાતિ અકપ્પિયભૂમિયં ઠત્વા સંવિધાય ગમને, કપ્પિયભૂમિયં ઠત્વા સંવિધાય ગમને ચાતિ ઉભયવિકપ્પે. ગચ્છન્તસ્સેવાતિ એવકારેન નિક્ખન્તસ્સ જોતકં. યથાહ ‘‘નિક્ખમને અનાપત્તી’’તિ. ‘‘ભિક્ખુનો’’તિ ઇમિના ભિક્ખુનિયા અનાપત્તિભાવં દીપેતિ. આપત્તિખેત્તનિયમનત્થમાહ ‘‘અનન્તરસ્સા’’તિઆદિ.
૧૧૭૯. તત્રાપીતિ ઉદીરિતન્તિ મહાપચ્ચરિયં. યથાહ ‘‘મહાપચ્ચરિયં વુત્ત’’ન્તિ.
૧૧૮૦. અન્તરાતિ અત્તનો નિક્ખન્તગામસ્સ, અનન્તરગામસ્સ ચ વેમજ્ઝે. યથાહ ‘‘ગામતો નિક્ખમિત્વા પન યાવ અનન્તરગામસ્સ ઉપચારં ન ઓક્કમતિ, એત્થન્તરે સંવિદહિતેપિ ભિક્ખુનો દુક્કટ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૮૨-૧૮૩). ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે કાલદ્વારમગ્ગાનં વસેન તયો સઙ્કેતવિસઙ્કેતાતિ તેસુ મગ્ગદ્વારવિસઙ્કેતેપિ આપત્તિ હોતેવાતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘દ્વાર…પે॰… વુચ્ચતી’’તિ. કાલવિસઙ્કેતે પન અનાપત્તિં વક્ખતિ. આપત્તિ પાચિત્તિ.
૧૧૮૧. અસંવિદહિતે કાલેતિ ‘‘પુરેભત્તં ગમિસ્સામા’’તિઆદિના કતસંવિધાનાનં પચ્છાભત્તાદિ અસંવિદહિતકાલં નામ, તસ્મિં. ભિક્ખુસ્સેવ વિધાનસ્મિન્તિ ભિક્ખુનિયા
૧૧૮૨. સમયે વિદહિત્વા ગચ્છતો વા અસમયે વિદહિત્વા વિસઙ્કેતેન ગચ્છતો વા આપદાસુ વિદહિત્વા ગચ્છતો વા અનાપત્તીતિ યોજના. તથાતિ ‘‘વિદહિત્વા ગચ્છતો અનાપત્તી’’તિ ઇદં અતિદિસતિ.
તત્થ સમયો નામ યથાવુત્તકાલવિસેસો. વિસઙ્કેતો નામ કાલવિસઙ્કેતો, ‘‘અસુકસ્મિં દિવસે અસુકવેલાય ગમિસ્સામા’’તિ સંવિદહિત્વા ગમનકાલે તસ્સ કાલસઙ્કેતસ્સ વિભવનન્તિ વુત્તં હોતિ. યથાહ ‘‘કાલવિસઙ્કેતેયેવ અનાપત્તી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૮૫). આપદા નામ રટ્ઠભેદે જનપદાનં પલાયનકાલો. યથાહ ‘‘રટ્ઠભેદે ચક્કસમારુળ્હા જનપદા પરિયાયન્તિ, એવરૂપાસુ આપદાસૂ’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૮૫). એત્થ ચ રટ્ઠભેદેતિ રટ્ઠવિલોપે. ચક્કસમારુળ્હાતિ ઇરિયાપથચક્કં, સકટચક્કં વા સમારુળ્હા. ઉમ્મત્તકાદિનોતિ આદિ-સદ્દેન ખિત્તચિત્તાદયો ગહિતા.
૧૧૮૩. કાયવાચાદિકત્તયાતિ આદિ-સદ્દેન ચિત્તં ગહિતં, કાયવાચાચિત્તાતિ વુત્તં હોતિ.
સંવિધાનકથાવણ્ણના.
૧૧૮૪. ઉદ્ધં જવતીતિ ઉજ્જવની, પટિસોતગામિની નાવા, તં. અધો જવનતો ઓજવની, અનુસોતગામિની નાવા, તં. અભિરુહેય્યાતિ એત્થ ‘‘સંવિધાયા’’તિ સેસો. યથાહ ‘‘યો પન ભિક્ખુ ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં સંવિધાય એકં નાવં અભિરુહેય્યા’’તિ (પાચિ॰ ૧૮૬). લોકસ્સાદસઙ્ખાતમિત્તસન્થવેન તં નાવં આરુય્હ કીળનચિત્તં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં સંવિધાયાતિ અટ્ઠકથાયં ‘‘લોકસ્સાદમિત્તસન્થવવસેન કીળાપુરેક્ખારો સંવિદહિત્વા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૮૮).
૧૧૮૫. સગામતીરપસ્સેન ગમને ગામન્તરવસેન વા પાચિત્તિ, અગામતીરપસ્સેન ગમને અદ્ધયોજને પાચિત્તિ અદ્ધયોજનાતિરેકે ઠાને ગામે વિજ્જમાનેપિ અવિજ્જમાનેપિ.
૧૧૮૬. યોજનપુથુલાય નદિયા મજ્ઝેન ગચ્છતો અદ્ધયોજનવસેન આપત્તિદસ્સનત્થમાહ ‘‘તથા’’તિઆદિ. ‘‘ઊનયોજનપુથુલાય નદિયા મજ્ઝં ઉભયભાગં ભજતીતિ તાદિસિકાય નદિયા મજ્ઝેન ગચ્છન્તસ્સ ગામન્તરગણનાય, અદ્ધયોજનગણનાય ચ આપત્તી’’તિ વદન્તિ.
૧૧૮૭. યથાસુખં સમુદ્દસ્મિન્તિ એત્થ ‘‘ગન્તબ્બ’’ન્તિ સેસો. ‘‘સબ્બઅટ્ઠકથાસૂ’’તિઆદિના યથાસુખગમનાનુઞ્ઞાય હેતું દસ્સેતિ. ઇમિનાવ અસન્દમાનોદકેસુ વાપિતળાકાદીસુ અનાપત્તીતિ વિઞ્ઞાયતિ.
૧૧૮૮. તિત્થસમ્પાદનત્થાયાતિ પરતિત્થં પાપેતું. તં નાવં. યુત્તાતિ નાવાપાજકા.
૧૧૮૯. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘અનાપત્તિ પકાસિતા’’તિ ઇમં સઙ્ગણ્હાતિ. અસંવિદહિત્વા ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં એકં નાવં અભિરુહેય્ય વા, તિરિયં તરણાય ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં સંવિદહિત્વાપિ એકં નાવં અભિરુહેય્ય વા, આપદાસુ ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં સંવિદહિત્વાપિ એકં નાવં અભિરુહેય્ય વા, તથા અનાપત્તિ પકાસિતાતિ યોજના.
‘‘અનન્તરસમો’’તિ
નાવાભિરુહનકથાવણ્ણના.
૧૧૯૦. ગિહિસમારમ્ભં હિત્વા ભિક્ખુનિયા પરિપાચિતં ભત્તં ઞત્વા ભુઞ્જતો ભિક્ખુનો પાચિત્તિ હોતીતિ યોજના. પરિપાચિતં નામ ભિક્ખુનો સીલસુતાદિગુણં કુલાનં વત્વા નિપ્ફાદિતં. યથાહ ‘‘ભિક્ખુનિયા પરિપાચિતં, ગુણપ્પકાસનેન નિપ્ફાદિતં લદ્ધબ્બં કતન્તિ અત્થો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૪). ગિહિસમારમ્ભન્તિ ભિક્ખુનિયા પરિપાચનતો પુબ્બેયેવ ગિહિપટિયત્તં. યથાહ ‘‘ભિક્ખુનિયા પરિપાચનતો પઠમમેવ યં ગિહીનં પટિયાદિતં ભત્ત’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૧૯૪). વક્ખતિ હિ ‘‘ગિહિસમ્પાદિતમ્પિ વા વિના’’તિ.
૧૧૯૧. ‘‘તસ્સા’’તિ વક્ખમાનત્તા ‘‘યં ભોજન’’ન્તિ યોજેતબ્બં. તસ્સાતિ પઞ્ચધા વુત્તસ્સ ભોજનસ્સ. સબ્બેસુ અજ્ઝોહારેસૂતિ સબ્બેસુ પરગલકરણપ્પયોગેસુ.
૧૧૯૨. ભિક્ખુનિયા પરિપાચિતં ભુઞ્જતો દોસોતિ યોજના.
૧૧૯૩. ઉભોસૂતિ પરિપાચિતેપિ અપરિપાચિતેપિ. સબ્બત્થાતિ ઇમેસુ દ્વીસુ પરિભુઞ્જતો અજ્ઝોહારવસેનેવ દુક્કટન્તિ યોજના.
૧૧૯૫. પઞ્ચભોજનં
પરિપાચિતકથાવણ્ણના.
૧૧૯૭. ઇદં સબ્બં દસમં સિક્ખાપદં સમુટ્ઠાનનયાદિના દુતિયાનિયતેનેવ સદિસં મતન્તિ યોજના. ઇદં સિક્ખાપદન્તિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં એકો એકાય રહો નિસજ્જં કપ્પેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૧૯૯) વુત્તં રહોનિસજ્જસિક્ખાપદં.
રહોનિસજ્જકથાવણ્ણના.
ભિક્ખુનિવગ્ગો તતિયો.
૧૧૯૮. એકોતિ એકદિવસિકો. આવસથો પિણ્ડોતિ પુઞ્ઞત્થિકેહિ એકં પાસણ્ડં અનુદ્દિસ્સ યાવદત્થં દાતું સાલાદીસુ પઞ્ઞત્તં પઞ્ચસુ ભોજનેસુ અઞ્ઞતરં ભોજનં. યથાહ ‘‘આવસથપિણ્ડો નામ પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરં ભોજનં સાલાય વા મણ્ડપે વા રુક્ખમૂલે વા અજ્ઝોકાસે વા અનોદિસ્સ યાવદત્થો પઞ્ઞત્તો હોતી’’તિ અગિલાનેનાતિ એત્થ ‘‘અગિલાનો નામ સક્કોતિ તમ્હા આવસથા પક્કમિતુ’’ન્તિ વુત્ત પદભાજનિયઅટ્ઠકથાયં ‘‘અદ્ધયોજનં વા યોજનં વા ગન્તું સક્કોતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૦૬) વુત્તત્તા તમ્હા આવસથા અદ્ધયોજનં વા યોજનં વા ગન્તું સમત્થેન અગિલાનેનાતિ અત્થો. તતો ઉદ્ધન્તિ દુતિયદિવસતો ઉત્તરિ.
૧૧૯૯. અનોદિસ્સેવ પઞ્ઞત્તે પિણ્ડેતિ યોજના, ‘‘ઇમેસંયેવ વા’’તિ અઞ્ઞતરં પાસણ્ડં વા ‘‘એત્તકાનંયેવ વા’’તિ તત્થ પુગ્ગલપરિચ્છેદં વા અકત્વા સબ્બસાધારણં કત્વા પઞ્ઞત્તે આવસથપિણ્ડેતિ અત્થો. યાવદત્થે એવ પિણ્ડે પઞ્ઞત્તેતિ યોજના, યાવતા અત્થો કુચ્છિપૂરણાદિકં પયોજનમેત્થ પિણ્ડેતિ વિગ્ગહો, ‘‘એત્તકં દાતબ્બ’’ન્તિ અપરિચ્છિન્દિત્વા ‘‘ભુઞ્જન્તાનં યાવદત્થં દાતબ્બ’’ન્તિ પઞ્ઞત્તે પિણ્ડે એવાતિ અત્થો. ભુઞ્જિતબ્બન્તિ કમ્મસાધનં વા ભાવસાધનં વા. ‘‘ભોજન’’ન્તિ અજ્ઝાહરણીયં. સકિન્તિ એકવારં. તત્થાતિ આવસથે.
૧૨૦૦. તસ્સ અજ્ઝોહારેસુ સબ્બેસૂતિ સબ્બેસુ અજ્ઝોહારપ્પયોગેસુ કતેસુ. તસ્સ અજ્ઝોહારકસ્સ. પાચિત્તિયો પયોગગણનાય.
૧૨૦૧. ‘‘એકેન કુલેન નાનેકટ્ઠાનભેદેસુ પઞ્ઞત્તે’’તિ, ‘‘નાનાકુલેહિ વા નાનેકટ્ઠાનભેદેસુ પઞ્ઞત્તે’’તિ ચાતિ યોજના. ‘‘પિણ્ડે’’તિ અધિકારો. નાના ચ એકો ચ નાનેકા, ઠાનાનં ભેદા ઠાનભેદા, નાનેકા ચ તે ઠાનભેદા ચાતિ વિગ્ગહો, તેસુ. એકભોગોતિ એકપિણ્ડપરિભોગો. એવકારેન દુતિયદિવસાદિપરિભોગં નિવત્તેતિ.
૧૨૦૪. ગિલાનસ્સાતિ ઓદિસ્સ પઞ્ઞત્તેતિ એત્થ ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ સેસો. યથાહ ‘‘ભિક્ખૂનંયેવ અત્થાય ઉદ્દિસિત્વા પઞ્ઞત્તો હોતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૦૮). પરિત્તેતિ ઉદરપૂરણાય અપ્પહોનકે થોકે ભોજને. યથાહ ‘‘યાવદત્થં પઞ્ઞત્તો ન હોતિ, થોકં થોકં લબ્ભતિ, તાદિસં નિચ્ચમ્પિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૦૮). સકિન્તિ યાવદત્થં પઞ્ઞત્તં વુત્તનયેન એકવારં ભુઞ્જતો અનાપત્તિ.
૧૨૦૫. યાગુઆદીનીતિ આદિ-સદ્દેન પઞ્ચભોજનતો અઞ્ઞેસં અજ્ઝોહરણીયાનં ગહણં.
આવસથકથાવણ્ણના.
૧૨૦૬. વુત્તા સમયા અઞ્ઞત્રાતિ યોજના, ‘‘તત્થાયં સમયો, ગિલાનસમયો ચીવરદાનસમયો ચીવરકારસમયો અદ્ધાનગમનસમયો નાવાભિરુહનસમયો મહાસમયો સમણભત્તસમયો’’તિ (પાચિ॰ ૨૧૭) વુત્તા સત્તવિધકાલા અઞ્ઞત્ર.
તત્થ યદા પાદાનં ફલિતત્તા ન સક્કોતિ પિણ્ડાય ચરિતું, અયં ગિલાનસમયો. અત્થતકથિનાનં પઞ્ચ માસા, ઇતરેસં કત્તિકમાસોતિ અયં ચીવરદાનસમયો. યદા ચીવરકારસમયો. યદા અદ્ધયોજનમ્પિ ગન્તુકામો અદ્ધાનગમનસમયો. નાવાભિરુહનસમયેપિ એસેવ નયો. યદા ગોચરગામે ચત્તારો ભિક્ખૂ પિણ્ડાય ચરિત્વા ન યાપેન્તિ, અયં મહાસમયો. યદા યો કોચિ પબ્બજિતો ભત્તેન નિમન્તેતિ, અયં સમણભત્તસમયો. ગણો કતમોતિ આહ ‘‘ગણો’’તિઆદિ.
૧૨૦૭. ગણભોજનં નામ કિન્તિ આહ ‘‘ય’’ન્તિઆદિ. યં પઞ્ચન્નં અઞ્ઞતરં નિમન્તનતો, વિઞ્ઞત્તિતો વા લદ્ધં, તં ઇધ ભોજનન્તિ અધિપ્પેતં હોતીતિ યોજના. નિમન્તનતોતિ ‘‘ભોજનાન’’ન્તિઆદિના વક્ખમાનપ્પકારેન કતં અકપ્પિયનિમન્તનમાહ. વિઞ્ઞત્તિતોપિ વાતિ ‘‘સચેપી’’તિઆદિના વક્ખમાનનયેન કતમકપ્પિયવિઞ્ઞત્તિમાહ.
૧૨૦૮-૧૧. ભોજનાનન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનં, ‘‘અઞ્ઞતરસ્સા’’તિ સેસો, ‘‘ઓદનો સત્તુ કુમ્માસો, મચ્છો મંસઞ્ચ ભોજન’’ન્તિ સઙ્ગહિતાનં પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરસ્સ. નામન્તિ વક્ખમાનં ઓદનાદિનામં. ભિક્ખૂ નિમન્તેતીતિ એત્થ ‘‘એકતો, નાનતો વા’’તિ સેસો. યથાહ ‘‘એકતો નિમન્તિતા. નાનતો નિમન્તિતા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૧૭-૨૧૮). એકતો નિમન્તનં નામ સબ્બેસં ભિક્ખૂનં એકતો ઠિતાનં નિમન્તનં. નાનતો નિમન્તનં નામ ભિક્ખૂનં વિસું વિસું વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા વા એકતો ઠિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા વા અનેકેહિ નિમન્તનં. યથાહ ‘‘ચત્તારિ પરિવેણાનિ વા વિહારે વા ગન્ત્વા નાનતો નિમન્તિતા, એકટ્ઠાને ઠિતેસુયેવ વા એકો પુત્તેન, એકો પિતરાતિ એવમ્પિ નાનતો નિમન્તિતા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૧૭-૨૧૮).
વેવચનં ભાસન્તરં નામ માગધવચનતો અઞ્ઞં સીહળદમિળાદિવોહારન્તરં. વેવચનેહિ એવ વા ભાસન્તરેન વા નિમન્તેતીતિ સમ્બન્ધો.
તતો નિમન્તનાનન્તરં. નિમન્તનન્તિ યથાવુત્તં અકપ્પિયનિમન્તનં. એકતો ગણ્હન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દ્વાદસહત્થં અમુઞ્ચિત્વા ઠિતા વા નિસિન્ના વા એકતો ગણ્હન્તિ.
‘‘ગણભોજનકારણ’’ન્તિ
૧૨૧૨. એકતો, નાનતો વાપિ યં ગમનં, ભોજનમ્પિ વા, તં ગણભોજને ન કારણન્તિપિ વિઞ્ઞૂ ભણન્તીતિ યોજના. એકતો નાનતો વાપીતિ એત્થ ‘‘ઠિતા વા નિસિન્ના વા’’તિ સેસો.
૧૨૧૩-૪. વિઞ્ઞાપેત્વાતિ ‘‘અમ્હાકં ચતુન્નમ્પિ ભત્તં દેહી’’તિઆદિના એકતો વા ‘‘મય્હં દેહિ, મય્હં દેહી’’તિ પાટેક્કં વા વિઞ્ઞાપેત્વા. એવમ્પીતિ વિઞ્ઞત્તિતોપિ.
૧૨૧૫. દુવિધસ્સાતિ નિમન્તકસ્સ, વિઞ્ઞાપકસ્સ ચ.
૧૨૧૬. સત્તસુપિ સમયેસુ ભુઞ્જતં અનાપત્તીતિ યોજના, ‘‘ગણભોજન’’ન્તિ પકરણતો લબ્ભતિ, યથાવુત્તેસુ ગિલાનાદીસુ સત્તસુ કાલેસુ લેસં વિના ભુઞ્જન્તાનન્તિ અત્થો. ‘‘એકતો’’તિ ઇદં ‘‘ગહેત્વા’’તિ ઇમિના યોજેતબ્બં. ભુઞ્જતન્તિ ભુઞ્જન્તાનં. તથાતિ ‘‘અનાપત્તી’’તિ ઇદં પચ્ચામસતિ.
૧૨૧૭. અનુપસમ્પન્નો ચ ચારી ચ પત્તો ચ અનિમન્તિતો ચ અનુપસમ્પન્ન…પે॰… નિમન્તિતા, તે ચતુત્થે કત્વાતિ અત્થો ‘‘ચારી’’તિ વુત્તો, પિણ્ડપાતિકો. સો હિ નિમન્તનં અસાદિયન્તો ગણભોજનકો ગણખાદકો ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. પત્તો નામ વિહારે નિસીદિત્વા ચતુત્થેન અત્તના લદ્ધબ્બભોજનત્થાય પેસિતો પત્તો. અનિમન્તિતો નામ પઠમં અકપ્પિયનિમન્તનાય નિમન્તિતે અનન્તોગધો ઉપસમ્પન્નો. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. અપિ-સદ્દો હેટ્ઠા દસ્સિતં દ્વિન્નં, તિણ્ણં વા વસેન વુત્તવિનિચ્છયં અપેક્ખતિ.
૧૨૧૮. સમયલદ્ધાનન્તિ ગિલાનાદયો સત્તસમયા લદ્ધા યેહિ તે સમયલદ્ધા, તેસં, નિદ્ધારણે ‘‘વસેના’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. નેવ ગણભેદોતિ યોજના. સમયલદ્ધકસ્સ અત્તનો અનાપત્તિભાવમન્તરેન તં ચતુત્થં કત્વા ગણભોજનં ગણ્હન્તાનં પન આપત્તિસમ્ભવતો આહ ‘‘આપત્તિ પન વેદિતબ્બા’’તિ. યથાહ મહાપચ્ચરિયં ‘‘સમયલદ્ધકો સયમેવ મુચ્ચતિ, સેસાનં ગણપૂરકત્તા આપત્તિકરો હોતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૨૦).
૧૨૧૯. પઞ્ચભોજનેસુ અઞ્ઞતરસ્સ નામં ગહેત્વા નિમન્તેત્વા તેસુયેવ અઞ્ઞં દિય્યમાનં ગણ્હન્તસ્સ વિસઙ્કેતાભાવં દસ્સેતુમાહ ‘‘ભોજનાનઞ્ચા’’તિઆદિ. ભોજનાનન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનં, અઞ્ઞતરસ્સ વસેનાતિ વુત્તં હોતિ. તં વિસઙ્કેતં, ઓદનાદીનં નામેન નિમન્તેત્વા
૧૨૨૧. ‘‘નિચ્ચભત્ત’’ન્તિ ધુવભત્તં વુચ્ચતિ. ‘‘નિચ્ચભત્તં ગણ્હથા’’તિ વદન્તિ, બહૂનમ્પિ એકતો ગહેતું વટ્ટતિ. સલાકભત્તાદીસુપિ એસેવ નયો.
ગણભોજનકથાવણ્ણના.
૧૨૨૩-૪. બહૂહિ મનુસ્સકેહીતિ વિસું વિસું નિમન્તિતેહિ અનેકેહિ મનુસ્સેહિ. પઞ્ચસુ યસ્સ કસ્સાતિ એત્થ ‘‘સહધમ્મિકેસૂ’’તિ સેસો, નિદ્ધારણે ભુમ્મં, પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસુ યસ્સ કસ્સચીતિ અત્થો. ‘‘હિત્વા’’તિઆદિના કિમાહાતિ? યસ્સ વિકપ્પેતિ, તસ્મિં સન્નિહિતે ‘‘મય્હં ભત્તપચ્ચાસં તુય્હં દમ્મી’’તિ સમ્મુખા વિકપ્પનવસેન વા તસ્મિં અસન્નિહિતે તસ્સ નામં ગહેત્વા ‘‘મય્હં ભત્તપચ્ચાસં ઇત્થન્નામસ્સ દમ્મી’’તિ અસમ્મુખા વિકપ્પનવસેન વા પઠમનિમન્તનાય વિકપ્પનં હિત્વા, તં અવિકપ્પેત્વાતિ વુત્તં હોતિ.
ભત્તન્તિ એત્થ ‘‘યો ભુઞ્જતી’’તિ સેસો. નિમન્તિતો યો પચ્છા નિમન્તિતં ભત્તં ભુઞ્જતિ, તસ્સ પાચિત્તિયન્તિ યોજના. ઉપ્પટિપાટિયા એકસિત્થમ્પિ ભુઞ્જતો તસ્સ પાચિત્તિયં સિયાતિ યોજનાતિ. કિં વુત્તં હોતિ? પચ્છા નિમન્તિતાનં ભોજનં પઠમં ભુઞ્જિત્વા પઠમં નિમન્તિતાનં ભોજનં પચ્છા ભુઞ્જન્તસ્સ ચ એકપત્તેયેવ હેટ્ઠા પઠમં નિમન્તિતાનં ભોજનં પક્ખિપિત્વા ઇતરં ઉપરિ પક્ખિપિત્વા હેટ્ઠા હત્થં ઓતારેત્વા હેટ્ઠા ઠિતભોજને મહાપચ્ચરિયં વિનિચ્છયો
૧૨૨૫-૬. પરમ્પરભોજનસ્સ સરૂપં પદભાજને વુત્તનયેન દસ્સેતુમાહ ‘‘ભોજનાનમ્પી’’તિઆદિ. તેસમેવ પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરં ભોજનં પરિભુઞ્જતીતિ યોજના. મહેસિના પરિદીપિતન્તિ પદભાજને ‘‘પરમ્પરભોજનં નામ પઞ્ચન્નં ભોજનાન’’ન્તિઆદિના (પાચિ॰ ૨૨૭) નયેન વુત્તં.
૧૨૨૭. યત્થાતિ અનેકેહિ એકભાજને પક્ખિત્તે યસ્મિં ભોજનેતિ વુત્તં હોતિ એકેનેવ દિન્ને વિચારણાભાવા. સબ્બમેકરસં સિયાતિ વિસું વિસું વિઞ્ઞાયમાનરસં અહુત્વા એકરસમેવ હોતિ.
૧૨૩૦. ‘‘ગામેના’’તિ ઇમિના ગામટ્ઠાયેવ વુત્તા. ‘‘નિમન્તિતસ્સ દોસો ન વિજ્જતી’’તિ ઇદં ગામપૂગનિગમેહિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. ગામ-સદ્દેન ‘‘ગામા વા અરઞ્ઞા વા’’તિ (પારા॰ ૯૧) એત્થ વિય નગરમ્પિ સઙ્ગહિતં. પૂગો નામ વિસું વિસું સમૂહા હુત્વા પુઞ્ઞકારિનો ધમ્મિકમનુસ્સા. નિગમો નામ સાપણો મહાગામો. સકલગામેન નિમન્તિતો હુત્વા સમ્પત્તે યત્થ કત્થચિ ગેહે ભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અત્થો. પૂગાદીસુપિ એસેવ નયો. યથાહ ‘‘સકલેન ગામેન એકતો હુત્વા નિમન્તિતસ્સેવ યત્થ કત્થચિ ભુઞ્જતો અનાપત્તિ. પૂગેપિ એસેવ નયો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૨૯). નિચ્ચભત્તે દોસો ન વિજ્જતીતિ અનેકટ્ઠાનતો દિય્યમાનં નિચ્ચભત્તમ્પિ ઉપ્પટિપાટિયા ભુઞ્જન્તસ્સ ન દોસોતિ વુત્તં હોતિ.
૧૨૩૧. કાયો ઇધ ક્રિયં નામ ભોજનં, અક્રિયં નામ પઠમનિમન્તનસ્સ અવિકપ્પનં, ઇદં દ્વયમેવાહ ‘‘ભોજનઞ્ચાવિકપ્પન’’ન્તિ.
પરમ્પરભોજનકથાવણ્ણના.
૧૨૩૨-૩. પૂવાતિ અતિરસાદયો રસા. પહેણકત્થાયાતિ પણ્ણાકારત્થાય. પટિયત્તાતિ સમ્પાદિતા. પાથેય્યત્થાયાતિ ગમિકસ્સ સમ્બલત્થાય. પટિયત્તા મન્થા વાતિ સમ્બન્ધો. મન્થા નામ બદ્ધસત્તુઅબદ્ધસત્તુતિલતણ્ડુલાદયો. યથાહ ‘‘બદ્ધસત્તુઅબદ્ધસત્તુતિલતણ્ડુલાદિ સબ્બં ઇધ મન્થોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૩). યે પૂવા, મન્થા વાતિ યોજના. હીતિ નિપાતમત્તં. તત્થ પટિયત્તેસુ તેસુ પૂવેસુ વા મન્થેસુ વા. ભિક્ખુનાતિ એત્થ ‘‘આકઙ્ખમાનેના’’તિ સેસો.
દ્વત્તિપત્તાતિ દ્વે વા તયો વા પત્તાતિ વિગ્ગહો. પૂરાતિ મુખવટ્ટિયા હેટ્ઠિમરાજિસમં પુણ્ણા. યથાહ ‘‘મુખવટ્ટિયા હેટ્ઠિમલેખાય સમપૂરે પત્તે ગહેત્વા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૩). ‘‘દ્વત્તિપત્તા પૂરા’’તિ ચેત્થ પરિમાણં દસ્સિતં, પરિમાણપરિમેય્યાનં અભેદોપચારેન પૂવમન્થા ગહેતબ્બા યથા ‘‘દ્વે તિસ્સો તણ્ડુલનાળિયો’’તિ. પૂવેહિ વા સત્તૂહિ વાતિ યોજના. સત્તૂતિ બદ્ધસત્તુઅબદ્ધસત્તૂનં ગહણં, ઇમિનાવ તિલાદીનિ ઉપલક્ખિતાનિ. તતિયપત્તસ્સ મુખવટ્ટિયા હેટ્ઠારાજિયા ઉદ્ધં કત્વા પક્ખિત્તઞ્ચેતં ‘‘તતો ઉત્તરિ’’ન્તિ ઇમિના ચ ગય્હતિ. યથાહ ‘‘સચે તતિયં પત્તં થૂપીકતં ગણ્હાતિ, પૂવગણનાય પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૩).
૧૨૩૭. તત્થ એકતોતિ એકપત્તપૂરતો ન પદાતબ્બોતિ યોજના, કિઞ્ચિપિ અકામા ન દાતબ્બન્તિ અત્થો. યથાહ ‘‘યેન એકો ગહિતો, ન તેન કિઞ્ચિ અકામા દાતબ્બં. યથારુચિ કાતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૩). એવં દદન્તેન આસનસાલાય વા અત્તનો નિબદ્ધવાસટ્ઠાને વા દિટ્ઠસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સાધારણં કત્વા દાનમન્તરેન ન મિત્તાનમેવ દાતબ્બં. યથાહ ‘‘યથામિત્તં પન દાતું ન લબ્ભતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૩).
૧૨૩૮-૯. અપહેણકં તતોતિ પહેણકપાથેય્યતો. વા-સદ્દેન ઇધ અવુત્તં ‘‘ગમને પટિપ્પસ્સદ્ધે દેન્તી’’તિ (પાચિ॰ ૨૩૫) અનાપત્તિવારે વુત્તં સઙ્ગણ્હાતિ. તદૂનકન્તિ તતો દ્વત્તિપત્તતો ઊનકં. યથાહ ‘‘ઊનકદ્વત્તિપત્તપૂરે પટિગ્ગણ્હાતી’’તિ (પાચિ॰ ૨૩૫). અપાથેય્યાદિઅત્થાય પટિયાદિતન્તિ સઞ્ઞાય પાથેય્યાદિં ગણ્હન્તસ્સાપિ આપત્તિયેવ અચિત્તકત્તા સિક્ખાપદસ્સ. અત્તનોયેવ ગહણત્થં ‘‘ઇમસ્સ હત્થે દેહી’’તિ વચનેનાપિ આપજ્જનતો વચીકમ્મં.
કાણમાતુકથાવણ્ણના.
૧૨૪૦. અઞ્ઞેનાતિ તદ્ધિતલોપેન નિદ્દેસો, અઞ્ઞતરેનાતિ અત્થો, પવારિતોતિ સમ્બન્ધો. ભોજનાનન્તિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં. પવારિતોતિ ‘‘ગણ્હથ ભન્તે યાવ ઇચ્છથા’તિ એવં યાવદત્થપવારણાય, સયઞ્ચ ‘અલં આવુસો થોકં થોકં દેહી’તિ એવં પટિક્ખેપપવારણાયા’’તિ અટ્ઠકથાય વુત્તપ્પકારદ્વયેન પવારિતોતિ અત્થો ‘‘અનતિરિત્તં ભોજન’’ન્તિ વિસેસિતબ્બમપેક્ખિત્વા ‘‘અઞ્ઞેના’’તિ એત્થ વિભત્તિં વિપરિણામેત્વા ‘‘પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરં ભોજન’’ન્તિ યોજેતબ્બં, વક્ખમાને અનતિરિત્તકતભોજનનિદ્દેસે વુત્તેસુ પઞ્ચસુ ભોજનેસુ અઞ્ઞતરં ભોજનન્તિ અત્થો. ‘‘ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા’’તિ (પાચિ॰ ૨૩૬, ૨૩૮) સહ દેસિતત્તા એકયોગઞાયેન ‘‘ખાદનીયં વા’’તિ ચ ગહેતબ્બં. પઞ્ચ ભોજનાનિ, કાલિકત્તયઞ્ચ ઠપેત્વા સબ્બં યાવકાલિકં ખાદનીયન્તિ વુત્તં.
૧૨૪૧. અસનન્તિ એત્થ વિપ્પકતભોજનં દિસ્સતિ, ભુઞ્જમાનો ચે પુગ્ગલો હોતિ, ભોજનકિરિયાનુપચ્છિન્ના વત્તતીતિ અત્થો. ભોજનન્તિ પવારણપહોનકઓદનાદિ હત્થાદીસુ દિસ્સતિ. હત્થપાસોતિ પવારણપહોનકં ભોજનં દાતું અભિહરિત્વા ઠિતોકાસો અડ્ઢતેય્યહત્થપ્પમાણો હોતીતિ વુત્તં હોતિ. અભિહરણં અભિહારો, સો એવ અભિહારતા, તથા દાતું ઠિતસ્સ કાયેન કતો અભિહારો દિસ્સતીતિ વુત્તં હોતિ. કાયવાચાપટિક્ખેપોતિ તથા અભિહટે ભોજને પટિગ્ગાહકસ્સ હત્થવિકારાદિકો કાયિકો વા ‘‘અલ’’ન્તિઆદિકો વાચસિકો વા પટિક્ખેપો પઞ્ઞાયતીતિ અત્થો.
૧૨૪૨. નિપ્પપઞ્ચેનાતિ
૧૨૪૩. તત્થાતિ ઓદનાદીસુ. સત્તન્નન્તિ ‘‘સાલી’’તિઆદિના વક્ખમાનાનુરૂપાનં.
૧૨૪૪. ઓદકોતિ એત્થાતિ પઞ્ચઙ્ગપવારણાય. અયંનિચ્છયોતિ વક્ખમાનવિધિપ્પકારં વિનિચ્છયં દસ્સેતિ.
૧૨૪૫. સાલીતિ સબ્બસાલિજાતિ. વીહીતિ સબ્બવીહિજાતિ. કઙ્ગૂતિ સેતરત્તકાળભેદા સબ્બા કઙ્ગુજાતિ. વરકો સેતવરકો. ધઞ્ઞેન સમ્ભતપુઞ્ઞસમ્ભારેન ભગવતા.
૧૨૪૬. તિણન્તિ તિણબીજમેવ વુત્તં. દીપિતં સઙ્ગહિતં. વરકચોરકોતિ સુખુમવરકો.
૧૨૪૮. અઙ્ગસમ્પત્તિં દસ્સેતુમાહ ‘‘હત્થેના’’તિઆદિ.
૧૨૪૯. તનૂતિ તનુકા.
૧૨૫૦. ન રક્ખતિ પવારણં.
૧૨૫૧-૨. ધઞ્ઞરસાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન દધિઆદયો ગહિતા. આરોપેત્વાતિ ઉદ્ધનં આરોપેત્વા. ફલન્તિ એલાળુકાદિફલં. પણ્ણન્તિ સૂપસાકં. કળીરન્તિ વેળુઆદીનં કળીરં. બહૂનીતિ તેસમેવ વિસેસનં. તત્થ ચાતિ પક્ખિત્તપણ્ણાદિમ્હિ તક્કાદિકે. ઓધિં દસ્સેતીતિ એત્થ ‘‘પરિભોગકાલે’’તિ સેસો. સઞ્જનેતીતિ એત્થ ‘‘ફલાદિયાગૂ’’તિ લબ્ભતિ.
૧૨૫૩-૪. રસેતિ મંસાદિરસે. ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિ વા ‘‘યાગુ’’ન્તિ વા વત્વાતિ યોજેતબ્બા. યાગુ સઙ્ગહિતાતિ એત્થ ઓધિપઞ્ઞાયનઅપઞ્ઞાયનવિકપ્પદ્વયે યાગુયા સમો વિનિચ્છયોતિ અધિપ્પાયો.
૧૨૫૫. છુપન્તીતિ પવારણન્તિ એત્થ ‘‘જનેતી’’તિ સેસો. યાગુયાતિ પદં પચ્ચત્તવસેન વિપરિણામેત્વા યાગુ જનેતીતિ યોજેતબ્બં.
૧૨૫૬. સંસટ્ઠોતિ પરિસ્સાવિતો ન સઞ્જનેતીતિ યોજના.
૧૨૫૭. સબ્બસો ઠપેત્વાતિ સમ્બન્ધો. મંસાદિપક્ખિત્તઓદનાદિપ્પકરણાવસેસતો અઙ્ગં દસ્સેતુમાહ ‘‘સબ્બસો’’તિ. સબ્બસો ન પવારેતીતિ યોજના. વેળુતણ્ડુલન્તિ વેળુવીહીનં તણ્ડુલં. આદિ-સદ્દેન કન્દમૂલં સઙ્ગહિતં. યથાહ ‘‘વેણુતણ્ડુલાદીહિ વા કન્દમૂલફલેહિ વા યેહિ કેહિચિ કતભત્ત’’ન્તિ.
૧૨૫૮. તતોતિ સાલિઆદિતો, વેળુઆદિતો ચ, તતો નિબ્બત્તા પુથુકા વાતિ અત્થો. તાહીતિ પુથુકાહિ. સુદ્ધાતિ પુથુકાદીહિ અમિસ્સા ન પવારેન્તીતિ સમ્બન્ધો.
૧૨૫૯. ભટ્ઠાનન્તિ ભજ્જિતાનં. સત્તૂહિ સઙ્ગહિતં સત્તુસઙ્ગહિતં.
૧૨૬૧. સત્તૂનં મોદકોતિ સત્તુબદ્ધં, બદ્ધસત્તૂતિ અત્થો.
૧૨૬૩. તેહેવાતિ લાજેહિ એવ. સુદ્ધં ખજ્જકં વાતિ વક્ખમાનનયેન મચ્છાદીહિ અસમ્મિસ્સં ખજ્જકં.
૧૨૬૪. ‘‘પૂરિત’’ન્તિઆદિના તન્તિ કુણ્ડકાદિ.
૧૨૬૬. અકપ્પિયં મંસં. અવત્થુત્તાતિ અકપ્પિયમંસાનં વારેતબ્બત્તા પવારણાય અવત્થુત્તા.
૧૨૬૭. વત્થુકત્તાતિ કપ્પિયમંસસ્સ પવારણાય વત્થુભૂતત્તા. પવારેતીતિ એત્થ ‘‘ખાદિયમાનસ્સ ચ મંસત્તા’’તિ સેસો દટ્ઠબ્બો. યથાહ ‘‘યં પન ખાદતિ, તં કિઞ્ચાપિ પટિક્ખિપિતબ્બટ્ઠાને
૧૨૬૮. કિઞ્ચિ કપ્પિયભોજનન્તિ પઞ્ચસુ ભોજનેસુ યં કિઞ્ચિ કપ્પિયભોજનં.
૧૨૬૯. અકપ્પિયં મંસં અઞ્ઞન્તિ અકપ્પિયમંસતો અવસેસં કુલદૂસનાદિવસેન ઉપ્પન્નભોજનં ગહિતં. યથાહ ‘‘કુલદૂસનવેજ્જકમ્મઉત્તરિમનુસ્સધમ્મારોચનસાદિતરૂપિયાદીહિ નિબ્બત્તં બુદ્ધપટિકુટ્ઠં અનેસનાય ઉપ્પન્નં અકપ્પિયભોજનં પટિક્ખિપતિ, ન પવારેતી’’તિ.
૧૨૭૦-૧. અસનં ભોજનન્તિ અઙ્ગદ્વયે વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘સચે અજ્ઝોહટ’’ન્તિઆદિ. અજ્ઝોહટન્તિ પરગલગતં હોતિ. ‘‘પત્તે’’તિ ઇમિના થાલકાદિભાજનઞ્ચ ગહિતં. કત્થચિ ભોજનં નત્થીતિ યોજના. પત્તે, હત્થે, મુખે વા યત્થ કત્થચિ પઞ્ચન્નં ભોજનાનં કિઞ્ચિ ન વિજ્જતિ, ગન્ધમત્તં પઞ્ઞાયતીતિ વુત્તં હોતિ.
૧૨૭૨. આદાયાતિ એત્થ ‘‘અઞ્ઞત્ર ભુઞ્જિતુ’’ન્તિ સેસો. ‘‘યોપિ અઞ્ઞત્ર ગન્ત્વા ભુઞ્જિતુકામો મુખે ભત્તં ગિલિત્વા સેસં મહાપચ્ચરિયટ્ઠકથાયં વુત્તવચનસ્સ પમાણત્તા આહ ‘‘ન પવારેતી’’તિ.
૧૨૭૩. ‘‘મુખે ભત્તં ગિલિતં, હત્થે ભત્તં વિઘાસાદસ્સ દાતુકામો, પત્તે ભત્તં ભિક્ખુસ્સ દાતુકામો, સચે તસ્મિં ખણે પટિક્ખિપતિ, ન પવારેતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯) એવમાગતં કુરુન્દટ્ઠકથં સઙ્ગહેતું ‘‘મુખે ચ ભત્ત’’ન્તિઆદિવચનતો ચ ‘‘અસનસ્સ ઉપચ્છેદા’’તિઆદિના વક્ખમાનાય યુત્તિયા અસનાવસાને યુજ્જમાનત્તા ચ ઇમિસ્સા ગાથાય ‘‘ભોત્તુકામો’’તિ પાઠં અગ્ગહેત્વા ‘‘દાતુકામો’’તિ પાઠો ગહેતબ્બો.
૧૨૭૪. ‘‘અસનસ્સ ઉપચ્છેદા’’તિ ઇમિના તસ્મિંયેવ આસને યથાનિસિન્નેનેવ કાતબ્બે અસને આસાવચ્છેદો દીપિતો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘તસ્મિં પન આસને ન ભુઞ્જિતુકામો, વિહારં પવિસિત્વા ભુઞ્જિતુકામો, અઞ્ઞસ્સ વા દાતુકામો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯). કુરુન્દટ્ઠકથાયં તસ્સ વિનિચ્છયસ્સ દસ્સિતત્તા ‘‘મહાપઞ્ઞા’’તિ કુરુન્દટ્ઠકથાચરિયં કારણાકારણઞ્ઞુનોતિ ‘‘પવારણસ્સ ઇદં કારણં, ઇદં અકારણ’’ન્તિ જાનન્તા. ‘‘કારણાકારણઞ્ઞુના’’તિ કત્થચિ પોત્થકે લિખન્તિ. તત્થ મહાપઞ્ઞા કારણાકારણઞ્ઞુનો આચરિયા અસનસ્સ…પે॰… સોતિ હિ કારણં કથયન્તીતિ યોજના.
૧૨૭૫. હત્થપાસઙ્ગે વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘ગણ્હતો…પે॰… પસારિત’’ન્તિ. ગણ્હતોતિ યેન ઇરિયાપથેન સમન્નાગતો હુત્વા ગણ્હાતિ, એવં ગણ્હતો. પચ્છિમં અઙ્ગન્તિ દાયકેન દિન્નસ્સ પટિગ્ગાહકસ્સ યો અવયવો પરભાગે હોતિ પસારિતં હત્થન્તિ એત્થ ‘‘દાતુ’’ન્તિ સેસો. ઉભિન્નન્તિ એત્થ ‘‘અન્તરે’’તિ સેસો. પટિગ્ગાહકદાયકાનં પચ્છિમપુરિમાનં ઉભિન્નં અઙ્ગાનં અન્તરે ઓકાસે. અડ્ઢં ઉપડ્ઢં હત્થં તેય્યં તતિયં યસ્સાતિ વિગ્ગહો, અતિરેકવિદત્થિદ્વિરતનપ્પમાણન્તિ અત્થો.
૧૨૭૬. અભિહારઙ્ગે વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘તસ્મિ’’ન્તિઆદિ. અડ્ઢતેય્યે તસ્મિં ઠાને ઠત્વાતિ યોજના, દ્વિરતનવિદત્થિપમાણે તસ્મિં ઠાને ઠત્વાતિ અત્થો. અભિહટન્તિ ઉપનીતં. તાદિસન્તિ અભિહટસદિસં, પવારણપહોનકાનં પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરન્તિ અત્થો.
૧૨૭૭-૮. આધારકે વાપીતિ વલયાદિપત્તાધારકેપિ. ઊરૂસૂતિ દ્વિન્નં ઊરૂનં મજ્ઝે, અઙ્કેતિ અત્થો. આહરિત્વાતિ અભિહરિત્વા. ભત્તં ગણ્હાતીતિ એત્થ ‘‘ઇતો’’તિ સેસો, ‘‘ઇતો ભત્તં ગણ્હા’’તિ અનન્તરે નિસિન્નો ચ ભાસતીતિ યોજના. ભત્તન્તિ ઉપલક્ખણં, પઞ્ચસુ ભોજનેસુ યં કિઞ્ચીતિ અત્થો. તન્તિ તથા ગણ્હિતું વુત્તભત્તાદિભોજનં. અભિહારસ્સ ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દો પદપૂરણત્થો, એવકારત્થો વા, અભાવા એવાતિ યોજના.
૧૨૭૯. ‘‘ભત્તપચ્છિ’’ન્તિ ઇદં ઉપલક્ખણં.
૧૨૮૦. દીયમાનેતિ એત્થ ‘‘ભોજને’’તિ સેસો. ઇતરોતિ હત્થપાસે નિસિન્નો. અભિહારઙ્ગસ્સ અભાવા સો ન પવારિતોતિ.
૧૨૮૧. પટિક્ખેપઙ્ગે ‘‘કાયેના’’તિઆદિ. વાચાભિહારસ્સ અનઙ્ગત્તા આહ ‘‘કાયેનાભિહટ’’ન્તિ. યથાહ ‘‘વાચાય અભિહટં પટિક્ખિપતો પવારણા નત્થી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯). અભિહટભોજનં પટિક્ખિપિતું અઙ્ગુલિયો વા હત્થં વા હત્થગતસ્સ કસ્સચિ ચલનાદિં યં કઞ્ચિ કાયવિકારં કરોન્તો, ભમું ઉક્ખિપન્તો, કુજ્ઝિત્વા ઓલોકેન્તો વા કાયેન પટિક્ખિપતીતિ વુચ્ચતિ. ‘‘અલ’’ન્તિ વા ‘‘ન ગણ્હામી’’તિ વા ‘‘આગમેહી’’તિ વા ‘‘અધિવાસેહી’’તિ વા ‘‘મા આકિરા’’તિ વા ‘‘અપગચ્છાહી’’તિ વા એવમાદિકં વદન્તો વાચાય પટિક્ખિપતીતિ વુચ્ચતિ.
૧૨૮૨-૩. આકિરાતિ એત્થાપિ ‘‘ઇતિ ચા’’તિ યોજેતબ્બં. એવં વદન્તસ્સ નિવારેતુકામતાચિત્તે સતિપિ નિવારણવચનેન હોન્તં પવારણં આકિરાતિઆદિવિધિવચને ન હોતીતિ આહ ‘‘ન પન’ન્તિ પવારણા’’તિ. પવારણા પન ન અત્થીતિ યોજના.
૧૨૮૪. ‘‘રસં ગણ્હથા’’તિ વદેતિ સમ્બન્ધો. તં સુત્વાતિ તં વચનં સુત્વા.
૧૨૮૫. ‘‘સાર’’ન્તિ ઇદં વણ્ણભણનમત્તં. ‘‘ઇદ’’ન્તિ સામઞ્ઞેન મચ્છમંસં વદતિ, પવારણઙ્ગં હોતિ. મચ્છરસં મંસરસન્તિ એત્થ દ્વન્દસમાસસ્સપિ સમ્ભવતો ‘‘મચ્છં, મંસં ગણ્હા’’તિ ચ વુત્તં હોતિ, તઞ્ચ અઙ્ગં હોતિ.
૧૨૮૬. ‘‘રસં ગણ્હા’’તિ વુત્તે પનસ્સ વિકપ્પસ્સ અભાવા પવારણસ્સ અઙ્ગં ન હોતિ. તેનેવાહ ‘‘અત્થિ ચ મંસં ચે’’તિ.
૧૨૮૭. મુહુત્તં આગમેહીતિ કઞ્ચિ કાલં ઓલોકેહિ.
૧૨૮૮. પનસાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન વેત્તઙ્ગાદીનં ગહણં.
૧૨૯૦. મચ્છસૂપં મંસસૂપન્તિ એત્થ સમાસવિકપ્પા ‘‘મચ્છરસં મંસરસ’’ન્તિ એત્થ વિય દટ્ઠબ્બા.
૧૨૯૧. કરમ્બકન્તિ ‘‘એસેવ નયો વુત્તો’’તિ.
૧૨૯૨. વુત્તસ્મિન્તિ વુત્તે.
૧૨૯૩. યેનાતિ ભત્તેન. આપુચ્છિતોતિ ‘‘ગણ્હથા’’તિ વુત્તો. તસ્સ ભત્તસ્સ. અત્થિતાય યાગુયા વિજ્જમાનત્તા. ઇતિ કારણન્તિ ઇદં પવારણકારણં.
૧૨૯૪. ‘‘યાગુમિસ્સકં ગણ્હા’’તિ વુત્તે સા યાગુ તત્થ તસ્મિં અભિહટે ભાજને પક્ખિત્તભત્તેન સમા વા બહુતરા વા ચે હોતિ, સો એવં વત્વા અભિહટં પટિક્ખેપં ભિક્ખુ ન પવારેતિ કિરાતિ યોજના. કિરાતિ અરુચિં સૂચેતિ. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘કારણં પન દુદ્દસ’’ન્તિ.
૧૨૯૫. સબ્બત્થાતિ સબ્બઅટ્ઠકથાસુ.
૧૨૯૬. વિસું કત્વાતિ એકસિત્થમ્પિ યથા ન હોતિ, તથા રસં વા ખીરં વા ભત્તતો વિયોજેત્વા.
૧૨૯૭. ગચ્છન્તેનેવાતિ યાવ ભોજનનિટ્ઠાનં, તાવ ગચ્છન્તેનેવ. યથાહ ‘‘ગચ્છન્તેન નદિપૂરં પત્તેનપિ અટ્ઠત્વા નદિતીરે
૧૨૯૮. સોતિ ગચ્છન્તો. તતોતિ ઠાનતો, ગમનઇરિયાપથસ્સ વિકોપિતત્તાતિ અધિપ્પાયો.
૧૨૯૯. આસનં અવિચાલેત્વાતિ નિસજ્જાવસેન ફુટ્ઠટ્ઠાનં અચાલેત્વા, અનુટ્ઠહિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અદિન્નાદાને વિય ઠાનાચાવનં ગહેતબ્બ’’ન્તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં.
૧૩૦૦. તતોતિ પવારિતકાલતો ઉદ્ધં, તતો નિસિન્નટ્ઠાનતો વા. ઇતો, એત્તો વા. ઈસકમ્પિ સંસરિતુન્તિ નિસિન્નટ્ઠાનતો ઇતો ચિતો ચ થોકમ્પિ સંસરિતું, અપગન્તુન્તિ અત્થો.
૧૩૦૧. સબ્બત્થાતિ પીઠકાદિસંહારિમે સબ્બસ્મિં આસને. ‘‘વિનયઞ્ઞુના’’તિ ઇમિના ‘‘સચે પન નં સહ મઞ્ચેન ઉક્ખિપિત્વા અઞ્ઞત્ર નેન્તિ, વટ્ટતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯) અટ્ઠકથાયં ‘‘પીઠકાદીસુપિ અયમેવ વિનિચ્છયો’’તિ વુત્તભાવં જાનન્તેનાતિ વુત્તં હોતિ.
૧૩૦૨. નિપજ્જિત્વાતિ એત્થ ‘‘પરિવત્તન્તેન યેન પસ્સેન નિપન્નો, તસ્સ ઠાનં નાતિક્કમેતબ્બ’’ન્તિ વચનતો પુબ્બસયિતટ્ઠાનં અવિજહિત્વા સયિત્વાયેવાતિ અત્થો. તથેવાતિ ઉક્કુટિકો હુત્વાવાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘તસ્સ પન હેટ્ઠા પલાલપીઠં વા કિઞ્ચિ વા નિસીદનકં દાતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯) અટ્ઠકથાયં વુત્તં.
૧૩૦૩. અતિરિત્તં કરોન્તેન સિક્ખુના ભાજનં ઓનમેત્વાન ભોજને દસ્સિતે અથ ‘‘અલમેતં સબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બન્તિ અતિરિત્તં કરોન્તેનાતિ ‘‘અતિરિત્તં નામ કપ્પિયકતં હોતિ, પટિગ્ગહિતકતં હોતિ, ઉચ્ચારિતકતં હોતિ, હત્થપાસે કતં હોતિ, ભુત્તાવિના કતં હોતિ, ભુત્તાવિના પવારિતેન આસના અવુટ્ઠિતેન કતં હોતિ, ‘અલમેતં સબ્બ’ન્તિ વુત્તં હોતિ, ગિલાનાતિરિત્તં હોતી’’તિ (પાચિ॰ ૨૩૯) વુત્તેસુ અટ્ઠસુ આકારેસુ અન્તં વિના પુરિમેહિ સત્તહિ વિનયકમ્માકારેહિ અતિરિત્તં કરોન્તેનાતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ ‘‘ઇમેહિ સત્તહિ વિનયકમ્માકારેહિ યં અતિરિત્ત’’ન્તિઆદિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯).
ઇધ અતિરિત્તં કાતું અભિહટભોજનં કપ્પિયઞ્ચ નામ હોતિ, કપ્પિયકતેન સિઙ્ગિવેરલસુણાદિવત્થુના યુત્તતાય ચ અકપ્પિયમંસાભાવેન ચ કુલદૂસનાદીહિ અનુપ્પન્નભાવેન ચ કતઞ્ચ નામ હોતિ. ‘‘અલમેતં સબ્બ’’ન્તિ અતિરિત્તકતભાવતો એવં કપ્પિયઞ્ચ તં કતં ચાતિ કપ્પિયકતન્તિ વુત્તં હોતિ. એવમુપરિપિ કત-સદ્દસ્સ અત્થો ચ સમાસવિગ્ગહો ચ વેદિતબ્બો પટિગ્ગહિતં નામ. તં કારાપેત્વા આગતેન ભિક્ખુના થોકં ઉચ્ચારેત્વા, ઓતારેત્વા વા દસ્સિતં ઉચ્ચારિતકતં નામ. કપ્પિયં કારાપેતુમાગતસ્સ અડ્ઢતેય્યહત્થપ્પમાણહત્થપાસબ્ભન્તરગતેન અતિરિત્તકતં ‘‘હત્થપાસે કત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અન્તમસો પવારણજનકં યં કિઞ્ચિ ભોજનં કુસગ્ગેનાપિ ગહેત્વા ભુત્તત્તા ભુત્તાવિના. યથાહ ‘‘પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરં ભોજનં અન્તમસો કુસગ્ગેનાપિ ભુત્તં હોતી’’તિ. ભુઞ્જન્તો પવારિતો હુત્વા યો આસનં ન કોપેતિ, સો ભુત્તાવી પવારિતો ‘‘આસના અવુટ્ઠિતો’’તિ વુચ્ચતિ, તેન કતં ‘‘ભુત્તાવિના…પે॰… અવુટ્ઠિતેન કત’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘અલમેતં સબ્બ’’ન્તિ વચીભેદં કત્વા ‘‘અલમેતં સબ્બન્તિ વુત્તં હોતી’’તિ દસ્સિતં. અયં સત્તવિધો વિનયકમ્માકારો નામ.
ગિલાનાતિરિત્તકં પન ઇમિસ્સા ગાથાય અવુત્તમ્પિ અનતિરિત્તસન્દસ્સનત્થં વક્ખમાનાય ‘‘કત’’ન્તિઆદિગાથાય ‘‘ન ગિલાનાતિરિત્તઞ્ચા’’તિ ઇમસ્સ વિપરિયાયતો વેદિતબ્બં. ગિલાનતો અતિરિત્તં, તસ્સ અઞ્ઞદિનેસુ ભુઞ્જનત્થાય ઉપટ્ઠાપિતમ્પિ ગિલાનાતિરિત્તં નામ.
‘‘તેન ભિક્ખુના’’તિ ઇમિના ‘‘ભુત્તાવિના’’તિ ચ ‘‘ભુત્તાવિના પવારિતેન આસના વુટ્ઠિતેના’’તિ ચ વુત્તપ્પકારેન વિસિટ્ઠં તેનેવ પાકટં ભિક્ખું પરામસતિ, પવારણજનકાનં પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરં અપ્પમત્તકમ્પિ ભુત્તાવિના, ભુત્તાવી પવારિતોપિ હુત્વા આસના અવુટ્ઠિતેન વા ભિક્ખુનાતિ વુત્તં હોતિ. ઓનમિત્વાન ભાજનેતિ એત્થ ‘‘દસ્સિતે ભોજને’’તિ સેસો, ‘‘અથા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. કપ્પિયકરણારહાનિ સિઙ્ગિવેરાદીનિ કપ્પિયં કારેત્વા પટિગ્ગહાપેત્વા આગન્ત્વા હત્થપાસબ્ભન્તરે પત્વા અતિરિત્તં કારાપેન્તેન ભિક્ખુના ભાજનં થોકં ઓનામેત્વા ઉચ્ચારેત્વા દસ્સિતકાલાનન્તરાતિ વુત્તં હોતિ. ઉત્તરિ કાતબ્બં દસ્સેતુમાહ ‘‘અલ’’ન્તિઆદિ.
એત્તાવતા ‘‘તેન ભિક્ખુના’’તિ ઇમિના ‘‘ભુત્તાવિના કતં, ભુત્તાવિના પવારિતેન આસના અવુટ્ઠિતેન કત’’ન્તિ અઙ્ગદ્વયં સઙ્ગહિતં. ‘‘ઓનમેત્વાન ભાજન’’ન્તિ ઇમિના ‘‘ઉચ્ચારિતકતં હોતી’’તિ ઇદં સઙ્ગહિતં. ‘‘કપ્પિયકતં, પટિગ્ગહિતકતં, હત્થપાસેકત’’ન્તિ ઇદં તયં અનન્તરિયવાચિના અથ-સદ્દેન સઙ્ગહિતં. ‘‘અલમેતં સબ્બ’’ન્તિ ઇદં પનેત્થ સરૂપેનેવ દસ્સિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.
૧૩૦૪. પત્તે ‘‘કપ્પિયં પના’’તિ. કુણ્ડેતિ ભણ્ડુક્ખલિયં. ભાજનેતિ યં કિઞ્ચિ ભાજનં ગહિતં.
૧૩૦૫. એતન્તિ અતિરિત્તકતં એતં ભોજનં. તં એકમેવ ઠપેત્વાતિ યોજના. ‘‘વટ્ટતેવા’’તિ વુત્તેપિ અબ્ભઙ્ગાદીનમત્થાયાતિ ગણ્હેય્યુન્તિ આહ ‘‘ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ, તમેકં વિના પરેહિ પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ અત્થો.
૧૩૦૬-૭. કપ્પિયં કારેત્વાતિ અતિરિત્તં કારેત્વા. આકિરન્તિ ચેતિ યદિ પક્ખિપન્તિ. પુન તથા અતિરિત્તં કારેત્વા ભુઞ્જિતબ્બન્તિ યોજના.
તં કેન અતિરિત્તં કાતબ્બન્તિ આહ ‘‘યેના’’તિઆદિ. તન્તિ અતિરિત્તકતં ભોજનં. યેન અકતન્તિ યેન ભિક્ખુના પઠમં અતિરિત્તં ન કતં, તેન કાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. યથાહ ‘‘યેન અકતન્તિ અઞ્ઞેન ભિક્ખુના યેન પઠમં ન કતં, તેન કાતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯). યં વા અકતં, તં વિસું તેન વા કાતબ્બન્તિ યોજના. યં વા અકતન્તિ તસ્મિં અતિરિત્તકતભોજને અપક્ખિત્તં યં ભોજનં અતિરિત્તં ન કતં. તં વિસું તેન વા કાતબ્બન્તિ પચ્છા પક્ખિત્તં ભોજનં અતિરિત્તં કતેન યથા અમિસ્સં હોતિ, તથા અઞ્ઞસ્સ ભાજનસ્સ ગહણવસેન વિસું કારેત્વા તેન પઠમં કતાતિરિત્તેનાપિ અતિરિત્તં કાતબ્બં. યથાહ – ‘‘યઞ્ચ અકતન્તિ યેન પઠમં કપ્પિયં કતં, તેનાપિ યં અકતં, તં કાતબ્બં. પઠમભાજને પન કાતું ન લબ્ભતિ. તત્થ હિ કરિયમાનં પઠમં કતેન સદ્ધિં કતં હોતિ, તસ્મા અઞ્ઞસ્મિં ભાજને કાતું વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો’’તિ.
૧૩૦૮. અકપ્પિયાદીહિ સત્તહીતિ ‘‘અનતિરિત્તં નામ અકપ્પિયકતં હોતિ, અપ્પટિગ્ગહિતકતં હોતિ, અનુચ્ચારિતકતં હોતિ, અહત્થપાસે કતં હોતિ, અભુત્તાવિના કતં હોતિ, ભુત્તાવિના ચ પવારિતેન આસના વુટ્ઠિતેન કતં હોતિ, ‘અલમેતં સબ્બ’ન્તિ અવુત્તં હોતી’’તિ (પાચિ॰ ૨૩૯) વુત્તેહિ સત્તહિ વિનયકમ્માકારેહિ. અતિરિત્તં કતન્તિ યોજના. ‘‘હોતિ અનતિરિત્તક’’ન્તિ પદચ્છેદો.
૧૩૦૯. ઉપકટ્ઠવેલાયપિ ‘‘યોપી’’તિઆદિ. ઉપકટ્ઠૂપનીતમ્પીતિ ઉપકટ્ઠવેલાય ઉપનીતમ્પિ ભોજનં.
૧૩૧૦. યામાદિકાલિકન્તિ યામસત્તાહયાવજીવિકકાલિકં. અનામિસ્સન્તિ આમિસેન અમિસ્સં. તં યામાદિકાલિકં પરિભુઞ્જતોતિ સમ્બન્ધો.
૧૩૧૨. ગિલાનસ્સ ભુત્તાતિરિત્તં વિય કદાચિ ભુઞ્જિસ્સતીતિ ઉદ્દિસ્સ ઠપિતમ્પિ ગિલાનાતિરિત્તં નામાતિ અટ્ઠકથાયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૮-૨૩૯ અત્થતો સમાનં) વુત્તં. ‘‘વિહારાદીસુ ગિલાનસ્સ પાપુણનકોટ્ઠાસમ્પિ ગિલાનાતિરિત્તં નામા’’તિ વદન્તિ.
૧૩૧૩. કથિનેનાતિ પઠમકથિનેન.
પઠમપવારણકથાવણ્ણના.
૧૩૧૪. અનતિરિત્તેનાતિ એત્થ ‘‘ખાદનીયેન વા ભોજનીયેન વા’’તિ સેસો. એત્થ ‘‘ખાદનીયં નામ પઞ્ચભોજનાનિ યામકાલિકં સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકં ઠપેત્વા અવસેસ’’ન્તિ પવારેય્યાતિ એત્થ ‘‘અભિહટ્ઠુ’’ન્તિ સેસો. અભિહટ્ઠું પવારેય્યાતિ અભિહરિત્વા ‘‘હન્દ ભિક્ખુ યાવતકં ઇચ્છસિ, તાવતકં ગહેત્વા ખાદ વા ભુઞ્જ વા’’તિ એવં પવારેય્ય. ‘‘પવારિત’’ન્તિપદં વુત્તત્થમેવ. જાનન્તિ સુત્વા વા દિસ્વા વા તસ્સ પવારિતભાવં જાનન્તો. આસાદનાપેક્ખોતિ આસાદનં ચોદનં મઙ્કુકરણભાવં અપેક્ખમાનો. ભુત્તેતિ તસ્સ પયોગેન ઇતરેન ભુઞ્જિત્વા પરિયોસાપિતે. તસ્સાતિ યો તસ્સ પવારિતભાવં ઞત્વા ‘‘ભુઞ્જા’’તિ નિયોજેસિ, તસ્સ.
૧૩૧૫-૬. એકસ્સ ભુઞ્જનેન અઞ્ઞસ્સ પાચિત્તિ હોતીતિ કથમેતન્તિ આસઙ્કાય તથા વુત્તત્તા પરિહરિતુમાહ ‘‘દુક્કટં…પે॰… દસ્સિત’’ન્તિ. ઇતરસ્સ ગહણેતિ પવારિતભિક્ખુનો ભુઞ્જનત્થાય અજ્ઝોહારપયોગેસુ ચાતિ એત્થાપિ ‘‘ઇતરસ્સા’’તિ સમ્બન્ધો. સબ્બં દુક્કટં, પાચિત્તિયઞ્ચ. દસ્સિતન્તિ ‘‘અભિહરતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. તસ્સ વચનેન ‘ખાદિસ્સામિ ભુઞ્જિસ્સામી’તિ પટિગ્ગણ્હાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. અજ્ઝોહારે અજ્ઝોહારે આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ભોજનપરિયોસાને આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૨૪૪) દેસિતં ભગવતાતિ અત્થો.
૧૩૧૭. ઉભયત્થાપિ વિમતિસ્સાતિ પવારિતે ચ અપવારિતે ચ વિમતિસ્સ. દુક્કટં પરિદીપિતન્તિ ‘‘પવારિતે વેમતિકો. અપ્પવારિતે વેમતિકો, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૨૪૫) દેસિતં.
૧૩૧૮. કારાપેત્વાતિ અઞ્ઞસ્સત્થાયાતિ એત્થ ‘‘અભિહરન્તો ગચ્છાહી’’તિ સેસો.
૧૩૧૯. ઓમસવાદતુલ્યાવાતિ ઇદં અદિન્નાદાનસમુટ્ઠાનં સન્ધાયાહ.
દુતિયપવારણકથાવણ્ણના.
૧૩૨૦. ખાદનીયં વાતિ પઞ્ચ ભોજનાનિ ચ કાલિકત્તયઞ્ચ વિના અવસેસેસુ યં કિઞ્ચિ વા. ભોજનીયં વાતિ પઞ્ચસુ ભોજનેસુ અઞ્ઞતરમ્પિ. વિકાલેતિ વિગતે કાલે. કાલો નામ અરુણુગ્ગમનતો યાવ મજ્ઝન્તિકા, તદઞ્ઞો વિકાલો. યથાહ ‘‘વિકાલો નામ મજ્ઝન્તિકે વીતિવત્તે યાવ અરુણુગ્ગમના’’તિ (પાચિ॰ ૨૪૯). ઠિતમજ્ઝન્તિકોપિ કાલેયેવ સઙ્ગય્હતિ. યથાહ ‘‘ઠિતમજ્ઝન્તિકોપિ કાલસઙ્ગહં ગચ્છતિ. તતો પટ્ઠાય પન ખાદિતું વા ભુઞ્જિતું વા ન સક્કા, સહસા પિવિતું પન સક્કા ભવેય્ય. કુક્કુચ્ચકેન પન ન કાતબ્બં. કાલપરિચ્છેદજાનનત્થઞ્ચ કાલત્થમ્ભો યોજેતબ્બો, કાલબ્ભન્તરેવ ભત્તકિચ્ચં કાતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૪૮-૨૪૯). દોસન્તિ પાચિત્તિયં.
૧૩૨૧. ‘‘ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા’’તિ એત્થ ભોજનીયસ્સ પવારણસિક્ખાપદે દસ્સિતસરૂપત્તા ખાદનીયં તાવ સરૂપતો દસ્સેતુમાહ ‘‘યમામિસગત’’ન્તિઆદિ. એત્થાતિ એતેસુ આમિસગતં આમિસે યાવકાલિકે પરિયાપન્નં, તં ખાદનીયન્તિ યોજના. કાલિકેસ્વસમોહત્થન્તિ એત્થ ઇદન્તિ વક્ખમાનં સન્ધાયાહ.
૧૩૨૨. મૂલન્તિ યં કિઞ્ચિ રુક્ખલતાનં મૂલં. કન્દન્તિ રુક્ખલતાનમેવ કન્દં. મુળાલન્તિ પદુમગચ્છમૂલકન્દં. મત્થકન્તિ તાલનાળિકેરાદીનં મત્થકં, વેળુકળીરપલ્લવઙ્કુરાનઞ્ચ એત્થેવ સઙ્ગહો. ખન્ધકન્તિ ઉચ્છુઆદિખન્ધકં. તચન્તિ છલ્લિ. પત્તન્તિ પણ્ણં. પુપ્ફન્તિ કુસુમં. ફલન્તિ રુક્ખલતાદીનં ફલં. અટ્ઠીતિ રુક્ખલતાદિબીજં. પિટ્ઠન્તિ ધઞ્ઞાદિપિટ્ઠં. નિય્યાસન્તિ સિલેસં. ‘‘ખાદનીય’’ન્તિ સબ્બત્થ પકરણતો લબ્ભતિ.
૧૩૨૩. એવં ખાદનીયાનં માતિકં નિક્ખિપિત્વા તે સરૂપતો દસ્સેતુમાહ ‘‘મૂલખાદનીયાદીન’’ન્તિઆદિ. તત્થ રુક્ખમૂલમેવ ખાદનીયં, તં આદિ યેસન્તિ વિગ્ગહો. મુખમત્તનિદસ્સનં નિબોધથાતિ એત્થ ‘‘મયા કરિયમાન’’ન્તિ સેસો. મુખમત્તન્તિ પવેસદ્વારમત્તં, નિરવસેસતો દસ્સને પપઞ્ચભીરુકાનં પુબ્બે ભયં હોતીતિ સઙ્ખેપતો ખાદનીયાનિ દસ્સિસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. તથા દસ્સને પયોજનમાહ ‘‘નામત્થેસુ ભિક્ખૂનં પાટવત્થાયા’’તિ, મૂલખાદનીયાદીનં નામેસુ ચ તદત્થેસુ ચ ભિક્ખૂનં પાટવુપ્પાદનત્થન્તિ અત્થો.
૧૩૨૪-૫. મૂલકમૂલાદીનિ ઉપદેસતોયેવ વેદિતબ્બાનિ. ન હિ તાનિ પરિયાયન્તરેન વુચ્ચમાનાનિપિ સક્કા વિઞ્ઞાતું. પરિયાયન્તરેનપિ હિ વુચ્ચમાને તં તં નામં અજાનન્તાનં સમ્મોહોયેવ સિયા, તસ્મા તત્થ ન કિઞ્ચિ વક્ખામ. સાકાનન્તિ સૂપેય્યપણ્ણાનં. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. આહારત્થન્તિ આહારેન કત્તબ્બપયોજનં, આહારકિચ્ચન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘આમિસત્થ’’ન્તિપિ લિખન્તિ. ફરન્તીતિ વિત્થારેન્તિ.
૧૩૨૬. જરટ્ઠન્તિ સેસાનન્તિ મૂલકાદીનિ વુત્તાનિ. યથાહ ‘‘મૂલકખારકજજ્ઝરીમૂલાનં પન જરટ્ઠાનિપિ આમિસગતિકાનેવા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૪૮-૨૪૯).
૧૩૩૧. ધોતોતિ નિબ્બત્તિતપિટ્ઠો.
૧૩૩૨. અધોતો વાક્યપથાતીતાતિ ‘‘અસુકો વા અસુકો વા’’તિ વત્વા પરિયન્તં પાપેતું અસક્કુણેય્યત્તા વચનપથાતીતા.
૧૩૩૩. પુણ્ડરીકં સેતં. પદુમં રત્તં.
૧૩૩૪. સમ્ભવં જાતં.
૧૩૩૮. જરટ્ઠબુન્દોતિ કન્દસ્સ હેટ્ઠા અતીવ પરિણતટ્ઠાનં.
૧૩૩૯. પથવિયં ગતોતિ અન્તોપથવિયં ગતો, પથવિયં નિમુજ્જિત્વા ગતતરુણદણ્ડોતિ વુત્તં હોતિ.
૧૩૪૦. એવં અન્તોભૂમિયં ગતો. ‘‘પણ્ણદણ્ડો ઉપ્પલાદીન’’ન્તિ પદચ્છેદો. સબ્બોતિ તરુણોપિ પરિણતોપિ. ઉપ્પલાદીનં, પદુમજાતિયા ચ સબ્બો પણ્ણદણ્ડો યાવકાલિકોતિ યોજના.
૧૩૪૫. પત્તખાદનીયંનામાતિ પત્તસઙ્ખાતં ખાદનીયં નામ.
૧૩૪૮. મૂલકાદીનન્તિ ‘‘મૂલકં ખારકઞ્ચેવા’’તિઆદિકાય ગાથાય વુત્તમૂલકાદીનં.
૧૩૪૯. કણ્ણિકાતિ પદુમકણ્ણિકા.
૧૩૬૦. કેતકાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન તિમ્બરુસકં ગહિતં. તાલફલટ્ઠીતિ તરુણફલાનં અટ્ઠિ.
૧૩૬૧. ‘‘પુન્નાગમધુકટ્ઠીની’’તિ ચ ‘‘પુન્નાગમધુકટ્ઠિચા’’તિ ચ પોત્થકેસુ ઉભયથા પાઠો દિસ્સતિ, અત્થો પન એકોયેવ. ‘‘સેલુ અટ્ઠી’’તિ પદચ્છેદો. અનામિસેતિ યાવજીવિકે.
૧૩૬૩. ધોતં તાલપિટ્ઠન્તિ તાલફેગ્ગું કોટ્ટેત્વા ઉદકે મદ્દિત્વા પરિસ્સાવેત્વા કલલે ભાજનતલં ઓતિણ્ણે પસન્નોદકં અપનેત્વા ગહિતતાલપિટ્ઠન્તિ વુત્તં હોતિ. તથા ખીરવલ્લિયા પિટ્ઠન્તિ યોજના, તથેવ કોટ્ટેત્વા પરિસ્સાવેત્વા ગહિતખીરવલ્લિયા પિટ્ઠન્તિ અત્થો.
૧૩૬૪. અધોતં વુત્તવિપરિયાયતો ગહેતબ્બં. ‘‘આહારત્થમસાધેન્તં, સબ્બં તં યાવજીવિક’’ન્તિ વચનતો તેસુ તેસુ જનપદેસુ મનુસ્સાનં આહારકિચ્ચં અકરોન્તં મૂલાદિ યાવજીવિકં, તદઞ્ઞં યાવકાલિકન્તિ સઙ્ખેપલક્ખણં કાતબ્બન્તિ.
વિકાલભોજનકથાવણ્ણના.
૧૩૬૯. ભોજનં સન્નિધિં કત્વા ખાદનં વાતિ એત્થ ભોજનખાદનીયાનિ યથાવુત્તભેદસરૂપાનેવ. સન્નિધિં કત્વાતિ પટિગ્ગહેત્વા એકરત્તમ્પિ અતિક્કામેત્વા, સન્નિદહિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ ‘‘પટિગ્ગહેત્વા એકરત્તમ્પિ વીતિનામિતસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૩). તદેવ વક્ખતિ ‘‘સય’’ન્તિઆદિના. ખાદનન્તિ કમ્મસાધનોયં, ‘‘ખજ્જ’’ન્તિ ઇમિના સમાનત્થો.
૧૩૭૧. ‘‘સન્નિધિં ‘‘સય’’ન્તિઆદિ.
૧૩૭૨. ‘‘તં ન વટ્ટતી’’તિ એત્થ અત્થં દસ્સેતુમાહ ‘‘તતો’’તિઆદિ. તતોતિ સન્નિધિકતભોજનતો. સુદ્ધચિત્તેનાતિ સવાસનસકલકિલેસપ્પહાનતો નિમ્મલચિત્તેન. તાદિનાતિ અટ્ઠસુ લોકધમ્મેસુ નિબ્બિકારભાવેન તાદિના. અથ વા યાદિસા પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા રૂપારૂપગુણેહિ અહેસું, તાદિસેન ભગવતા.
૧૩૭૩. ઓદનાદીસુ પઞ્ચસુ ભોજનેસુ તાવ અકપ્પિયમંસેન સન્નિધિવસેન પાચિત્તિયઞ્ચ આપત્તિવિસેસઞ્ચ દસ્સેતુમાહ ‘‘અકપ્પિયેસૂ’’તિઆદિ. પાચિત્તીતિ સન્નિધિપાચિત્તિયમાહ. ઇતરેતિ સીહાદિમંસમ્હિ. દુક્કટેન સહ પાચિત્તીતિ યોજના.
૧૩૭૪. યામકાલિકસઙ્ખાતં પરિભુઞ્જતોતિ એત્થ ‘‘સન્નિધિં કત્વા’’તિ અધિકારતો લબ્ભતિ ‘‘પાચિત્તી’’તિ વુત્તત્તા સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જતોતિ ગહેતબ્બં. યથાહ ‘‘યામકાલિકં સતિ પચ્ચયે અજ્ઝોહારતો પાચિત્તિયં. આહારત્થાય અજ્ઝોહારતો દુક્કટેન સદ્ધિં પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૩).
૧૩૭૫. અન્નન્તિ એત્થાપિ ‘‘સન્નિધિકત’’ન્તિ ઇદં પુરે વિય લબ્ભતિ, ‘‘પકતિ’’ન્તિ ઇદં ‘‘અન્ન’’ન્તિ એતસ્સ વિસેસનં, મનુસ્સમંસાદીહિ અસમ્મિસ્સં નાતિરિત્તકતં અન્નમત્તન્તિ અત્થો. પાચિત્તિયદ્વયન્તિ અનતિરિત્તપચ્ચયા ચ સન્નિધિપચ્ચયા ચ દ્વે પાચિત્તિયાનિ.
૧૩૭૬. ‘‘દ્વે
૧૩૭૭. સામિસેન મુખેન દ્વેતિ એત્થ ‘‘પઞ્ચ ભોજનાનિ યામકાલિકં સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકં ઠપેત્વા અવસેસં ખાદનીયં નામા’’તિ (પાચિ॰ ૨૫૪) વુત્તત્તા ખાદનીયાસઙ્ગહિતેન યામકાલિકેન ચ તેન સમ્મિસ્સત્તા સન્નિધિનામેન મુખગતઆમિસમૂલકેન ચ સન્નિધિપાચિત્તિયાનિ દ્વે હોન્તીતિ અત્થો. સામિસેન મુખેનાતિ ઉપલક્ખણત્તા યથાકથઞ્ચિ આમિસે મિસ્સીભૂતે એત્તકા આપત્તિયોતિ દટ્ઠબ્બં. નિરામિસં યામકાલિકં ભુઞ્જતો એકમેવ પાચિત્તિયન્તિ યોજના, યેન કેનચિ આકારેન અસમ્મિસ્સં યામકાલિકં પરિભુઞ્જતો એકમેવ પાચિત્તિયં હોતીતિ અત્થો.
૧૩૭૮. તમેવાતિ સન્નિહિતમેવ કાલિકં. તેસુ દ્વીસુ વિકપ્પેસૂતિ સામિસનિરામિસવિકપ્પદ્વયે. કેવલં દુક્કટં વડ્ઢતીતિ પઠમવિકપ્પે દ્વીહિ પાચિત્તિયેહિ સદ્ધિં દુક્કટં, દુતિયવિકપ્પે પાચિત્તિયેન સદ્ધિં દુક્કટં હોતીતિ વુત્તં હોતિ.
૧૩૭૯. સુદ્ધન્તિ એત્થ ‘‘સન્નિધિકતં ભોજન’’ન્તિ સેસો. ઇદં ‘‘પકતિભોજને’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૩) અટ્ઠકથાયં, ઇધ ચ ‘‘ન દોસો યામકાલિકે’’તિ યામકાલિકસ્સ વિસું વક્ખમાનત્તા વિઞ્ઞાયતિ, અકપ્પિયમંસયામકાલિકેહિ અમિસ્સં ભોજનન્તિ વુત્તં હોતિ.
૧૩૮૦. મંસેતિ એત્થ ‘‘અકપ્પિયે’’તિ ઇદં થુલ્લચ્ચયાદિવચનેનેવ લબ્ભતિ. વડ્ઢતીતિ પુબ્બે વુત્તેહિ પાચિત્તિયદ્વયેહિ સદ્ધિં મનુસ્સમંસે થુલ્લચ્ચયઞ્ચ સીહાદિમંસે દુક્કટઞ્ચ વડ્ઢતિ. મનુસ્સમંસે સેસે સીહમંસાદિકે અકપ્પિયમંસે ચ યથાનુક્કમતો
૧૩૮૧. અનતિરિત્તમ્પિ ભોજનં વિકાલે પરિભુઞ્જતો ભિક્ખુનો તન્નિમિત્તકો દોસો યથાવુત્તેસુ સબ્બવિકપ્પેસુ નત્થીતિ યોજના. ‘‘વિકાલ…પે॰… કાલિકે’’તિ યામકાલિકસ્સ વિસું વક્ખમાનત્તા ચ અતિરિત્તકારાપનઞ્ચ ભોજનેયેવ સમ્ભવતીતિ અનતિરિત્તન્તિ એત્થ ‘‘નિહિતભોજન’’ન્તિ સેસો. ‘‘અનતિરિત્તપચ્ચયા પન વિકાલે સબ્બવિકપ્પેસુ અનાપત્તી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૩) અટ્ઠકથાવચનતો દોસોતિ અનતિરિત્તપચ્ચયા પાચિત્તિયમાહ. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘તન્નિમિત્તકો’’તિ, અનતિરિત્તનિમિત્તકોતિ અત્થો. સબ્બવિકપ્પેસૂતિ ‘‘સુદ્ધં વા મનુસ્સમંસમિસ્સં વા સીહાદિમંસમિસ્સં વા યામકાલિકમિસ્સં વા’’તિ સબ્બેસુ વિકપ્પેસુ. ‘‘તન્નિમિત્તકો’’તિ વચનેનેવ વારિતવિકાલાદિનિમિત્તસ્સ દોસસ્સ સમ્ભવં દસ્સેતિ.
૧૩૮૨-૩. વિકાલપચ્ચયા વાતિ એત્થ વા-સદ્દેન ‘‘અનતિરિત્તપચ્ચયા’’તિ ઇદં સમુચ્ચિતં. અપિ-સદ્દો ‘‘યામકાલિકેપી’’તિ યોજેતબ્બો. સત્તાહકાલિકં, યાવજીવિકં આહારસ્સેવ અત્થાય પટિગ્ગણ્હતો ગહણે, યથાવુત્તસ્સ સત્તાહકાલિકયાવજીવિકભેદેન દુવિધસ્સ તુ અજ્ઝોહારપયોગેસુ નિરામિસે વા દુક્કટન્તિ યોજના. તુ-સદ્દો એવ-કારત્થો.
૧૩૮૪. અથાતિ વાક્યારમ્ભે નિપાતો. આમિસસંસટ્ઠં સત્તાહકાલિકં, યાવજીવિકં વાતિ યોજના. ગહેત્વાતિ પટિગ્ગહેત્વા. ઠપિતન્તિ અરુણં અતિક્કામેત્વા ઠપિતં. પાચિત્તીતિ સન્નિધિપાચિત્તિ.
૧૩૮૫. કાલોતિ યામોતિ મજ્ઝન્તિકાદિદુતિયઅરુણુગ્ગમનાવસાનો. તં તં કાલં કાલિકં અતિક્કામયતો તુ દોસોતિ યોજના. તુ-સદ્દો એવકારત્થો. તં વા કાલિકન્તિ યથાક્કમં યાવકાલિકં યામકાલિકં સત્તાહકાલિકન્તિ વુત્તં હોતિ.
૧૩૮૬. યાવકાલિકં અત્તના સમ્ભિન્નાનિ ઇતરાનિ તીણિ કાલિકાનિ અત્તનોયેવ સભાવં ઉપનેતીતિ યોજના. સકો ભાવો સભાવો, તં.
૧૩૮૭-૮. એવમેવ વિનિદ્દિસેતિ ‘‘પુરિમં પુરિમં કાલિકં અત્તના સમ્મિસ્સં પચ્છિમં પચ્છિમં અત્તનો સભાવમેવ ગાહાપેતી’’તિ કથેય્યાતિ વુત્તં હોતિ.
ઇમેસૂતિઆદીસુ નિદ્ધારણે ભુમ્મં. અન્તોવુત્થં હોતીતિ અકપ્પિયકુટિયં ઠપેત્વા અરુણુટ્ઠાપનેન અન્તોવુત્થં નામ હોતિ. સન્નિધિ ચ હોતીતિ પટિગ્ગહેત્વા પટિગ્ગહણં અવિજહિત્વા અરુણુટ્ઠાપનેન સન્નિધિ ચ નામ હોતિ. પોત્થકેસુ ‘‘સન્નિધિ’’ન્તિ સાનુનાસિકો પાઠો દિસ્સતિ, ‘‘હોતી’’તિ કિરિયાય સમ્બન્ધત્તા સન્નિધિ-સદ્દો પઠમેકવચનન્તોતિ અનુનાસિકો આગમસન્ધિજોતિ વેદિતબ્બો. ઉભયમ્પીતિ યથાવુત્તં અન્તોવુત્થં, સન્નિધિ ચાતિ ઉભયમ્પિ. ન હોતેવાતિ પુરિમકાલિકદ્વયેન અમિસ્સં ન હોતેવ.
૧૩૮૯. કપ્પિયકુટિનામેન અકતં, અસમ્મતં, અપરિગ્ગહં, પાકારાદીહિ પરિક્ખિત્તં સેનાસનં અકપ્પિયકુટિ નામાતિ સઙ્ખેપતો ગહેતબ્બં. અન્તદ્વયેનાતિ સત્તાહકાલિકયાવજીવિકેન, સહત્થે કરણવચનં. ‘‘મિસ્સિત’’ન્તિ સેસો. ગહિતન્તિ પટિગ્ગહિતં. તં પુબ્બં દ્વયન્તિ યાવકાલિકયામકાલિકદ્વયં. પુરિમકાલિકદ્વયે યં કિઞ્ચિ તદહુપટિગ્ગહિતમ્પિ
૧૩૯૦. અન્તોવુત્થેન પચ્છિમકાલિકદ્વયેન સંસટ્ઠં યદિદં પુરિમકાલિકદ્વયં, અયં મુખસન્નિધિ નામ હોતીતિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૯૫ અત્થતો સમાનં) વુત્તં. મહાપચ્ચરિયં પન અન્તોવુત્થં હોતિ, ન કપ્પતિ ઇતિ દળ્હં કત્વા વુત્તન્તિ યોજના.
તત્થ ‘‘મુખસન્નિધી’’તિ ચ ‘‘અન્તોવુત્થ’’ન્તિ ચ નામમત્તમેવ નાનાકરણં, સોયેવત્થોતિ ઉભિન્નં અટ્ઠકથાવચનાનં અનત્થન્તરતા વેદિતબ્બા. તથા હિ મુખ-સદ્દો અન્તો-સદ્દપરિયાયો, સન્નિધિ-સદ્દો પરિવુત્થ-સદ્દપરિયાયો. મુખે સન્નિધિ મુખસન્નિધીતિ કમ્મસાધનં. બહિ સન્નિધિનિવત્તનત્થં અટ્ઠકથાસુ મુખ-ગ્ગહણં, અન્તો-ગહણઞ્ચ કતં. બહીતિ ચ પટિગ્ગહેત્વા અકપ્પિયકુટિયા બહિ યત્થ કત્થચિ પરિવુત્થં પચ્છિમકાલિકદ્વયં પુરિમેન કાલિકદ્વયેન સંસટ્ઠં અધિપ્પેતં. મુખસન્નિધિઅન્તોવુત્થપદાનં અનત્થન્તરભાવો સમન્તપાસાદિકાયં વુત્તો.
યથાહ નિસ્સન્દેહે પન અઞ્ઞથા વુત્તો વિય વિઞ્ઞાયતિ, તત્થપિ અયમેવ નયો વેદિતબ્બો.
૧૩૯૧. ન દોસોતિ સન્નિધિદોસો ન હોતિ. નિદહિત્વાતિ પટિગ્ગહેત્વા પટિગ્ગહણં અવિજહિત્વા સકસકકાલબ્ભન્તરેયેવ નિદહિત્વા. એત્થ ચ હેટ્ઠિમન્તતો સન્નિધિં દસ્સેતું ‘‘પત્તં ધોવિત્વા પુન તત્થ અચ્છોદકં વા આસિઞ્ચિત્વા અઙ્ગુલિયા વા ઘંસિત્વા નિસ્નેહભાવો જાનિતબ્બો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૩) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. એતેન નિરપેક્ખેન પટિગ્ગહણં અવિસ્સજ્જેત્વાવ સયં વા અઞ્ઞેન વા તુચ્છં કત્વાન સમ્મા ધોવિત્વા નિટ્ઠાપિતે પત્તે લગ્ગમ્પિ અવિજહિતપટિગ્ગહિતમેવ હોતીતિ તત્થ આપત્તિ વુત્તાતિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. એતેન નિરપેક્ખેન પટિગ્ગહણે વિસ્સટ્ઠે તાદિસેપિ પત્તે દોસો નત્થીતિ સિદ્ધં.
સન્નિધિકથાવણ્ણના.
૧૩૯૩. પણીતાનિ ભોજનાનીતિ પાળિયં ‘‘સેય્યથિદં? સપ્પિ નવનીતં તેલં મધુ ફાણિતં મચ્છો મંસં ખીરં દધી’’તિ (પાચિ॰ ૨૫૯) ઉદ્દિસિત્વા –
‘‘સપ્પિ નામ ગોસપ્પિ વા અજિકાસપ્પિ વા મહિંસસપ્પિ વા, યેસં મંસં કપ્પતિ, તેસં સપ્પિ. નવનીતં નામ તેસઞ્ઞેવ નવનીતં. તેલં નામ તિલતેલં સાસપતેલં મધુકતેલં એરણ્ડકતેલં વસાતેલં. મધુ નામ મક્ખિકામધુ. ફાણિતં નામ ઉચ્છુમ્હા નિબ્બત્તં. મચ્છો નામ ઓદકો વુચ્ચતિ. મંસં નામ યેસં મંસં કપ્પતિ, તેસં મંસં. ખીરં નામ ગોખીરં વા અજિકાખીરં વા મહિંસખીરં વા, યેસં મંસં કપ્પતિ, તેસં ખીરં. દધિ નામ તેસઞ્ઞેવ દધી’’તિ (પાચિ॰ ૨૬૦) –
નિદ્દિટ્ઠાનિ નવ પણીતભોજનાનીતિ અત્થો. અગિલાનોતિ ‘‘અગિલાનો નામ યસ્સ વિના પણીતભોજનાનિ અગિલાનોતિ એત્થ ‘‘હુત્વા’’તિ સેસો.
૧૩૯૪. સપ્પિના દેહીતિઆદિ વિઞ્ઞાપનપ્પકારો. સપ્પિભત્તન્તિ એત્થ કિઞ્ચાપિ સપ્પિસંસટ્ઠં ભત્તં, સપ્પિ ચ ભત્તઞ્ચ સપ્પિભત્તન્તિ વિઞ્ઞાયતિ, અટ્ઠકથાસુ પન ‘‘સાલિભત્તં વિય સપ્પિભત્તં નામ નત્થી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૯) કારણં વત્વા દુક્કટસ્સેવ દળ્હતરં કત્વા વુત્તત્તા ન સક્કા અઞ્ઞં વત્તું. અટ્ઠકથાચરિયા એવ હિ ઈદિસેસુ ઠાનેસુ પમાણં.
૧૩૯૫. પાચિત્તિ પરિયાપુતાતિ ‘‘અજ્ઝોહારે અજ્ઝોહારે આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૨૬૦) એવં અજ્ઝોહારગણનાય પાચિત્તિ વુત્તા.
૧૩૯૬. સુદ્ધાનીતિ અન્નેન અમિસ્સાનિ. સેખિયેસૂતિ સિક્ખાકરણીયે વુત્તન્તિ અત્થો.
૧૩૯૭. યસ્મા સુદ્ધાનં પણીતભોજનાનં વિઞ્ઞાપેત્વા પરિભુઞ્જનં દુક્કટવિસયં, તસ્મા. સત્તધઞ્ઞમયન્તિ સાલિઆદીનં સત્તન્નં ધઞ્ઞાનં અઞ્ઞતરસ્સ વિકારભૂતં.
૧૩૯૮. સચે દદાતીતિ યોજના. વિસઙ્કેતન્તિ અનાપત્તિ હોતીતિ વુત્તં હોતિ.
૧૩૯૯. દેતિ ચેતિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞતરેનાતિ સહત્થે કરણવચનં. ‘‘ભત્ત’’ન્તિ અધિકારતો લબ્ભતિ. અસ્સ ભિક્ખુસ્સ. વિસઙ્કેતન્તિ અઞ્ઞં યાચિતસ્સ અઞ્ઞસ્સ દિન્નત્તા સઙ્કેતસ્સ વિરાધનેન અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ.
૧૪૦૦. યેન યેન હીતિ એત્થાપિ તથેવ કરણવચનં. ‘‘વિઞ્ઞત્ત’’ન્તિ ઇદં અધિકતસ્સ ‘‘ભત્ત’’ન્તિ એતસ્સ વિસેસનં. યેન યેનાતિ અનિયમેન પણીતેન. તેન સપ્પિઆદિ વિસું વિસું ગહિતમેવ, સપ્પિઆદીનં ગોસપ્પિઆદિભેદો ચ સઙ્ગહિતો. તસ્મિં લદ્ધેપીતિ યાચિતેયેવ લદ્ધે સતિ. તસ્સ તસ્સ મૂલેપિ લદ્ધેતિ વિચ્છાવસેન યોજના.
કિં વુત્તં હોતિ? ‘‘સપ્પિના ભત્તં દેહી’’તિ સામઞ્ઞેન વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ તમેવ વા ‘‘ઇમિના
ન અઞ્ઞથાતિ સપ્પિં યાચિતવતો ‘‘ઇમં ગહેત્વા સપ્પિં કત્વા ગણ્હથા’’તિ અવત્વા ‘‘સપ્પિ નત્થિ, ઇદં ગણ્હથા’’તિ વત્વા વા તુણ્હીભૂતેન વા નવનીતાદીસુ કિસ્મિઞ્ચિ દિન્ને વિસેસવિઞ્ઞાપકસ્સ તદઞ્ઞદાનેપિ વિસઙ્કેતમેવ હોતીતિ અત્થો. પાળિયા અનાગતેપિ દિન્ને વિસઙ્કેતમેવ હોતિ. ‘‘સચે પન અઞ્ઞં પાળિયા આગતં વા અનાગતં વા દેતિ, વિસઙ્કેત’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૯) અટ્ઠકથાયં વુત્તં.
૧૪૦૧. પાળિયન્તિ પુબ્બે દસ્સિતં ‘‘સપ્પિ નામ ગોસપ્પી’’તિઆદિં નિદ્દેસપાળિમાહ. યથાહ ‘‘પાળિયં આગતનવનીતાદીનિ ઠપેત્વા’’તિઆદિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૯). અઞ્ઞેહિ નવનીતાદીહિ. સહત્થે કરણવચનં.
૧૪૦૨. ‘‘વિઞ્ઞાપેત્વા’’તિ ઇમસ્સ કમ્મભૂતં ‘‘ભત્ત’’ન્તિ અધિકતં. ગાથાબન્ધવસેન વા-સદ્દસ્સ રસ્સો કતો. એકતો વાતિ યોજના, ‘‘નાનતો’’તિપિ ગહિતમેવ, એકટ્ઠાનતો વા નાનટ્ઠાનતો વાતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ ભુઞ્જતીતિ એત્થ પરિકપ્પસૂચકં ‘‘ચે’’તિ ઇદઞ્ચ અવકંસસન્દસ્સનત્થં ‘‘કુસગ્ગેન એકબિન્દુમ્પી’’તિ ઇદઞ્ચ અજ્ઝાહરિતબ્બં. મતાતિ અટ્ઠકથાયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૯) વુત્તં સન્ધાયાહ. એકતો વા નાનતો વા ઠાના ભત્તં વિઞ્ઞાપેત્વા એકરસં કત્વા અન્તમસો કુસગ્ગેન એકબિન્દુમ્પિ ભુઞ્જતિ ચે, નવ પાચિત્તિયો મતાતિ યોજના.
૧૪૦૩. અકપ્પિયેન સપ્પિના દેહીતિ વુત્તેપીતિ યોજના, સહત્થે કરણવચનં. ‘‘ભત્ત’’ન્તિ અધિકતં. ‘‘યેસં મંસં કપ્પતિ, તેસં સપ્પી’’તિ (પાચિ॰ ૨૬૦) વુત્તપ્પકારસ્સ વિપરિયાયતો અકપ્પિયં દટ્ઠબ્બં. તેન ચે દેતીતિ યદિ તેન યાચિતેન તેનેવ અકપ્પિયેન સદ્ધિં ઓદનં દેતીતિ.
૧૪૦૪. તથાસઞ્ઞિસ્સાતિ
૧૪૦૫. ગિલાનકાલે વિઞ્ઞત્તં અગિલાનસ્સ ભુઞ્જતો અનાપત્તિ પકાસિતાતિ યોજના. એવમિતરેહિપિ દ્વીહિ પદેહિ યોજેતબ્બં. યથાહ ‘‘અનાપત્તિ ગિલાનો હુત્વા વિઞ્ઞાપેત્વા અગિલાનો ભુઞ્જતી’’તિઆદિ (પાચિ॰ ૨૬૨). ઞાતકાદીનન્તિ એત્થ ‘‘આયત્ત’’ન્તિ સેસો. આદિ-સદ્દેન ‘‘પવારિતાનં અઞ્ઞસ્સત્થાય અત્તનો ધનેન ઉમ્મત્તકસ્સ આદિકમ્મિકસ્સા’’તિ ઇદં સઙ્ગણ્હાતીતિ.
૧૪૦૬. ચત્તારિ સમુટ્ઠાનાનિ દસ્સેતુમાહ ‘‘કાયતો’’તિઆદિ.
પણીતભોજનકથાવણ્ણના.
૧૪૦૭. ‘‘અદિન્ન’’ન્તિ અદિન્નાદાનસિક્ખાપદે (પારા॰ ૯૧ આદયો) વિય પરપરિગ્ગહિતં અવત્વા અપ્પટિગ્ગહિતમેવ વત્તબ્બં. યથાહ ‘‘અદિન્નં નામ અપ્પટિગ્ગહિતકં વુચ્ચતી’’તિ (પાચિ॰ ૨૬૬). મુખદ્વારન્તિ મુખે દ્વારં મુખદ્વારં, ગલનાળિકા, ઇમિના પન વચનેન યં કિઞ્ચિ અજ્ઝોહરણીયં, તં મુખેન વા પવિસતુ નાસિકાય વા, ગલબિલં પવિટ્ઠમેવ આપત્તિકરન્તિ દીપેતિ. આહારન્તિ ઉદકદન્તપોનેહિ અઞ્ઞં અજ્ઝોહરિતબ્બં યં કિઞ્ચિ યાવકાલિકાદિં. યથાહ ‘‘આહારો નામ ઉદકદન્તપોનં ઠપેત્વા યં કિઞ્ચિ અજ્ઝોહરણીય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૨૬૬).
આહરેય્યાતિ મુખદ્વારં પવેસેય્ય, ઇમિના પરગલં અકત્વા મુખેન પટિગ્ગહિતગ્ગહણેપિ નત્થિ દોસોતિ સૂચિતં. તેનેવાહ ‘‘દન્તપોનોદકં હિત્વા’’તિ. તેનેવ વુત્તં ગણ્ઠિપદે ‘‘ભગવતો દન્તકટ્ઠસ્સ મુખદ્વારઠપને અનાપત્તિવચનેનેવ યં કિઞ્ચિ વત્થું પરગલં અકત્વા મુખે ઠપને અનાપત્તિભાવો વુત્તો’’તિ. ઉદકઞ્હિ યથાસુખં પાતું, દન્તકટ્ઠઞ્ચ દન્તપોનપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, તસ્સ પન રસં ગિલિતું ન વટ્ટતિ. સચેપિ દન્તકટ્ઠરસો અજાનન્તસ્સ અન્તો પવિસતિ, પાચિત્તિયમેવ. દન્તે પુનન્તિ નિમ્મલે કરોન્તિ એતેનાતિ દન્તપોનં.
૧૪૦૮-૯. બ્યતિરેકમુખેન ‘‘હત્થપાસો’’તિઆદિ. હત્થપાસોતિ પવારણસિક્ખાપદે –
‘‘ગણ્હતો પચ્છિમં અઙ્ગં, દદતો પુરિમં પન;
ઉભિન્નં અડ્ઢતેય્યં ચે, વિના હત્થં પસારિત’’ન્તિ. (વિ॰ વિ॰ ૧૨૭૫) –
વુત્તલક્ખણો અભિનીહારોતિ તત્થેવ વુત્તનયેન અભિમુખં કત્વા હરણઞ્ચ. મજ્ઝિમુચ્ચારણક્ખમોતિ પટિગ્ગહેતબ્બભારસ્સ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન થામમજ્ઝિમેન પુરિસેન ઉક્ખિપનારહતા. ભાવપ્પધાનોયં નિદ્દેસો. અવકંસો પન ‘‘અન્તમસો રથરેણુમત્તમ્પી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૯) અટ્ઠકથાવચનતો વેદિતબ્બો. ઉચ્ચારણં ઉક્ખિપનં. ‘‘અમનુસ્સો’’તિ ઇમિના તદઞ્ઞસત્તસામઞ્ઞેન તિરચ્છાનગતાપિ વેદિતબ્બા. ‘‘પક્ખી વા’’તિઆદિવક્ખમાનેન વા વેદિતબ્બા. કાયાદિનાતિ કાયકાયપટિબદ્ધનિસ્સગ્ગિયાનં અઞ્ઞતરેન. તેનેવાહ ‘‘તિધા’’તિ.
દ્વિધાતિ કાયેન વા કાયપટિબદ્ધેન વા. પઞ્ચઙ્ગસંયોગેતિ એત્થ ‘‘હત્થપાસો’’તિ પઠમઙ્ગં, ‘‘અભિનીહારો’’તિ દુતિયં, ‘‘મજ્ઝિમુચ્ચારણક્ખમો’’તિ તતિયં, ‘‘મનુસ્સો…પે॰… તિધા’’તિ ચતુત્થં, ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ…પે॰… દ્વિધા’’તિ પઞ્ચમન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ, પઞ્ચન્નં અઙ્ગાનં સંયોગો સમાગમો સન્નિપાતો પઞ્ચઙ્ગસંયોગો, તસ્મિં. ગહણન્તિ પટિગ્ગહણં. તસ્સ ભિક્ખુનો. રૂહતિ સમ્પજ્જતિ.
૧૪૧૦-૧૨. ઇતરોતિ પટિગ્ગાહકો. તસ્સ અઙ્ગસ્સ. ન ગચ્છતીતિ નગો, ‘‘નગો’’તિ રુક્ખોપિ પબ્બતોપિ વુચ્ચતિ. એવરૂપેતિ ઈદિસે ઉચ્ચનીચટ્ઠાને.
૧૪૧૩. સોણ્ડાયાતિ હત્થેન.
૧૪૧૫-૬. ઈસકં ઓનત્વા થોકં નામેત્વા તેન ભિક્ખુના તં હેટ્ઠિમં ભાજનં એકદેસેનાપિ પટિચ્છિતબ્બન્તિ યોજના.
૧૪૧૭. ઉગ્ઘાટેત્વા
૧૪૧૮. કાજભત્તન્તિ ઓનત્વા દેતીતિ સયં ઓનમિત્વા બ્યાભઙ્ગિં દેતિ.
૧૪૧૯. ‘‘તિંસહત્થો’’તિ ઇદં તિંસરતનમત્તો ચે હોતિ, ‘‘દૂર’’ન્તિ ન પરિસઙ્કિતબ્બોતિ દસ્સનત્થમાહ. ગહિતેકસ્મિન્તિ ઉભયકોટીસુ ઠપિતે દ્વે ઘટે પટિગ્ગહાપેતું હત્થપાસે ઠિતેન દાયકેન દિય્યમાનં તિંસહત્થવેણું પટિગ્ગણ્હન્તેન યેન કેનચિ કાયપ્પદેસેન વા કાયપટિબદ્ધેન વા ‘‘ઇમં ગણ્હામી’’તિ આભોગં કત્વા મઞ્ચાદીસુ યત્થ કત્થચિ ફુસિત્વા પટિગ્ગહિતેતિ વુત્તં હોતિ. તં સબ્બન્તિ તેસુ દ્વીસુ ઘટેસુ પક્ખિત્તં સબ્બમેવ. ગહિતમેવાતિ પટિગ્ગહિતમેવ હોતિ, દાયકસ્સ હત્થપાસબ્ભન્તરે ગતત્તા ઇદં તસ્સ કાયપટિબદ્ધન્તિ ‘‘દૂર’’ન્તિ સઙ્કા ન કાતબ્બાતિ એવકારેન દીપેતિ. ‘‘દ્વીસુ ઘટેસુ ભૂમિયં ઠપિતેસુપિ તત્થ બન્ધનવેળુયં પટિગ્ગણ્હનમત્તેનેવ પટિગ્ગહિતં હોતી’’તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં.
૧૪૨૦-૨૪. ‘‘કટસારકે’’તિ ઇમિના દોણિફલકાદયો ઉપલક્ખિતા. ‘‘નિસીદતી’’તિ ઇદં ‘‘તિટ્ઠતી’’તિઆદીનં ઉપલક્ખણં. મઞ્ચાદીનિ ફુસિત્વાતિ એત્થ ‘‘અઙ્ગુલિયાપી’’તિ સેસો. યથાહ ‘‘પટિગ્ગહણસઞ્ઞાય મઞ્ચાદીનિ અઙ્ગુલિયાપિ ફુસિત્વા ઠિતેન વા નિસિન્નેન વા નિપન્નેન વા’’તિઆદિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫). પત્તેસૂતિ તથા ઠપિતેસુ સબ્બેસુ પત્તેસુયેવ. યઞ્ચ દીયતીતિ એત્થ ‘‘તથા ઠિતેના’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ.
મઞ્ચાદીસુ અઙ્ગુલિઆદિના યેન કેનચિ ફુટ્ઠમત્તેપિ પટિગ્ગહણસ્સ રુહણભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તદારોહણેનાપિ સિજ્ઝતીતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘પટિગ્ગહેસ્સામી’’તિઆદિ. સચે પન
કુચ્છિયા કુચ્છિં આહચ્ચ યે પત્તા ભૂમિયં ઠિતા, તેસુ યં યં પત્તં અઙ્ગુલિયાપિ વા સૂચિયાપિ વા ફુસિત્વા નિસિન્નો, તત્થ તત્થેવ દીયમાનમ્પિ પટિગ્ગણ્હાતિ, વટ્ટતીતિ યોજના.
૧૪૨૫. કટસારાદયો ‘‘કટસારકે’’તિઆદિ. ‘‘મહન્તસ્મિ’’ન્તિ ઇમિના કટસારકસ્સ પુન વચને હેતુમાહ. હત્થત્થરં નામ હત્થિપિટ્ઠે અત્થરિતબ્બં અત્થરણં. આદિ-સદ્દેન અસ્સત્થરરથત્થરાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. ઠિતપત્તેસુ દિય્યમાનં ગણ્હતો પટિગ્ગહણરુહણહેતું દસ્સેતિ ‘‘હત્થપાસસ્મિં વિજ્જમાને તૂ’’તિ. તુ-સદ્દો વુત્તવિસેસમેવ જોતેતિ.
૧૪૨૬. તત્થજાતકપણ્ણેસૂતિ રુક્ખેયેવ ઠિતેસુ પણ્ણેસુ. ગહેતુન્તિ પટિગ્ગહેતું. ‘‘ન પનેતાની’’તિઆદિ યેન હેતુના ન વટ્ટતિ, તસ્સ દસ્સનં. હિ-સદ્દો પસિદ્ધિં સૂચેતિ.
૧૪૨૭. થામમજ્ઝિમેન પુરિસેન ઉક્ખિપિતું અસક્કુણેય્યં અસંહારિયં. તાદિસેતિ તથારૂપે, અસંહારિયેતિ વુત્તં હોતિ. ખાણુબદ્ધેતિ ભૂમિયં નિખાતખાણુકે બદ્ધે.
૧૪૨૮. તિન્તિણિકાતિ ચિઞ્ચા. આદિ-સદ્દેન તથા ખુદ્દકાનં કદમ્બપુપ્ફપણ્ણાદીનં ગહણં. ‘‘તિન્તિણિકાદિપણ્ણેસૂ’’તિ વચનતો સાખાસુ પટિગ્ગહણં રુહતીતિ દટ્ઠબ્બં. ભૂમિયં પત્થટેસૂતિ યોજેતબ્બં. યથાહ ‘‘ભૂમિયં અત્થતેસુ સુખુમેસુ તિન્તિણિકાદિપણ્ણેસુપિ પટિગ્ગહણં ન રુહતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫).
૧૪૨૯. પરિવેસકોતિ
૧૪૩૦. અસેસતો પુઞ્છિત્વાતિ યોજના.
૧૪૩૧. પટિગ્ગહેત્વાવાતિ પત્તં પટિગ્ગહેત્વાવ. ભિક્ખા ગહેતબ્બાતિ સમ્બન્ધો.
૧૪૩૨. અપટિગ્ગહિતેતિ એત્થ ‘‘પત્તે’’તિ સેસો. તં પચ્છા પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જતો અનાપત્તીતિ યોજના.
૧૪૩૩. અનાદિયિત્વાતિ અગ્ગહેત્વા, તસ્મિં વચને આદરં અકત્વાતિ વુત્તં હોતિ.
૧૪૩૫. અઞ્ઞસ્સ
૧૪૩૬. પુબ્બાભોગસ્સ અનુરૂપવસેન ‘‘સામણેરસ્સ તં દત્વા…પે॰… પન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. યસ્મા પન તં ‘‘અઞ્ઞસ્સ દસ્સામી’’તિ ચિત્તુપ્પાદમત્તેન પરસન્તકં નામ ન હોતિ, તસ્મા તસ્સ અદત્વાપિ પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.
૧૪૩૭-૯. ભિક્ખુનોતિ અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુસ્સ. ભત્તસ્સાતિ કઞ્જિકાદિદ્રવમિસ્સભત્તમાહ. ઉપ્લવતીતિ ઉપરિ પ્લવતિ. કઞ્જિકન્તિ આરનાલં, ઇમસ્સ ઉપલક્ખણત્તા ખીરતક્કાદિદ્રવં સઙ્ગહિતં. પવાહેત્વાતિ મત્થકતો પલાપેત્વા. અન્તો પવિટ્ઠં સચે તન્તિ તં રજં યદિ ભત્તસ્સ અન્તો પવિટ્ઠં હોતિ. પટિગ્ગહેતબ્બન્તિ અનુપસમ્પન્ને અસતિ હત્થતો અમોચેન્તેનેવ યત્થ અનુપસમ્પન્નો અત્થિ, તં તત્થ નેત્વા પટિગ્ગહેતબ્બં.
૧૪૪૦. અપનીયાવાતિ એત્થ ‘‘થૂલ’’ન્તિ ઇદં ‘‘સુખુમં ચે’’તિ વક્ખમાનવિપરિયાયતો લબ્ભતિ. સભત્તં અપનીયાતિ
૧૪૪૧. થેવોતિ બિન્દુ. થેવો…પે॰… વટ્ટતીતિ એત્થ યથા પઠમતરં પતિતથેવે દોસો નત્થિ, તથા આકિરિત્વા અપનેન્તાનં પચ્છા પતિતથેવેપિ અભિહટત્તા નેવત્થિ દોસો.
૧૪૪૨-૪. ચરુકેનાતિ ખુદ્દકઉક્ખલિયા. તતો ચરુકતો. મસીતિ જલ્લિકાઆદિકા ભસ્મા. ભાજનેતિ ભાજનપત્તાદિભાજને. તસ્સ ચાતિ તસ્સ મસિઆદિનો ચ.
અનન્તરસ્સ ભિક્ખુસ્સ દીયમાનં યં પત્તતો ઉપ્પતિત્વા ઇતરસ્સ ભિક્ખુનો પત્તે સચે પતતિ, તં પટિગ્ગહિતમેવ હોતિ, તસ્મા વટ્ટતેવાતિ યોજના. ‘‘દીયમાન’’ન્તિ એત્થ ‘‘ભત્તાદિકં યં કિઞ્ચી’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ. વટ્ટતેવા યન્તિ એત્થ ‘‘વટ્ટતેવ અય’’ન્તિ પદચ્છેદો ન કાતબ્બો ‘‘અય’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધનીયસ્સ અભાવતો. તસ્મા વ-કારો ગાથાછન્દવસેન દીઘં કત્વા વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.
૧૪૪૫-૬. પાયાસસ્સાતિ ઉણ્હતોતિ ઉણ્હત્તા. ન સક્કતીતિ ન સક્કોતિ. મુખવટ્ટિયં વટ્ટતીતિ મુખવટ્ટિં ઉક્ખિપિત્વા હત્થે ફુસાપિતે ગણ્હિતું વટ્ટતિ. તથા મુખવટ્ટિયા ગહેતું ન સક્કા ચે, આધારકેનપિ ગહેતબ્બોતિ યોજના.
૧૪૪૭-૮. આહરિયમાનં વા નેવ જાનાતિ, દીયમાનં વા ન જાનાતીતિ યોજના. ગાથાબન્ધવસેન ‘‘જાનતી’’તિ રસ્સો કતો. આભોગન્તિ ‘‘ગણ્હામી’’તિ આભોગં. યથાહ મહાપચ્ચરિયં ‘‘આભોગમત્તમેવ હિ એત્થ પમાણ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫). ‘‘કાયેન વા કાયપટિબદ્ધેન વા પટિગ્ગણ્હાતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫) વુત્તત્તા પત્તં ગહેત્વા નિસિન્નત્તા ‘‘કાયપટિબદ્ધેન ગણ્હિસ્સામી’’તિ આભોગં કત્વાતિપિ યુજ્જતેવ.
૧૪૪૯. ‘‘હત્થેન મુઞ્ચિત્વા’’તિ ઇદં ‘‘આધારકમ્પિ વા’’તિ ઇમિનાપિ યોજેતબ્બં. ‘‘પાદેન પેલ્લેત્વા’’તિ ઇમિના પન ‘‘આધારક’’ન્તિ ઇદમેવ યોજેતબ્બં. યથાહ ‘‘હત્થેન આધારકં મુઞ્ચિત્વા પાદેન પેલ્લેત્વા નિદ્દાયતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫). પેલ્લેત્વાતિ પીળેત્વા, અક્કમિત્વાતિ વુત્તં હોતિ.
૧૪૫૦. કમિ-ધાતુસ્સ મજ્ઝે ‘‘અક્ક’’ઇતિ પદચ્છેદો યતિહીનદોસોતિ.
‘‘સિલોકે નિયતટ્ઠાનં, પદચ્છેદં યતિં વિદૂ;
તદપેતં યતિબ્ભટ્ઠં, સવનુબ્બેજનં યથા’’તિ. –
દણ્ડિના વુત્તલક્ખણતો સિદ્ધતાય દોસો યથા ન હોતિ, તથા વિચારેત્વા ગહેતબ્બં. કેચિ પનેત્થ ઇ-કારાગમસ્સ પચ્ચયભાવત્તા તંસહિતો મ-કારો તગ્ગહણેન સઙ્ગય્હતીતિ ઉભયપક્ખભાગીતિ ધાતુપચ્ચયાનં મજ્ઝે યતિયા ઇચ્છિતત્તા ન દોસોતિ પરિહરન્તિ. જાગરસ્સાપીતિ અનિદ્દાયન્તસ્સાપિ. અનાદરોતિ અનાદરભાવો.
૧૪૫૧. તસ્માતિ તથા ગહણસ્સ અનાદરભાવતો. તન્તિ તં આધારકં પાદેન અક્કમિત્વા પટિગ્ગહણઞ્ચ. દીયમાનન્તિ દાયકેન પટિગ્ગહાપિયમાનં. પતતીતિ પટિગ્ગાહકસ્સ અટ્ઠકથાયં પન ‘‘સરજાય ભૂમિયં પતતી’’તિઆદિના દસ્સિતં. ગહેતુન્તિ એત્થ ‘‘ભુઞ્જિતુ’’ન્તિ ચ વટ્ટતીતિ એત્થ ‘‘પરિચ્ચત્તં દાયકેહી’’તિ ચ સેસો. યથાહ ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે યં દિય્યમાનં પતતિ, તં સામં ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું. પરિચ્ચત્તં તં ભિક્ખવે દાયકેહી’’તિ (ચૂળવ॰ ૨૭૩). ‘‘યં દિય્યમાનં પતતી’’તિ અવિસેસેન વુત્તત્તા ચતૂસુપિ કાલિકેસુ અયં નયો વેદિતબ્બો.
૧૪૫૨. અબ્બોહારિકનયં દસ્સેતુમાહ ‘‘ભુઞ્જન્તાન’’ન્તિ.
૧૪૫૩-૪. તં મલં. તેસૂતિ ઉચ્છુઆદીસુ વત્થૂસુ. તન્તિ મલમિસ્સકં ઉચ્છુઆદિકં વત્થુ. ન પઞ્ઞાયતીતિ ન પન પઞ્ઞાયતિ. તસ્મિન્તિ ઉચ્છુઆદિવત્થુસ્મિં.
૧૪૫૫. નિસદોદુક્ખલાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન નિસદપોતમુસલાદીનં ગહણં.
૧૪૫૬. વાસિયા ઉપલક્ખણત્તા તજ્જાતિકં યં કિઞ્ચિ સત્થમ્પિ ગહેતબ્બં. ખીરેતિ અનુપસમ્પન્નેન તાપિતખીરે, ઇદં ઉપરિ આમકસ્સ વિસું ગહણેન વિઞ્ઞાયતિ. નીલિકાતિ નીલવણ્ણં. સત્થકે વિય નિચ્છયોતિ સત્થેન ઉટ્ઠિતમલે ઉચ્છુખણ્ડે વિય પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.
૧૪૫૭. તન્તિ તં અગ્ગિસન્તત્તવાસિઆદિં, તાપવત્થુતો વાસિ ગહેતબ્બા.
૧૪૫૯. તન્તિ ‘‘એસેવા’’તિઆદિ.
૧૪૬૦. જલં ‘‘સુદ્ધ’’ન્તિ.
૧૪૬૧. અચ્છુપન્તેનાતિ અફુસન્તેન. તસ્સ સામણેરસ્સ.
૧૪૬૨. પત્તન્તિ અનુપસમ્પન્નસ્સ પત્તં. છુપિત્વાતિ અનુપસમ્પન્નપત્તગતોદનં ફુસિત્વા. તં અત્તનો પત્તે ભત્તં. યથાહ ‘‘અપ્પટિગ્ગહિતે ઓદનં છુપિત્વા પુન અત્તનો પત્તે ઓદનં ગણ્હન્તસ્સ ઉગ્ગહિતકો હોતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫).
૧૪૬૪. પચ્છાતિ તસ્મિં ગહિતેપિ અગહિતેપિ પચ્છા. તં પટિગ્ગહિતભોજનં.
૧૪૬૭. તસ્સ અત્તનો પત્તગતસ્સ ભત્તસ્સ.
૧૪૬૮. પરેનાતિ અપ્પટિગ્ગહિતપત્તેન.
૧૪૬૯-૭૦. ‘‘યાગુઆદીનં પચને ભિક્ખૂનં ભાજને’’તિ સમ્બન્ધો. પચન્તિ એત્થાતિ પચનં, ભાજનં. ભાજનૂપરિ હત્થેસુ સામણેરસ્સાતિ ભાજનસ્સ ઉપરિ કતેસુ સામણેરસ્સ હત્થેસુ. પતિતં હત્થતો તસ્મિન્તિ તસ્સ સામણેરસ્સ
૧૪૭૧. ‘‘ન કરોતિ અકપ્પિય’’ન્તિ એત્થ કારણમાહ ‘‘પરિચ્ચત્તઞ્હિ ત’’ન્તિ. તઞ્હિ યસ્મા પરિચ્ચત્તં, તસ્મા અકપ્પિયં ન કરોતીતિ વુત્તં હોતિ. એવં અકત્વાતિ યથાવુત્તપકારેન અકત્વા. આકિરતેવ ચેતિ સચે ભાજને આકિરતિ એવ. તં તથા પક્ખિત્તં ભત્તભાજનં. નિરામિસં કત્વાતિ તત્થ પતિતં આમિસં યથા ન તિટ્ઠતિ, એવં ધોવિત્વા ભુઞ્જિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો.
૧૪૭૨-૩. કુટન્તિ આવજ્જેતીતિ કુટં નામેત્વા યાગું આસિઞ્ચતિ.
૧૪૭૪. હત્થેતિ દ્વે હત્થે. તત્થાતિ તત્થ ભૂમિયં ઠપિતેસુ દ્વીસુ હત્થતલેસુ.
૧૪૭૫-૬. એકસ્સ ગહણૂપગં ચે ભારન્તિ થામમજ્ઝિમેન એકેન પુરિસેન ઉક્ખિપનપ્પમાણં ભારં સચે ભવેય્ય. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘એકસ્સ ગહણૂપગં ભાર’’ન્તિ ઇદં પચ્ચામસતિ.
૧૪૭૭. લગ્ગેન્તીતિ ઓલમ્બન્તિ. તત્થાતિ તસ્મિં મઞ્ચપીઠે. વટ્ટતેવાતિ ઉગ્ગહિતકં ન હોતીતિ દીપેતિ.
૧૪૭૮. સમ્મુજ્જન્તોતિ સમ્મજ્જન્તો. ઘટ્ટેતીતિ અસઞ્ચિચ્ચ સમ્મજ્જનિયા ફુસતિ.
૧૪૭૯. તં ઞત્વાતિ પટિગ્ગહિતભાવં ઞત્વા. ઠપેતું વટ્ટતિ ઉગ્ગહિતકં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો.
૧૪૮૦. તન્તિ પટિગ્ગહિતસઞ્ઞાય ગહિતં તં અપ્પટિગ્ગહિતં. અઞ્ઞથા પન ન કત્તબ્બન્તિ અપિહિતં પિધાતુઞ્ચ પિહિતં વિવરિતુઞ્ચ ન વટ્ટતીતિ અત્થો.
૧૪૮૧. બહિ ઠપેતિ ચેતિ યદિ પુબ્બે ઠપિતટ્ઠાનતો બહિ ઠપેતિ. તેનાતિ બહિ ઠપેત્વા મુત્તહત્થેન તેન ભિક્ખુના. તન્તિ બહિ ઠપિતં હત્થતો મુત્તં. ઞત્વાતિ અપ્પટિગ્ગહિતભાવં ઞત્વા. તં તથા ઞત્વા ઠપિતં.
૧૪૮૨-૩. ઉટ્ઠેતિ યદિ કણ્ણિકાતિ સચે કણ્ણિકા સઞ્જાયતિ. સિઙ્ગિવેરાદિકેતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન પિપ્ફલિઆદીનં ગહણં. મૂલેતિ પઞ્ચમૂલાદિકે મૂલે. ઘુણચુણ્ણન્તિ ઘુણપાણકેહિ ઉપ્પાદિતચુણ્ણં. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘ઉટ્ઠેતી’’તિ કિરિયં પચ્ચામસતિ. તંસમુટ્ઠાનતોતિ પટિગ્ગહિતતેલાદીસુ સમુપ્પન્નત્તા. તઞ્ઞેવાતિ પવુચ્ચતીતિ પઠમપટિગ્ગહિતં તમેવ તેલાદિકન્તિ વુચ્ચતિ. તેનાહ ‘‘પટિગ્ગહણ…પે॰… ન વિજ્જતી’’તિ.
૧૪૮૪-૫. કોચિ પુગ્ગલોતિ સામણેરગમિકાદીસુપિ યો કોચિ સત્તો. તાલપિણ્ડિન્તિ તાલકણ્ણિકં ફલં. અઞ્ઞો ભૂમટ્ઠોતિ ભૂમિયં ઠિતો અઞ્ઞો કોચિ પુગ્ગલો ઇત્થી વા પુરિસો વા.
૧૪૮૬. છિન્દિત્વાતિ છિન્દં કત્વા. વતિન્તિ હત્થપાસપ્પહોનકબહલવતિં. યથાહ ‘‘હત્થપાસે સતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫). દણ્ડકે અફુસિત્વાવાતિ યત્તકેન ગમનવેગો નિબ્બાયતિ, એત્તકં, પહરણતો વતિદણ્ડકે વા અપ્પહરિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. પહરિત્વા ઠત્વા ગચ્છતિ ચે, ન વટ્ટતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘મયં પન ‘યં ઠાનં પહટં, તતો સયં પતિતમિવ હોતી’તિ તક્કયામ. તસ્મિમ્પિ અટ્ઠત્વા ગચ્છન્તે યુજ્જતિ સુઙ્કઘાતકતો પવટ્ટેત્વા બહિ પતિતભણ્ડં વિયા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫).
૧૪૮૭-૮. પાકારોતિ અટ્ઠકથાયં આગતત્તા ઇદં અધિકારતો ગહેતબ્બં. ‘‘ન પુથુલો’’તિ એત્થ અધિપ્પેતપ્પમાણં દસ્સેતુમાહ ‘‘અન્તો…પે॰… પહોતિ ચે’’તિ. ‘‘ઉદ્ધં હત્થસતં ગન્ત્વા’’તિ ઇમિના દાયકસ્સ દાતુમિચ્છાય આકાસં તં ઉક્ખિપિત્વા વિસ્સટ્ઠભાવં ઞાપેતિ. સમ્પત્તન્તિ હત્થપ્પત્તં. ગણ્હતોતિ પટિગ્ગહણસઞ્ઞાય ગણ્હતો.
૧૪૮૯. ‘‘સામણેર’’ન્તિ ઇદં ઉપલક્ખણન્તિ ગિહિનોપિ ગહણં. તત્થેવાતિ ખન્ધે એવ. નિસિન્નો સામણેરો.
૧૪૯૧-૨. ફલિનિં સાખન્તિ ફલવતિં સાખં. ‘‘ખાદિતુ’’ન્તિ ઇદં ‘‘ચિત્તે સમુપ્પન્ને’’તિ ઇમિના યોજેતબ્બં. સચે ફલં ખાદતિ, એવં ખાદિતું વટ્ટતીતિ યોજના. મક્ખિકાનં નિવારત્થન્તિ મક્ખિકાનં નિવારેતું.
૧૪૯૩. છાયત્થઞ્ચ મક્ખિકા નિવારેતુઞ્ચ ગય્હમાના ફલસાખા સુખપરિભોગત્થાય કપ્પિયં કારાપેત્વા પટિગ્ગહિતા ચે, ખાદિતુમિચ્છાય સતિ પુન અપ્પટિગ્ગહિતાપિ વટ્ટતીતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘કપ્પિયં પન કારેત્વા’’તિઆદિ.
૧૪૯૪-૫. ‘‘તં ‘‘ગહેત્વા’’તિ ઇદં અપ્પટિગ્ગહાપેત્વા ગહણં સન્ધાય વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. તં પટિગ્ગહિતન્તિ એત્થ ‘‘ચે પુબ્બમેવા’’તિ સેસો.
૧૪૯૬-૯. ભિક્ખુસ્સ પાથેય્યતણ્ડુલેતિ સમ્બન્ધો. સોતિ સામણેરો. ઇતરેહીતિ ભિક્ખુના ગહિતેહિ અત્તનો તણ્ડુલેહિ.
દ્વીસુ પત્તેસૂતિ ઉપલક્ખણં. બહૂસુપિ એસેવ નયો. અત્તના લદ્ધં ભિક્ખૂનં દત્વા તેહિ લદ્ધં અત્તના ગહેત્વા અઞ્ઞેસં અટ્ઠકથાયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫ અત્થતો સમાનં) વુત્તં તમેવ દસ્સેતુમાહ ‘‘યાગું ભિક્ખુસ્સા’’તિઆદિ. ‘‘આવુસો તુય્હં યાગું મય્હં દેહી’તિ એવં થેરેહિ પટિપાટિયા યાચિત્વાપિ પિવિતું વટ્ટતિ, સબ્બેહિ સામણેરસ્સ સન્તકમેવ ભુત્તં હોતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. સામણેરસ્સ પીતત્તાતિ એત્થ ‘‘યાગુયા’’તિઇદં અધિકારતો લબ્ભતિ.
૧૫૦૦. ઇમસ્સાતિ પાથેય્યતણ્ડુલહારકસ્સ. ‘‘ન વિસેસતા’’તિ ઇમિના વિસું અવત્તબ્બતં દીપેતિ.
૧૫૦૧. અસ્સ વિસેસસ્સાતિ યથાવુત્તવિનિચ્છયવિસેસસ્સ વિસું વત્તબ્બભાવેતિ સેસો. તસ્સાતિ સામણેરતણ્ડુલહારકસ્સ ભિક્ખુસ્સ. સાલયભાવન્તિ અત્તના હટતણ્ડુલેસુ પરિક્ખીણેસુ ‘‘ઇદં અમ્હાકમ્પિ પદસ્સતી’’તિ સાલયભાવો. છાયાદીનમત્થાય ગય્હમાનાય સાખાય ઇમિસ્સા ફલં ખાદિતુકામતાય સતિ ખાદનારહન્તિ આલયસ્સ કાતું સક્કુણેય્યત્તા અયમ્પિ અવિસેસોતિ વિઞ્ઞાયતિ, તત્થ સમ્ભવન્તં પન વિસેસં દસ્સેતુમાહાતિ વત્તું યુજ્જતિ.
૧૫૦૨-૪. નિચ્ચાલેતું ન સક્કોતીતિ નિચ્ચાલેત્વા સક્ખરા અપનેતું ન સક્કોતિ. ચેલકોતિ ચૂળસામણેરો. પક્કકાલસ્મિં વિવરિત્વા પક્કતા ઞાતબ્બાતિ યોજના. પિ-સદ્દો પન-સદ્દત્થે. ઓરોપેત્વાતિ ઉદ્ધનતો ઓરોપેત્વા. પુબ્બતણ્ડુલધોવનત્થાય કતપટિગ્ગહણસ્સેવ પમાણત્તા આહ ‘‘ન પચ્છસ્સ પટિગ્ગહણકારણ’’ન્તિ. અસ્સાતિ ભોજનસ્સ.
૧૫૦૫. કારિતન્તસ્સ ‘‘ઉદ્ધનં સુદ્ધભાજન’’ન્તિ, ઉદ્ધનેતિ વુત્તં હોતિ.
૧૫૦૬. કોચીતિ અનુપસમ્પન્નો. તેન ભિક્ખુનાતિ ઉદ્ધનં સુદ્ધભાજનં આરોપેત્વા યેન અગ્ગિ કતો, તેન ભિક્ખુના. ઇદઞ્ચ ઉપલક્ખણં અઞ્ઞેનપિ ન કાતબ્બત્તા.
૧૫૦૭. પચ્છાતિ તણ્ડુલપક્ખેપતો પચ્છા. તં યાગું. સચે પચતીતિ અગ્ગિં કરોન્તો પચતિ. સામપાકા ન મુચ્ચતીતિ તં યાગું પિવન્તો સામપાકદુક્કટતો ન મુચ્ચતિ.
૧૫૦૮. વલ્લિયા સહ તત્થ વલ્લિયં જાતં ફલં કિઞ્ચિ ઈસકમ્પિ ચાલેતિ, તતો લદ્ધં કિઞ્ચિ ફલં તસ્સેવ ભિક્ખુનો ન વટ્ટતીતિ યોજના, તં પરિભુઞ્જતો દુરુપચિણ્ણદુક્કટં હોતીતિ અધિપ્પાયો. તસ્સેવાતિ એવકારેન અઞ્ઞેસં વટ્ટતીતિ દીપેતિ.
૧૫૦૯. પરામટ્ઠુન્તિ આમસિતું. અપસ્સયિતુન્તિ અવલમ્બિતું, અપસ્સનં વા કાતું. ‘‘કિરા’’તિ ઇમિના કેવલં મહાપચ્ચરિયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫) વુત્તભાવં સૂચેતિ.
૧૫૧૦-૧. તત્થાતિ તસ્મિં તેલે. હત્થેન સણ્ડાસગ્ગહણં અમુઞ્ચન્તેન. તં તેલં.
૧૫૧૫-૬. લોણકિચ્ચન્તિ અલવણટ્ઠાને લોણેન કાતબ્બકિચ્ચં. સન્નિહિતસેસકાલિકસમ્મિસ્સં યાવજીવિકં વિય સમુદ્દોદકસ્સ અસન્નિધિભાવં દસ્સેતુમાહ ‘‘યાવજીવિકસઙ્ખાત’’ન્તિઆદિ. કાલવિનિમ્મુત્તન્તિ અકાલિકં, ચતૂસુ કાલિકેસુ અસઙ્ગહિતન્તિ અત્થો.
૧૫૧૭. હિમસ્સ કરકાતિ હિમોદકસ્સ મુત્તા વિય પત્થિનસક્ખરા. બહલમ્પિ ચાતિ પક્ખિત્તટ્ઠાને મુખે વા કદ્દમવણ્ણસ્સ વટ્ટતિ. સચે કદ્દમવણ્ણં પઞ્ઞાયતિ, ન વટ્ટતીતિ. યથાહ ‘‘સચે પન મુખે ચ હત્થે ચ લગ્ગતિ, ન વટ્ટતિ, પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫).
૧૫૧૮. કસિતટ્ઠાનેતિ ન વટ્ટતિ અપ્પટિગ્ગહિતં. એવં સબ્બત્થ.
૧૫૧૯. સોબ્ભો દુક્ખોગાહનજલાસયો. ‘‘આવાટો’’તિ કેચિ. કકુધોતિ અજ્જુનો.
૧૫૨૦. પાનીયસ્સ ઘટેતિ પાનીયઘટે. તં પાનીયઘટં.
૧૫૨૧. વાસત્થાય પુપ્ફાનિ વાસપુપ્ફાનિ. તત્થાતિ તસ્મિં પાનીયઘટે. કમલ્લિકાસૂતિ પાટલિકુસુમાદીહિપિ સહ કણ્ટકમલ્લિકાસુ. દિન્નાસૂતિ પાનીયે પક્ખિત્તાસુ.
૧૫૨૨. વિસતીતિ અન્તોગલં પવિસતિ. તેનેવ અટ્ઠકથાયં ‘‘અપ્પટિગ્ગહેત્વા ઠપિતં પટિગ્ગહેતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫) વુત્તં. ઇદં અટ્ઠકથાવચનં ‘‘અઞ્ઞત્ર ઉદકદન્તપોના’’તિ (પાચિ॰ ૨૬૬) પાળિયા વિરુજ્ઝતીતિ ચે? ન વિરુજ્ઝતિ. સા હિ કેવલં દન્તકિચ્ચં સન્ધાય વુત્તા, ઇદં રસં સન્ધાય વુત્તન્તિ. તેનેવ તદનન્તરં ‘‘અજાનન્તસ્સ રસે પવિટ્ઠેપિ આપત્તિયેવ. અચિત્તકઞ્હિ ઇદં સિક્ખાપદ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫) વુત્તં. તસ્સ સિક્ખાપદસ્સ અચિત્તકતા ‘‘અપ્પટિગ્ગહિતકે પટિગ્ગહિતસઞ્ઞી’’તિઆદિકાય પાળિયા કપ્પિયસઞ્ઞિનોપિ પાચિત્તિયસ્સ વુત્તત્તા વિઞ્ઞાયતિ. પસન્નોદકસ્સ પન અપ્પટિગ્ગહેત્વાપિ પાતબ્બતાય દન્તકટ્ઠેન સદિસત્તા એકયોગનિદ્દિટ્ઠાનં સહેવ પવત્તીતિ વિઞ્ઞાયતિ. ઉદકસ્સ ચ દન્તપોનસ્સ ચ તુલ્યદોસેન ભવિતબ્બન્તિ.
૧૫૨૩. મુત્તોદકસિઙ્ઘાણિકાદિદ્રવઅસ્સુખીરાદિદ્રવસ્સ ‘‘સરીરટ્ઠેસુ ભૂતેસૂ’’તિ ઇમિના ખીરાદિમાહ. ‘‘કિ’’ન્તિ ઇદં ન વટ્ટતીતિ પદેનપિ યોજેતબ્બં. કપ્પાકપ્પિયમંસાનન્તિ એત્થ ‘‘સત્તાન’’ન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ.
૧૫૨૪. લોણન્તિ એત્થ ‘‘એતં સબ્બમ્પી’’તિ ઇદં અધિકારતો લબ્ભતિ.
૧૫૨૫. એત્થાતિ એતેસુ યથાવુત્તેસુ કણ્ણમલાદીસુ.
૧૫૨૮. ચત્તારિ વિકટાનીતિ મહાવિકટં નામ ગૂથં, મત્તિકા, મુત્તં, છારિકા ચાતિ વુત્તાનિ ચત્તારિ વિકટાનિ. તાનિ હિ વિરુદ્ધાનિ સપ્પવિસાનિ કતાનિ વિહતાનીતિ ‘‘વિકટાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. નત્થિ દાયકો એત્થાતિ નદાયકં, ઠાનં, તસ્મિં. ‘‘ન અ નો મા અલં પટિસેધે’’તિ વુત્તત્તા પટિસેધવાચિના ન-સદ્દેન સમાસો, ‘‘અદાયકે’’તિ ઇમિના અનત્થન્તરં. ઇધ દુબ્બચો ચ અસમત્થો ચ અસન્તો નામાતિ અટ્ઠકથાયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૫; કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ દન્તપોનસિક્ખાપદવણ્ણના, અત્થતો સમાનં) વુત્તં. ઇદં કાલોદિસ્સં નામ.
૧૫૨૯. પથવિન્તિ અકપ્પિયપથવિં. તરુન્તિ અલ્લરુક્ખં. ઇમિના સપ્પદટ્ઠકાલે અસતિ કપ્પિયકારકે વિકટત્થાય અત્તના ચ કત્તબ્બન્તિ દસ્સેતિ.
૧૫૩૦. અચ્છેદગાહતોતિ વિલુમ્પિત્વા ગણ્હનતો. ‘‘તસ્સા’’તિ ઇદં સબ્બેહિ હેતુપદેહિ યુજ્જતિ. તસ્સાતિ અપ્પટિગ્ગહિતસ્સાતિ અત્થો. અપરસ્સ અભિક્ખુકસ્સ દાનેન ચાતિ યોજના. ‘‘અભિક્ખુકસ્સા’’તિ પન વિસેસનેન ઉપસમ્પન્નસ્સ સબ્બન્તિ યથાવુત્તં કાયેન ગહણાદિપ્પકારસ્સ કલ્યં ગહિતં. એવન્તિ ઇમિના નિયામેન.
૧૫૩૧. દુરુપચિણ્ણેતિ દુટ્ઠુ ઉપચિણ્ણે દુરામટ્ઠે, અપ્પટિગ્ગહિતસ્સ આમિસભત્તભાજનાદિનો કીળાવસેન હત્થેન પરામસને ચ તત્થજાતકફલિનિં સાખાય વા વલ્લિયા વા ગહેત્વા ચાલને ચાતિ અત્થો. ઉગ્ગહિતસ્સ ગહણેતિ અપ્પટિગ્ગહિતભાવં ઞત્વાવ ગહિતસ્સ કસ્સચિ વત્થુનો પટિગ્ગહણે ચ. અન્તોવુત્થે ચાતિ અકપ્પિયકુટિયા અન્તો ઠપેત્વા અરુણં ઉટ્ઠાપિતે ચ. સયંપક્કે ચાતિ યત્થ કત્થચિ અત્તના પક્કે ચ. અન્તોપક્કે ચાતિ અકપ્પિયકુટિયા અન્તોયેવ પક્કે ચ. દુક્કટં નિદ્દિટ્ઠન્તિ સમ્બન્ધો.
૧૫૩૨-૩. પટિગ્ગહિતકે તસ્મિં પટિગ્ગહિતસઞ્ઞિસ્સાતિ સમ્બન્ધો. દન્તપોનં દન્તકટ્ઠં.
૧૫૩૪. ભિક્ખુનીનન્તિ ભિક્ખુનો ચ ભિક્ખુનિયા ચ ભિક્ખુનીનં, એકદેસસરૂપેકસેસો. એત્થ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. વિનિચ્છયો નવમજ્ઝિમથેરભિક્ખુનીનં યતો અવિસેસેન તતો તસ્મા હેતુના સકલો અયં વિનિચ્છયો અસમાસતો મયા કથિતોતિ યોજના. કુસલત્તિકાદીસુ વિય અત્થસાકલ્યસ્સ અત્થસઙ્ખેપતોવ વત્તું સક્કુણેય્યત્તા ‘‘સકલો’’તિ વત્વાપિ કથાય વિત્થારિતભાવં દસ્સેતુમાહ ‘‘અસમાસતો’’તિ.
દન્તપોનકથાવણ્ણના.
ભોજનવગ્ગો ચતુત્થો.
૧૫૩૫. ‘‘અચેલકાદીન’’ન્તિઆદીસુ પદભાજને વુત્તં, તદટ્ઠકથાય ‘‘પરિબ્બાજકસમાપન્નોતિ પબ્બજ્જં સમાપન્નો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૯) વુત્તં, તસ્મા અચેલકપબ્બજ્જમુપગતોયેવેત્થ અચેલકો નામ. આદિ-સદ્દેન ‘‘પરિબ્બાજકસ્સ વા પરિબ્બાજિકાય વા’’તિ (પાચિ॰ ૨૭૦) માતિકા-ગતે દ્વે સઙ્ગણ્હાતિ. ઇમેસુ ચ દ્વીસુ ‘‘પરિબ્બાજકો નામ ભિક્ખુઞ્ચ સામણેરઞ્ચ ઠપેત્વા યો કોચિ પરિબ્બાજકસમાપન્નો’’તિ (પાચિ॰ ૨૭૧) વુત્તો પરિબ્બાજકો નામ. ‘‘ભિક્ખુનિઞ્ચ સિક્ખમાનઞ્ચ સામણેરિઞ્ચ ઠપેત્વા યા કાચિ પરિબ્બાજિકસમાપન્ના’’તિ (પાચિ॰ ૨૭૧) વુત્તા પરિબ્બાજિકા નામાતિ ગહેતબ્બા. પરિબ્બાજકા પનેત્થ છન્નાયેવ ગહેતબ્બા. દેન્તસ્સાતિ એત્થ ‘‘ભિક્ખુસ્સા’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ, એત્થ ‘‘કાયાદિના’’તિ સેસો. યથાહ ‘‘દદેય્યાતિ કાયેન વા કાયપટિબદ્ધેન વા નિસ્સગ્ગિયેન વા દેતી’’તિ (પાચિ॰ ૨૭૧).
૧૫૩૬. તિકપાચિત્તિયન્તિ તિત્થિયે તિત્થિયસઞ્ઞી, વેમતિકો, અતિત્થિયસઞ્ઞીતિ તિકે પાચિત્તિયત્તયં.
૧૫૩૭. અતિત્થિયે તિત્થિયસઞ્ઞિસ્સ, વેમતિકસ્સ ચ તસ્સ ભિક્ખુનો દુક્કટન્તિ યોજના.
૧૫૩૮-૯. તેસન્તિ તિત્થિયાનં. બહિલેપનન્તિ બહિસરીરે લિમ્પિતબ્બં કિઞ્ચિ દેન્તસ્સ. તેસં તિત્થિયાનં સન્તિકે સમીપે અત્તનો ભત્તપત્તાદિકં ભોજનં ઠપેત્વા ‘‘ભોજનં ગણ્હથા’’તિ વદન્તસ્સ ચ અનાપત્તીતિ યોજના. ‘‘સમુટ્ઠાનં એળકૂપમ’’ન્તિ પદચ્છેદો.
અચેલકકથાવણ્ણના.
૧૫૪૦-૨. ભિક્ખુ સિક્ખાપદે વુત્તનયેનેવ વત્વા યેન સદ્ધિં ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો, તસ્સ ભિક્ખુસ્સ ખાદનીયાદિભેદં યં કિઞ્ચિ આમિસં દાપેત્વા વા અદાપેત્વા વાતિ.
તં ભિક્ખું ‘‘ગચ્છા’’તિ વત્વા ઉય્યોજેતીતિ યોજના. કિં વુત્તં હોતિ? એવં યો ભિક્ખુ તેન સદ્ધિં ગામં પવિટ્ઠો, તં ‘‘ગચ્છાવુસો, ન મે તયા સદ્ધિં કથા વા નિસજ્જા વા ફાસુ હોતિ, એકકસ્સ મે કથા વા નિસજ્જા વા ફાસુ હોતી’’તિ (પાચિ॰ ૨૭૫) વત્વા તપ્પચ્ચયા તેસં ઇત્થિયાસદ્ધિં વચનાદીનં અનાચારાનં પચ્ચયા ગન્તું નિયોજેતીતિ. તપ્પચ્ચયાતિ ‘‘ઉય્યોજનમત્તસ્મિ’’ન્તિ વિસેસનં. પઠમેન ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો ‘‘ઉય્યોજનમત્તસ્મિઞ્ચા’’તિ યોજેતબ્બો. તસ્સાતિ ઉય્યોજકસ્સ.
અસ્સાતિ ઉય્યોજિતસ્સ, અવયવસમ્બન્ધે સામિવચનં. ઉપચારસ્મિં અતિક્કન્તેતિ વક્ખમાનલક્ખણે દસ્સનૂપચારે વા સવનૂપચારે વા અતિક્કન્તેતિ અત્થો, ભાવલક્ખણે ભુમ્મં. પુન અસ્સાતિ ઉપચારસ્સ. દ્વાદસરતનપરિયોસાનં, તદન્તોગધં પાકારાદિ એવ વા ઉપચારસ્સ સીમા નામ.
૧૫૪૩. તં સરૂપતો દસ્સેતુમાહ ‘‘દસ્સને’’તિઆદિ. અજ્ઝોકાસે દસ્સને ઉપચારસ્સ દ્વાદસ હત્થા પમાણં દેસિતાતિ યોજના. સવને ચ અજ્ઝોકાસે એવં સવનૂપચારસ્સ અજ્ઝોકાસે દ્વાદસ હત્થા પમાણં દેસિતાતિ યોજના, સવને ચ ઉપચારસ્સ અવધિ દ્વાદસહત્થપ્પમાણમેવાતિ વુત્તન્તિ અત્થો. ન ચેતરેતિ ઇતરસ્મિં અટ્ઠકથાયં ‘‘સચે પન અન્તરા કુટ્ટદ્વારપાકારાદયો હોન્તિ, તેહિ અન્તરિતભાવોયેવ દસ્સનૂપચારાતિક્કમો, તસ્સ વસેન આપત્તિ વેદિતબ્બા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૭૬). ઇધ ઉપચારદ્વયે સમાનેપિ ઉય્યોજિતમવધિઅન્તં સન્ધાય અસવનૂપચારં વુત્તન્તિ વિઞ્ઞાયતિ.
૧૫૪૪. ‘‘તિકપાચિત્તીતિ ઉપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીહિ તિકપાચિત્તિયં ઇતરેતિ અનુપસમ્પન્ને. તિકદુક્કટન્તિ અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન તિકદુક્કટં. ‘‘ઇતરેતિ સામણેરેયેવા’’તિ નિસ્સન્દેહે લિખિતં. એતસ્સેવત્થસ્સ વજિરબુદ્ધિનાપિ વુત્તભાવો દસ્સિતો. તથાદસ્સનં પઞ્ચસહધમ્મિકેસુ ઇધાધિપ્પેતમનુપસમ્પન્નં સન્ધાય વુત્તં ચે, યુજ્જતિ. અઞ્ઞથા પાળિઅટ્ઠકથાસુ ‘‘અનુપસમ્પન્ને’’તિ સામઞ્ઞેન નિદ્દિટ્ઠત્તા ગહટ્ઠાનુપસમ્પન્નમ્પિ તથા ઉય્યોજેન્તસ્સ અનાપત્તિ ન વત્તબ્બાતિ અમ્હાકં ખન્તિ.
ઉભિન્નન્તિ ઉપસમ્પન્નાનુપસમ્પન્નાનં. નિસ્સન્દેહે પન ‘‘ભિક્ખુસામણેરાન’’ન્તિ લિખિતં. કલિસાસનારોપનેતિ એત્થ કલીતિ કોધો, તસ્સ સાસનં આણા કલિસાસનં, તસ્સ આરોપનં પવત્તનં કલિસાસનારોપનં, તસ્મિં, કોધવસેન ઠાનનિસજ્જાદીસુ દોસં દસ્સેત્વા ‘‘પસ્સથ ભો ઇમસ્સ ઠાનં નિસજ્જં આલોકિતં વિલોકિતં, ખાણુકો વિય તિટ્ઠતિ, સુનખો વિય નિસીદતિ, મક્કટો વિય ઇતો ચિતો ચ વિલોકેતી’’તિ એવં ‘‘અપ્પેવ નામ ઇમિનાપિ ઉબ્બાળ્હો પક્કમેય્યા’’તિ અમનાપવચનસ્સ ભણનેતિ વુત્તં હોતિ.
૧૫૪૫. ઉય્યોજેન્તસ્સ કિચ્ચેનાતિ વિહારપાલકાદીનં ભોજનહરણાદિકિચ્ચેન પેસેન્તસ્સ, ઇમસ્સ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘અનાપત્તિ ‘ઉભો એકતો ન યાપેસ્સામા’તિ ઉય્યોજેતી’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૨૭૮) અનાપત્તિવારાગતા સબ્બેપિ પકારા ગહેતબ્બા.
ઉય્યોજનકથાવણ્ણના.
૧૫૪૬. ખુદ્દકેતિ એત્થ ‘‘સયનિઘરે’’તિ સેસો ઉપરિ ‘‘અસયનિઘરે તસ્સ, સયનિઘરસઞ્ઞિનો’’તિ વક્ખમાનત્તા લબ્ભતિ. ‘‘મહલ્લકે’’તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પિટ્ઠિસઙ્ઘાટતો અડ્ઢતેય્યહત્થપ્પમાણં યસ્સ વેમજ્ઝે હોતિ, ઈદિસે ખુદ્દકે સયનિઘરેતિ અત્થો. પિટ્ઠિવંસન્તિ પિટ્ઠિવંસેન નિયમિતં ગેહમજ્ઝં. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘પિટ્ઠિવંસં અતિક્કમિત્વા’તિ ઇમિના મજ્ઝાતિક્કમં દસ્સેતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૮૦). સભોજનેતિ સહ ભોજનેહીતિ સભોજનં, તસ્મિં સભોજને. અથ વા સભોજનેતિ સભોગે. રાગપરિયુટ્ઠિતસ્સ પુરિસસ્સ હિ ઇત્થી ભોગો, ઇત્થિયા ચ પુરિસો, મેથુનરાગેન સારત્તપુરિસિત્થિસહિતેતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ પદભાજને ‘‘સભોજનં નામ કુલં ઇત્થી ચેવ હોતિ પુરિસો ચ, ઇત્થી ચ પુરિસો ચ ઉભો અનિક્ખન્તા કુલેતિ ઘરે.
૧૫૪૭. હત્થપાસન્તિ અડ્ઢતેય્યરતનપ્પમાણદેસં. પિટ્ઠિસઙ્ઘાટકસ્સ ચાતિ દ્વારસબન્ધસ્સ ચ. સયનસ્સાતિ સયન્તિ એત્થાતિ સયનં, તસ્સ, આસન્ને ઠાને યો નિસીદતિ સભોજને કુલે, ‘‘તસ્સા’’તિ ઇમિના યોજેતબ્બં, સયનસ્સ મહલ્લકેતિ પુબ્બે વુત્તપ્પમાણતો મહન્તે સયનિઘરે. ‘‘ઈદિસઞ્ચ સયનિઘરં મહાચતુસાલાદીસુ હોતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૮૦) અટ્ઠકથાયં વુત્તં.
૧૫૪૮. સયનમેતસ્સ અત્થીતિ સયની, સયની ચ તં ઘરઞ્ચાતિ વિગ્ગહો. તત્થાતિ સયનિઘરે.
૧૫૪૯-૫૦. દુતિયે સતીતિ દુતિયે ભિક્ખુમ્હિ સતિ. યથાહ અનાપત્તિવારે ‘‘ભિક્ખુ દુતિયો હોતી’’તિ (પાચિ॰ ૨૮૩). વીતરાગેસૂતિ વીતરાગપરિયુટ્ઠાનેસુ. વુત્તલક્ખણં પદેસન્તિ ખુદ્દકમહન્તસેનાસને વુત્તલક્ખણપદેસ. અનતિક્કમ્મ નિસિન્નસ્સાતિ અનતિક્કમિત્વા નિસીદતો.
સભોજનકથાવણ્ણના.
૧૫૫૨. તેસન્તિ દ્વિન્નં અનિયતસિક્ખાપદાનં. એસન્તિ ઇમેસં દ્વિન્નં રહોપટિચ્છન્નરહોનિસજ્જસિક્ખાપદાનં, અયમેવ વિસેસોતિ અનન્તરસિક્ખાપદેન સમુટ્ઠાનભાવસઙ્ખાતો અયં વિસેસો દીપિતોતિ યોજના.
રહોપટિચ્છન્નરહોનિસજ્જકથાવણ્ણના.
૧૫૫૩-૬. વુત્તોતિ નિમન્તિતો. સન્તં ભિક્ખુન્તિ ‘‘કુલં ઉપસઙ્કમિસ્સામી’’તિ યસ્મિં પદેસે ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ સામન્તા દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે ઠિતં ભિક્ખુન્તિ અત્થો. યથાહ ‘‘યત્થ ઠિતસ્સ કુલાનિ પયિરુપાસનચિત્તં ઉપ્પન્નં, તતો પટ્ઠાય યં પસ્સે વા અભિમુખે વા પસ્સતિ, યસ્સ ચ સક્કા હોતિ પકતિવચનેન આરોચેતું, અયં સન્તો નામા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૯૮). એત્થ પકતિવચનં નામ. અનાપુચ્છાતિ ‘‘અહં ઇત્થન્નામસ્સ ઘરં ગચ્છામી’’તિ વા ‘‘ચારિત્તં આપુચ્છામી’’તિ વા ઈદિસેન વચનેન અનાપુચ્છિત્વા. ચારિત્તં આપજ્જેય્ય ચેતિ યદિ સઞ્ચરેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. અઞ્ઞત્ર સમયાતિ ‘‘તત્થાયં સમયો, ચીવરદાનસમયો ચીવરકારસમયો’’તિ (પાચિ॰ ૨૯૯) સિક્ખાપદે અનુપઞ્ઞત્તિવસેન વુત્તા દુવિધા સમયા અઞ્ઞસ્મિં કાલે.
આપત્તિભેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઠપેત્વા’’તિઆદિ. ‘‘અવીતિવત્તે મજ્ઝન્હે’’તિ ઇમિના પુરેભત્તં, પચ્છાભત્તઞ્ચ સઙ્ગહિતં. એત્થ ચ પુરેભત્તં પચ્છાભત્તન્તિ યેન ભત્તેન નિમન્તિતો, તસ્મિં અભુત્તે વા ભુત્તે વાતિ અત્થો. યથાહ ‘‘પુરેભત્તં નામ યેન નિમન્તિતો, તં અભુત્તાવી. પચ્છાભત્તં નામ યેન નિમન્તિતો, તં અન્તમસો કુસગ્ગેનપિ ભુત્તં હોતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૦૦) પદભાજને વુત્તં. અઞ્ઞસ્સ ઘરન્તિ નિમન્તિતતો અઞ્ઞસ્સ ગેહં. ઘરૂપચારોક્કમને દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો, અત્તના ગતગેહસ્સ ઉપચારોક્કમને દુક્કટન્તિ અત્થો. પઠમેન પાદેનાતિ સમ્બન્ધો.
ઘરુમ્મારેતિ અઞ્ઞસ્સ ગેહુમ્મારે. ઘરૂપચારે દુક્કટં સન્ધાય ‘‘અપરમ્પિ ચા’’તિ વુત્તં. ‘‘સમતિક્કમે’’તિ ઇમિના સહ ‘‘ઘરુમ્મારે’’તિ પદં ‘‘ઘરુમ્મારસ્સા’’તિ વિભત્તિવિપરિણામેન યોજેતબ્બં.
૧૫૫૭. ઠિતટ્ઠાનેતિ યત્થ ઠિતસ્સ ગમનચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્મિં ઠાને દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરેતિ ઇદં યથાવુત્તનિયામેનેવ ગહેતબ્બં. ઓલોકેત્વાતિ ઉભયપસ્સં, અભિમુખઞ્ચ ઓલોકેત્વા. ‘‘યં પસ્સે વા અભિમુખે વા પસ્સતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૯૮) અટ્ઠકથાયં વુત્તં.
૧૫૫૮. દૂરેતિ
૧૫૫૯. ન દોસોતિ અનાપત્તિ. સમયેતિ એત્થ ‘‘અનાપુચ્છતો’’તિ સેસો. એત્થ ચ ઉપરિ ચ ‘‘ન દોસો’’તિ પચ્ચેકં યુજ્જતિ. સન્તં ભિક્ખુન્તિ સમ્બન્ધો. ઘરેનાતિ અઞ્ઞસ્સ ઘરેન, એત્થ ‘‘ઘરૂપચારેન ચા’’તિ સેસો. આરામં ગચ્છતોતિ એત્થ તેન મગ્ગેનાતિ વુત્તં હોતિ.
૧૫૬૦. ‘‘તેન તથા-સદ્દેન લબ્ભતિ. તેન ઘરેન, ઘરૂપચારેન વા ગન્તબ્બમગ્ગેન તિત્થિયારામં વા ભિક્ખુનિપસ્સયં વા ગચ્છતો અનાપત્તીતિ અત્થો. આપદાય ગચ્છતીતિ યોજના. જીવિતબ્રહ્મચરિયન્તરાયા આપદા. આસનસાલં વાતિ સીહળદીપે વિય ભિક્ખૂનં ભુઞ્જનત્થાય યત્થ દાનપતીહિ આસનાનિ પઞ્ઞાપીયન્તિ, તં આસનસાલં વા, ભોજનસાલન્તિ અત્થો. ‘‘આપદાયાસનસાલ’’ન્તિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધવસેન યકારલોપો. ભત્તિયસ્સ ઘરન્તિ નિમન્તિતઘરં વા સલાકભત્તદાયકાનં વા ઘરં.
૧૫૬૧. પવેસનં ક્રિયં. અનાપુચ્છનં અક્રિયં. અચિત્તકસમુટ્ઠાનમિસ્સકત્તા ‘‘અચિત્ત’’ન્તિ વુત્તં. કુસલાકુસલાબ્યાકતાનં અઞ્ઞતરચિત્તસમઙ્ગિના આપજ્જિતબ્બં સન્ધાય ‘‘તિચિત્તઞ્ચા’’તિ વુત્તં.
ચારિત્તકથાવણ્ણના.
૧૫૬૨. ‘‘સબ્બા’’તિ ઇદં વિવરન્તો ‘‘ચતુમાસપવારણા પુનપવારણા નિચ્ચપવારણા’’તિ પવારણત્તયં દસ્સેતિ. એત્થ ચ પદભાજને વુત્તં. પુનપવારણા ચ ચત્તારોયેવ માસે ભેસજ્જેન પવારણં. તેનાહ અટ્ઠુપ્પત્તિયં ‘‘તેન હિ ત્વં મહાનામ સઙ્ઘં અપરમ્પિ ચતુમાસં ભેસજ્જેન પવારેહી’’તિ. નિચ્ચપવારણા નામ યાવજીવં ભેસજ્જેહેવ પવારણા. વુત્તમ્પિ ચેતં ભગવતા અટ્ઠુપ્પત્તિયં ‘‘તેન હિ ત્વં મહાનામ સઙ્ઘં યાવજીવં ભેસજ્જેન પવારેહી’’તિ (પાચિ॰ ૩૦૩).
સબ્બા ચેતા પવારણા ભેસજ્જપરિયન્તરત્તિપરિયન્તતદુભયપરિયન્તઅપરિયન્તવસેન ચતુબ્બિધા હોન્તિ. યથાહ –
‘‘ભેસજ્જપરિયન્તા નામ ભેસજ્જાનિ પરિગ્ગહિતાનિ હોન્તિ ‘એત્તકેહિ ભેસજ્જેહિ પવારેમી’તિ. રત્તિપરિયન્તા નામ રત્તિયો પરિગ્ગહિતાયો હોન્તિ ‘એત્તકાસુ રત્તીસુ પવારેમી’તિ. ભેસજ્જપરિયન્તા ચ રત્તિપરિયન્તા ચ નામ ભેસજ્જાનિ ચ પરિગ્ગહિતાનિ હોન્તિ રત્તિયો ચ પરિગ્ગહિતાયો હોન્તિ ‘એત્તકેહિ ભેસજ્જેહિ એત્તકાસુ રત્તીસુ
૧૫૬૩. ‘‘સાદિતબ્બા’’તિ વુત્તે સાદિયનપ્પકારે દસ્સેતુમાહ ‘‘વિઞ્ઞાપેસ્સામી’’તિઆદિ. ભેસજ્જમ્પિ સતિ મે પચ્ચયે વિઞ્ઞાપેસ્સામીતિ યોજના, ‘‘સાદિતબ્બા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. તદેવ બ્યતિરેકતો દસ્સેતુમાહ ‘‘ન પટિક્ખિપિતબ્બા’’તિ. પટિક્ખેપકારણં દસ્સેતુમાહ ‘‘રોગોદાનિ ન મેતિ ચા’’તિ. સા તિવિધા પવારણા.
૧૫૬૪. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘તતુત્તરિ તતુત્તરિસઞ્ઞી, વેમતિકો, નતતુત્તરિસઞ્ઞી ભેસજ્જં વિઞ્ઞાપેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૩૦૯) વુત્તં પાચિત્તિયત્તયં. ઇધ તતુત્તરીતિ એત્થ યેહિ ભેસજ્જેહિ પવારિતો, યાસુ ચ રત્તીસુ પવારિતો, તતો ચે ઉત્તરિ અધિકન્તિ અત્થો. યથાહ ‘‘ભેસજ્જપરિયન્તે યેહિ ભેસજ્જેહિ પવારિતો હોતિ, તાનિ ભેસજ્જાનિ ઠપેત્વા અઞ્ઞાનિ ભેસજ્જાનિ વિઞ્ઞાપેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ ચ ‘‘રત્તિપરિયન્તે યાસુ રત્તીસુ પવારિતો હોતિ, તા રત્તિયો ઠપેત્વા અઞ્ઞાસુ રત્તીસુ વિઞ્ઞાપેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૩૦૮) ચ. તત્થ વેમતિકસ્સ ચ દુક્કટં વુત્તન્તિ યોજના.
૧૫૬૫. તતો ચતુમાસતો ઉત્તરિ અતિરેકં તતુત્તરિ, તતુત્તરિ ન હોતીતિ નતતુત્તરિ, નતતુત્તરીતિ સઞ્ઞા અસ્સ અત્થીતિ નતતુત્તરિસઞ્ઞી, ભિક્ખુ, તસ્સ અનાપત્તીતિ યોજના. યેહિ ભેસજ્જેહિ પવારિતો, તાનિ વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ સહ સેસેન યોજેતબ્બં. યથાહ ‘‘અનાપત્તિ યેહિ ભેસજ્જેહિ પવારિતો હોતિ, તાનિ ભેસજ્જાનિ વિઞ્ઞાપેતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૧૦). યેન વા યેહિ ભેસજ્જેહિ યાસુ વા રત્તીસુ પવારિતો, તતો અઞ્ઞમ્પિ યથાતથં આચિક્ખિત્વા ભિય્યો વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ સહ સેસેન યોજેતબ્બં. યથાતથં આચિક્ખિત્વા ભિય્યો વિઞ્ઞાપેન્તસ્સાતિ એત્થ ‘‘ઇમેહિ તયા ભેસજ્જેહિ પવારિતમ્હ, અમ્હાકઞ્ચ ઇમિના ચ ઇમિના ચ ભેસજ્જેન અત્થો’તિ આચિક્ખિત્વા વિઞ્ઞાપેતિ, ‘યાસુ તયા રત્તીસુ પવારિતમ્હ, તાયો ચ રત્તિયો વીતિવત્તા, અમ્હાકઞ્ચ ભેસજ્જેન અત્થો’તિ આચિક્ખિત્વા વિઞ્ઞાપેતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૧૦) વચનતો યથાતથં વત્વા અધિકં વિઞ્ઞાપેન્તસ્સાતિ અત્થો.
૧૫૬૬. અઞ્ઞસ્સ ઞાતકાનં વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ એત્થ ઞાતકાનં સન્તકં વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અત્થો. અત્તનો વા ધનેન વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ યોજના. એત્થ ધનં નામ તણ્ડુલાદિ કપ્પિયવત્થુ.
૧૫૬૭. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘વિઞ્ઞાપેન્તસ્સા’’તિ ઇદં પચ્ચામસતિ. ઉમ્મત્તકાદીનન્તિ વિસેસિતબ્બમપેક્ખિત્વા ‘‘વિઞ્ઞાપેન્તાન’’ન્તિ બહુવચનં કાતબ્બં.
ભેસજ્જકથાવણ્ણના.
૧૫૬૮. ઉય્યુત્તન્તિ સઙ્ગામત્થાય કતઉય્યોગં, ગામતો નિક્ખમ્મ ગચ્છન્તં વા એકત્થ સન્નિવિટ્ઠં વા. યથાહ ‘‘ઉય્યુત્તા નામ સેના ગામતો નિક્ખમિત્વા નિવિટ્ઠા વા હોતિ પયાતા વા’’તિ (પાચિ॰ ૩૧૪). અઞ્ઞત્ર પચ્ચયાતિ ઠપેત્વા તથારૂપપચ્ચયં.
૧૫૬૯. દસ્સનસ્સુપચારસ્મિન્તિ એત્થ દસ્સનૂપચારં નામ યસ્મિં ઠાને ઠિતસ્સ સેના પઞ્ઞાયતિ, તં ઠાનં. યથાહ ‘‘યત્થ ઠિતો પસ્સતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૩૧૪). ઉપચારં વિમુઞ્ચિત્વા પસ્સન્તસ્સાતિ યથાવુત્તદસ્સનોપચારટ્ઠાનં એત્થ ઠત્વા ઓલોકેતું ન સુકરન્તિઆદિના કારણેન તં ઠાનં પહાય અઞ્ઞત્થ વિલોકેન્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. કેનચિ પટિચ્છન્નં હુત્વા અદિસ્સમાનમ્પિ નિન્નં ઠાનં ઓતિણ્ણં અપઞ્ઞાયમાનમ્પિ પઞ્ઞાયન્તમ્પિ ઓલોકેતું ન સક્કા એવમેવ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. યથાહ ‘‘કેનચિ અન્તરિતા વા નિન્નં ઓરુળ્હા વા ન દિસ્સતી’’તિઆદિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૧૪). પયોગતોતિ યથાવુત્તદસ્સનપયોગગણનાય.
૧૫૭૦. ઇદાનિ ‘‘આરોહા પન ચત્તારો’’તિઆદિ. આરોહાતિ એત્થ હત્થારોહા દટ્ઠબ્બા. તપ્પાદરક્ખકાતિ તસ્સ પાદરક્ખકાતિ વિગ્ગહો. દ્વે દ્વેતિ એકેકં પાદં રક્ખન્તા દ્વે દ્વે. દ્વાદસપોસોતિ દ્વાદસ પોસા એતસ્સાતિ વિગ્ગહો. દ્વાદસપુરિસયુત્તો એકો હત્થી નામ.
૧૫૭૧. આરોહોતિ તિપુરિસોતિ તયો પુરિસા અસ્સાતિ વિગ્ગહો. હયોતિ અસ્સો. એકો સારથીતિ રથચારિકો. ‘‘યોધો એકો’’તિ પદચ્છેદો. આણિરક્ખાતિ રથચક્કદ્વયસ્સ અગળનત્થં અક્ખકસ્સ ઉભોસુ કોટીસુ આકોટિતા દ્વે આણિયો રક્ખનકા.
૧૫૭૨. ચતુપોસોતિ ચત્તારો પોસા યસ્સાતિ વિગ્ગહો. ચતુસચ્ચવિભાવિનાતિ ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં દેસકેન ભગવતા. પદહત્થાતિ આવુધહત્થા. પજ્જતે ગમ્યતે અનેન પરે હનિતુન્તિ પદં, આવુધં, પદાનિ હત્થેસુ યેસં તે પદહત્થાતિ ભિન્નાધિકરણો બાહિરત્થસમાસો યથા ‘‘વજિરપાણી’’તિ. પત્તિપદાતિ-સદ્દો અનત્થન્તરા, મનુસ્સસેનાય અધિવચનં.
૧૫૭૩. ચતુરઙ્ગસમાયુત્તાતિ ચતૂહિ અઙ્ગેહિ અવયવેહિ સમાયુત્તાતિ વિગ્ગહો.
૧૫૭૪. હત્થિઆદીસૂતિ યથાવુત્તલક્ખણહત્થિઅસ્સરથપદાતિનામકેસુ ચતૂસુ અઙ્ગેસુ, નિદ્ધારણે ભુમ્મં. એકેકન્તિ એકેકં અઙ્ગં. એતેસુ અવકંસતો એકં પુરિસારુળ્હમપિ હત્થિઞ્ચ તથા અસ્સઞ્ચ એકં પદહત્થપુરિસઞ્ચ એકમેકં ‘‘એકેકં દસ્સનત્થાય ગચ્છતો’’તિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અન્તમસો એકપુરિસારુળ્હં એકમ્પિ હત્થિમ્પી’’તિઆદિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૧૫). અનુય્યુત્તેપીતિ સઙ્ગામં વિના અઞ્ઞેન કારણેન નિક્ખન્તે. યથાહ ‘‘અનુય્યુત્તા નામ રાજા ઉય્યાનં વા નદિં વા ગચ્છતિ, એવં અનુય્યુત્તા હોતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૧૫).
૧૫૭૫. સમ્પત્તન્તિ એત્થ ‘‘સેન’’ન્તિ પકરણતો લબ્ભતિ. આપદાસૂતિ જીવિતબ્રહ્મચરિયન્તરાયે સતિ ‘‘એત્થ ગતો મુચ્ચિસ્સામી’’તિ ગચ્છતો અનાપત્તિ. તથારૂપે પચ્ચયે ગિલાનાવલોકનાદિકે ગમનાનુરૂપપચ્ચયે સતિ અનાપત્તીતિ યોજના.
ઉય્યુત્તકથાવણ્ણના.
૧૫૭૬-૭. ‘‘સિયા ચ તસ્સ ભિક્ખુનો કોચિદેવ પચ્ચયો સેનં ગમનાય, દિરત્તતિરત્તં તેન ભિક્ખુના સેનાય વસિતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૩૧૮) અનુઞ્ઞાતત્તા કેનચિ કરણીયેન ‘‘ચતુત્થે’’તિઆદિ. અનાપત્તિવારે ‘‘ગિલાનો વસતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૨૧) વુત્તત્તા આહ ‘‘અરોગવા’’તિ. સેનાયાતિ એત્થ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનેન વા સઞ્ચરણપરિયન્તેન વા સેના પરિચ્છિન્દિતબ્બા, એવં પરિચ્છિન્નાય સેનાય અન્તોવાતિ અત્થો.
તિકપાચિત્તિયન્તિ ‘‘અતિરેકતિરત્તે અતિરેકસઞ્ઞી, વેમતિકો, ઊનકસઞ્ઞી સેનાય વસતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૩૨૦) પાચિત્તિયત્તયં વુત્તં.
સેનાવાસકથાવણ્ણના.
૧૫૮૦. ઉય્યોધિકં અટ્ઠકથાયં ‘‘ઉગ્ગન્ત્વા ઉગ્ગન્ત્વા એત્થ યુજ્ઝન્તીતિ ઉય્યોધિકં, સમ્પહારટ્ઠાનસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૨). બલગ્ગન્તિ ‘‘એત્તકા હત્થી’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૩૨૪) પદભાજનાગતનયેન બલસ્સ ગણનટ્ઠાનં બલગ્ગં. યથાહ ‘‘બલસ્સ અગ્ગં જાનન્તિ એત્થાતિ બલગ્ગં, બલગણનટ્ઠાનન્તિ અત્થો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૨). સેનાબ્યૂહન્તિ ‘‘ઇતો હત્થી હોન્તુ, ઇતો અસ્સા, ઇતો રથા, ઇતો પત્તી હોન્તૂ’’તિ (પાચિ॰ ૩૨૪) પદભાજને વુત્તસેનાસન્નિવેસટ્ઠાનં સેનાબ્યૂહં. યથાહ ‘‘સેનાય વિયૂહં સેનાબ્યૂહં, સેનાસન્નિવેસસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૨).
૧૫૮૧. પુરિમેતિ અનન્તરસિક્ખાપદે. ‘‘દ્વાદસપુરિસો હત્થી’’ઇતિ યો હત્થી વુત્તોતિ યોજના. તેનાતિ તેન હત્થિના હેતુભૂતેન.
૧૫૮૨. ‘‘સેસેસૂ’’તિ ઇમિના અસ્સાનીકરથાનીકપત્તાનીકા ગહિતા. પત્તાનીકં નામ ‘‘ચત્તારો પુરિસા પદહત્થા પત્તી પચ્છિમં પત્તાનીક’’ન્તિ (પાચિ॰ ૩૨૪) સેનઙ્ગેસુ પટિનિદ્દેસેન નિબ્બિસેસં કત્વા વુત્તં. તિણ્ણન્તિ એતેસં ઉય્યુત્તાદીનં.
ઉય્યોધિકકથાવણ્ણના.
અચેલકવગ્ગો પઞ્ચમો.
૧૫૮૩. પિટ્ઠાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન પૂવાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. યથાહ ‘‘સુરા નામ પિટ્ઠસુરા પૂવસુરા ઓદનસુરા કિણ્ણપક્ખિત્તા સમ્ભારસંયુત્તા’’તિ (પાચિ॰ ૩૨૮). એત્થ ચ પિટ્ઠં ભાજને પક્ખિપિત્વા તજ્જં ઉદકં દત્વા પક્ખિપિત્વા કતા પિટ્ઠસુરા. એવં ‘‘પૂવસુરા, ઓદનસુરા’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘કિણ્ણા’’તિ પન તસ્સા સુરાય બીજં વુચ્ચતિ, યે ‘‘સુરામોદકા’’તિપિ વુચ્ચન્તિ, તે પક્ખિપિત્વા કતા કિણ્ણપક્ખિત્તા. હરીતકિસાસપાદિનાનાસમ્ભારેહિ સંયોજિતા સમ્ભારસંયુત્તા.
પુપ્ફાદીહીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ફલાદીનં ગહણં. યથાહ ‘‘મેરયો નામ પુપ્ફાસવો ફલાસવો મધ્વાસવો ગુળાસવો સમ્ભારસંયુત્તો’’તિ (પાચિ॰ ૩૨૮). તત્થ ચ પુપ્ફાસવો નામ મધુકપુપ્ફાદીનં જાતિરસકતો ચેવ તાલનાળિકેરપુપ્ફાનઞ્ચ રસો ચિરપરિવાસિતો. ફલાસવો પન મુદ્દિકાપનસફલાદીનિ મદ્દિત્વા તેસં રસેન કતો. મધ્વાસવો નામ મુદ્દિકાનં જાતિરસેન કતો. મક્ખિકામધુનાપિ કરીયતીતિ વદન્તિ. ઉચ્છુરસો ગુળાસવો. હરીતકામલકકટુકભણ્ડાદિનાનાસમ્ભારાનં રસો ચિરપરિવાસિતો સમ્ભારસંયુત્તો. આસવો મેરયં હોતીતિ યોજના.
૧૫૮૪. બીજતો પટ્ઠાયાતિ સમ્ભારે પટિયાદિત્વા ચાટિયં પક્ખિત્તકાલતો પટ્ઠાય તાલનાળિકેરાદીનં પુપ્ફરસે પુપ્ફતો ગળિતાભિનવકાલતોયેવ ચ પટ્ઠાય. પિવન્તસ્સાતિ એત્થ ‘‘કુસગ્ગેના’’તિપિ સેસો. ઉભયમ્પિ ચાતિ સુરં, મેરયઞ્ચાતિ ઉભયમ્પિ. બીજતો પન પટ્ઠાય કુસગ્ગેન પિવન્તસ્સપિ ભિક્ખુનો પાચિત્તિયં હોતીતિ યોજેતબ્બં. પયોગબાહુલ્લેન આપત્તિબાહુલ્લં દસ્સેતુમાહ ‘‘પયોગે ચ પયોગે ચા’’તિ. ઇદઞ્ચ વિચ્છિન્દિત્વા વિચ્છિન્દિત્વા પિવન્તસ્સ ભિક્ખુનો પયોગે ચ પયોગે ચ પાચિત્તિયં હોતીતિ યોજેતબ્બં. યથાહ ‘‘વિચ્છિન્દિત્વા વિચ્છિન્દિત્વા પિવતો પયોગગણનાય આપત્તિયો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૮). એકેનેવ પયોગેન બહુમ્પિ પિવન્તસ્સ એકં એવ
૧૫૮૫. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘મજ્જે મજ્જસઞ્ઞી, મજ્જે વેમતિકો, મજ્જે અમજ્જસઞ્ઞી પિવતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૩૨૮) તિકપાચિત્તિયં વુત્તં.
૧૫૮૬. ‘‘અનાપત્તિ ‘‘અમજ્જં મજ્જવણ્ણ’’ન્તિઆદિ. અરિટ્ઠં નામ આમલકફલરસાદીહિ કતો આસવવિસેસો. લોણસોવીરકં નામ અટ્ઠકથાયં –
‘‘હરીતકામલકવિભીતકકસાવે, સબ્બધઞ્ઞાનિ, સબ્બઅપરણ્ણાનિ, સત્તન્નમ્પિ ધઞ્ઞાનં ઓદનં, કદલિફલાદીનિ સબ્બફલાનિ, વેત્તકેતકખજ્જૂરિકળીરાદયો સબ્બકળીરે, મચ્છમંસખણ્ડાનિ, અનેકાનિ ચ મધુફાણિતસિન્ધવલોણતિકટુકાદીનિ ભેસજ્જાનિ પક્ખિપિત્વા કુમ્ભિમુખં લિમ્પિત્વા એકં વા દ્વે વા તીણિ વા સંવચ્છરાનિ ઠપેન્તિ, તં પરિપચ્ચિત્વા જમ્બુરસવણ્ણં હોતિ. વાતકાસકુટ્ઠપણ્ડુભગન્દલાદીનઞ્ચ સિનિદ્ધભોજનભુત્તાનઞ્ચ ઉત્તરપાનં ભત્તજીરણકભેસજ્જં તાદિસં નત્થિ. તં પનેતં ભિક્ખૂનં પચ્છાભત્તમ્પિ વટ્ટતિ, ગિલાનાનં પાકતિકમેવ. અગિલાનાનં પન ઉદકસમ્ભિન્નં પાનપરિભોગેના’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૯૨) –
વિભાવિતો ભેસજ્જવિસેસો. સુત્તં નામ અનેકેહિ ભેસજ્જેહિ અભિસઙ્ખતો અમજ્જભૂતો આસવવિસેસો.
૧૫૮૭. વાસગાહાપનત્થાયાતિ ઈસકન્તિ મજ્જવણ્ણગન્ધરસા યથા ન પઞ્ઞાયન્તિ, એવં અપ્પમત્તકં. યથાહ ‘‘અનતિક્ખિત્તમજ્જેયેવ અનાપત્તિ. યં પન અતિક્ખિત્તમજ્જં હોતિ, યત્થ મજ્જસ્સ વણ્ણગન્ધરસા પઞ્ઞાયન્તિ, તસ્મિં આપત્તિયેવા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૯). સૂપાદીનં તુ પાકેતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન મંસપાકાદયો સઙ્ગહિતા. યથાહ ‘‘સૂપસમ્પાકે મંસસમ્પાકે તેલસમ્પાકે’’તિ (પાચિ॰ ૩૨૮).
૧૫૮૮. વત્થુઅજાનના અચિત્તન્તિ સમ્બન્ધો. યથાહ ‘‘વત્થુઅજાનનતાય ચેત્થ અચિત્તકતા વેદિતબ્બા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૯). વત્થુઅજાનનતા ચ નામ ‘‘મજ્જ’’ન્તિ અજાનનભાવો. ઇદન્તિ ઇદં સિક્ખાપદં. ચ-સદ્દેન અઞ્ઞાનિ ચ ગિરગ્ગસમજ્જાદિસિક્ખાપદાનિ સમુચ્ચિનોતિ. અકુસલેનેવાતિ અકુસલચિત્તેનેવ. પાનતોતિ પાતબ્બતો. લોકવજ્જકન્તિ સાધુલોકેન વજ્જેતબ્બન્તિ અત્થો. લોકવજ્જમેવ લોકવજ્જકં.
નનુ નિળિનિજાતકે (જા॰ ૨.૧૮.૧ આદયો; જા॰ અટ્ઠ॰ ૫.૧૮.૧ આદયો) ભેસજ્જસઞ્ઞાય ઇત્થિયા મગ્ગે અઙ્ગજાતં પવેસેન્તસ્સ કુમારસ્સ ‘‘ઇત્થી’’તિ વા ‘‘તસ્સા મગ્ગે મેથુનં પટિસેવામી’’તિ વા સઞ્ઞાય
કેચિ પન ‘‘અકુસલેનેવ પાનતો’’તિ ઇદં ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ સચિત્તકપક્ખં સન્ધાય વુત્તં, અઞ્ઞથા પાણાતિપાતાદીસુપિ અતિપ્પસઙ્ગોતિ મઞ્ઞમાના બહુકારણં, નિયમનઞ્ચ દસ્સેસું. વિનયટ્ઠકથાયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૯), પન ખુદ્દકપાઠટ્ઠકથાયં (ખુ॰ પા॰ અટ્ઠ॰ સિક્ખાપદવણ્ણના), વિભઙ્ગટ્ઠકથાદીસુ ચ ‘‘તિચિત્ત’’ન્તિ અવત્વા ‘‘અકુસલચિત્ત’’મિચ્ચેવ વુત્તત્તા, સિક્ખાપદસ્સ સામઞ્ઞલક્ખણં દસ્સેન્તેન પક્ખન્તરલક્ખણદસ્સનસ્સ અયુત્તત્તા ચ અટ્ઠકથાસુ યથારુતવસેનેવ અત્થગ્ગહણે ચ કસ્સચિ વિરોધસ્સ અસમ્ભવતો સચિત્તકપક્ખમેવ સન્ધાય અકુસલચિત્તતા, લોકવજ્જતા ચેત્થ ન વત્તબ્બા. ‘‘વત્થું જાનિત્વાપિ અજાનિત્વાપિ મજ્જં પિવતો ભિક્ખુસ્સ પાચિત્તિયં. સામણેરસ્સ પન જાનિત્વાવ પિવતો સીલભેદો, ન અજાનિત્વા’’તિ (માહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૮ અત્થતો સમાનં) યં વુત્તં, તત્થ કારણં મગ્ગિતબ્બં. સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા બુદ્ધાનમેવ વિસયત્તા ન તં મગ્ગિતબ્બં, યથાપઞ્ઞત્તેયેવ વત્તિતબ્બં. ઇદં પન સિક્ખાપદં અકુસલચિત્તં, સુખોપેક્ખાવેદનાનં વસેન દુવેદનઞ્ચ હોતિ. વિનયટ્ઠકથાયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૯), પન માતિકટ્ઠકથાયઞ્ચ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ સુરાપાનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘તિવેદન’’ન્તિ પાઠો દિસ્સતિ, ખુદ્દકપાઠવણ્ણનાય (ખુ॰ પા॰ અટ્ઠ॰ સિક્ખાપદવણ્ણના), વિભઙ્ગટ્ઠકથાદીસુ (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૭૦૩ આદયો) ચ ‘‘સુખમજ્ઝત્તવેદનાવસેન દુવેદન’’ન્તિ ચ ‘‘લોભમોહમૂલવસેન દ્વિમૂલક’’ન્તિ ચ વુત્તત્તા સો ‘‘પમાદપાઠો’’તિ ગહેતબ્બો.
સુરાપાનકથાવણ્ણના.
૧૫૮૯. યેન કેનચિ અઙ્ગેનાતિ અઙ્ગુલિઆદિના યેન કેનચિ સરીરાવયવેન. હસાધિપ્પાયિનોતિ હસે અધિપ્પાયો હસાધિપ્પાયો, સો એતસ્સ અત્થીતિ વિગ્ગહો, તસ્સ, ઇમિના કીળાધિપ્પાયરહિતસ્સ અનાપત્તિં બ્યતિરેકતો દીપેતિ. વક્ખતિ ચ ‘‘અનાપત્તિ નહસાધિપ્પાયસ્સા’’તિ. ફુસતો ફુસન્તસ્સ.
૧૫૯૦. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ ઉપસમ્પન્નાનુપસમ્પન્નેસુ. કાયપટિબદ્ધાદિકે નયેતિ ‘‘કાયેન કાયપટિબદ્ધં આમસતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિએવમાદિના (પાચિ॰ ૩૩૨) દસ્સિતે નયે. અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન તીણિ દુક્કટાનિ વુત્તાનીતિ આહ ‘‘તથેવાનુપસમ્પન્ને, દીપિતં તિકદુક્કટ’’ન્તિ. એત્થ ચ ‘‘તથેવા’’તિ ઇમિના ઉપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન તિકપાચિત્તિયસ્સ વુત્તભાવો દીપિતો હોતિ. યથા ઉપસમ્પન્ને તિકપાચિત્તિયં દીપિતં, તથેવ અનુપસમ્પન્ને તિકદુક્કટં દીપિતન્તિ યોજના.
૧૫૯૧. એત્થ…પે॰… ભિક્ખુનીતિ એત્થ ભિક્ખુપિ ભિક્ખુનિયા અનુપસમ્પન્નટ્ઠાને ઠિતોતિ વેદિતબ્બો.
૧૫૯૨. નહસાધિપ્પાયસ્સ ફુસતોતિ હસાધિપ્પાયં વિના વન્દનાદીસુ પાદાદિસરીરાવયવેન પરં ફુસન્તસ્સ. કિચ્ચે સતીતિ પિટ્ઠિપરિકમ્માદિકિચ્ચે સતિ.
અઙ્ગુલિપતોદકકથાવણ્ણના.
૧૫૯૩. જલેતિ એત્થ ‘‘ઉપરિગોપ્ફકે’’તિ સેસો. યથાહ ‘‘ઉપરિગોપ્ફકે ઉદકે’’તિ (પાચિ॰ ૩૩૭). નિમુજ્જનાદીનન્તિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ઉમ્મુજ્જનપ્લવનાનિ ગહિતાનિ. યથાહ ‘‘ઉપરિગોપ્ફકે ઉદકે હસાધિપ્પાયો નિમુજ્જતિ વા ઉમ્મુજ્જતિ વા પલવતિ ‘‘કેવલ’’ન્તિ ઇમિના નહાનાદિકિચ્ચેન ઓતરન્તસ્સ અનાપત્તીતિ દીપેતિ.
૧૫૯૪. ઉપરિગોપ્ફકે જલેતિ ગોપ્ફકાનં ઉપરિભાગપ્પમાણે જલે. નિમુજ્જેય્યપિ વાતિ અન્તોજલં પવિસન્તો નિમુજ્જેય્ય વા. તરેય્ય વાતિ પ્લવેય્ય વા.
૧૫૯૫-૬. અન્તોયેવોદકે
૧૫૯૭. હત્થાદિસકલસરીરાવયવં સઙ્ગણ્હિતું ‘‘યેન યેના’’તિ અનિયમામેડિતમાહ. જલં તરતો ભિક્ખુનો યેન યેન પન અઙ્ગેન તરણં હોતીતિ યોજના.
૧૫૯૮. તરુતો વાપીતિ રુક્ખતોપિ વા. તિકપાચિત્તિયન્તિ ઉદકે હસધમ્મે હસધમ્મસઞ્ઞિવેમતિકઅહસધમ્મસઞ્ઞીનં વસેન તિકપાચિત્તિયં. ‘‘તિકદુક્કટ’’ન્તિ પાઠો દિસ્સતિ, ‘‘ઉદકે અહસધમ્મે હસધમ્મસઞ્ઞી, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ઉદકે અહસધમ્મે વેમતિકો, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૩૩૮) વત્વા ‘‘ઉદકે અહસધમ્મે અહસધમ્મસઞ્ઞી, અનાપત્તી’’તિ (પાચિ॰ ૩૩૮) તતિયવિકપ્પે પાળિયં અનાપત્તિ વુત્તાતિ સો પમાદપાઠો, ‘‘દ્વિકદુક્કટ’’ન્તિ પાઠોયેવ ગહેતબ્બો.
૧૫૯૯. નાવં તીરે ઉસ્સારેન્તોપિ વાતિ સમ્બન્ધો. ઉસ્સારેન્તોતિ તીરમારોપેન્તો. ‘‘કીળતી’’તિ ઇદં ‘‘પાજેન્તો’’તિ ઇમિનાપિ યોજેતબ્બં.
૧૬૦૦. કથલાય વાતિ ખુદ્દકકપાલિકાય વા. ઉદકન્તિ એત્થ ‘‘ભાજનગતં વા’’તિ સેસો. ‘‘ભાજનગતં ઉદકં વા’’તિ (પાચિ॰ ૩૩૮) હિ પદભાજને વુત્તં.
૧૬૦૧. કઞ્ચિકં વાતિ ધઞ્ઞરસં વા. અપિ-સદ્દો ‘‘ખીરં વા તક્કં વા રજનં વા પસ્સાવં વા’’તિ (પાચિ॰ ૩૩૮) પાળિયં આગતે સમ્પિણ્ડેતિ. ચિક્ખલ્લં વાપીતિ ઉદકકદ્દમં વા. એત્થ વિસેસજોતકેન અપિ-સદ્દેન ‘‘અપિચ ઉપરિગોપ્ફકે વુત્તાનિ ઉમ્મુજ્જનાદીનિ ઠપેત્વા અઞ્ઞેન યેન કેનચિ આકારેન ઉદકં ઓતરિત્વા વા અનોતરિત્વા વા યત્થ કત્થચિ ઠિતં ઉદકં અન્તમસો બિન્દું ગહેત્વા ખિપનકીળાયપિ કીળન્તસ્સ દુક્કટમેવા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૩૬) અટ્ઠકથાગતં વિનિચ્છયવિસેસં સમ્પિણ્ડેતિ. વિક્ખિપન્તિ વિક્ખિપિત્વા.
૧૬૦૨. સતિ કિચ્ચં નામ નહાનાદિકં.
૧૬૦૩. અનન્તરસ્સાતિ અઙ્ગુલિપતોદકસિક્ખાપદસ્સ. વિસેસોવ વિસેસતા, કોચિ વિસેસો નત્થીતિ અત્થો.
હસધમ્મકથાવણ્ણના.
૧૬૦૪-૫. યો ભિક્ખુ ભિક્ખુના પઞ્ઞત્તેન વુચ્ચમાનો અસ્સ વચનં અકત્તુકામતાય આદરં પન સચે ન કરોતિ, તસ્સ તસ્મિં અનાદરિયે પાચિત્તિયમુદીરયેતિ યોજના, ઇમિના વાક્યેન પુગ્ગલાનાદરમૂલકં પાચિત્તિયં વુત્તં. યથાહ ‘‘અનાદરિયં નામ દ્વે અનાદરિયાનિ પુગ્ગલાનાદરિયઞ્ચ ધમ્માનાદરિયઞ્ચા’’તિ (પાચિ॰ ૩૪૨), ‘‘પુગ્ગલાનાદરિયં નામ ઉપસમ્પન્નેન પઞ્ઞત્તેન વુચ્ચમાનો ‘અયં ઉક્ખિત્તકો વા વમ્ભિતો વા ગરહિતો વા ઇમસ્સ વચનં અકતં ભવિસ્સતી’તિ અનાદરિયં કરોતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૩૪૨) ચ.
ધમ્મમેવ વા અસિક્ખિતુકામો યો ભિક્ખુ ભિક્ખુના પઞ્ઞત્તેન વુચ્ચમાનો અસ્સ વચનં અકત્તુકામતાય આદરં અનાદરિયેતિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મં.
૧૬૦૬. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘ઉપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી, વેમતિકો, અનુપસમ્પન્નસઞ્ઞી અનાદરિયં કરોતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૩૪૩) તિકપાચિત્તિયં વુત્તં. તિકાતીતેનાતિ લોકત્તિકમતિક્કન્તેન. અનુપસમ્પન્નાનાદરે તિકદુક્કટન્તિ અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન તિકદુક્કટં.
૧૬૦૭. સુત્તેનેવાભિધમ્મેનાતિ એત્થ એવકારો ‘‘દુક્કટ’’ન્તિ ઇમિના યોજેતબ્બો. ‘‘સુત્તેન અભિધમ્મેના’’તિ પદદ્વયેન અભેદોપચારતો સુત્તાભિધમ્માગતો પરિયત્તિધમ્મો વુત્તો. અપઞ્ઞત્તેનાતિ પઞ્ઞત્તસઙ્ખાતવિનયતો અઞ્ઞત્તા અપઞ્ઞત્તેન. ‘‘અપઞ્ઞત્તેના’’તિ ઇદં ‘‘સુત્તેન અભિધમ્મેના’’તિ પદદ્વયવિસેસનં. ભિક્ખુના વુત્તસ્સ તસ્મિં ભિક્ખુમ્હિ વા ધમ્મે વા અનાદરં કરોતો દુક્કટમેવ. સામણેરેન ઉભયેનપિ પઞ્ઞત્તેન વા અપઞ્ઞત્તેન વા વુત્તસ્સ તસ્મિં સામણેરે વા પઞ્ઞત્તે વા અપઞ્ઞત્તે વા ધમ્મે અનાદરં કરોતો ભિક્ખુસ્સ દુક્કટમેવાતિ યોજના.
૧૬૦૮. દોસોતિ પાચિત્તિયદુક્કટસઙ્ખાતો કોચિ દોસો.
૧૬૦૯. એત્થાતિ ગારય્હો આચરિયુગ્ગહોતિ એત્થ ‘‘યસ્મા ઉચ્છુરસો સત્તાહકાલિકો, તસ્સ કસટો યાવજીવિકો, દ્વિન્નંયેવ સમવાયો ઉચ્છુયટ્ઠિ, તસ્મા વિકાલે ઉચ્છુયટ્ઠિં ખાદિતું વટ્ટતિ ગુળહરીતકે વિયા’’તિ એવમાદિકો સમ્પતિ નિબ્બત્તો ગારય્હાચરિયવાદો. કતરો પન ગહેતબ્બોતિ? પવેણિયા આગતો આચરિયુગ્ગહોવ ગહેતબ્બો.
કુરુન્દિયં પન ‘‘લોકવજ્જે આચરિયુગ્ગહો ન વટ્ટતિ, પણ્ણત્તિવજ્જે પન વટ્ટતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૪૪) વુત્તં. મહાપચ્ચરિયં ‘‘સુત્તં, સુત્તાનુલોમઞ્ચ ઉગ્ગહિતકાનંયેવ આચરિયાનં ઉગ્ગહો પમાણં, અજાનન્તાનં કથા અપ્પમાણ’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૪૪) વુત્તં. ‘‘તં સબ્બં પવેણિયા આગતે સમોધાનં ગચ્છતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૪૪) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. એત્થ લોકવજ્જે આચરિયુગ્ગહો ન વટ્ટતીતિ લોકવજ્જસિક્ખાપદે આપત્તિટ્ઠાને યો આચરિયવાદો, સો ન ગહેતબ્બો, લોકવજ્જમતિક્કમિત્વા ‘‘ઇદં અમ્હાકં આચરિયુગ્ગહો’’તિ વદન્તસ્સ ઉગ્ગહો ન વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો. સુત્તાનુલોમં નામ અટ્ઠકથા. પવેણિયા આગતે સમોધાનં ગચ્છતીતિ ‘‘પવેણિયા આગતો આચરિયુગ્ગહોવ ગહેતબ્બો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૪૪) એવં વુત્તે મહાઅટ્ઠકથાવાદેયેવ સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ અધિપ્પાયો.
અનાદરિયકથાવણ્ણના.
૧૬૧૦-૧. ‘‘યો પન ભિક્ખુ ભિક્ખું ભિંસાપેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૩૪૬) માતિકાવચનતો ભયસઞ્જનનત્થાયાતિ એત્થ ‘‘ભિક્ખુસ્સા’’તિ સેસો. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘ઇતરસ્સ તુ ભિક્ખુસ્સા’’તિ. રૂપાદિન્તિ રૂપસદ્દગન્ધાદિં. ઉપસંહરેતિ ઉપટ્ઠપેતિ ભયાનકં કથન્તિ ચોરકન્તારાદિકથં. યથાહ ‘‘ચોરકન્તારં વા વાળકન્તારં વા પિસાચકન્તારં વા આચિક્ખતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૪૮). પરસન્તિકેતિ એત્થ ‘‘પરો’’તિ વુત્તનયેન લબ્ભમાનો ઉપસમ્પન્નો ગહેતબ્બો.
દિસ્વા વાતિ ઉપટ્ઠાપિતં તં રૂપાદિં દિસ્વા વા. સુત્વા વાતિ તં ભયાનકં કથં સુત્વા વા. યસ્સ ભયદસ્સનત્થાય તં ઉપટ્ઠાપેસિ, સો ભાયતુ વા મા વા ભાયતુ. ઇતરસ્સાતિ તદુપટ્ઠાપકસ્સ ભિક્ખુસ્સ. તઙ્ખણેતિ ઉપટ્ઠાપિતક્ખણે.
૧૬૧૨. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘ઉપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી, વેમતિકો, અનુપસમ્પન્નસઞ્ઞી ભિંસાપેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૩૪૮) તિકપાચિત્તિયં વુત્તં. તિકદુક્કટન્તિ અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન તિકદુક્કટં. ‘‘અનુપસમ્પન્નં ભિંસાપેતુકામો’’તિઆદિકે દુક્કટવારે અનુપસમ્પન્નગ્ગહણેન ગિહિનોપિ સઙ્ગય્હમાનત્તા ‘‘સામણેરં ગહટ્ઠં વા’’તિ આહ. સામણેરં…પે॰… ભિક્ખુનો તથેવ ભિંસાપેન્તસ્સ તિકદુક્કટં વુત્તન્તિ યોજના.
ભિંસાપનકથાવણ્ણના.
૧૬૧૪. જોતિન્તિ અગ્ગિં. તપ્પેતુકામોતિ વિસિબ્બેતુકામો. ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ પદીપેપિ જોતિકેપિ જન્તાઘરેપિ કુક્કુચ્ચાયન્તી’’તિ (પાચિ॰ ૩૫૨) ઉપ્પન્નવત્થુમ્હિ ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે તથારૂપપચ્ચયા જોતિં સમાદહિતું સમાદહાપેતુ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૩૫૨) વુત્તત્તા એત્થ ‘‘તથારૂપં પચ્ચય’’ન્તિ ઇમિના જોતિકેપીતિ પત્તપચનસેદનકમ્માદીસુ જોતિકરણેતિ અત્થો.
૧૬૧૫. સયંસમાદહન્તસ્સાતિ અત્તના જાલેન્તસ્સ.
૧૬૧૬. જાલાપેન્તસ્સ …પે॰… દુક્કટન્તિ આણત્તિયા આપજ્જિતબ્બં દુક્કટં સન્ધાયાહ. આણત્તિયા જલિતે આપજ્જિતબ્બાપત્તિ ‘‘જાલુટ્ઠાને પનાપત્તિ, પાચિત્તિ પરિકિત્તિતા’’તિ અનુવત્તમાનત્તા સિદ્ધાતિ વિસું ન વુત્તા.
૧૬૧૭. ગિલાનસ્સાતિ ‘‘ગિલાનો નામ યસ્સ વિના અગ્ગિના ન ફાસુ હોતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૫૪) વુત્તસ્સ ગિલાનસ્સ. અવિજ્ઝાતં અલાતં ઉક્ખિપન્તસ્સાતિ ગહણેન ભટ્ઠં અનિબ્બુતાલાતં અગ્ગિનો સમીપં કરોન્તસ્સ, યથાઠાને ઠપેન્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ.
૧૬૧૮-૯. વિજ્ઝાતં અલાતન્તિ નિબ્બુતાલાતં. યથાવત્થુકં પાચિત્તિયન્તિ વુત્તં હોતિ. અઞ્ઞેન વા કતં વિસિબ્બેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ યોજના. વિસિબ્બેન્તસ્સાતિ તપ્પેન્તસ્સ. અઙ્ગારન્તિ વીતચ્ચિકં અઙ્ગારં. પદીપુજ્જલનાદિકેતિ આદિ-સદ્દેન ‘‘જોતિકે જન્તાઘરે તથારૂપપચ્ચયા’’તિ (પાચિ॰ ૩૫૨) આગતં સઙ્ગણ્હાતિ. એત્થ ચ તથારૂપપચ્ચયાતિ ઠપેત્વા પદીપાદીનિ અઞ્ઞેનપિ તથારૂપેન પચ્ચયેન.
જોતિસમાદહનકથાવણ્ણના.
૧૬૨૦-૧. મજ્ઝિમે દેસેતિ જમ્બુદીપે યત્થ બોધિમણ્ડલં હોતિ, તસ્મિં નવયોજનસતાવટ્ટે મજ્ઝિમમણ્ડલે, ઇમિના ઇદં અનાપત્તિવારે ‘‘પચ્ચન્તિમેપિ વા દેસે’’તિ. ચુણ્ણન્તિ સિરીસચુણ્ણાદિકં ચુણ્ણં. અભિસઙ્ખરતોતિ પટિયાદેન્તસ્સ.
૧૬૨૨-૩. ‘‘માસે ઊનસઞ્ઞિનો’’તિ પદચ્છેદો. અતિરેકદ્ધમાસે ઊનસઞ્ઞિનો વા અતિરેકદ્ધમાસે વિમતિસ્સ વા દુક્કટન્તિ યોજના. અતિરેકદ્ધમાસે ન્હાયન્તસ્સ અનાપત્તીતિ યોજના. સમયેસુ ચ ન્હાયન્તસ્સ અનાપત્તીતિ એત્થ ‘‘ઉણ્હસમયો પરિળાહસમયો ગિલાનસમયો કમ્મસમયો અદ્ધાનગમનસમયો વાતવુટ્ઠિસમયો’’તિ (પાચિ॰ ૩૬૩) દસ્સિતેસુ છસુ સમયેસુ અઞ્ઞતરે સમ્પત્તે સમયે સતિં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા ઊનમાસેપિ નહાયન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અત્થો.
તત્થ ઉણ્હસમયો નામ. યથાહ ‘‘ઉણ્હસમયો નામ દિયડ્ઢો માસો સેસો ગિમ્હાન’’ન્તિ (પાચિ॰ ૩૬૪), વસ્સાનસ્સ પઠમો માસો પરિળાહસમયો નામ. યથાહ ‘‘પરિળાહસમયો નામ વસ્સાનસ્સ પઠમો માસો’’તિ (પાચિ॰ ૩૬૪). ‘‘યસ્સ વિના નહાના ન ફાસુ હોતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૬૪) વુત્તો સમયો ગિલાનસમયો નામ. ‘‘અન્તમસો પરિવેણમ્પિ સમ્મટ્ઠં હોતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૬૪) વુત્તો કમ્મસમયો નામ. ‘‘અદ્ધયોજનં ગચ્છિસ્સામી’તિ નહાયિતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૩૬૪) વુત્તો અદ્ધાનગમનસમયો નામ. ‘‘ભિક્ખૂ સરજેન વાતેન ઓકિણ્ણા હોન્તિ, દ્વે વા તીણિ વા ઉદકફુસિતાનિ કાયે પતિતાનિ હોન્તી’’તિ (પાચિ॰ ૩૬૪) વુત્તો વાતવુટ્ઠિસમયો નામ.
નદીપારં ગચ્છતોપિ ઊનકદ્ધમાસે ન્હાયન્તસ્સ અનાપત્તીતિ યોજના. વાલિકં ઉક્કિરિત્વાનાતિ એત્થ સુક્ખાય નદિયા ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘ન્હાયન્તસ્સ અનાપત્તી’’તિ ઇદં પચ્ચામસતિ.
૧૬૨૪. પચ્ચન્તિમેપિ વા દેસેતિ જમ્બુદીપે યથાવુત્તમજ્ઝિમદેસતો બહિ પચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ, ખુદ્દકેસુ ચ દીપેસુ. સબ્બેસન્તિ લદ્ધસમયાનં, અલદ્ધસમયાનઞ્ચ સબ્બેસં ભિક્ખૂનં. આપદાસૂતિ ભમરઅનુબન્ધાદિઆપદાસુ. યથાહ ‘‘ભમરાદીહિ અનુબદ્ધસ્સ ઉદકે નિમુજ્જિતું વટ્ટતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૬). કાયચિત્તસમુટ્ઠાનં એળકલોમસમુટ્ઠાનં નામ.
ન્હાનકથાવણ્ણના.
૧૬૨૫-૭. ‘‘નવં નામ અકતકપ્પં વુચ્ચતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૬૯) પાળિવચનતો ચ ‘‘પટિલદ્ધનવચીવરેનાતિ અત્થો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૮) અટ્ઠકથાવચનતો ચ ચીવરન્તિ એત્થ ‘‘નવ’’ન્તિ સેસો. કપ્પિયં બિન્દું અદત્વા નવં ચીવરં ભિક્ખુ પરિભુઞ્જતિ, તસ્સેવં પરિભુઞ્જતો પાચિત્તીતિ સમ્બન્ધો. છન્નન્તિ ખોમાદીનં, નિદ્ધારણે સામિવચનં. અઞ્ઞતરં નવં ચીવરન્તિ નિદ્ધારેતબ્બં. યત્થ કત્થચીતિ ‘‘ચતૂસુ વા કોણેસુ તીસુ વા દ્વીસુ વા એકસ્મિં વા કોણે’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૮) અટ્ઠકથાવચનતો ચીવરકોણેસુ યત્થ કત્થચિ.
કંસનીલેનાતિ ચમ્મકારનીલં નામ પકતિનીલં. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘ચમ્મકારા ઉદકે તિફલં, અયોગૂથઞ્ચ પક્ખિપિત્વા ચમ્મં કાળં કરોન્તિ, તં ચમ્મકારનીલ’’ન્તિ વુત્તં. મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘અયોમલં લોહમલં, એતં કંસનીલં નામા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૮) વુત્તં. પત્તનીલેન વાતિ ‘‘યો કોચિ નીલવણ્ણો પણ્ણરસો’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૮) અટ્ઠકથાય વુત્તેન નીલપણ્ણરસેન. યેન કેનચિ કાળેનાતિ અઙ્ગારજલ્લિકાદીસુ અઞ્ઞતરેન યેન કેનચિ કાળવણ્ણેન. ‘‘કદ્દમો નામ કદ્દમેનાતિ ઉદકાનુકદ્દમસુક્ખકદ્દમાદિં સઙ્ગણ્હાતિ.
‘‘મઙ્ગુલસ્સ પિટ્ઠિપ્પમાણકં મયૂરસ્સ અક્ખિપ્પમાણક’’ન્તિ યથાક્કમેન યોજના.
૧૬૨૮. ‘‘પાળિકપ્પો કણ્ણિકાકપ્પો’’તિ યોજના, મુત્તાવલિ વિય પાળિં કત્વા અપ્પિતકપ્પો ચ કણ્ણિકાકારેન અપ્પિતકપ્પો ચાતિ અત્થો. કત્થચીતિ એત્થ ‘‘યથાવુત્તપ્પદેસે’’તિ સેસો. ‘‘ચતૂસુ વા કોણેસુ તીસુ વા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૮) વુત્તત્તા ‘‘અનેકં વા’’તિ આહ. વટ્ટમેવ વટ્ટકં, ઇમિના અઞ્ઞં વિકારં ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. યથાહ ‘‘ઠપેત્વા એકં વટ્ટબિન્દું અઞ્ઞેન કેનચિપિ વિકારેન કપ્પો ન કાતબ્બો’’તિ (પાચિ॰ ૩૬૮).
૧૬૨૯. ‘‘અનાપત્તિ પકાસિતા’’તિ ઇદં ‘‘વિમતિસ્સચા’’તિ એત્થ ચ-સદ્દેન સમુચ્ચિતં ‘‘આદિન્ને આદિન્નસઞ્ઞિનો’’તિ તતિયવિકપ્પં સન્ધાય વુત્તં. યથાહ ‘‘આદિન્ને આદિન્નસઞ્ઞી, અનાપત્તી’’તિ.
૧૬૩૦. ‘‘કપ્પે નટ્ઠેપિ વા’’તિઆદીહિ ચ યોજેતબ્બં. પિ-સદ્દેન ‘‘કપ્પકતોકાસે જિણ્ણે’’તિ ઇદં સમ્પિણ્ડેતિ. યથાહ ‘‘કપ્પકતોકાસો જિણ્ણો હોતી’’તિ. તેન કપ્પકતેનાતિ સહત્થે કરણવચનં. સંસિબ્બિતેસૂતિ એત્થ ‘‘અકપ્પકતેસૂ’’તિ સેસો. યથાહ ‘‘કપ્પકતેન અકપ્પકતં સંસિબ્બિતં હોતી’’તિ. નિવાસનપારુપનં ક્રિયં. કપ્પબિન્દુઅનાદાનં અક્રિયં.
દુબ્બણ્ણકરણકથાવણ્ણના.
૧૬૩૧-૪. ‘‘વિકપ્પના ‘‘વિકપ્પના દુવે’’તિઆદિમાહ. ઇતીતિ નિદસ્સને, એવન્તિ અત્થો. કથં સમ્મુખાવિકપ્પના હોતીતિ આહ ‘‘સમ્મુખાય…પે॰… નિદ્દિસે’’તિ. એકસ્સાતિ એત્થ ‘‘બ્યત્તસ્સા’’તિ સેસો. ઇધ બ્યત્તો નામ વિકપ્પનપચ્ચુદ્ધારણવિધિં જાનન્તો.
યથાવચનયોગતોતિ ‘‘ઇમં ચીવર’ન્તિ વા, ‘ઇમાનિ ચીવરાની’તિ વા, ‘એતં ચીવર’ન્તિ વા, ‘એતાનિ ચીવરાની’તિ વા’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૬૯) અટ્ઠકથાય વુત્તં અનતિક્કમ્મ, વચનસમ્બન્ધક્કમેનાતિ અત્થો. તદેકદેસસરૂપં દસ્સેતિ ‘‘ઇમં ચીવર’’ન્તિ.
‘‘અપચ્ચુદ્ધટતો’’તિ ઇમિના ‘‘ન કપ્પતી’’તિ એતસ્સ હેતું દસ્સેતિ.
૧૬૩૫. ‘‘સન્તક’’મિચ્ચાદિ પચ્ચુદ્ધરણપ્પકારો. યથાપચ્ચયં કરોહીતિ તુય્હં રુચ્ચનકં કરોહીતિ અત્થો.
૧૬૩૬. સમ્મુખાવિકપ્પન્તરં દસ્સેતુમાહ ‘‘અપરા સમ્મુખા વુત્તા’’તિઆદિ. અત્તના અભિરુચિતસ્સ યસ્સ કસ્સચિ નામં ગહેત્વાતિ યોજના. સહધમ્મિનન્તિ એત્થ ‘‘પઞ્ચન્ન’’ન્તિ સેસો, નિદ્ધારણે સામિવચનં.
૧૬૩૯. એવન્તિ વક્ખમાનાપેક્ખં. અપિ-સદ્દો પન સદ્દસ્સત્થે.
૧૬૪૦. મિત્તોતિ દળ્હમિત્તો, ‘‘તેન વત્તબ્બં ‘કો તે મિત્તો વા સન્દિટ્ઠો વા’’તિ (પાચિ॰ ૩૭૪) વચનતો ઇદં ઉપલક્ખણં. પુન તેનપિ ભિક્ખુના વત્તબ્બન્તિ યોજના.
૧૬૪૧-૨. ‘‘અહં ‘‘ઇદ’’મિચ્ચાદિપાઠો યોજેતબ્બો.
૧૬૪૩. દ્વીસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં, એત્થ ‘‘વિકપ્પનાસૂ’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ.
૧૬૪૪-૫. ઇધ પન ઇમસ્મિં સાસને યેન પન ભિક્ખુના સહ ચીવરસામિકેન તં વિનયકમ્મં કતં, તસ્સ અવિસ્સાસેન વિસ્સાસભાવં વિના સો વિનયકમ્મકતો ભિક્ખુ તં ચીવરં પરિભુઞ્જેય્ય, તસ્સ ભિક્ખુનો પાચિત્તીતિ યોજના. છન્દાનુરક્ખનત્થં ‘‘વિનયંકમ્મ’’ન્તિ અનુસ્સારાગમો વેદિતબ્બો, વિનયકમ્મન્તિ અત્થો. તં ચીવરં અધિટ્ઠહન્તસ્સ વા વિસ્સજ્જન્તસ્સ વા દુક્કટન્તિ યોજના.
૧૬૪૬. પચ્ચુદ્ધારકવત્થેસૂતિ પચ્ચુદ્ધટવત્થેસુ. અપચ્ચુદ્ધારસઞ્ઞિનોતિ અપચ્ચુદ્ધટસઞ્ઞિનો. તત્થાતિ અપચ્ચુદ્ધટવત્થેસુ. વેમતિકસ્સાતિ ‘‘પચ્ચુદ્ધટાનિ નુ ખો મયા, અપચ્ચુદ્ધટાની’’તિ સંસયાપન્નસ્સ.
૧૬૪૭. પચ્ચુદ્ધારણસઞ્ઞિસ્સાતિ પચ્ચુદ્ધટમિદન્તિ સઞ્ઞિસ્સ. વિસ્સાસાતિ યસ્સ વા ચીવરં વિકપ્પેસિ, તેન અપચ્ચુદ્ધટમ્પિ તસ્સ વિસ્સાસા પરિભુઞ્જતો ચ. યથાહ ‘‘તસ્સ વા વિસ્સસન્તો પરિભુઞ્જતી’’તિ (પાચિ॰ ૩૭૬).
વિકપ્પનકથાવણ્ણના.
૧૬૪૮-૯. ‘‘પત્તો નામ દ્વે પત્તા અયોપત્તો મત્તિકાપત્તો’’તિ (પાચિ॰ ૩૭૯) જાતિયા કપ્પિયપત્તાનં વુત્તત્તા આહ ‘‘અધિટ્ઠાનુપગં પત્ત’’ન્તિ. તાદિસન્તિ અધિટ્ઠાનુપગં. સૂચિઘરં નામ સસૂચિકં વા અસૂચિકં વા. કાયબન્ધનં નામ પટ્ટિકા વા સૂકરન્તકં વા. નિસીદનં નામ સદસં વુચ્ચતિ.
‘‘પત્તં વા’’તિઆદીહિ ઉપયોગન્તપદેહિ ‘‘અપનેત્વા નિધેન્તસ્સા’’તિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. નિધેન્તસ્સાતિ એતસ્સ ‘‘હસાપેક્ખસ્સા’’તિ વિસેસનં. યથાહ ‘‘હસાપેક્ખોપીતિ કીળાધિપ્પાયો’’તિ (પાચિ॰ ૩૭૯). ‘‘કેવલ’’ન્તિ ઇમિના દુન્નિક્ખિત્તસ્સ પટિસામનાધિપ્પાયાદિઅઞ્ઞાધિપ્પાયાભાવં દીપેતિ. વક્ખતિ ચ ‘‘દુન્નિક્ખિત્તમનાપત્તિ, પટિસામયતો પના’’તિ.
૧૬૫૦. તેનાપીતિ આણત્તેન. તસ્સાતિ આણાપકસ્સ. તિકદુક્કટં વુત્તન્તિ અનુપસમ્પન્ને
૧૬૫૧. અઞ્ઞન્તિ પાળિયં અનાગતં પત્તત્થવિકાદિપરિક્ખારં.
૧૬૫૨. સબ્બેસૂતિ પાળિયં આગતેસુ ચ અનાગતેસુ ચ સબ્બેસુ પરિક્ખારેસુ.
૧૬૫૩. ધમ્મકથં કત્વાતિ ‘‘સમણેન નામ અનિહિતપરિક્ખારેન ભવિતું ન વટ્ટતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૭૭) અટ્ઠકથાગતનયેન ધમ્મકથં કત્વા. અનિહિતપરિક્ખારેનાતિ અપ્પટિસામિતપરિક્ખારેન. નિધેતિ ચે, તથા અનાપત્તીતિ યોજના. અવિહેસેતુકામસ્સાતિ વિહેસાધિપ્પાયરહિતસ્સ. અકીળસ્સાતિ કીળાધિપ્પાયરહિતસ્સ કેવલં વત્તસીસેન ‘‘પટિસામેત્વા દસ્સામી’’તિ અપનિધેન્તસ્સ.
૧૬૫૪. અદિન્નાદાનસમુટ્ઠાનાપત્તીનં ‘‘ઇદં અકુસલેનેવ સચિત્ત’’ન્તિ.
ચીવરાપનિધાનકથાવણ્ણના.
સુરાપાનવગ્ગો છટ્ઠો.
૧૬૫૫. ‘‘તિરચ્છાનગતં પાણ’’ન્તિ ઇમિના ‘‘યો પન ભિક્ખુ સઞ્ચિચ્ચ પાણં જીવિતા વોરોપેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૩૮૩) ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે અધિપ્પેતં પાણં દસ્સેતિ. આપત્તિનાનત્તાભાવા આહ ‘‘મહન્તં ખુદ્દકમ્પિ વા’’તિ. યથાહ ‘‘ઇમસ્મિઞ્ચ સિક્ખાપદે તિરચ્છાનગતોયેવ ‘પાણો’તિ વેદિતબ્બો, તં ખુદ્દકમ્પિ મહન્તમ્પિ મારેન્તસ્સ આપત્તિનાનાકરણં નત્થિ, મહન્તે પન ઉપક્કમમહન્તત્તા અકુસલં મહન્તં હોતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૮૨). ‘‘મારેન્તસ્સ અસ્સા’’તિ પદચ્છેદો. ‘‘ખુદ્દકમ્પિ વા મારેન્તસ્સા’’તિ ઇમિના અટ્ઠકથાયં ‘‘અન્તમસો મઞ્ચપીઠં સોધેન્તો મઙ્ગુલબીજકેપિ પાણસઞ્ઞી નિક્કારુણિકતાય તં ભિન્દન્તો અપનેતિ, પાચિત્તિયં. તસ્મા એવરૂપેસુ ઠાનેસુ કારુઞ્ઞં ઉપટ્ઠપેત્વા અપ્પમત્તેન વત્તં કાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તવિનિચ્છયોપિ સઙ્ગહિતો.
૧૬૫૬. ઉભયત્થ ચાતિ પાણે વા અપાણે વાતિ ઉભયત્થાપિ. અવસેસવિનિચ્છયો પનેત્થ મનુસ્સવિગ્ગહે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.
સઞ્ચિચ્ચપાણકથાવણ્ણના.
૧૬૫૮. સપ્પાણકન્તિ સહ પાણકેહીતિ સપ્પાણકં. યે પરિભોગેન મરન્તિ, એવરૂપા ઇધ ‘‘પાણકા’’તિ અધિપ્પેતા. અસ્સાતિ ભિક્ખુનો.
૧૬૫૯. ‘‘અવિચ્છિજ્જા’’તિ પત્તપૂરમ્પીતિ એત્થ પિ-સદ્દો બ્યતિરેકે.
૧૬૬૦-૧. અસ્સ પાચિત્તિ પરિદીપિતાતિ સમ્બન્ધો. તાદિસેનાતિ સપ્પાણકેન. આવિઞ્છિત્વાનાતિ પરિબ્ભમિત્વા. યાગુયોતિ એત્થ ‘‘ઉણ્હા’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. ઇદઞ્ચ પાણીનં મારણત્થં યં કિઞ્ચિ ઉણ્હવત્થું સપ્પાણકેન ઉદકેન અનિબ્બાપેતું ઉપલક્ખણં. તં સપ્પાણકં ઉદકં. ન્હાયતોપિ વાતિ એત્થ પિ-સદ્દેન અટ્ઠકથાયં –
‘‘ઉદકસોણ્ડિં વા પોક્ખરણિં વા પવિસિત્વા બહિ નિક્ખમનત્થાય વીચિં ઉટ્ઠાપયતોપિ. સોણ્ડિં વા પોક્ખરણિં વા સોધેન્તેહિ તતો ગહિતઉદકં ઉદકેયેવ આસિઞ્ચિતબ્બં. સમીપમ્હિ ઉદકે અસતિ કપ્પિયઉદકસ્સ અટ્ઠ વા દસ વા ઘટે ઉદકસણ્ઠાનકપ્પદેસે આસિઞ્ચિત્વા તત્થ આસિઞ્ચિતબ્બં. ‘પવટ્ટિત્વા ઉદકે પતિસ્સતી’તિ ઉણ્હપાસાણે ઉદકં નાસિઞ્ચિતબ્બં. કપ્પિયઉદકેન પન પાસાણં નિબ્બાપેત્વા આસિઞ્ચિતું વટ્ટતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૮૭) –
વુત્તવિનિચ્છયં સમ્પિણ્ડેતિ.
૧૬૬૨. ઉભયત્થપીતિ સપ્પાણકેપિ અપ્પાણકેપીતિ ઉભયત્થેવ.
૧૬૬૪-૬. પાણપટિબદ્ધતાય કારણં દસ્સેતુમાહ ‘‘પતન’’ન્તિઆદિ. સલભાદીનન્તિ પટઙ્ગાદીનં ઞત્વાતિ એત્થ પિ-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો. એવમુપરિપિ. પદીપુજ્જલનન્તિ એત્થ ‘‘વિયા’’તિ સેસો. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. સપ્પાણભાવોવ સપ્પાણભાવતા, તં. ભુઞ્જતોતિ ભુઞ્જિતબ્બતો.
સલભાદીનં
એવં સન્તે સિઞ્ચનસપ્પાણકસિક્ખાપદાનં ઉભિન્નમ્પિ કો વિસેસોતિ આહ ‘‘સિઞ્ચને’’તિઆદિ. સિઞ્ચનં સિઞ્ચનસિક્ખાપદં સિઞ્ચને વુત્તં સિઞ્ચનવિસયે પઞ્ઞત્તં, ઇદં પન સપ્પાણકસિક્ખાપદં પરિભોગે વુત્તં અજ્ઝોહારવિસયે પઞ્ઞત્તન્તિ અયમેવ તસ્સ ચેવ અસ્સ ચ વિસેસોતિ યોજના.
સપ્પાણકકથાવણ્ણના.
૧૬૬૭. યથાધમ્મન્તિ યો યસ્સ અધિકરણસ્સ વૂપસમનાય ધમ્મો વુત્તો, તેનેવ ધમ્મેનાતિ અત્થો. ‘‘કિચ્ચાધિકરણ’’ન્તિ ઇમિના ઇતરાનિ અધિકરણાનિ ઉપલક્ખિતાનિ. યથાહ ‘‘અધિકરણં નામ ચત્તારિ અધિકરણાનિ વિવાદાધિકરણં અનુવાદાધિકરણં આપત્તાધિકરણં કિચ્ચાધિકરણ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૩૯૪). અપલોકનકમ્માદીનિ ચત્તારિ સઙ્ઘકિચ્ચં નામ, તદેવ સમથેહિ અધિકરણીયત્તા વૂપસમેતબ્બત્તા અધિકરણન્તિ કિચ્ચાધિકરણં. પુન નીહાતબ્બન્તિ પુન નીહરિતબ્બં, વૂપસમેતબ્બન્તિ અત્થો. ઇમિના ‘‘અકતં કમ્મ’’ન્તિઆદિના પાળિયં દસ્સિતા દ્વાદસ ઉક્કોટા ઉપલક્ખિતાતિ દટ્ઠબ્બા. ઉક્કોટેન્તસ્સાતિ તસ્સ તસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અકતં કમ્મ’’ન્તિઆદીનિ વત્વા ઉચ્ચાલેન્તસ્સ યથાપતિટ્ઠિતભાવેન પતિટ્ઠાતું ન દેન્તસ્સ. એત્થ ચ પતિટ્ઠાતું ન દેન્તસ્સાતિ તસ્સ પવત્તિઆકારદસ્સનત્થં વુત્તં. યં પન ધમ્મેન અધિકરણં નિહટં, તં સુનિહટમેવ.
૧૬૬૮. ‘‘અકતં કમ્મં, દુક્કટં કમ્મં, પુન કાતબ્બં કમ્મ’’ન્તિ વદતા વદન્તેન ભિક્ખુના તં કમ્મં ઉચ્ચાલેતું ન વટ્ટતીતિ યોજના.
૧૬૬૯. વિપ્પકતેતિ તન્તિ પટિક્કોસન્તં. સઞ્ઞાપેત્વાતિ કતકમ્મસ્સ અનવજ્જભાવં ઞાપેત્વા. ન પનઞ્ઞથાતિ તથા અસઞ્ઞાપેત્વા.
૧૬૭૦. અધમ્મે પન કમ્મસ્મિન્તિ યથાપાળિઆગતે કમ્મસ્મિં. ઉભયત્થાપીતિ ધમ્મકમ્મે, અધમ્મકમ્મે વાતિ ઉભયત્થ.
૧૬૭૧. ન ચ કમ્મારહસ્સ વાતિ એત્થ ચ-સદ્દો ‘‘વગ્ગેન ચા’’તિ યોજેતબ્બો. ચ-સદ્દો વા-સદ્દત્થે દટ્ઠબ્બો. ‘‘અધમ્મેન, વગ્ગેન વા ન કમ્મારહસ્સ વા કત’’ન્તિ જાનતો ઉક્કોટને દોસો નત્થીતિ યોજના.
ઉક્કોટનકથાવણ્ણના.
૧૬૭૩. ‘‘દુટ્ઠુલ્લા નામ આપત્તિ ચત્તારિ ચ પારાજિકાનિ તેરસ ચ સઙ્ઘાદિસેસા’’તિ (પાચિ॰ ૩૯૯) વચનતો પારાજિકાનમ્પિ દુટ્ઠુલ્લત્તા, ઇધ ચ પારાજિકસ્સ અનધિપ્પેતત્તા ઇધાધિપ્પેતમેવ દસ્સેતું ‘‘સઙ્ઘાદિસેસ’’ન્તિ ઇમિના દુટ્ઠુલ્લ-પદં વિસેસિતં. યથાહ ‘‘એત્થ ચત્તારિ પારાજિકાનિ અત્થુદ્ધારવસેન દસ્સિતાનિ, સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિ પન અધિપ્પેતા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૯૯). ઞત્વાતિ સામં વા અઞ્ઞતો વા જાનિત્વા. છાદયતો તસ્સ પરિયાપુતાતિ ‘‘ઇમં જાનિત્વા ચોદેસ્સન્તિ, સારેસ્સન્તિ, નારોચેસ્સામી’’તિ પટિચ્છાદેન્તસ્સ તસ્સ પરિયાપુતા દેસિતા.
૧૬૭૪-૫. ધુરં નિક્ખિપિત્વાતિ ‘‘અઞ્ઞસ્સ ન આરોચેસ્સામી’’તિ ધુરનિક્ખેપં કત્વા. તસ્સાતિ દુટ્ઠુલ્લસ્સ. પટિચ્છાદનં હેતુ કારણં યસ્સ આરોચનસ્સાતિ વિગ્ગહો. પટિચ્છાદનહેતુકન્તિ આરોચનકિરિયાય વિસેસનં, ‘‘ઇત્થન્નામો ઇતીતિ વુત્તનિદસ્સને, હીતિ એવકારત્થે, એવમેવ વદતીતિ અત્થો.
યાવ કોટિ ન છિજ્જતિ, તાવ એવં ભિક્ખૂનં સતમ્પિ સહસ્સમ્પિ તં આપત્તિં આપજ્જતિ એવાતિ યોજના.
૧૬૭૬. મૂલેનાતિ આરોચિતસ્સ દુતિયસ્સાતિ સમાનાધિકરણં. મૂલેન ‘‘મમ આપત્તિં આપન્નભાવં અઞ્ઞસ્સ ન આરોચેહી’’તિ આરોચિતસ્સ દુતિયભિક્ખુસ્સ સન્તિકા સુણન્તેન તતિયેન નિવત્તિત્વા તસ્સેવ દુતિયસ્સ પકાસિતે આરોચનસ્સ કોટિ છિન્નાતિ વુચ્ચતીતિ યોજના. કોટીતિ આરોચનકિરિયાવસાનં વુચ્ચતિ.
૧૬૭૭. દુટ્ઠુલ્લાય ચ દુટ્ઠુલ્લસઞ્ઞીતિ એત્થ ‘‘આરોચેન્તો’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ. ઇતરેસુ પન દ્વીસૂતિ દુટ્ઠુલ્લાય વેમતિકો, અદુટ્ઠુલ્લસઞ્ઞીતિ દ્વીસુ.
૧૬૭૮. અદુટ્ઠુલ્લાયાતિ પઞ્ચવિધાય લહુકાપત્તિયા. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ વિકપ્પેસુ. તિકદુક્કટં નિદ્દિટ્ઠન્તિ અદુટ્ઠુલ્લાય દુટ્ઠુલ્લસઞ્ઞિવેમતિકઅદુટ્ઠુલ્લસઞ્ઞીનં વસેન દુક્કટત્તયં પાળિયં (પાચિ॰ ૪૦૦) દસ્સિતન્તિ અત્થો. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ. અનુપસમ્પન્નવારેસૂતિ તીસુ અનુપસમ્પન્નવિકપ્પેસુ. દુક્કટન્તિ અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન તિકદુક્કટન્તિ અત્થો.
૧૬૭૯-૮૦. ‘‘સઙ્ઘસ્સ ભેદનાદીનિ ભવિસ્સન્તી’’તિઆદીહિ સબ્બેહિ પદેહિ ‘‘ન આરોચેતિ ચે, દોસો નત્થી’’તિ ઇદં પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. સભાગં વા ન પસ્સતીતિ તથા
૧૬૮૧. અઞ્ઞસ્સ અનારોચનેન આપજ્જિતબ્બતો ‘‘અક્રિય’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘આરોચેતબ્બ’’ન્તિ અનુઞ્ઞાતસ્સ અનારોચનં અનાદરમન્તરેન ન હોતીતિ આહ ‘‘દુક્ખવેદન’’ન્તિ. એત્થ ચ માતિકટ્ઠકથાયં ‘‘સમનુભાસનસદિસાનેવા’’તિ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ દુટ્ઠલ્લસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તં, ઇધ ‘‘ધુરનિક્ખેપતુલ્યાવા’’તિ, ઉભયત્થ નામમત્તમેવ વિસેસો, એકમેવ સમુટ્ઠાનન્તિ વેદિતબ્બં.
દુટ્ઠુલ્લકથાવણ્ણના.
૧૬૮૨. ઊનવીસતિવસ્સન્તિ એત્થ ‘‘જાન’’ન્તિ સેસો, ‘‘ઊનવીસતિવસ્સો’’તિ જાનન્તોતિ અત્થો. ઊનવીસતિવસ્સો નામ પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય અપરિપુણ્ણવીસતિસંવચ્છરો. યોતિ કરેય્યાતિ કારાપેય્ય. ઉપસમ્પજ્જતીતિ ઉપસમ્પદો, તં. યો જાનં ઊનવીસતિવસ્સં પુગ્ગલં ઉપસમ્પદં ઉપસમ્પન્નં કરેય્ય, તસ્સ એવં ઉપસમ્પાદેન્તસ્સ ભિક્ખુનો પાચિત્તિયં હોતીતિ યોજના. સેસાનન્તિ ‘‘ગણસ્સ ચ આચરિયસ્સ ચ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૪૦૪) પાળિયં દસ્સિતાનં ગહણં.
૧૬૮૩. ઊનવીસતિવસ્સભાવં જાનતા વા અજાનતા વા ભિક્ખુના યો પુગ્ગલો ચે ઉપસમ્પાદિતો, સો અનુપસમ્પન્નોવ હોતિ, પુન સો પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સો સમાનો ઉપસમ્પન્નો કાતબ્બો ઉપસમ્પાદેતબ્બોયેવાતિ યોજના.
૧૬૮૪. દસવસ્સચ્ચયેન પરિપુણ્ણદસવસ્સો હુત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ સતો અસ્સ ભિક્ખુપટિઞ્ઞસ્સ અઞ્ઞેસં ઉપસમ્પાદને ચે એકંસેન નત્થિ ન વિજ્જતીતિ યોજના.
૧૬૮૫. તં ભિક્ખુન્તિ ઊનવીસતિવસ્સો હુત્વા ઉપસમ્પજ્જિત્વા પરિપુણ્ણદસવસ્સો ઉપજ્ઝાયો હુત્વા ઉપસમ્પાદેન્તં તં ભિક્ખુપટિઞ્ઞં. ગણો ચે પરિપૂરતીતિ મજ્ઝિમદેસે દસવગ્ગો, પચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ પઞ્ચવગ્ગો ગણો સચે અનૂનો હોતિ. તેતિ ઉપસમ્પાદિતા. સૂપસમ્પન્નાતિ સુટ્ઠુ ઉપસમ્પન્ના.
૧૬૮૬-૭. યો ભિક્ખુ ઉપજ્ઝાયો હુત્વા ‘‘ઊનવીસતિવસ્સપુગ્ગલં ઉપસમ્પાદયિસ્સામિ’’ઇતિ ગણમ્પિ વા આચરિયમ્પિ વા પત્તમ્પિ વા પરિયેસતિ, માળકઞ્ચ સમ્મન્નતિ બદ્ધસીમં બન્ધતિ, તસ્સ સબ્બેસુ પયોગેસુ દુક્કટં. તથા ઞત્તિયા દુક્કટં. તથા દ્વીસુ કમ્મવાચાસુપિ દુક્કટન્તિ યોજના.
૧૬૮૮-૯. વીસતિ ચ તાનિ વસ્સાનિ ચાતિ વીસતિવસ્સાનિ, ઊનાનિ વીસતિવસ્સાનિ યસ્સ સો ઊનવીસતિવસ્સો, ઊનવીસતિવસ્સોતિ સઞ્ઞા ઊનવીસતિવસ્સસઞ્ઞા, સા એતસ્સ અત્થીતિ ‘‘ઊનવીસતિવસ્સસઞ્ઞી’’ઇતિ વત્તબ્બે નિપાતનલક્ખણેન વસ્સ-સદ્દલોપં કત્વા ‘‘ઊનવીસતિસઞ્ઞી’’તિ વુત્તં, તસ્સ ઊનવીસતિસઞ્ઞિસ્સ. પરિપુણ્ણાનિ વીસતિવસ્સાનિ એતસ્સાતિ ‘‘પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સો’’તિ વત્તબ્બે નિપાતનલક્ખણેન વીસતિવસ્સ-સદ્દલોપં પરિપુણ્ણે, પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સે પુગ્ગલેતિ અત્થો. ઉભયત્થાતિ ઊનવીસતિપરિપુણ્ણવીસતિવસ્સેસુ ઉભોસુ પુગ્ગલેસુ.
ઊનવીસતિવસ્સકથાવણ્ણના.
૧૬૯૧. થેય્યસત્થેન સદ્ધિન્તિ ‘‘થેય્યસત્થો નામ ચોરા કતકમ્મા વા હોન્તિ અકતકમ્મા વા’’તિઆદિના (પાચિ॰ ૪૦૯) પદભાજને વુત્તસરૂપેન સત્થસઙ્ખાતેન જનસમૂહેન સહાતિ વુત્તં હોતિ. સહાદિયોગે કરણવચનં. જાનન્તોતિ ‘‘થેય્યસત્થો’’તિ જાનન્તો. સંવિધાયાતિ ‘‘ગચ્છામાવુસો, ગચ્છામ ભન્તે, ગચ્છામાવુસો, અજ્જ વા હિય્યો વા પરે વા અપરે વા ગચ્છામા’’તિ પદભાજને વુત્તનયેન સંવિદહિત્વાતિ અત્થો. મગ્ગન્તિ એકદ્ધાનમગ્ગં, એત્થ ‘‘અન્તમસો ગામન્તરમ્પી’’તિ સેસો. યથાહ ‘‘એકદ્ધાનમગ્ગં પટિપજ્જેય્ય અન્તમસો ગામન્તરમ્પી’’તિ. પાચિત્તિયં સિયાતિ ‘‘ગામે ગામન્તરે ગામન્તરે આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સ. અગામકે અરઞ્ઞે અદ્ધયોજને અદ્ધયોજને આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ વુત્તપ્પકારં પાચિત્તિયં ભવેય્ય.
૧૬૯૨. ન ઉદ્ધટોતિ ઇધ ન વુત્તો.
૧૬૯૩-૪. મગ્ગાટવિવિસઙ્કેતેતિ મગ્ગવિસઙ્કેતે, અટવિવિસઙ્કેતે ચ. યથાવત્થુકમેવાતિ પાચિત્તિયમેવ. તેસૂતિ સત્થિકેસુ. અસંવિદહન્તેસૂતિ સંવિધાનં અકરોન્તેસુ. સયં વિદહતોપિ ચાતિ અત્તના સંવિદહન્તસ્સ ચ. ઉભયત્થાતિ થેય્યસત્થે વા અથેય્યસત્થે વાતિ દ્વીસુ.
૧૬૯૫. અથેય્યસત્થસઞ્ઞિસ્સાતિ એત્થ ‘‘ઉભયત્થા’’તિ અનુવત્તેતબ્બં. કાલસ્સાયન્તિ કાલિકો, વિસઙ્કેતો, તસ્મિં, કાલસમ્બન્ધિનિ વિસઙ્કેતે ચ અનાપત્તીતિ અત્થો. ‘‘કાલિકે’’તિ ઇમિના વિસઙ્કેતવિસેસનેન મગ્ગાટવિવિસઙ્કેતેપિ આપત્તિયેવાતિ દીપેતિ.
૧૬૯૬. કાયચિત્તતો
થેય્યસત્થકથાવણ્ણના.
૧૬૯૭. સત્તમન્તિ ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં સંવિધાનેનાતિ ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં સંવિધાનસિક્ખાપદેન. સમુટ્ઠાનાદિનાતિ સમુટ્ઠાનાદિના વિનિચ્છયેન. તુલ્યન્તિ સદિસં. કોચિપીતિ અપ્પમત્તકોપિ.
સંવિધાનકથાવણ્ણના.
૧૬૯૮. એતે પઞ્ચ ધમ્મા અન્તરાયકરાતિ પકાસિતાતિ યોજના. ઇધ અયં અન્તરાયકર-સદ્દો પાળિયં આગતેન અન્તરાયિક-સદ્દેન સમાનત્થો. તસ્મા કમ્મન્તરાયિકા, કિલેસન્તરાયિકા, વિપાકન્તરાયિકા, ઉપવાદન્તરાયિકા, આણાવીતિક્કમન્તરાયિકાતિ ઇમે પઞ્ચ અન્તરાયિકા ધમ્મા ભગવતા પકાસિતાતિ વુત્તં હોતિ.
તત્થ તંતંસમ્પત્તિયા વિબન્ધનવસેન સત્તસન્તાનસ્સ અન્તરે વેમજ્ઝે એતિ આગચ્છતીતિ અન્તરાયો, દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅનત્થો, અનતિક્કમનટ્ઠેન તસ્મિં અન્તરાયે નિયુત્તા, અન્તરાયં વા ફલં અરહન્તિ, અન્તરાયસ્સ વા કરણસીલાતિ અન્તરાયિકા (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૪૧૭; કઙ્ખા॰ અભિ॰ ટી॰ અરિટ્ઠસિક્ખાપદવણ્ણના).
પઞ્ચાનન્તરિયકમ્માનેવ કમ્મન્તરાયિકા, તથા ભિક્ખુનિદૂસકકમ્મં. તં પન મોક્ખસ્સેવ અન્તરાયં કરોતિ, ન સગ્ગસ્સ. ઇદઞ્ચ મિચ્છાચારલક્ખણસ્સ અભાવતો વુત્તં. ન હિ
અહેતુકદિટ્ઠિઅકિરિયદિટ્ઠિનત્થિકદિટ્ઠિસઙ્ખાતા મિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મા નિયતભાવપ્પત્તા કિલેસન્તરાયિકા નામ. પણ્ડકતિરચ્છાનગતઉભતોબ્યઞ્જનકાનં પટિસન્ધિચિત્તુપ્પાદધમ્મા વિપાકન્તરાયિકા નામ. પણ્ડકાદિગ્ગહણઞ્ચેત્થ નિદસ્સનમત્તં સબ્બાયપિ અહેતુકપટિસન્ધિયા વિપાકન્તરાયિકભાવતો ઉપવાદન્તરાયિકા નામ. તે પન યાવ અરિયે ન ખમાપેન્તિ, તાવદેવ, ન તતો પરં. સઞ્ચિચ્ચ આપન્ના સત્તાપત્તિક્ખન્ધા આણાવીતિક્કમન્તરાયિકા નામ. તેપિ યાવ ભિક્ખુભાવં વા પટિજાનાતિ, ન વુટ્ઠાતિ વા ન દેસેતિ વા, તાવદેવ, ન તતો પરં.
૧૬૯૯-૭૦૦.
‘‘અનન્તરાયિકા એતે;
યથા હોન્તિ તથા અહં;
દેસિતં મુનિના ધમ્મં;
આજાનામીતિ યો વદે’’તિ. –
એવં દુતિયગાથા વત્તબ્બા. તથા અવુત્તે ‘‘તિક્ખત્તુ’’ન્તિઆદિગાથા પઠમગાથાય સદ્ધિં ઘટના એવ ન સિયા. તસ્મા એત્થાયં ગાથા પરિહીનાતિ વિઞ્ઞાયતિ.
એતેતિ ‘‘અન્તરાયિકા’’તિ ભગવતા પકાસિતા પઞ્ચ ધમ્મા ‘‘યથા અનન્તરાયિકા હોન્તિ, તથા અહં મુનિના દેસિતં ધમ્મં આજાનામી’’તિ યો ભિક્ખુ વદેય્ય, સો પન ‘‘યે પસ્સન્તી’’તિઆદિ. યે તથાવાદિતં ભિક્ખું પસ્સન્તિ, ‘‘અસુકો આયસ્મા એવંવાદી’’તિ પરતો સુણન્તિ ચ, તેહિ. સો પન ભિક્ખુ ‘‘મા આયસ્મા એવં અવચા’’તિ તિક્ખત્તું વત્તબ્બોતિ યોજના.
૧૭૦૧. અવદન્તસ્સાતિ તં દિસ્વા વા સુત્વા વા યથાવુત્તનયેન અવદન્તસ્સ. દુક્કટન્તિ ઞાતદુક્કટં. તં દુલદ્ધિં. અનિસ્સજતોતિ ભિક્ખૂહિ એવં વુત્તેપિ અનિસ્સજન્તસ્સ. તથા દુક્કટન્તિ અતિદિસતિ.
૧૭૦૨. કમ્મવાચાયાતિ તતિયાય કમ્મવાચાય. ઓસાનેતિ પરિયોસાને, ય્યકારે પત્તેતિ અધિપ્પાયો. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘ધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞી ન પટિનિસ્સજ્જતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સ. ધમ્મકમ્મે વેમતિકો ન પટિનિસ્સજ્જતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સ. ધમ્મકમ્મે અધમ્મકમ્મસઞ્ઞી ન પટિનિસ્સજ્જતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૪૨૧) તિકપાચિત્તિયં અધમ્મે તિકદુક્કટં વુત્તન્તિ અધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞિવેમતિકઅધમ્મકમ્મસઞ્ઞીનં વસેન તિકદુક્કટં વુત્તં.
૧૭૦૩. ‘‘અનાપત્તિ અકતકમ્મસ્સા’’તિ પદચ્છેદો. કમ્મં નામ સમનુભાસનકમ્મં. યથાહ ‘‘અનાપત્તિ અસમનુભાસન્તસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૪૨૨).
અરિટ્ઠકથાવણ્ણના.
૧૭૦૪. ઞત્વાતિ અનોસારિતભાવં સયમેવ વા પરતો વા તસ્સ વા સન્તિકા ઞત્વા. અકતાનુધમ્મેનાતિ અકતો ઓસારણસઙ્ખાતો અનુધમ્મો યસ્સ સો તથાવાદિકભિક્ખુનાતિ ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામી’’તિઆદિં વદન્તેન ભિક્ખુના. ‘‘અકતાનુધમ્મેના’’તિ ઇમિના સમાનાધિકરણં. સંવસેય્યાતિ ઉપોસથાદિકં સઙ્ઘકમ્મં કરેય્ય. ભુઞ્જેય્ય ચાતિ આમિસસમ્ભોગં વા ધમ્મસમ્ભોગં વા કરેય્ય. સહ સેય્ય વાતિ નાનૂપચારેપિ એકચ્છન્ને નિપજ્જેય્ય.
૧૭૦૫. ઇદાનિ યથાવુત્તપાચિત્તિયસ્સ ખેત્તનિયમં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઉપોસથાદિકં કમ્મ’’ન્તિઆદિ. આદિ-સદ્દેન પવારણં ગહિતં. યથાહ ‘‘ઉપોસથં વા પવારણં વા’’તિ (પાચિ॰ ૪૨૫). તેન સહાતિ ઉક્ખિત્તકેન સહ. ‘‘કમ્મસ્સ પરિયોસાને’’તિ ઇદં સંવાસેન આપત્તિખેત્તનિદસ્સનં.
૧૭૦૬. એકેનેવ પયોગેન બહું યામકાલિકાદિઆમિસં ગણ્હતો એકં પાચિત્તિયં. તથા એકેનેવ પયોગેન બહું આમિસં દદતોપિ એકં પાચિત્તિયં. બહૂસુ પયોગેસુ બહૂનિ પાચિત્તિયાનીતિ યોજના. ઇમિના ચ આમિસસમ્ભોગેન તુલ્યફલં ધમ્મસમ્ભોગમ્પિ સહચરિયેન આહાતિ વેદિતબ્બં. તત્થ પન પદાદીહિ ઉદ્દિસન્તસ્સ વા ઉદ્દિસાપેન્તસ્સ વા પદસોધમ્મે વુત્તનયેન આપત્તિ વેદિતબ્બા.
૧૭૦૭. ઇતરોતિ પકતત્તો. ઇતરસ્મિન્તિ ઉક્ખિત્તકે. પરોતિ પકતત્તો. ઉભોપિ વાતિ
૧૭૦૮. ઉટ્ઠહિત્વા પુનપ્પુનં નિપજ્જન્તસ્સ નિપજ્જનપયોગાનં વસેન આપત્તિયો સિયુન્તિ અજ્ઝાહારયોજના કાતબ્બા. ‘‘ઉક્ખિત્તકે નિપન્નસ્મિ’’ન્તિઆદિના વુત્તાપત્તિવિનિચ્છયો કત્થ ‘‘એકનાનૂપચારેસુ, એકચ્છન્ને વિનિચ્છયો’’તિ. નાનૂપચારેસૂતિ એત્થ પિ-સદ્દો ચ ‘‘વિનિચ્છયો’’તિ એત્થ અયન્તિ ચ યોજેતબ્બો. એકો ઉપચારો અસ્સાતિ એકૂપચારં, નાના ઉપચારો અસ્સાતિ નાનૂપચારં, એકૂપચારઞ્ચ નાનૂપચારઞ્ચ એકનાનૂપચારાનિ એકદેસસરૂપેકસેસેન, તેસુ. એકતો છન્નાનિ એકચ્છન્નાનિ, તેસુ એકચ્છન્નેસૂતિ વત્તબ્બે વણ્ણલોપેન વા વચનવિપલ્લાસેન વા ‘‘એકચ્છન્ને’’તિ વુત્તં. એકનાનૂપચારેસુપિ સેનાસનેસુ એકચ્છન્નેસુ અયં યથાવુત્તઆપત્તિવિનિચ્છયો દટ્ઠબ્બોતિ અત્થો.
૧૭૦૯. ઉભયત્થાપીતિ ઉક્ખિત્તાનુક્ખિત્તેસુ દ્વીસુપિ.
૧૭૧૦. ‘‘સઞ્ઞિસ્સ ઓસારિતોતિ ચા’’તિ પદચ્છેદો.
ઉક્ખિત્તકથાવણ્ણના.
૧૭૧૨. તથા વિનાસિતન્તિ ‘‘અજ્જતગ્ગે તે આવુસો સમણુદ્દેસ ન ચેવ સો ભગવા સત્થા અપદિસિતબ્બો, યમ્પિ ચઞ્ઞે સમણુદ્દેસા લભન્તિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં દિરત્તતિરત્તં સહસેય્યં, સાપિ તે નત્થિ, ચર પિરે વિનસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૪૨૯) વુત્તનયેન નાસિતં. ‘‘તથા નાસિતં સમણુદ્દેસ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૪૨૮) વચનતો ‘‘સમણુદ્દેસ’’ન્તિ સેસો. જાનન્તિ વુત્તનયેન ‘‘નાસિતો અય’’ન્તિ જાનન્તો. ઉપલાપેય્યાતિ ‘‘ઉપલાપેય્ય વાતિ તસ્સ પત્તં વા ચીવરં વા ઉદ્દેસં વા પરિપુચ્છં વા દસ્સામી’’તિ (પાચિ॰ ૪૩૦) પદભાજને આગતનયેન સઙ્ગણ્હેય્ય. તેનાતિ નાસિતેન. ઉપટ્ઠાપેય્ય વાતિ તેન દિય્યમાનાનિ ચુણ્ણમત્તિકાદીનિ સાદિયન્તો તેન અત્તનો ઉપટ્ઠાનં કારાપેય્ય વા. ‘‘તેના’’તિ ઇદં સહત્થે કરણવસેન ‘‘સમ્ભુઞ્જેય્યા’’તિઆદીહિ ચ યોજેતબ્બં. વાતિ એત્થ ગાથાબન્ધવસેન
૧૭૧૩. અત્થુદ્ધારવસેન અટ્ઠકથાયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૨૮) વુત્તા તિસ્સો નાસના દસ્સેતુમાહ ‘‘સંવાસેન…પે॰… તિસ્સો’’તિ. તત્થ તીસુ કતમા અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘એત્થા’’તિઆદિ. દણ્ડકમ્મેન નાસના એત્થ અધિપ્પેતાતિ યોજના. એતાસં વિભાગો ચ ‘‘તત્થ આપત્તિયા અદસ્સનાદીસુ ઉક્ખેપના સંવાસનાસના નામ. ‘દૂસકો નાસેતબ્બો, મેત્તિયં ભિક્ખુનિં નાસેથા’તિ અયં લિઙ્ગનાસના નામ. ‘અજ્જતગ્ગે તે આવુસો સમણુદ્દેસ ન ચેવ સો ભગવા સત્થા અપદિસિતબ્બો’તિ અયં દણ્ડકમ્મનાસના નામા’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૨૮) અટ્ઠકથાય વુત્તો.
૧૭૧૫. ‘‘વુત્તા સમનુભાસને’’તિ (વિ॰ વિ॰ ૧૭૦૩) તત્થ વુત્તત્તા આહ ‘‘અરિટ્ઠેન સમા મતા’’તિ.
કણ્ટકકથાવણ્ણના.
સપ્પાણકવગ્ગો સત્તમો.
૧૭૧૬-૭. યો ભિક્ખુ સિક્ખાપદં વીતિક્કમન્તો તં વીતિક્કમં યે પસ્સન્તિ, સુણન્તિ ચ, તેહિ ભિક્ખૂહિ સિક્ખાપદેન વુચ્ચમાનો ‘‘માવુસો એવં અકાસિ, ન કપ્પતિ એતં ભિક્ખુસ્સા’’તિ સિક્ખાપદે વુત્તનયેન વુચ્ચમાનો ‘‘એતસ્મિં સિક્ખાપદે યેન મં તુમ્હે વદેથ, એતસ્મિં સિક્ખાપદત્થે યાવ અઞ્ઞં વિયત્તં બહુસ્સુતં પકતઞ્ઞું વિનયધરં ન પુચ્છામિ, તાવ અહં ન સિક્ખિસ્સામી’’તિ ભણતિ, તસ્સ એવં ભણન્તસ્સ પાચિત્તિયં સિયાતિ સાધિપ્પાયયોજના.
૧૭૧૮-૯. અનુપસમ્પન્ને અનુપસમ્પન્ને સત્થુના તિકદુક્કટં દીપિતન્તિ યોજના, ઇમિના ચ ઉપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન ઉપસમ્પન્ને તિકપાચિત્તિયં દીપિતં હોતિ. અપઞ્ઞત્તેન ઓવદનપ્પકારં દસ્સેતુમાહ ‘‘ન સલ્લેખાયિદં હોતી’’તિ. ઉભોહિપિ ઉપસમ્પન્નાનુપસમ્પન્નેહિ વદતો તસ્સ ભિક્ખુનો દુક્કટં હોતીતિ યોજના. ‘‘ન દોસો ઉમ્મત્તકાદીન’’ન્તિ પદચ્છેદો.
સહધમ્મિકકથાવણ્ણના.
૧૭૨૦. ‘‘યો પન ભિક્ખુ પાતિમોક્ખે ઉદ્દિસ્સમાને એવં વદેય્યા’’તિઆદિસિક્ખાપદપાઠતો (પાચિ॰ ૪૩૯) ઉદ્દિટ્ઠેહીતિ એત્થ ‘‘ખુદ્દાનુખુદ્દકેહિ સિક્ખાપદેહી’’તિ સેસો. પારાજિકં ઠપેત્વા અવસેસા ઉપાદાયુપાદાય ખુદ્દાનુખુદ્દકાતિ નિદ્દિટ્ઠા. એત્થ કિન્તિ પટિક્ખેપે, એતેહિ કિં, પયોજનં નત્થીતિ વુત્તં હોતિ. એતેહીતિ સમીપત્થે વચનસામઞ્ઞેન ‘‘ઇમેહી’’તિ એતસ્સ પરિયાયો. ‘‘કિં પનિમેહી’’તિ (પાચિ॰ ૪૩૯) સિક્ખાપદપાઠે પટિક્ખેપસ્સ કારણં દસ્સેતિ ‘‘કુક્કુચ્ચાદિનિદાનતો’’તિ. એત્થ આદિ-સદ્દેન વિહેસાવિલેખા ગહિતા. એત્થ કુક્કુચ્ચં નામ ‘‘કપ્પતિ નુ ખો, ન કપ્પતિ નુ ખો’’તિ કુક્કુચ્ચકરણં. વિહેસા નામ વિપ્પટિસારો. વિલેખા નામ વિચિકિચ્છાસઙ્ખાતા મનોવિલેખતા મનોવિલેખા, ઇમેહિ સકલેહિ પદેહિ સિક્ખાપદવિવણ્ણકપ્પકારો દસ્સિતો. ‘‘ઇતિ સિક્ખાપદવિવણ્ણને’’તિ ઇતિ-સદ્દો અજ્ઝાહરિત્વા યોજેતબ્બો. વિવણ્ણનેતિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મં.
કુક્કુચ્ચાદિનિદાનતો
૧૭૨૧. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘ઉપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી વિનયં વિવણ્ણેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સ. ઉપસમ્પન્ને વેમતિકો…પે॰… અનુપસમ્પન્નસઞ્ઞી…પે॰… પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૪૪૧) તીણિ પાચિત્તિયાનિ વુત્તાનિ. તં વિનયં સચે પન અનુપસમ્પન્નસ્સ સન્તિકે વિવણ્ણેતિ, તિકદુક્કટન્તિ યોજના.
૧૭૨૨-૪. ઉભિન્નમ્પીતિ ઉપસમ્પન્નાનં, અનુપસમ્પન્નાનં ઉભિન્નમ્પિ, ‘‘સન્તિકે’’તિ સેસો. અઞ્ઞધમ્મવિવણ્ણનેતિ વિનયતો અઞ્ઞેસં સુત્તાભિધમ્માનં વિવણ્ણને.
અનાપત્તિવિસયં ‘‘નવિવણ્ણેતુકામસ્સા’’તિઆદિ. નવિવણ્ણેતુકામસ્સ ‘‘હન્દ સુત્તન્તં પરિયાપુણ, પચ્છાપિ વિનયં પરિયાપુણિસ્સસિ’’ ઇતિ એવં વદન્તસ્સ અનાપત્તીતિ યોજના. સદિસા એવ સાદિસા.
વિલેખનકથાવણ્ણના.
૧૭૨૫. મોહનકથાયં તાવ –
‘‘અન્વડ્ઢમાસં યો ભિક્ખુ;
પાતિમોક્ખે અસેસતો;
ઉદ્દિસ્સમાને અઞ્ઞાણ-
તાય પુચ્છતિ અત્તનો’’તિ. –
પઠમગાથાય ભવિતબ્બં. એવઞ્હિ સતિ ‘‘અઞ્ઞાણેના’’તિઆદિગાથા પરિપુણ્ણસમ્બન્ધા સિયાતિ વિઞ્ઞાયતિ.
અઞ્ઞાણેનાતિ એત્થ વા ‘‘આપન્નત્તા’’તિ સેસો. આપત્તિમોક્ખોતિ આપત્તિયા મોક્ખો. અઞ્ઞાણેન આપન્નત્તા ‘‘કારેતબ્બો’’તિઆદિ. યથા ધમ્મો ઠિતો, તથા ભિક્ખુ કારેતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. ધમ્મ-સદ્દો પાળિવાચકો, પાળિયં યથા વુત્તં, તથા કારેતબ્બોતિ અત્થો, દેસનાગામિની આપત્તિ ચે, દેસાપેતબ્બો, વુટ્ઠાનગામિની ચે, વુટ્ઠાપેતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ ‘‘યથાધમ્મો કારેતબ્બો’’તિ (પાચિ॰ ૪૪૪). અઞ્ઞાણેન આપન્નત્તા તસ્સ આપત્તિયા મોક્ખો નત્થિ. યથા પન ધમ્મો ચ વિનયો ચ ઠિતો, તથા ભિક્ખુ કારેતબ્બો, દેસનાગામિનિં ચે આપન્નો હોતિ, દેસાપેતબ્બો, વુટ્ઠાનગામિનિં ચે, વુટ્ઠાપેતબ્બોતિ અત્થો.
૧૭૨૬. ઉત્તરિન્તિ યથાધમ્મકરણતો ઉત્તરિં. દુતિયેનેવાતિ ઞત્તિદુતિયેનેવ. નિન્દિત્વાતિ ‘‘તસ્સ તે આવુસો અલાભા’’તિઆદિના ગરહિત્વા.
૧૭૨૭. એવં આરોપિતે મોહેતિ યથાધમ્મકરણતો ઉપરિ યથાવુત્તનયેન તં પુગ્ગલં ગરહિત્વા ઞત્તિદુતિયાય કમ્મવાચાય તસ્સ એવં મોહે આરોપિતે. પુન યદિ મોહેતીતિ યોજના. તસ્મિં મોહનકે પુગ્ગલે પાચિત્તિ વુત્તાતિ યોજના.
૧૭૨૮. દીપિતં તિકદુક્કટન્તિ ‘‘અધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞી મોહેતિ, વેમતિકો, અધમ્મકમ્મસઞ્ઞી મોહેતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૪૪૭) તિકદુક્કટં દસ્સિતં. એતસ્સ વિપરિયાયતો તિકપાચિત્તિયં વેદિતબ્બં. યથાહ ‘‘ધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞી મોહેતિ, વેમતિકો, અધમ્મકમ્મસઞ્ઞી મોહેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૪૪૭). એત્થ કમ્મન્તિ મોહારોપનકમ્મં
૧૭૨૯-૩૦. ‘‘ન ચ મોહેતુકામસ્સા’’તિઆદીહિ ‘‘અનાપત્તીતિ વિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ ઇદં પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. ‘‘વિત્થારેન અસુતસ્સા’’તિ પદચ્છેદો. એત્થ ‘‘પાતિમોક્ખ’’ન્તિ કમ્મપદં અપેક્ખિતબ્બં. વિત્થારેન ઊનકદ્વત્તિક્ખત્તું સુતસ્સ ચાતિ યોજના. તથાતિ ઇમિના ‘‘અનાપત્તીતિ વિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ ઇદં પચ્ચામસતિ.
મોહનકથાવણ્ણના.
૧૭૩૧-૨. કુદ્ધોતિ કુપિતો. પહારં દેતીતિ કાયેન વા કાયપટિબદ્ધેન વા નિસ્સગ્ગિયેન વા અન્તમસો ઉપ્પલપત્તેનાપિ પહારં દેતિ. યથાહ ‘‘પહારં દદેય્યાતિ કાયેન વા કાયપટિબદ્ધેન વા નિસ્સગ્ગિયેન વા અન્તમસો ઉપ્પલપત્તેનાપિ પહારં દેતી’’તિ (પાચિ॰ ૪૫૧). એત્થ ‘‘અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુસ્સા’’તિ સેસો. તસ્સાતિ અપેક્ખિત્વા ‘‘યો’’તિ લબ્ભતિ.
અટ્ઠકથાગતં વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘સમ્પહરિતુકામેના’’તિઆદિ, ઇમિના મરણાધિપ્પાયેન પહટે પારાજિકન્તિ વુત્તં હોતિ.
૧૭૩૩. ‘‘ઇતિ એવં કતે અયં સઙ્ઘમજ્ઝેન વિરોચતી’’તિ વિરૂપકરણાપેક્ખો વિરૂપકરણે અપેક્ખવા તસ્સ ચ અપેક્ખિતસ્સ ભિક્ખુસ્સ કણ્ણં વા નાસં વા યદિ છિન્દતિ, દુક્કટન્તિ યોજના.
૧૭૩૪. અનુપસમ્પન્નેતિ તિરચ્છાનગતસ્સપીતિ એત્થ ‘‘અન્તમસો’’તિ સેસો. યથાહ ‘‘અન્તમસો તિરચ્છાનગતસ્સપી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૫૨).
૧૭૩૫. ‘‘સચે પહરતિ ઇત્થિઞ્ચા’’તિ પદચ્છેદો. રત્તેન ચેતસાતિ કાયસંસગ્ગરાગેન રત્તેન ચિત્તેન. વિનિદ્દિટ્ઠાતિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ ઓતિણ્ણો વિપરિણતેન ચિત્તેન માતુગામેન સદ્ધિં કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જેય્યા’’તિઆદિના (પારા॰ ૨૭૦) દસ્સિતા.
૧૭૩૬. મોક્ખાધિપ્પાયોતિ તતો અત્તનો મોક્ખં પત્થેન્તો. દોસો ન વિજ્જતીતિ દુક્કટાદિકોપિ દોસો નત્થિ.
૧૭૩૭-૯. હેઠેતુકામમાયન્તં ચોરમ્પિ વા પચ્ચત્થિકમ્પિ વા અન્તરામગ્ગે પસ્સિત્વાતિ યોજના. દિસ્વા કથં પટિપજ્જિતબ્બન્તિ આહ ‘‘મા ઇધાગચ્છુપાસકા’’તિઆદિ, આગમનપટિક્ખેપેન તત્થેવ તિટ્ઠાતિ વુત્તં હોતિ. આયન્તન્તિ એવં વુત્તે તં અનાદિયિત્વા આગચ્છન્તં. યથાહ ‘‘વચનં અનાદિયિત્વા આગચ્છન્ત’’ન્તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૫૩).
એસેવ નયોતિ ‘‘મા આગચ્છા’તિ વુત્તેપિ આગચ્છન્તં પહટે મતેપિ અનાપત્તી’’તિ અયં નયો.
૧૭૪૦. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘ઉપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી, વેમતિકો, અનુપસમ્પન્નસઞ્ઞી પહારં દેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૪૫૨) તિકપાચિત્તિયં વુત્તં. સેસેતિ અનુપસમ્પન્ને. તિકદુક્કટન્તિ ‘‘અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી, વેમતિકો ‘‘કાયચિત્તસમુટ્ઠાન’’ન્તિ. કાયચિત્તાનં સુખોપેક્ખાપિ સમ્ભવન્તીતિ તતો વિસેસેતુમાહ ‘‘દુક્ખવેદન’’ન્તિ.
પહારકથાવણ્ણના.
૧૭૪૧. કાયન્તિ વાતિ દુતિયત્થસમ્પિણ્ડને. કાયબદ્ધન્તિ કાયપટિબદ્ધં પહરણયોગ્ગાયોગ્ગેસુ કત્તરયટ્ઠિસત્થાદીસુ અઞ્ઞતરં. સચે ઉચ્ચારેય્યાતિ સચે પહરણાકારં દસ્સેત્વા ઉક્ખિપેય્ય, ઇદં ‘‘કાયં વા કાયપટિબદ્ધં વા’’તિ ઇમેહિ પદેહિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. તસ્સાતિ ઉચ્ચારિતકાયાદિકસ્સ. ઉગ્ગિરણપચ્ચયાતિ ઉક્ખિપનકારણા.
૧૭૪૨. અસમ્પહરિતુકામેનાતિ પહારદાનં અનિચ્છન્તેન. દિન્નત્તાતિ પહારસ્સ દિન્નત્તા. અપ્પહરિતુકામત્તા પુરિમસિક્ખાપદેન પાચિત્તિયં ન હોતિ, ઉગ્ગિરિતુકામતાય કતપયોગસ્સ ઉગ્ગિરણમત્તે અટ્ઠત્વા પહારસ્સ દિન્નત્તા ઇમિનાપિ પાચિત્તિયં ન હોતિ, અજ્ઝાસયસ્સ, પયોગસ્સ ચ અસુદ્ધત્તા અનાપત્તિયાપિ ન ભવિતબ્બન્તિ દુક્કટં વુત્તં.
૧૭૪૩. સચે તેન પહારેન ભિક્ખુનો હત્થાદીસુપિ યં કિઞ્ચિ અઙ્ગં ભિજ્જતિ, પહટસ્સ પહારદાયકસ્સ દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો.
૧૭૪૪. સેસો વિનિચ્છયો ‘‘મોક્ખાધિપ્પાયો’’તિઆદિકો ઇધ અવુત્તો વિનિચ્છયો સમુટ્ઠાનાદિના સદ્ધિં અનન્તરે વુત્તનયેન વિનયઞ્ઞુના વેદિતબ્બોતિ યોજના. ‘‘તિરચ્છાનાદીનં
તલસત્તિકથાવણ્ણના.
૧૭૪૫. અમૂલકેનાતિ દિટ્ઠાદિમૂલવિરહિતેન, એત્થ ‘‘ભિક્ખુ’’ન્તિ સેસો. સઙ્ઘાદિસેસેનાતિ તેરસન્નં અઞ્ઞતરેન. તસ્સાતિ ચોદકસ્સ, ચોદાપકસ્સ વા પાપભિક્ખુનો. સચે ચુદિતકો તસ્મિં ખણે ‘‘એસ મં ચોદેતી’’તિ જાનાતિ, પાચિત્તિયં સિયાતિ યોજના, ઇમિના ‘‘સચે એવં ન જાનાતિ, ચિરેન વા જાનાતિ, દુક્કટં હોતી’’તિ સિદ્ધં.
૧૭૪૬. તત્થાતિ ઉપસમ્પન્ને. તિકપાચિત્તિયન્તિ ‘‘ઉપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી અમૂલકેન સઙ્ઘાદિસેસેન અનુદ્ધંસેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સ. વેમતિકો…પે॰… અનુપસમ્પન્નસઞ્ઞી અમૂલકેન સઙ્ઘાદિસેસેન અનુદ્ધંસેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૪૬૨) તિકપાચિત્તિયં દિટ્ઠાચારવિપત્તિયા ચોદકો દુક્કટાપત્તીતિ અમૂલિકાય દિટ્ઠિવિપત્તિયા વા આચારવિપત્તિયા વા અનુદ્ધંસેન્તસ્સ દુક્કટાપત્તિ હોતીતિ અત્થો. સેસે ચાતિ અનુપસમ્પન્ને. તિકદુક્કટન્તિ અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન તીણિ દુક્કટાનિ હોન્તીતિ અત્થો.
૧૭૪૭. ‘‘તથાસઞ્ઞિસ્સ અનાપત્તી’’તિ પદચ્છેદો. તથાસઞ્ઞિસ્સાતિ સમૂલકસઞ્ઞિસ્સ.
અમૂલકકથાવણ્ણના.
૧૭૪૮-૯. સઞ્ચિચ્ચાતિ તસ્સ પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સાદિભાવં જાનન્તોયેવ. ભિક્ખુનોતિ એત્થ ‘‘અઞ્ઞસ્સા’’તિ સેસો ઊનવીસતિવસ્સો ત્વં મઞ્ઞેતિ એત્થ ‘‘મઞ્ઞે’’તિ ઇમિના પરિકપ્પત્થવાચિના નિપાતેન ‘‘ઉદકં મઞ્ઞે આદિત્ત’’ન્તિઆદીસુ (પારા॰ ૩૮૩) વિય મુસાવાદાપત્તિયા અવિસયતં દીપેતિ. હિતેસિતાય અનુસિટ્ઠિદાનાદિકે તથારૂપે અઞ્ઞસ્મિં પચ્ચયે કારણે અસતિ ‘‘ઊનવીસતિવસ્સો ત્વં મઞ્ઞે’’ ઇતિ એવમાદિના અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુનો યો ભિક્ખુ સચે સઞ્ચિચ્ચ કુક્કુચ્ચં ઉપ્પાદેય્ય, તસ્સ એવં કુક્કુચ્ચં ઉપ્પાદેન્તસ્સ ભિક્ખુનો વાચાય વાચાય પાચિત્તિ હોતીતિ યોજના.
૧૭૫૦. તિકપાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ‘‘ઉપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી સઞ્ચિચ્ચ કુક્કુચ્ચં ઉપદહતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સ. વેમતિકો…પે॰… અનુપસમ્પન્નસઞ્ઞી સઞ્ચિચ્ચ કુક્કુચ્ચં ઉપદહતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૪૬૭) તિકપાચિત્તિયં વુત્તં. સેસે ચાતિ અનુપસમ્પન્ને ચ. તિકદુક્કટન્તિ અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન તિકદુક્કટં. વજ્જમેવ વજ્જતા.
૧૭૫૧. હિતેસિતાય ભાસતોતિ સમ્બન્ધો. મા એવન્તિ એત્થ ‘‘કરોહી’’તિ સેસો, પુનપિ મા એવં કરોહીતિ અત્થો. ‘‘અહં તં ઇત્થિયા સહ નિસિન્નં મઞ્ઞે, તયા વિકાલે ભુત્તં મઞ્ઞે, પુન મા એવં કરોહિ’’ ઇતિ હિતેસિતાય ભાસતો અનાપત્તિ પકાસિતાતિ યોજના.
સઞ્ચિચ્ચકથાવણ્ણના.
૧૭૫૩. ભણ્ડનં ઉપસ્સુતિ, ઠાનં, યં ઠાનં ઉપગતેન સક્કા હોતિ કથેન્તાનં સદ્દં સોતું, તત્થાતિ અત્થો. યો
૧૭૫૪. ચોદેતુકામતાય ગચ્છતો અસ્સાતિ યોજના.
૧૭૫૫. સોતુન્તિ પચ્છતો ગચ્છન્તાનં ભણ્ડનજાતાનં વચનં સોતું. ઓહીયન્તસ્સાતિ પકતિગમનં હાપેત્વા ઓસક્કન્તસ્સ. પુરતો ગચ્છતો ભિક્ખુસ્સ દુક્કટન્તિ યોજના. ગચ્છતો તુરિતં વાપીતિ પુરતો ગચ્છન્તાનં ભણ્ડનજાતાનં વચનં સોતું પચ્છતો સીઘં ગચ્છન્તસ્સાપિ. અયમેવ વિનિચ્છયોતિ પદે પદે અયં એવ વિનિચ્છયો.
૧૭૫૬. અત્તનો ઠિતોકાસન્તિ સમ્બન્ધો. ઉક્કાસિત્વાપિ વાતિ ઉક્કાસિતસદ્દં કત્વા વા. એત્થ અહન્તિ વા વત્વા ઞાપેતબ્બન્તિ યોજના.
૧૭૫૭. તિકપાચિત્તિયં વુત્તં ઉપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન. સેસે ચાતિ અનુપસમ્પન્ને. તિકદુક્કટં અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિવેમતિકઅનુપસમ્પન્નસઞ્ઞીનં વસેન.
૧૭૫૮. ઓરમિસ્સન્તિ મયા ગહિતદુગ્ગાહતો વિરમિસ્સામિ.
૧૭૫૯. કાયચિત્તતો ચ કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાનતો થેય્યસત્થસમુટ્ઠાનં. સિયા કિરિયં સોતુકામતાય ગમનવસેન, સિયા અકિરિયં ઠિતટ્ઠાનં આગન્ત્વા મન્તયમાનં અજાનાપનવસેન, તેનાહ ‘‘ઇદં હોતિ ક્રિયાક્રિય’’ન્તિ. ગમનેન સિજ્ઝનતો કાયકમ્મં વચીકમ્મં. સદોસન્તિ સાવજ્જં, અકુસલચિત્તન્તિ વુત્તં હોતિ.
ઉપસ્સુતિકથાવણ્ણના.
૧૭૬૦. ધમ્મિકાનન્તિ કમ્માનન્તિ અપલોકનકમ્મં, ઞત્તિકમ્મં, ઞત્તિદુતિયકમ્મં, ઞત્તિચતુત્થકમ્મન્તિ ઇમેસં ચતુન્નં કમ્માનં. ખીયતીતિ અરુચિં પકાસેતિ.
૧૭૬૧. ઉભયત્થાતિ અધમ્મે, ધમ્મે ચ.
૧૭૬૨. અધમ્મેનાતિ એત્થ ‘‘કમ્મેના’’તિ સેસો, ધમ્મવિરુદ્ધેન કમ્મેનાતિ અત્થો. ‘‘કમ્મસ્મિ’’ન્તિ ઇદં વિભત્તિં વિપરિણામેત્વા ‘‘કમ્મેના’’તિ અનુવત્તેતબ્બં. વગ્ગેનાતિ ‘‘છન્દારહાનં છન્દો આહટો હોતિ, સમ્મુખીભૂતા ન પટિક્કોસન્તી’’તિ (મહાવ॰ ૩૮૭) વુત્તસામગ્ગિલક્ખણસ્સ વિરુદ્ધત્તા અસમગ્ગેન, એત્થ ‘‘સઙ્ઘેના’’તિ સેસો. ‘‘તથા અકમ્મારહસ્સા’’તિ પદચ્છેદો. ‘‘અધમ્મેન કમ્મેન ઇમે કમ્મં કરોન્તી’’તિ ચ ‘‘અસમગ્ગેન સઙ્ઘેન ઇમે કમ્મં કરોન્તી’’તિ ચ ‘‘અધમ્મેન કમ્મેન વગ્ગેન સઙ્ઘેન ઇમે કમ્મં કરોન્તી’’તિ ચ તથા ‘‘અકમ્મારહસ્સ ઇમે કમ્મં કરોન્તી’’તિ ચ ઞત્વા યો ખીયતિ, તસ્સ ચ અનાપત્તિ પકાસિતાતિ યોજના.
કમ્મપટિબાહનકથાવણ્ણના.
૧૭૬૪-૫. આરોચિતં વત્થુ યાવ ન વિનિચ્છિતં વાતિ યોજના, ‘‘ચોદકેન ચ ચુદિતકેન ચ અત્તનો કથા કથિતા, અનુવિજ્જકો સમ્મતો, એત્તાવતાપિ વત્થુમેવ આરોચિતં હોતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૮૧) અટ્ઠકથાય વુત્તત્તા આરોચિતં વત્થુ યાવ ન વિનિચ્છિતં હોતીતિ અત્થો. ઞત્તિ વા ઠપિતા
૧૭૬૬. છન્દં અદત્વા હત્થપાસે જહિતે તસ્સ પાચિત્તિયં સિયાતિ યોજના.
૧૭૬૭-૯. અધમ્મેપિ કમ્મસ્મિં ધમ્મકમ્મન્તિ સઞ્ઞિનો દુક્કટન્તિ યોજના. ધમ્મકમ્મે ચ અધમ્મકમ્મસઞ્ઞિનો અનાપત્તિ ઇધ ન વુત્તા, પાળિયં પન વુત્તત્તા ઇધાપિ યોજેતબ્બા. ‘‘સઙ્ઘસ્સ ભણ્ડનાદીનિ ભવિસ્સન્તી’’તિ સઞ્ઞિનો ગચ્છતો ચ યો વા ગિલાનો હોતિ, તસ્સ ગચ્છતો દોસતા, આપત્તિ, નદોસતા અનાપત્તિ. હત્થપાસં વિજહિત્વા ગમનેન, છન્દસ્સ અદાનેન ચ આપજ્જનતો ક્રિયાક્રિયં.
છન્દંઅદત્વાગમનકથાવણ્ણના.
૧૭૭૦-૧. સમગ્ગેન સઙ્ઘેન સદ્ધિન્તિ સમાનસંવાસકેન સમાનસીમાયં ઠિતેન સઙ્ઘેન સદ્ધિં. વુત્તઞ્હિ ‘‘સમગ્ગો નામ સઙ્ઘો સમાનસંવાસકો સમાનસીમાયં ઠિતો’’તિ (પાચિ॰ ૪૮૬). ચીવરન્તિ વિકપ્પનુપગમાહ. યથાહ ‘‘ચીવરં નામ છન્નં ચીવરાનં અઞ્ઞતરં ચીવરં વિકપ્પનુપગં પચ્છિમ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૪૮૬). સમ્મતસ્સાતિ સેનાસનપઞ્ઞાપકાદિસમ્મુતિં પત્તેસુ અઞ્ઞતરસ્સ. ખીયતીતિ ‘‘યો યો મિત્તો, તસ્સ તસ્સ દેન્તી’’તિઆદિના નયેન અવણ્ણં ભણતિ.
ધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞિવેમતિકઅધમ્મકમ્મસઞ્ઞીનં વસેન તિકપાચિત્તિયં વુત્તં.
૧૭૭૨-૪. સઙ્ઘેનાસમ્મતસ્સાપિ સબ્બત્થ ચીવરે, અઞ્ઞપરિક્ખારે ચ દુક્કટન્તિ યોજના. અનુપસમ્પન્નેતિ સમ્પદાનત્થે ભુમ્મં, અનુપસમ્પન્નસ્સાતિ અત્થો.
સભાવતો છન્દાદીનં વસેનેવ કરોન્તં ખીયન્તસ્સ ચ અનાપત્તીતિ યોજના. નયા વિનિચ્છયક્કમા.
દુબ્બલકથાવણ્ણના.
૧૭૭૫. ઇદં દ્વાદસમન્તિ સમ્બન્ધો, ‘‘યો પન ભિક્ખુ જાનં સઙ્ઘિકં લાભં પરિણતં પુગ્ગલસ્સ પરિણામેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૪૯૦) ઇમં દ્વાદસમં સિક્ખાપદન્તિ અત્થો. તિંસકકણ્ડસ્મિં નિસ્સગ્ગિયકણ્ડે. અન્તિમેનાતિ એત્થ ‘‘સિક્ખાપદેના’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ. ચ-સદ્દો સબ્બં વત્તબ્બં તુલ્યન્તિ યોજના. અયમેવ વિસેસતાતિ એત્થ વિસેસોયેવ વિસેસતા, અયમેવ વિસેસોતિ અત્થો.
૧૭૭૬. તત્થાતિ તસ્મિં નિસ્સગ્ગિયાવસાને સિક્ખાપદે. અત્તનો પરિણામનાતિ અત્તનો પરિણામનહેતુ.
પરિણામનકથાવણ્ણના.
સહધમ્મિકવગ્ગો અટ્ઠમો.
૧૭૭૭-૮. યો તસ્સ સયનીયઘરસ્સ ઉમ્મારં ઇન્દખીલં સચે અતિક્કમેય્ય, તસ્સ ભિક્ખુનો પઠમે પાદે દુક્કટં સિયા, દુતિયે પાદે પાચિત્તિયં સિયાતિ યોજના.
૧૭૭૯. પટિસંવિદિતેતિ અત્તનો આગમને નિવેદિતે. નેવપટિસંવિદિતસઞ્ઞિનોતિ અનિવેદિતસઞ્ઞિનો. તત્થાતિ તસ્મિં પટિસંવિદિતાગમને. વેમતિકસ્સાતિ ‘‘પટિસંવિદિતં નુ ખો, ન પટિસંવિદિતં નુ ખો’’તિ સંસયમાપન્નસ્સ.
૧૭૮૦-૧. નેવ ખત્તિયસ્સ અપ્પટિસંવિદિતેપિ વા ન ખત્તિયાભિસેકેન અભિસિત્તસ્સ અપ્પટિસંવિદિતેપિ વા પવિસતો ન દોસોતિ યોજના, એવરૂપાનં અનિવેદિતેપિ પવિસન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અત્થો.
ઉભોસુ રાજિનિ ચ દેવિયા ચ સયનિઘરતો બહિ નિક્ખન્તેસુ પવિસતોપિ વા ઉભિન્નં અઞ્ઞતરસ્મિં નિક્ખન્તે પવિસતોપિ વા ન દોસોતિ યોજના. કથિનેનાતિ એત્થ ‘‘સમુટ્ઠાનાદિના સમ’’ન્તિ સેસો, ઇદં સિક્ખાપદં સમુટ્ઠાનાદિવસેન કથિનસિક્ખાપદેન સમાનન્તિ વુત્તં હોતિ. સયનીયઘરપ્પવેસો ક્રિયં. અપ્પટિસંવેદનં અક્રિયં.
અન્તેપુરકથાવણ્ણના.
૧૭૮૨. રજતં અત્તનો અત્થાય ઉગ્ગણ્હન્તસ્સ, ઉગ્ગણ્હાપયતોપિ વા તસ્સ નિસ્સગ્ગિયાપત્તીતિ યોજના.
૧૭૮૩. ગણપુગ્ગલસઙ્ઘાનં અત્થાય ચેતિયે નવકમ્મસ્સ અત્થાય ઉગ્ગણ્હાપયતો, ઉગ્ગણ્હતોપિ વા દુક્કટં હોતીતિ
૧૭૮૪. મુત્તાદિરતનમ્પિ વુત્તસરૂપમેવ. સઙ્ઘાદીનમ્પીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ગણપુગ્ગલચેતિયાનં સઙ્ગહો.
૧૭૮૫-૬. યં કિઞ્ચિ ગિહિસન્તકં સચે કપ્પિયવત્થુ વા હોતુ, અકપ્પિયવત્થુ વાપિ હોતુ, માતુકણ્ણપિળન્ધનં તાલપણ્ણમ્પિ વા હોતુ, ભણ્ડાગારિકસીસેન પટિસામયતો તસ્સ પાચિત્તિયાપત્તિ હોતીતિ યોજના.
૧૭૮૭. ન નિધેતબ્બમેવાતિ ન પટિસામેતબ્બમેવ.
૧૭૮૮. એસો હિ યસ્મા પલિબોધો નામ, તસ્મા ઠપેતું પન વટ્ટતીતિ યોજના.
૧૭૮૯. અનુઞ્ઞાતે ઠાનેતિ એત્થ ‘‘પતિત’’ન્તિ સેસો. એત્થ અનુઞ્ઞાતટ્ઠાનં નામ અજ્ઝારામો વા અજ્ઝાવસથો વા. યથાહ ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે રતનં વા રતનસમ્મતં વા અજ્ઝારામે વા અજ્ઝાવસથે વા ઉગ્ગહેત્વા વા ઉગ્ગહાપેત્વા વા નિક્ખિપિતું ‘યસ્સ ભવિસ્સતિ, સો હરિસ્સતી’’તિ (પાચિ॰ ૫૦૪). એત્થ ચ અજ્ઝારામો નામ પરિક્ખિત્તસ્સ અન્તોપરિક્ખેપો, અપરિક્ખિત્તસ્સ દ્વિન્નં લેડ્ડુપાતાનં અન્તો. અજ્ઝાવસથો નામ પરિક્ખિત્તસ્સ અન્તોપરિક્ખેપો, અપરિક્ખિત્તસ્સ મુસલપાતબ્ભન્તરં. ‘‘ઉગ્ગહેત્વા’’તિ ઇદં ઉપલક્ખણં, ઉગ્ગહાપેત્વાતિપિ વુત્તં હોતિ.
૧૭૯૦-૧. અનુઞ્ઞાતે પન ઠાને યથાવુત્તઅજ્ઝારામાદિકે ઠાને રતનં વા રતનસમ્મતં વા મનુસ્સાનં ઉપભોગપરિભોગં વા સયનભણ્ડં વા ગહેત્વા નિક્ખિપન્તસ્સ, રતનસમ્મતં
સઞ્ચરિત્તસમોદયન્તિ એત્થ ‘‘સમુટ્ઠાનાદિના ઇદં સિક્ખાપદ’’ન્તિ વત્તબ્બં, ઇદં સિક્ખાપદં સમુટ્ઠાનાદિના સઞ્ચરિત્તસમજાતિકન્તિ અત્થો.
રતનકથાવણ્ણના.
૧૭૯૨. પુરેતિ પુબ્બભાગે.
૧૭૯૩-૪. સન્તન્તિ ચારિત્તસિક્ખાપદે વુત્તસરૂપં. અનાપુચ્છાતિ ‘‘વિકાલે ગામપ્પવેસનં આપુચ્છામી’’તિ અનાપુચ્છિત્વા. પચ્ચયં વિનાતિ તાદિસં અચ્ચાયિકં કરણીયં વિના. પરિક્ખેપોક્કમેતિ પરિક્ખેપસ્સ અન્તોપવેસે. ઉપચારોક્કમેતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.
૧૭૯૫. અથાતિ વાક્યન્તરારમ્ભે.
૧૭૯૬. તતો અઞ્ઞન્તિ પઠમં વિકાલે ગામપ્પવેસનં આપુચ્છિત્વા તતો પવિટ્ઠગામતો અઞ્ઞં ગામં. પુન તતોતિ દુતિયગામમાહ. કત્થચિ પોત્થકે ‘‘આપુચ્છને કિચ્ચ’’ન્તિ પાઠો દિસ્સતિ, ‘‘આપુચ્છનકિચ્ચ’’ન્તિ પાઠોયેવ પન યુત્તતરો. યથાઆકઙ્ખિતપમાણં દસ્સેતુમાહ ‘‘ગામસતેપિ વા’’તિ.
૧૭૯૭. પસ્સમ્ભેત્વાનાતિ પટિવિનોદેત્વા. અન્તરા અઞ્ઞં ગામં પવિસન્તિ ચેતિ યોજના.
૧૭૯૮-૯. કુલઘરે વા અઞ્ઞત્થ આસનસાલાય વા ભત્તકિચ્ચં કત્વા યો ભિક્ખુ સપ્પિભિક્ખાય વા તેલભિક્ખાય વા સચે ચરિતુકામો સિયાતિ યોજના.
પસ્સેતિ અસન્તેતિ અવિજ્જમાને વા વુત્તપ્પમાણતો દૂરીભૂતે વા. નત્થીતિ એત્થ ‘‘ચિન્તેત્વા’’તિ સેસો.
૧૮૦૨. અનોક્કમ્માતિ અનુપસક્કિત્વા. મગ્ગાતિ ગન્તબ્બમગ્ગા.
૧૮૦૩. તિકપાચિત્તિયન્તિ વિકાલે વિકાલસઞ્ઞિવેમતિકકાલસઞ્ઞીનં વસેન તિકપાચિત્તિયં વુત્તં.
૧૮૦૪. અચ્ચાયિકે કિચ્ચે વાપીતિ સપ્પદટ્ઠાદીનં ભેસજ્જપરિયેસનાદિકે અચિરાયિતબ્બકિચ્ચે સતિ ગચ્છતો.
૧૮૦૫. અન્તરારામન્તિ ગામબ્ભન્તરે સઙ્ઘારામં. ભિક્ખુનીનં ઉપસ્સયન્તિ ભિક્ખુનિવિહારં. તિત્થિયાનં ઉપસ્સયન્તિ તિત્થિયારામં.
૧૮૦૬-૭. અન્તરારામાદિગમને ન કેવલં અનાપુચ્છા ગચ્છતોયેવ, કાયબન્ધનં અબન્ધિત્વા, સઙ્ઘાટિં અપારુપિત્વા ગચ્છન્તસ્સાપિ અનાપત્તિ.
આપદાસુપીતિ સીહો વા બ્યગ્ઘો વા આગચ્છતિ, મેઘો વા ઉટ્ઠેતિ, અઞ્ઞો વા કોચિ ઉપદ્દવો ઉપ્પજ્જતિ, એવરૂપાસુ આપદાસુપિ બહિગામતો અન્તોગામં ગચ્છતો અનાપત્તીતિ અત્થો.
વિકાલગામપ્પવેસનકથાવણ્ણના.
૧૮૦૮. અટ્ઠિદન્તમયં વાપિ વિસાણજં વાપિ સૂચિઘરન્તિ યોજના. અટ્ઠિ નામ યં કિઞ્ચિ અટ્ઠિ. દન્તોતિ હત્થિદન્તો. વિસાણં નામ યં કિઞ્ચિ વિસાણં.
૧૮૦૯. લાભેતિ ભેદનકન્તિ ભેદનમેવ ભેદનકં, તં અસ્સ અત્થીતિ ભેદનકં, પઠમં ભિન્દિત્વા પચ્છા દેસેતબ્બત્તા તં ભેદનકં અસ્સ પાચિત્તિયસ્સ અત્થીતિ ભેદનકં, પાચિત્તિયં, અસ્સત્થિઅત્થે અ-કારપચ્ચયો.
૧૮૧૦-૧. ‘‘અનાપત્તિ અરણિકેતિ અરણિધનુકે. વિધેતિ કાયબન્ધનસ્સ વિધકે. અઞ્જનિકાતિ અઞ્જનિનાળિકા. દકપુઞ્છનિયાતિ નહાતસ્સ ગત્તે ઉદકપુઞ્છનપેસિકાય. વાસિજટેતિ વાસિદણ્ડકે.
સૂચિઘરકથાવણ્ણના.
૧૮૧૨-૩. મઞ્ચપીઠસરૂપં દુતિયે ભૂતગામવગ્ગે ચતુત્થસિક્ખાપદે વુત્તમેવ. ‘‘સુગતઙ્ગુલેન અટ્ઠઙ્ગુલપાદક’’ન્તિ અટ્ઠઙ્ગુલપાદકસ્સ આગતત્તા ‘‘અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણેના’’તિ એત્થ ‘‘પાદેના’’તિ સેસો.
હેટ્ઠિમાટનિન્તિ અટનિયા હેટ્ઠિમતલં. અટનિયા હેટ્ઠિમં હેટ્ઠિમાટની, તં ઠપેત્વા, અઞ્ઞત્ર હેટ્ઠિમાય અટનિયાતિ વુત્તં હોતિ. દેસનાપુબ્બભાગિયેન મઞ્ચપાદચ્છેદેન સહ વત્તતીતિ સચ્છેદા. તં પમાણં. અતિક્કમતોતિ અતિક્કામયતો, ગાથાબન્ધવસેન ય-કારલોપો.
૧૮૧૫. પમાણેન કરોન્તસ્સાતિ અટનિયા હેટ્ઠા વડ્ઢકિરતનપ્પમાણેન પાદેન યોજેત્વા કરોન્તસ્સ, એતેનેવ ‘‘ઊનકં કરોન્તસ્સા’’તિ ઇદં ઉપલક્ખિતં. તસ્સાતિ તસ્સ અપ્પમાણિકસ્સ. છિન્દિત્વાતિ અટનિતો હેટ્ઠા વડ્ઢકિરતનાતિરિત્તં ઠાનં છિન્દિત્વા.
૧૮૧૬. પમાણતો નિખણિત્વાતિ એત્થ ‘‘અધિક’’ન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ, પમાણતો અધિકં ઠાનં નિખણિત્વા, અન્તોભૂમિં ઉત્તાનં વાપીતિ ઉદ્ધં પાદં કત્વા ભૂમિયં વા દારુઘટિકાસુ વા ઠપેત્વા. અટ્ટં વા બન્ધિત્વા પરિભુઞ્જતોતિ ઉક્ખિપિત્વા તુલાસઙ્ઘાટે ઠપેત્વા અટ્ટં બન્ધિત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિ.
મઞ્ચકથાવણ્ણના.
૧૮૧૭. તૂલં ઓનદ્ધમેત્થાતિ તૂલોનદ્ધં, તૂલં પક્ખિપિત્વા ઉપરિ ચિમિલિકાય ઓનદ્ધં, ‘‘તૂલં નામ તીણિ તૂલાનિ રુક્ખતૂલં લતાતૂલં પોટકિતૂલ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૫૨૮) વુત્તતૂલાનં પોટકિતૂલન્તિ એરકતૂલાદિ યં કિઞ્ચિ તિણજાતીનં તૂલં. ઉદ્દાલનમેવ ઉદ્દાલનકં, તં અસ્સ અત્થીતિ ઉદ્દાલનકન્તિ વુત્તનયમેવ. અતિક્કન્તા ઈતિ ઉપદ્દવો યેન સો અનીતિ, ભગવા, તેન અનીતિના.
૧૮૧૮. આયોગેતિ આયોગપત્તે. બન્ધનેતિ કાયબન્ધને. અંસબદ્ધકેતિ અંસબન્ધનકે. બિબ્બોહનેતિ ઉપધાને. થવિકાતિ પત્તથવિકા. થવિકાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન સિપાટિકાદીનં સઙ્ગહો. થવિકાદીસુ તૂલોનદ્ધેસુ પરિભુત્તેસુ ભિક્ખુનો અનાપત્તીતિ યોજના.
૧૮૧૯. અઞ્ઞેન ચ કતન્તિ એત્થ ‘‘મઞ્ચં વા પીઠં વા’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ. ઉદ્દાલેત્વાતિ પિલોતિકં ઉપ્પાટેત્વા તૂલં અપનેત્વા. નયાતિ સમુટ્ઠાનાદયો.
તૂલોનદ્ધકથાવણ્ણના.
૧૮૨૦. નિસીદનન્તિ નિસીદનચીવરં. પમાણતોતિ ‘‘તત્રિદં પમાણં, દીઘસો દ્વે વિદત્થિયો સુગતવિદત્થિયા, તિરિયં દિયડ્ઢં
૧૮૨૧. સચ્છેદન્તિ પમાણતો અતિરિત્તપદેસસ્સ છેદનકિરિયાસહિતપટિકમ્મં પાચિત્તિયમુદીરિતન્તિ અત્થો. તસ્સાતિ નિસીદનસ્સ. દ્વીસુ ઠાનેસુ ફાલેત્વા તિસ્સો દસા કાતબ્બા સિયુન્તિ યોજના.
૧૮૨૨. તદૂનકન્તિ તતો પમાણતો ઊનકં. વિતાનાદિં કરોન્તસ્સાતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન અત્થરણસાણિપાકારભિસિબિબ્બોહનાનં સઙ્ગહો. ‘‘સઞ્ચરિત્તસમા નયા’’તિ ઇદં વુત્તત્થમેવ.
નિસીદનકથાવણ્ણના.
૧૮૨૩. રોગેતિ કણ્ડુપિળકાદિરોગે સતિ. યથાહ ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે યસ્સ કણ્ડુ કણ્ડૂતિ કચ્છુ. પિળકાતિ લોહિતતુણ્ડિકા સુખુમપિળકા. અસ્સાવોતિ અરિસભગન્દલમધુમેહાદિવસેન અસુચિપગ્ઘરણં. થુલ્લકચ્છુ વા આબાધોતિ મહાપિળકાબાધો વુચ્ચતિ. પમાણતોતિ ‘‘તત્રિદં પમાણં, દીઘસો ચતસ્સો વિદત્થિયો સુગતવિદત્થિયા, તિરિયં દ્વે વિદત્થિયો’’તિ (પાચિ॰ ૫૩૮) વુત્તપ્પમાણતો.
કણ્ડુપટિચ્છાદિકથાવણ્ણના.
૧૮૨૫. પમાણેનેવાતિ ‘‘તત્રિદં પમાણં, દીઘસો છ વિદત્થિયો સુગતવિદત્થિયા, તિરિયં અડ્ઢતેય્યા’’તિ (પાચિ॰ ૫૪૩) વુત્તપ્પમાણેનેવ. પમાણાતિક્કમેતિ વસ્સિકસાટિકાય યથાવુત્તપમાણતો તસ્સ ભિક્ખુસ્સ. નયોતિ છેદનપાચિત્તિયાદિકો વિનિચ્છયનયો.
વસ્સિકસાટિકકથાવણ્ણના.
૧૮૨૬. સુગતસ્સ ચીવરેન તુલ્યપ્પમાણં ચીવરં યો ભિક્ખુ સચે કારેય્ય, તસ્સ ચીવરસ્સ કરણે તસ્સ ભિક્ખુસ્સ દુક્કટં સિયાતિ યોજના. તુલ્યં પમાણં યસ્સાતિ વિગ્ગહો.
૧૮૨૭. અત્તનો વત્થાનં કરણકારાપનં વિના અઞ્ઞતો પટિલાભો નામ નત્થિ, સૂચિકમ્મપરિયોસાને ચીવરસરૂપસ્સ પટિલાભોયેવેત્થ પટિલાભોતિ વિઞ્ઞાયતિ.
૧૮૨૮. તસ્સાતિ યં ‘‘સુગતસ્સ ચીવરેના’’તિ વુત્તં, તસ્સ સુગતચીવરસ્સ. દીઘસો પમાણેન સુગતસ્સ વિદત્થિયા નવ વિદત્થિયો, તિરિયં પમાણેન છ વિદત્થિયો વિનિદ્દિટ્ઠા સિક્ખાપદેયેવ કથિતાતિ યોજના.
નન્દકથાવણ્ણના.
રાજવગ્ગો નવમો.
ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય
પાચિત્તિયકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
પઠમો ભાગો નિટ્ઠિતો.
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
વિનયપિટકે
વિનયવિનિચ્છય-ટીકા (દુતિયો ભાગો)