ચૂળવગ્ગયોજના
મહાવગ્ગખન્ધકસ્સેવં
અધુના ચૂળવગ્ગસ્સ, કરિસ્સં યોજનાનયં.
૧. કમ્મક્ખન્ધકં
૧. તજ્જનીયકમ્મકથા
૧. ચૂળવગ્ગસ્સ તાવાતિ પારિવાસિકક્ખન્ધકાદિતો બલવાબલવન્તિ દ્વિન્નં સદ્દાનં પરિયાયભાવેન વુત્તત્તા અતિસયત્થોતિ દસ્સેતિ. ‘‘બલવબલવ’’ન્તિ વત્તબ્બે વાચાસિલિટ્ઠવસેન દીઘં કત્વા એવં વુત્તં. પટિવદથાતિ પટિચ્છન્નટ્ઠાને કથેથ. ઇમિના પટિમન્તેથાતિ એત્થ મન્તધાતુયા ગુત્તભાસનત્થં દસ્સેતિ. અત્થેસુ કરણભાસનકિચ્ચેસુ અલં સમત્થાતિ અલમત્થા, તેસં વિસેસેનાતિ અલમત્થતરાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સમત્થતરા’’તિ.
અધમ્મકમ્મદ્વાદસકકથા
૪. અસમ્મુખા અસમ્મુખાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સઙ્ઘધમ્મવિનયપુગ્ગલસમ્મુખાનં વિના કત’’ન્તિ. ‘‘અપ્પટિપુચ્છિત્વા’’તિ ઇમિના અપ્પટિપુચ્છાતિ એત્થ ત્વાપચ્ચયસ્સાકારભાવં દસ્સેતિ. તસ્સેવાતિ ચુદિતકસ્સેવ. અદેસનાગામિનિયાતિ એત્થ અકારસ્સ અઞ્ઞત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પારાજિકા…પે॰… વા’’તિ. એત્થાતિ તજ્જનીયકમ્મે. નવ પદાતિ નવસુ પદેસુ, નિદ્ધારણે ચેતં પચ્ચત્તવચનં. પુરિમકેસુ તીસુ તિકેસુ વુત્તેસુ નવસુ પદેસૂતિ યોજના. ‘‘એકેક’’ન્તિ પદેન સમ્બન્ધિતબ્બં. ઇમેહીતિ ઇમેહિ દ્વીહિ પદેહિ. દ્વાદસ તિકાતિ પુરિમેહિ તીહિ તિકેહિ નવ તિકે મિસ્સેત્વા દ્વાદસ. સુક્કપક્ખેસુપીતિ પટિસેધવિરહવસેન સુક્કેસુ પક્ખેસુપિ.
૬. ‘‘પબ્બજિતાન’’ન્તિ ઇમિના ગિહીનં અનનુલોમિકતં નિવત્તેતિ. સહસોકિતાદીહીતિ આદિસદ્દેન સહનન્દિં સઙ્ગણ્હાતિ. ઇમસ્મિં ઠાને સબ્બઅટ્ઠકથાપોત્થકેસુ ‘‘ન ઉપસમ્પાદેતબ્બન્તિ ઉપજ્ઝાયેન હુત્વા ન ઉપસમ્પાદેતબ્બ’’ન્તિ પાઠતો પટ્ઠાય યાવ ‘‘ન સમ્પયોજેતબ્બન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં યોજેત્વા કલહો ન કારેતબ્બો’’તિ પાઠો અત્થિ, તાવ અટ્ઠારસસમ્માવત્તનવત્તાનં સંવણ્ણનાપાઠો લિખિતો, સો પાઠો ઇમસ્મિં ઠાને ન લિખિતબ્બો. કસ્મા? પાળિક્કમાનુપ્પત્તાભાવતો, અટ્ઠકથાયમેવ ‘‘અટ્ઠારસ સમ્માવત્તનવત્તાનિ પારિવાસિકક્ખન્ધકે વણ્ણયિસ્સામા’’તિ વક્ખમાનત્તા, યથાવચનઞ્ચ પારિવાસિકક્ખન્ધકે (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૭૬) સંવણ્ણિતત્થા ચ. તસ્મા સો પાઠો ન પોરાણપાઠો હોતિ, પચ્છા પક્ખિત્તપાઠોતિ દટ્ઠબ્બો.
તિણ્ણં એકેકેનાપીતિ તીસુ અઙ્ગેસુ એકેકેનાપિ. ઇમિના અવયવવાક્યનિબ્બત્તિવસેન કમ્મારહભાવં દસ્સેતિ. હીતિ સચ્ચં. નિયસ્સસ્સ વિસેસેન અભિણ્હાપત્તિકત્તં અઙ્ગં ઇતિ વુત્તન્તિ યોજના. એત્થ આકારવાચકો તજ્જનીયં, તમેવ કમ્મં તજ્જનીયકમ્મં. ‘‘નિસ્સાય તે વત્થબ્બ’’ન્તિ નિયસ્સીયતિ બાલો ભજાપીયતિ અનેન વિનયકમ્મેનાતિ નિયસ્સં, દિવાદિગણિકત્તા સકારસ્સ દ્વેભાવો હોતિ ‘‘નસ્સં વસ્સ’’ન્તિઆદીસુ વિય, નિયસ્સમેવ કમ્મં નિયસ્સકમ્મં. ગામાદિતો પબ્બાજિયતિ અનેન વિનયકમ્મેનાતિ પબ્બાજનીયં, તમેવ કમ્મં પબ્બાજનીયકમ્મં. તીસૂતિ ભણ્ડનકારકઅભિણ્હાપત્તિકકુલદૂસકવસેન તિવિધેસુ અઙ્ગેસુ. યેન કેનચિ અઙ્ગેનાતિ સમ્બન્ધો. યદિ સબ્બાનિ કમ્માનિ કાતું વટ્ટતીતિ યોજના. એવં સતિ ચમ્પેય્યક્ખન્ધકે (મહાવ॰ ૪૦૦ આદયો) વુત્તં ઇદં વચનં વિરુજ્ઝતીતિ સમ્બન્ધો. વચનત્થનાનત્તતોતિ વચનસ્સ ચ અત્થસ્સ ચ નાનાભાવતો. તમેવત્થં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘તજ્જનીયકમ્મારહસ્સાતિ ઇમસ્સ હી’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘તિણ્ણં ભિક્ખવે’’તિઆદિવચનસ્સ અઙ્ગસમ્ભવો અત્થોતિ યોજના. તસ્માતિ યસ્મા ન વિરુજ્ઝતિ, તસ્મા. સઙ્ઘેન કતં હોતીતિ સમ્બન્ધો. ઇમિના લક્ખણેન તજ્જનીયાદિકમ્મારહસ્સ તસ્સ ભિક્ખુસ્સાતિ યોજના. એવં કમ્મસન્નિટ્ઠાનત્થં દસ્સેત્વા અઙ્ગસમ્ભવત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યસ્સ પના’’તિઆદિ. તત્થ યસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ, અત્થીતિ સમ્બન્ધો. ભણ્ડનકારકાદીસૂતિઆદિસદ્દેન અભિણ્હાપત્તિકકુલદૂસકાનિ સઙ્ગણ્હાતિ. આકઙ્ખમાનો સઙ્ઘો કરેય્યાતિ સમ્બન્ધો. કમ્મારહન્તિ કમ્મસ્સ, કમ્મે વા અરહં. એત્થાતિ કમ્મક્ખન્ધકે. પુબ્બેનાતિ પુબ્બે વુત્તેન ચમ્પેય્યક્ખન્ધકેન. અપરન્તિ અપરે વુત્તં કમ્મક્ખન્ધકં. સમેતીતિ સમં ગચ્છતિ.
તત્થાતિ કમ્મેસુ, તજ્જનીયકમ્મેતિ સમ્બન્ધો, અઙ્ગેસુ વા, ભણ્ડનકારકવસેનાતિ સમ્બન્ધો. અથ ખોતિ તથા વુત્તાપીતિ અત્થો. કરોન્તેન કમ્મવાચાવાચકેનાતિ સમ્બન્ધો. હીતિ ફલજોતકો. ભૂતેન વત્થુનાતિ તચ્છેન વત્થુના. અઞ્ઞસ્સ કમ્મસ્સાતિ તજ્જનીયકમ્મતો અઞ્ઞસ્સ કમ્મસ્સ. કસ્મા બાલસ્સ અબ્યત્તસ્સ આપત્તિબહુલસ્સ ઇદમ્પીતિ તજ્જનીયકમ્મમ્પિ. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ કમ્મેસુ.
નપ્પટિપ્પસ્સમ્ભેતબ્બઅટ્ઠારસકાદિકથા
૮. પન્નલોમાતિ પતિતમાનલોમા. એતન્તિ વત્તં. નેત્થારન્તિ એત્થ અફુટ્ઠક્ખરસંયોગે પરસ્સ યેનાતિ વત્તેન. નિસ્સારણાતિ નિસ્સારણતો. દસ વા દિવસાનિ, પઞ્ચ વા દિવસાનિ પૂરેતબ્બન્તિ યોજના. હીતિ સચ્ચં. એત્તકેનાતિ એતપ્પમાણેન દસપઞ્ચદિવસેન.
૨. નિયસ્સકમ્મકથા
૧૧. અપિસ્સુ ભિક્ખૂ પકતાતિ એત્થ નિપાતાનમનેકત્થત્તા ઇધ અપિસ્સુસદ્દો નિચ્ચત્થો હોતિ. પકતસદ્દો ‘‘કુક્કુચ્ચપકતા’’તિઆદીસુ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.તતિયસઙ્ગીતિકથા; પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૩૮) અભિભવનત્થો, ઇધ પન બ્યાવટત્થોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘નિચ્ચં બ્યાવટા હોન્તી’’તિ.
૩. પબ્બાજનીયકમ્મકથા
૨૭. એત્થાતિ અસ્સજિપુનબ્બસુકવત્થુમ્હિ. કાયિકોતિ એત્થ કાયેન કીળતીતિ કાયિકોતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘કાયકીળા વુચ્ચતી’’તિ. ‘‘એસેવ નયો’’તિ ઇમિના વાચાય કીળતીતિ વાચસિકો, કાયિકો ચ વાચસિકો ચ કાયિકવાચસિકોતિ વચનત્થં અતિદિસતિ. એત્થ ચ પચ્છિમવચનત્થો સમાહારદ્વન્દો, સમાહારદ્વન્દેપિ કત્થચિ પુલ્લિઙ્ગમિચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ ‘‘ધમ્મવિનયો’’તિઆદીસુ (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૫૦૯) વિય. કાયદ્વારપઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં વીતિક્કમતીતિ કાયિકોતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘કાયદ્વારે પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદવીતિક્કમો વુચ્ચતી’’તિ. કાયેન પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં વીતિક્કમેતીતિ કાયિકોતિ વચનત્થોપિ યુજ્જતેવ. ‘‘ઉપહનનં વુચ્ચતી’’તિ ઇમિના ઉપહનનં ઉપઘાતં, તમેવ ઉપઘાતિકન્તિ
૪. પટિસારણીયકમ્મકથા
૩૩. સુધમ્મવત્થુસ્મિં એવમત્થો વેદિતબ્બોતિ યોજના. અનપલોકેત્વાતિ એત્થ અપપુબ્બો લોકસદ્દો આપુચ્છનત્થોતિ આહ ‘‘ન આપુચ્છિત્વા’’તિ.
૩૪. કિન્તિ વોતિ તુમ્હેહિ. ગહપતીતિ આલપનપદં. થેરાનં અત્થાયાતિ સમ્બન્ધો. પટિયત્તન્તિ પટિયાદિતં. ‘‘એતં અવોચા’’તિ ઇમિના એતદવોચાતિ એત્થ નિગ્ગહિતાદેસસન્ધિં દસ્સેતિ. યદિદન્તિ સદ્દો ‘‘તિલસંગુળિકા’’તિ પદેન યોજિતત્તા ઇત્થિલિઙ્ગોતિ આહ ‘‘યા અય’’ન્તિ. તિલસક્ખલિકાતિ તિલેન સંસટ્ઠા સક્ખલિકા. ‘‘સા નત્થી’’તિ ઇમિના ઉત્તરવાક્યે યંસદ્દસ્સ પુબ્બવાક્યે તંસદ્દાપેક્ખતં દસ્સેતિ. એકો પુરિસોતિ સમ્બન્ધો. પૂવિયોતિ પૂવં, પૂવેન વા કયવિક્કયો. તેનાતિ કારણેન. નન્તિ ગહપતિં. થેરોતિ સુધમ્મત્થેરો. યદેવ કિઞ્ચીતિ એત્થ કિઞ્ચિ એવ યં વચનન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કિઞ્ચિદેવ તિલસંગુળિકાવચન’’ન્તિ. ઇદન્તિ ઇમં અત્થં. સોતિ કુક્કુટપોતકો. કાકવસ્સિતન્તિ કાકસ્સ વસ્સિતં, નેવ અકાસીતિ સમ્બન્ધો. તયાપીતિ પિસદ્દો કુક્કુટપોતકં અપેક્ખતિ. નેવ ભિક્ખુવચનં વુત્તં, ન ગિહિવચનં વુત્તં, ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેતીતિ યોજના.
અધમ્મકમ્માદિદ્વાદસકકથા
૩૯. પુરિમેહિ કમ્મેહીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ અઙ્ગેસુ. યથા પરિસક્કિયમાને ગિહિનો લાભં ન લભન્તીતિ યોજના. પરિપુબ્બો સક્કધાતુ પરક્કમત્થોતિ આહ ‘‘પરક્કમન્તો’’તિ. તત્થાતિ અનત્થાદીસુ અત્થભઙ્ગોતિ ગિહીનં અત્થસ્સ ભઙ્ગો. અવસનન્તિ ગિહીનં અવસનં. ગિહીનન્તિ એત્થ સામ્યત્થે સામિવચનન્તિ આહ ‘‘ગિહીનં સન્તિકે’’તિ. યથા કરિયમાને સચ્ચો હોતિ, એવં ન કરોતીતિ યોજના. એકઙ્ગેનાપીતિ પિસદ્દો સમ્ભાવનત્થો, તતો અધિકેહિ અઙ્ગેહિ કા નામ કથાતિ દસ્સેતિ. એત્થાતિ પટિસારણીયકમ્મે. પટિમુખં અત્તનો દોસં સરાપેતબ્બં અનેન વિનયકમ્મેનાતિ પટિસારણીયં, તમેવ કમ્મં પટિસારણીયકમ્મં.
૫. આપત્તિયા અદસ્સને ઉક્ખેપનીયકમ્મકથા
૪૬. સંસથાતિ એત્થ સંસધાતુયા કથનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘આરોચેથા’’તિ. તુમ્હે સંસથ, કથેથાતિ અત્થો.
૫૦. ભણ્ડનકારકો હોતીતિઆદિ કારણૂપચારવસેન વુત્તોતિ આહ ‘‘ભણ્ડનાદિપચ્ચયા’’તિઆદિ. ભણ્ડનકારકાદિ કારણં, તેન આપન્ના આપત્તિ ફલં, તસ્સા અદસ્સને ઉક્ખેપનીયકમ્મં કાતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. તસ્સાતિ આપત્તિયા.
૫૧. એત્થાતિ તત્થાતિ તેચત્તાલીસવત્તેસુ. અનુદ્ધંસેતબ્બોતિ એત્થ ધંસધાતુયા ગત્યત્થં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘ન ચોદેતબ્બો’’તિ. ‘‘રજોનુદ્ધંસતી’’તિઆદીસુ (બુ॰ વં॰ ૨.૧૦૧) હિ ધંસધાતુ ગત્યત્થે વત્તતિ. ‘‘ન ભિક્ખુ ભિક્ખૂહી’’તિ એત્થ સોયેવ ભિક્ખુ તેહેવ ભિક્ખૂહીતિ અત્થં નિવારેન્તો આહ ‘‘અઞ્ઞો ભિક્ખુ અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહી’’તિ. ન ગિહિદ્ધજોતિ એત્થ ગિહીનં ધજો ગિહિદ્ધજોતિ વુત્તે ઓદાતવત્થાદીનીતિ આહ ‘‘ઓદાતવત્થાની’’તિઆદિ. ન તિત્થિયાદિપદત્તયન્તિ ‘‘ન તિત્થિયા સેવિતબ્બા, ભિક્ખૂ સેવિતબ્બા, ભિક્ખુસિક્ખાય સિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ પદાનં તયં. ‘‘ન અપસાદેતબ્બો’’તિ ઇમિના ન આસાદેતબ્બોતિ એત્થ આપુબ્બસદધાતુયા અપપુબ્બસદધાતુયા સમાનભાવં દસ્સેતિ. ‘‘અન્તો વા બહિ વાતિ’’ એત્થ કસ્સ અન્તો વા બહિ વાતિ આહ ‘‘વિહારસ્સા’’તિ. સેસં સબ્બંવત્તન્તિ ઇમિનાતિ આપત્તિયા અદસ્સને ઉક્ખેપનીયકમ્મેન.
૬૫. તસ્સાતિ આપત્તિયા. ઇધાતિ પાપિકાય દિટ્ઠિયા અપ્પટિનિસ્સગ્ગે કતે ઉક્ખેપનીયકમ્મે. આપત્તિઅદસ્સનાદીસુ ઉદ્ધરિત્વા ખિપીયતિ અપનીયતિ અનેન વિનયકમ્મેનાતિ ઉક્ખેપનીયં, તમેવ કમ્મં ઉક્ખેપનીયકમ્મં.
ઇતિ કમ્મક્ખન્ધકવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.
૨. પારિવાસિકક્ખન્ધકં
૧. પારિવાસિકવત્તકથા
૭૫. પારિવાસિકક્ખન્ધકે પારિવાસિકાતિ પદસ્સ પરિવાસં પરિવસન્તીતિ પારિવાસિકાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પરિવાસં પરિવસન્તા’’તિ. તત્થાતિ ‘‘પરિવાસં પરિવસન્તા’’તિ તદ્ધિતવાક્યે. તેસૂતિ ચતુબ્બિધેસુ પરિવાસેસુ. તિત્થિયપરિવાસોતિ તિત્થિયાનં પરિવાસો, તિત્થિયાનં વા દાતબ્બો પરિવાસો, તિત્થિયેહિ વા પરિવસિતબ્બો પરિવાસો તિત્થિયપરિવાસો. અપ્પટિચ્છન્નપરિવાસોતિ અપ્પટિચ્છન્નો પરિવાસો અપ્પટિચ્છન્નપરિવાસો. તત્થાતિ અપ્પટિચ્છન્નપરિવાસે. યન્તિ વચનં. અયં પનાતિ અયં પટિચ્છન્નપરિવાસો પન. ઇધાતિ સેસાતિ અપ્પટિચ્છન્નપરિવાસતો સેસા. તયોતિ અપ્પટિચ્છન્નપરિવાસાદયો તયો, દાતબ્બાતિ સમ્બન્ધો. કસ્સ દાતબ્બાતિ આહ ‘‘યેના’’તિઆદિ. આપન્ના ચેવાતિ આપજ્જિતબ્બા ચેવ. તેસૂતિ તિવિધેસુ પરિવાસેસુ. એતે પનાતિ તયો પન. ઇધાતિ પારિવાસિકક્ખન્ધકે. તસ્માતિ યસ્મા ઇધ અધિપ્પેતા, તસ્મા. એતેસૂતિ તિવિધેસુ પરિવાસેસુ.
પકતત્તાનં ભિક્ખૂનન્તિ એત્થ અધિપ્પેતપકતત્તે દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઠપેત્વા’’તિઆદિ. મૂલાયપટિકસ્સનારહાદીનમ્પીતિ એત્થ આદિસદ્દેન માનત્તારહમાનત્તચારિકઅબ્ભાનારહાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. પિસદ્દેન પકતિપકતત્તં અપેક્ખતિ. તેતિ પકતત્તા. યં અભિવાદનાદિં કરોન્તીતિ સાદિયન્તીતિ એત્થ સાદિયનં નામ સમ્પટિચ્છનન્તિ આહ ‘‘સમ્પટિચ્છન્તી’’તિ. તત્થાતિ અભિવાદનાદીસુ, નિદ્ધારણે ચેતં ભુમ્મવચનં. સામીચિકમ્મન્તિ એતં આભિસમાચારિકસ્સ અધિવચનન્તિ યોજના. અભિવાદનાદીનીતિ અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઅઞ્જલિકમ્માનિ. બીજનવાતદાનાદિનોતિ બીજનિયા પહરિતેન પવત્તસ્સ વાતસ્સ દાનાદિનો. આસનાભિહારન્તિ એત્થ અભિહરણં અભિહારો, આસનસ્સ અભિહારો આસનાભિહારોતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘આસનસ્સ અભિહરણ’’ન્તિ. પઞ્ઞાપનમ્પિ અભિહરિત્વા પઞ્ઞાપિતત્તા અભિહારોયેવ નામાતિ આહ ‘‘પઞ્ઞાપનમેવ વા’’તિ. ‘‘પાદધોવનઉદક’’ન્તિ ઇમિના પાદસ્સ ધોવનં ઉદકં પાદોદકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘પાદટ્ઠપનક’’ન્તિ ઇમિના પાદસ્સ ઠપનકં પીઠં પાદપીઠન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘પાદઘંસનં વા’’તિ ઇમિના પાદસ્સ ઘંસનં કથલિકં પાદકથલિકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. સદ્ધિવિહારિકાનમ્પિ અભિવાદનાદિન્તિ સમ્બન્ધો. પિસદ્દેન અઞ્ઞેસં સાદિયન્તસ્સ કા નામ કથાતિ દસ્સેતિ. તેતિ સદ્ધિવિહારિકા. સદ્ધાપબ્બજિતાતિ સદ્ધાય પબ્બજિતા. કુલપુત્તાતિ જાતિકુલપુત્તા, આચારકુલપુત્તા ચ. કરોન્તિ, આપુચ્છન્તિયેવાતિ સમ્બન્ધો. વારિતમ્પિ અસાદિયનં નામાતિ આહ ‘‘વારિતકાલતો પટ્ઠાય અનાપત્તી’’તિ. મિથુ યથાવુડ્ઢન્તિ એત્થ મિથુસદ્દો અઞ્ઞમઞ્ઞપરિયાયો, યથાસદ્દો યંસદ્દપરિયાયો, વિચ્છત્થો ચાતિ આહ ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞં યો યો વુડ્ઢો’’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્હિ મિથતિ સઙ્ગમં કરોતીતિ મિથૂતિ વુચ્ચતિ. તેન તેનાતિ ભિક્ખુના, ‘‘સાદિતુ’’ન્તિ પદે ભાવકત્તા. સાદિતું અનુજાનામીતિ સમ્બન્ધો.
‘‘વુડ્ઢપટિપાટિયા’’તિ ઇમિના વુડ્ઢાનં પટિપાટિ યથાવુડ્ઢન્તિ ચતુત્થીઅબ્યયીભાવં દસ્સેતિ. પુરિમપદે પન પઠમાઅબ્યયીભાવો. પાળિયાતિ પન્તિયા. તત્થેવાતિ સઙ્ઘનવકટ્ઠાને એવ. પવારણાયપીતિ
ઓણોજનન્તિ અવનુદતે ઓણોજનં. અવપુબ્બો નુદધાતુ નકારસ્સ ણકારં, દકારસ્સ ચ જકારં કત્વા ઓણોજનન્તિ વુચ્ચતિ. નુદધાતુ ઉદ્દેસભત્તાદીનીતિઆદિસદ્દેન સલાકભત્તાદીનિ સઙ્ગણ્હાતિ. અસ્સાતિ પારિવાસિકસ્સ. તાનીતિ દ્વે તીણિ ઉદ્દેસભત્તાદીનિ. હેટ્ઠાતિ અત્તનો હેટ્ઠા. ગાહેથાતિ નવકતરે ભિક્ખૂ ગાહાપેથ. ભત્તપચ્ચાસાતિ ભત્તમેવ પચ્ચાસા ભત્તપચ્ચાસા, પચ્ચાસાભત્તન્તિ અત્થો. ‘‘વિસ્સજ્જેતબ્બાની’’તિ ઇમિના અવનુદિતબ્બન્તિ ઓણોજનન્તિ અત્થં દસ્સેતિ. એવન્તિ ગહેત્વા વિસ્સજ્જમાનેતિ યોજના. તાનીતિ ઉદ્દેસભત્તાદીનિ. યદિ પન ન ગણ્હાતીતિ સચે સઙ્ઘતો વસ્સગ્ગેન ન ગણ્હાતિ. ન વિસ્સજ્જેતીતિ સચે અઞ્ઞસ્સ ન વિસ્સજ્જેતિ. ઓદિસ્સાતિ ઉદ્દિસિત્વા. તસ્સાતિ પારિવાસિકસ્સ. હીતિ યસ્મા. સઙ્ઘનવકટ્ઠાને નિસિન્નસ્સ તસ્સાતિ યોજના. ભત્તગ્ગેતિ ભત્તસ્સ ગહણટ્ઠાને. સોતિ પારિવાસિકો, મા કિલમિત્થાતિ સમ્બન્ધો. ઇદન્તિ ઓણોજનં. અસ્સાતિ પારિવાસિકસ્સ, અનુઞ્ઞાતન્તિ સમ્બન્ધો.
આગતાગતેહિ ભિક્ખૂહીતિ સમ્બન્ધો. ચતુસ્સાલભત્તન્તિ ચતુમુખા સાલા ચતુસ્સાલા ભોજનસાલા, તત્થ પટિપાટિયા દિન્નં ભત્તં ચતુસ્સાલભત્તં. એતન્તિ ચતુસ્સાલભત્તં. પાળિયાતિ ભિક્ખૂનં પાળિયા. ઓસક્કિત્વાતિ હેટ્ઠા સક્કિત્વા. હત્થપાસેતિ ભત્તદાયકસ્સ હત્થપાસે. સેનોતિ કુલલો. ‘‘આરામિકસમણુદ્દેસેહી’’તિ પદં ‘‘આહરાપેતુ’’ન્તિ પદે કારિતકમ્મં. સયમેવાતિ પારિવાસિકેન અનાણત્તો હુત્વા સયમેવ. મહાપેળભત્તેપીતિ મહતિયં પેળાયં પક્ખિપિત્વા દિન્ને ભત્તેપિ. યત્થ પનાતિ પરિવિસટ્ઠાને પન.
૭૬. તત્રાયં સમ્માવત્તનાતિ એત્થ તસદ્દસ્સ અનિયમનિદ્દેસભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇદાનિ યા અયં સમ્માવત્તના વુત્તા’’તિ. સમ્મા વત્તિતબ્બં એતાયાતિ સમ્માવત્તના. તત્થાતિ સમ્માવત્તનાયં. ન ઉપસમ્પાદેતબ્બન્તિ એત્થ આચરિયેન હુત્વા કમ્મવાચાસાવનમ્પિ ઉપસમ્પાદનમેવાતિ આહ ‘‘આચરિયેન હુત્વાપિ કમ્મવાચા ન સાવેતબ્બા’’તિ. અઞ્ઞસ્મિં અસતીતિ અત્તના અઞ્ઞસ્મિં કમ્મવાચાવાચકે અસતિ. ન નિસ્સયો દાતબ્બોતિ એત્થ આગન્તુકાનમેવ નિસ્સયો ન દાતબ્બો, ન દિન્નનિસ્સયાનમ્પીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘આગન્તુકાનં નિસ્સયો
અઞ્ઞો સામણેરોતિ પકતત્તકાલે ઉપજ્ઝં દત્વા ગહિતસામણેરેહિ અઞ્ઞો સામણેરો. આધિપચ્ચટ્ઠાનભૂતાતિ સબ્બસમ્મુતીનં અધિપતિભાવસ્સ ઠાનભૂતા. પટિબલસ્સાતિ ભિક્ખુનિયો ઓવદિતું પટિબલસ્સ. ઇમિના લદ્ધસમ્મુતિકેન આણત્તો અલદ્ધસમ્મુતિકોપિ ગરુધમ્મેહિ વા અઞ્ઞેહિ વા ભિક્ખુનિયો ઓવદિતું લભતીતિ દસ્સેતિ. આગતા ભિક્ખુનિયો વત્તબ્બાતિ સમ્બન્ધો. વોતિ તુમ્હાકં. સોતિ ભિક્ખુ. વોતિ તુમ્હાકં, દસ્સતીતિ સમ્બન્ધો.
સુક્કવિસ્સટ્ઠિયાતિ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆપત્તિકારણા. કાયસંસગ્ગાદિગરુકાપત્તિ નાપજ્જિતબ્બાતિ યોજના. આપત્તિક્ખન્ધવસેન આપત્તિવત્થૂનં પાપિટ્ઠભાવઞ્ચ પાપિટ્ઠતરભાવઞ્ચ વિત્થારેન્તો આહ ‘‘સત્તસુ હી’’તિઆદિ. પાપિટ્ઠતરાતિ દુબ્ભાસિતાપત્તિતો દુક્કટાપત્તિ પાપિટ્ઠતરા. તાસન્તિ સત્તન્નં આપત્તીનં. પુરિમનયેનેવાતિ પુરિમાનં આપત્તીનં નયેનેવ. ભેદોતિ વત્થૂનં વિસેસો. એવં આપત્તિક્ખન્ધવસેન આપત્તિવત્થૂનં પાપિટ્ઠપાપિટ્ઠતરભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સિક્ખાપદવસેન તેસં તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પણ્ણત્તિવજ્જસિક્ખાપદે પના’’તિઆદિ. ઉભયમ્પીતિ વત્થુઆપત્તિસઙ્ખાતં ઉભયમ્પિ.
કમ્મન્તિ એત્થ કારણભૂતસ્સ કમ્મસ્સ નામં કારિયભૂતાયં કમ્મવાચાયં ઉપચારવસેન કારિયભૂતા કમ્મવાચા કમ્મન્તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘પરિવાસકમ્મવાચા વુચ્ચતી’’તિ. કમ્મસ્મિં સતિ, કમ્મેન વા વચિતબ્બાતિ કમ્મવાચાતિ વચનત્થો કાતબ્બો. કસિકમ્મન્તિ કસિસઙ્ખાતં કમ્મં. ગોરક્ખકમ્મન્તિ ગોરક્ખસઙ્ખાતં કમ્મં. ‘‘કમ્મં કત’’ન્તિ ઇમિના કમ્મં કરોન્તીતિ કમ્મિકાતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. તેતિ કમ્મિકા ભિક્ખૂ, ન ગરહિતબ્બાતિ સમ્બન્ધો.
વચિતબ્બં અનેન દોસેનાતિ વચનીયં, સંવિજ્જતિ વચનીયં અસ્સાતિ સવચનીયં, તં ન કાતબ્બન્તિ અત્થો. તમેવત્થં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘પલિબોધત્થાય હી’’તિઆદિ. યાવ ન તં તેતિ તુય્હં.
અનુવાદોતિ એત્થ અનુસાસનવસેન અઞ્ઞે વદતીતિ અનુવાદોતિ વુત્તે જેટ્ઠકટ્ઠાનન્તિ આહ ‘‘વિહારે જેટ્ઠકટ્ઠાનં ન કાતબ્બ’’ન્તિ. જેટ્ઠકટ્ઠાનં સરૂપેન દસ્સેન્તો આહ ‘‘પાતિમોક્ખુદ્દેસકેન વા’’તિઆદિ. મેતિ મય્હં. તન્તિ તવં. ન ચોદેતબ્બોતિ એત્થ કેન ન ચોદેતબ્બોતિ આહ ‘‘વત્થુના વા આપત્તિયા વા’’તિ. ન સારેતબ્બોતિ ન સરાપેતબ્બો. ન ભિક્ખૂહિ સમ્પયોજેતબ્બન્તિ એત્થ ભિક્ખૂહિ અત્તના કલહવસેન ન સમ્પયોજેતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞં યોજેત્વા કલહો ન કારેતબ્બો’’તિ.
સઙ્ઘત્થેરેન હુત્વાતિ સઙ્ઘત્થેરેન હોન્તેનપીતિ અત્થો. પુરતો અગન્તબ્બે સમાને કિં પચ્છતો ગન્તબ્બન્તિ આહ ‘‘દ્વાદસહત્થ’’ન્તિઆદિ. આસનપરિયન્તોતિ આસનમેવ પરિયન્તો લામકોતિ આસનપરિયન્તો, તદત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સઙ્ઘનવકાસનં વુચ્ચતી’’તિ. સ્વાસ્સાતિ સો અસ્સ. સોતિ આસનપરિયન્તો. અસ્સાતિ પારિવાસિકસ્સ. તત્થાતિ આસનપરિયન્તે. અયન્તિ પારિવાસિકો, ન લભતીતિ સમ્બન્ધો. ગહિતાવસેસાતિ ગહિતાહિ સેય્યાહિ અવસેસા. મઙ્ગુલગૂથભરિતાતિ મઙ્ગુલાનં ગૂથેહિ પૂરિતા. અસ્સાતિ પારિવાસિકસ્સ. રજેહિ હતા નાસિતા ભૂમિ એત્થાતિ રજોહતભૂમિ. જતુકમૂસિકભરિતાતિ જતૂહિ ચ મૂસિકાહિ ચ પૂરિતા. પણ્ણસાલાતિ પણ્ણેહિ છાદિતા સાલા. અસ્સાતિ પારિવાસિકસ્સ. સબ્બેપિ આવાસાતિ યોજના. એતેહીતિ પકતત્તેહિ. તેસૂતિ આવાસેસુ. યન્તિ આવાસં. પચ્ચયન્તિ વસ્સાવાસિકલાભં. એકપસ્સેતિ ભિક્ખૂનં પાળિયં અટ્ઠત્વા એકસ્મિં પસ્સે.
અસ્સાતિ પારિવાસિકસ્સ, દેન્તીતિ સમ્બન્ધો. સો એવાતિ આસનાદિપરિયન્તો એવ. ઞાતિપવારિતટ્ઠાને નિમન્તિતેનાતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ સંવિધાયાતિ સંવિદહિત્વા. અસ્સાતિ કુલસ્સ, ભવેય્ય વા.
હરાયમાનેનાતિ લજ્જમાનેન. યેનાપીતિ પારિવાસિકેનપિ. સમાદિન્નન્તિ આરઞ્ઞિકધુતઙ્ગસમાદિન્નં. તથાતિ યથા આરઞ્ઞિકઙ્ગં ન સમાદાતબ્બં, તથા. પિણ્ડપાતિકધુતઙ્ગમ્પીતિ પિસદ્દો આરઞ્ઞિકઙ્ગં અપેક્ખતિ. યો પનાતિ પારિવાસિકો પન.
અનારોચેન્તસ્સ મેતિ યોજના. અનારોચેન્તે સતીતિ વા યોજના. ‘‘ઇમિના કારણેના’’તિ ઇમિના તપ્પચ્ચયાતિ એત્થ પચ્ચયસદ્દો કારણત્થો, નિસ્સક્કવચનઞ્ચ કારણત્થે હોતીતિ દસ્સેતિ. સો રત્તિચ્છેદો એવ પચ્ચયો તપ્પચ્ચયોતિ વચનત્થો કાતબ્બો. ‘‘સામણેરેહી’’તિ પદં ‘‘પચાપેત્વા’’તિ પદે કારિતકમ્મં. એત્થાપિ પકતિયા નીહરાપેત્વાપિ વિહારે પચાપેત્વાપિ ભુઞ્જન્તસ્સ પટિસેધો નત્થિ. કસ્મા? ‘‘તપ્પચ્ચયા’’તિ વુત્તત્તા. ગામેતિ મહાગામે, સબ્બકાલં અનેકસતેહિ ભિક્ખૂહિ અવિવિત્તે ગામેતિ અત્થો. ગામકાવાસન્તિ ગામોયેવ ખુદ્દકટ્ઠેન ગામકો, તસ્મિં કારિતો આવાસો ગામકાવાસો, તં.
ગતેન તત્થાતિ કિસ્મિઞ્ચિ વિહારે, સબ્બે ભિક્ખૂતિ સમ્બન્ધો. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં તસ્મિં ઠિતટ્ઠાને. ન એકચ્ચે પસ્સતિ, અપસ્સિતત્તા નારોચેતિ, રત્તિચ્છેદોવ હોતીતિ અધિપ્પાયો.
એકસ્સ વા બહૂનં વા આગન્તુકાનન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ ‘‘આગન્તુકસ્સ આરોચેતબ્બ’’ન્તિ પદે. વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘આગન્તુકેન આરોચેતબ્બ’’ન્તિ પદે વુત્તનયેનેવ. તં વુત્તનયમાવિકરોન્તો આહ ‘‘સચે’’તિઆદિ. તેસમ્પીતિ આગન્તુકાનમ્પિ. તસ્સાતિ પારિવાસિકસ્સ. અજાનન્તસ્સેવાતિ અનાદરે ચેતં સામિવચનં. અયઞ્ચ પનાતિ પારિવાસિકો ચ. ગતકાલેતિ આગન્તુકાનં ગતકાલે. યેપીતિ આગન્તુકાપિ. ઓક્કમિત્વાતિ ઓસરિત્વા, પવિસિત્વાતિ અત્થો. અયઞ્ચાતિ પારિવાસિકો ચ, જાનાતીતિ સમ્બન્ધો. નેસન્તિ આગન્તુકાનં. યોપીતિ આગન્તુકોપિ. અસ્સાતિ અઞ્ઞાતત્તાતિ આગતભાવસ્સ અજાનિતત્તા. ‘‘અબ્ભાન’’ન્તિ પદં ‘‘કરોતી’’તિ પદે કમ્મં, ‘‘હોતી’’તિ પદે કત્તા. અધિકા રત્તિયોતિ આપત્તિપટિચ્છન્નરત્તિતો અધિકા રત્તિયો. અયન્તિ પારિવાસિકવત્તપટિપદા. અપણ્ણકપટિપદાતિ અવિરદ્ધપટિપદા, એકંસપટિપદાતિ અત્થો.
ગચ્છન્તમ્પિ ભિક્ખુન્તિ સમ્બન્ધો. સાવેતુન્તિ સુણાપેતું. વિસયાવિસયેનાતિ આરોચેતું દેસાદેસેન. કરવીકતિસ્સત્થેરો આહાતિ સમ્બન્ધો.
‘‘ઉપોસથદિવસે’’તિ ઇમિના ઉપોસથેતિ એત્થ ઉપોસથસદ્દસ્સ પાતિમોક્ખુદ્દેસાદયો અત્થે નિવત્તેતિ. પવારણાયપીતિ પવારણદિવસેપિ. ગન્તુન્તિ ભિક્ખુસ્સ ઠિતટ્ઠાનં ગન્તું. દૂતેનાપીતિ એત્થ અનધિપ્પેતદૂતં પટિક્ખિપિત્વા અધિપ્પેતદૂતં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અનુપસમ્પન્નં…પે॰… આરોચાપેતબ્બ’’ન્તિ.
સુઞ્ઞવિહારોતિ ભિક્ખૂહિ વિવિત્તવિહારો. યત્થાતિ યસ્મિં આવાસે. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તત્થાતિ સુઞ્ઞવિહારે. દસવિધન્તરાયે સતિ પન ગન્તબ્બમેવાતિ યોજના. નાનાસંવાસકેહીતિ કમ્મનાનાસંવાસકલદ્ધિનાનાસંવાસકેહિ.
૮૧. આવાસાદીનં સરૂપં દસ્સેન્તો આહ ‘‘આવાસો નામા’’તિઆદિ. તતિયપદેનાતિ ‘‘આવાસે વા અનાવાસે વા’’તિ તતિયપદેન. એતેસૂતિ આવાસાદીસુ. છદનતોતિ છદનકોટિતો. અન્તોઆવાસેતિ ભિત્તિપરિચ્છિન્ને અન્તોઆવાસે. અવિસેસેનાતિ ‘‘ઉક્ખિત્તકો’’તિ ઉદકપાતેનાતિ છદનતો ઉદકં પતતિ એત્થાતિ ઉદકપાતો, તેન. પઞ્ચવણ્ણચ્છદનબદ્ધટ્ઠાનેસૂતિ પઞ્ચપમાણેન છદનેન બદ્ધટ્ઠાનેસુ એતેસુ આવાસેસૂતિ સમ્બન્ધો. પારિવાસિકસ્સ ચ ઉક્ખિત્તકસ્સ ચ પકતત્તેન સદ્ધિં વારિતન્તિ યોજના. નાનૂપચારેપીતિ પિસદ્દેન એકૂપચારે પન કા નામ કથાતિ દસ્સેતિ એત્થાતિ એકચ્છન્ને આવાસાદિકે, સચે નિપજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. તસ્મિન્તિ સટ્ઠિવસ્સેપિ પારિવાસિકે.
વુટ્ઠાતબ્બં, નિમન્તેતબ્બોતિ એત્થ કિં અત્તનો વુડ્ઢતરં પકતત્તં દિસ્વા વુટ્ઠાતબ્બં, નિમન્તેતબ્બોતિ આહ ‘‘તદહુપસમ્પન્નમ્પી’’તિઆદિ. ઓબુદ્ધન્તિ પલિબુદ્ધં. એકાસનેતિ એત્થ એકસદ્દો સમાનપરિયાયોતિ આહ ‘‘સમાનવસ્સિકાસને’’તિ, સમાનવસ્સિકાનં આસનેતિ અત્થો. છમાયં નિસિન્નેતિ એત્થ છમાસદ્દો ભૂમિપરિયાયોતિ આહ ‘‘ભૂમિયં નિસિન્ને’’તિ. ઇતરેનાતિ પારિવાસિકેન. સહાયેન સદ્ધિં ચઙ્કમતિ વિયાતિ યોજના. ‘‘એકસ્મિં ચઙ્કમે’’તિ ઇમિના એકચઙ્કમસદ્દસ્સ તુલ્યાધિકરણસમાસવાક્યં દસ્સેતિ.
છમાયં ચઙ્કમન્તન્તિ એત્થ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘છમાયં ચઙ્કમન્તે’’તિ. અયં પનાતિ વક્ખમાનો પન. એત્થાતિ ‘‘છમાયં ચઙ્કમન્તે’’તિ પાઠે. ચઙ્કમન્તેતિ પકતત્તે ચઙ્કમન્તે. ન ચઙ્કમિતબ્બન્તિ પારિવાસિકેન ન ચઙ્કમિતબ્બં. કો પન વાદો ઇટ્ઠકાચયસમ્પન્ને વેદિકાપરિક્ખિત્તે ઇતિ અત્થોતિ યોજના. પબ્બતન્તરવનન્તરગુમ્બન્તરેસૂતિ પબ્બતમજ્ઝવનમજ્ઝગુમ્બમજ્ઝેસુ, પબ્બતવિવરવનવિવરગુમ્બવિવરેસુ વા. ઉપચારન્તિ દ્વાદસહત્થં ઉપચારં.
૮૨. ઇતરોતિ નવકો. અસ્સાતિ નવકસ્સ. ન વત્તભેદે દુક્કટન્તિ અઞ્ઞાતત્તા ન વત્તભેદે દુક્કટં. એસેવ નયો સબ્બત્થ. અપચ્છાપુરિમન્તિ અપચ્છા અપુરિમં, એકપહારેનાતિ અત્થો. સમવસ્સા દ્વે પારિવાસિકાતિ યોજના. દ્વિન્નં પારિવાસિકાનં એકતો વસનદોસં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સચે હિ દ્વે’’તિઆદિ. નેસન્તિ દ્વિન્નં પારિવાસિકાનં. એત્થાતિ પારિવાસિકાદીસુ પઞ્ચસુ ભિક્ખૂસુ. મૂલાયપટિકસ્સનારહાદયો ચત્તારોતિ યોજના.
પરિવાસદાનાદીનીતિ આદિસદ્દેન મૂલાયપટિકસ્સનમાનત્તદાનઅબ્ભાનાનિ સઙ્ગણ્હાતિ. એતેસ્વેવાતિ પરિવાસદાનાદીસુ એવ. અયન્તિ પારિવાસિકો.
૮૩. ‘‘અથ એત્થાતિ પારિવાસિકવત્તે. સોતિ ઉપાલિત્થેરો. અસ્સાતિ ઉપાલિત્થેરસ્સ. તત્થાતિ તીસુ રત્તિચ્છેદેસુ. ય્વાયન્તિ યો અયં, એકતો વાસોતિ સમ્બન્ધો. સો વાસો સહવાસો નામાતિ યોજના. વિપ્પવાસોતિ એત્થ પકતત્તેન વિપ્પયુત્તો હુત્વા વાસોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકકસ્સેવ વાસો’’તિ. આગન્તુકાદીનન્તિ આદિસદ્દેન આવાસિકા ગહેતબ્બા.
૮૪. તત્થ તત્થાતિ તં તં ઠાનં. દ્વીસુ પદેસૂતિ દ્વીસુ વાક્યસઙ્ખાતેસુ પદેસુ. એકેનેકેનપીતિ એકેન એકેન વાક્યપદેનપિ. પરિવસિયિત્થાતિ પરિવુત્થો, પરિવુત્થો પરિવાસો એતસ્સાતિ પરિવુત્થપરિવાસો, તસ્સ. હીતિ સચ્ચં. એસાતિ એસો ભિક્ખૂતિ સમ્બન્ધો. સુદ્ધન્તેતિ સુદ્ધકોટ્ઠાસે. દુક્ખસ્સાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ. અન્તન્તિ અવસાનં, વિનાસં વા.
૨. મૂલાયપટિકસ્સનારહવત્તકથા
૮૬. નવકતરં મૂલાયપટિકસ્સનારહં ઠપેત્વાતિ યોજના. ઇમેસં પઞ્ચન્નં પકતત્તા એવાતિ સમ્બન્ધો. નેસન્તિ મૂલાયપટિકસ્સનારહમાનત્તારહમાનત્તચારિકઅબ્ભાનારહાનં ચતુન્નં, મૂલાયપટિકસ્સનારહાદિલક્ખણન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ મૂલાયપટિકસ્સનારહસ્સ વત્તે. ઇતોતિ મૂલાયપટિકસ્સનારહસ્સ વત્તતો.
૮૭. યથેવ પારિવાસિકો ગણપૂરકો ન હોતિ, એવં એતેપિ ન હોન્તીતિ યોજના.
૪. માનત્તાચારિકવત્તકથા
૯૨. ઊને ગણેતિ એત્થ ગણો નામ ગણભોજનસિક્ખાપદે (પાચિ॰ ૨૧૭ આદયો) વિય હોતીતિ આહ ‘‘ચત્તારો વા અતિરેકા વા’’તિ. સબ્બત્થાતિ પારિવાસિકક્ખન્ધકે.
ઇતિ પારિવાસિકક્ખન્ધકવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.
૩. સમુચ્ચયક્ખન્ધકં
૧. સુક્કવિસ્સટ્ઠિકથા
સમુચ્ચયક્ખન્ધકે તત્થાતિ ચતુબ્બિધેસુ માનત્તેસુ. યં માનત્તં દિય્યતિ, ઇદં અપ્પટિચ્છન્નમાનત્તં નામાતિ યોજના. એસેવ નયો અનન્તરવાક્યેસુપિ. પટિચ્છન્નાય આપત્તિયાતિ હેત્વત્થે કરણવચનં, કારણત્થે નિસ્સક્કવચનં વા. અદ્ધમાસન્તિ પન્નરસદિવસકાલં. ઓધાયાતિ સમૂહં કત્વા. ‘‘એકતો કત્વા’’તિ ઇમિના ‘‘ઓધાયા’’તિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેતિ. તેસૂતિ ચતુબ્બિધેસુ માનત્તેસુ. ઇદન્તિ માનત્તં. અપ્પટિચ્છન્નાય…પે॰… વચનતોતિ ઞાપકહેતુ. એતેન અપ્પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા દાતબ્બં માનત્તં અપ્પટિચ્છન્નમાનત્તન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. તન્તિ અપ્પટિચ્છન્નમાનત્તં. ઇધાતિ ઇમિસ્સં પાળિયં. તતુત્તરીતિ તતો તીહિપિ ઉત્તરિ. નાનાવત્થૂનિ એતાસન્તિ નાનાવત્થુકાયો. તાસન્તિ નાનાવત્થુકાનં.
માળકસીમાયમેવાતિ સીમમાળકે એવ, સીમઙ્ગણે એવાતિ અત્થો. તત્થેવાતિ માળકસીમાયમેવ.
વેદયામહન્તિ વેદયામિ અહં. મમ માનત્તચરભાવં સઙ્ઘં જાનાપેમીતિ અત્થો. વેદયતીતિ મન્તિ જાનાપેતિ, ઇતિ મં સઙ્ઘો ધારેતૂતિ અધિપ્પાયો. વુત્તનયેનેવાતિ પારિવાસિકક્ખન્ધકે વુત્તનયેનેવ. નિક્ખિપિતબ્બન્તિ ‘‘માનત્તં નિક્ખિપામિ, વત્તં નિક્ખિપામી’’તિ નિક્ખિપિતબ્બં. માળકતોતિ સીમઙ્ગણતો. સોપીતિ સહ ગચ્છન્તોપિ. ‘‘માળકે નારોચિત’’ન્તિ
વિસભાગેહિ સહ વસન્તસ્સ વત્તસ્સ દુપ્પૂરિતત્તા વુત્તં’’સભાગા ભિક્ખૂ વસન્તી’’તિ. ચતૂહિ, પઞ્ચહિ વાતિ વાસદ્દેન તતો અતિરેકમ્પિ સઙ્ગણ્હાતિ. પરિક્ખેપારહટ્ઠાનતોતિ ચીવરક્ખન્ધકે (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૭૯) વુત્તપરિક્ખેપારહટ્ઠાનતો. ‘‘દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વા’’તિ ઇદં વિહારે ભિક્ખૂનં ઓક્કમ્માતિ મગ્ગપટિપન્નાનં ભિક્ખૂનં વચનસદ્દસવનૂપચારપહાનત્થં ઓક્કમિત્વા. ‘‘ગુમ્બેન વા વતિયા વા’’તિ દસ્સનૂપચારપહાનત્થં વુત્તં. ઇધ ઉપચારો નામ યત્થ ઠત્વા પસ્સતિ સુણાતિ, સોયેવ દેસો. અઞ્ઞોતિ ચતૂહિ પઞ્ચહિ વા ભિક્ખૂહિ અઞ્ઞો. એસાતિ એસો માનત્તચારિકો.
‘‘દ્વાદસહત્થં ઉપચારં ઓક્કમિત્વા’’તિ ઇમિના અનોક્કમિત્વા અજાનન્તસ્સેવ ગચ્છતિ, નત્થિ રત્તિચ્છેદોપીતિ દસ્સેતિ. એત્થ દિટ્ઠરૂપાનં સુતસદ્દાનં દ્વાદસહત્થૂપચારતો બહિ ઠિતાનમ્પિ આરોચેતબ્બં. અદિટ્ઠાસુતાનમ્પિ અન્તો દ્વાદસહત્થૂપચારગતાનં આરોચેતબ્બન્તિ દટ્ઠબ્બં. સતિ કરણીયેતિ ઇદં ગન્તુસ્સ કારણદસ્સનત્થં વુત્તં. અસતિ કરણીયેપિ ગન્તું વટ્ટતિ. સોપીતિ એકો ભિક્ખુપિ. ‘‘તસ્સ સન્તિકે આરોચેત્વા’’તિ ઇમિના અનારોચને વત્તભેદદુક્કટં હોતીતિ દસ્સેતિ. એકસ્સ સન્તિકે આરોચેત્વા નિક્ખિપિયમાને કિં ઊને ગણે ચરણદોસો વા વિપ્પવાસો વા ન હોતીતિ આહ ‘‘અયઞ્ચા’’તિઆદિ. તત્થ અયઞ્ચાતિ માનત્તચારિકો પન. યસ્મા કારણા વસિ, તેન કારણેનાતિ યોજના. ભિક્ખૂનઞ્ચ અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વાતિ પકતત્તાગતકાલે તસ્સ અનારોચેત્વાવ ગચ્છન્તિ, તસ્મા ભિક્ખૂનઞ્ચ દ્વાદસહત્થૂપચારે અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વાતિ અત્થો. એત્થ ચ ‘‘ગણસ્સ આરોચેત્વા’’તિ ઇમિના ઊને ગણે ચરણદોસાભાવં દસ્સેતિ. ‘‘ભિક્ખૂનઞ્ચ અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વા’’તિ ઇમિના વિપ્પવાસદોસાભાવં દસ્સેતિ. યન્તિ પુબ્બે અનારોચિતં યં ભિક્ખું અયન્તિ પઠમં પસ્સિતબ્બસ્સ આરોચેત્વા નિક્ખિપનં. ‘‘નિક્ખિત્તવત્તસ્સ પરિહારો’’તિ ઇમિના અનિક્ખિત્તવત્તે અન્તોઉપચારગતાનં સબ્બેસં આરોચેતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.
અયન્તિ માનત્તચારિકો, ઠિતોતિ સમ્બન્ધો. તેનાપીતિ માનત્તચારિકેનપિ, યાચિતબ્બન્તિ યોજના. સોતિ અનિક્ખિત્તવત્તો ભિક્ખુ. તત્રાતિ ‘‘સો અબ્ભેતબ્બો’’તિ વચને. અયં અબ્ભાનવિધિ વુત્તોતિ યોજના. અયઞ્ચાતિ અબ્ભાનવિધિ ચ. તાસન્તિ આપત્તીનં. એવન્તિઆદિ નિગમનં. પટિચ્છન્નમાનત્તં પન દાતબ્બં હોતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘પટિચ્છન્નાયા’’તિઆદિના પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા દાતબ્બં માનત્તં પટિચ્છન્નમાનત્તન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. નન્તિ પટિચ્છન્નમાનત્તં.
૨. પરિવાસકથા
૧૦૨. તસ્સાતિ પટિચ્છન્નમાનત્તસ્સ. સમોધાનેત્વાતિ ઇધેવ પરિવાસકથાયં સમોધાનેત્વા. ઇધેવ પરિવાસકથાયં દસ્સયિસ્સામાતિ યોજના. ઇધેવસદ્દો હિ પુબ્બાપરાપેક્ખો.
ઇધ તત્થાતિ તિવિધેસુ પરિવાસેસુ. ‘‘યથાપટિચ્છન્નાય આપત્તિયા’’તિ વચનં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘કસ્સચિ હી’’તિઆદિ. યથા ઉદાયિત્થેરસ્સ એકાહપટિચ્છન્ના અયં આપત્તિ હોતિ, તથા કસ્સચિ એકાહપટિચ્છન્ના આપત્તિ હોતીતિ યોજના. યથા ચ પરતો આગતા ઉદાયિત્થેરસ્સેવ આપત્તિ હોતિ, તથા કસ્સચિ દ્વિહાદિપટિચ્છન્ના આપત્તિ હોતીતિ યોજના. ઇમિના વુત્તનયાનુસારેન પરતોપિ નયો નેતબ્બો. તસ્માતિ યસ્મા એકાહાદિપટિચ્છન્ના એકાદિઆપત્તિ હોતિ, તસ્મા જાનિતબ્બોતિ યોજના.
પટિચ્છન્નભાવં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘અયં હી’’તિઆદિ. તત્થાતિ ‘‘દસહાકારેહી’’તિ પાઠે. આપત્તિઇતિ સઞ્ઞા એતસ્સાતિ આપત્તિસઞ્ઞી . પહુ ચાતિ સમત્થો ચ. પપુબ્બો હૂધાતુ સમત્થત્થે હોતિ.
તત્થાતિ તસ્સં માતિકાયં. યન્તિ આપત્તિં. સોપિ ચાતિ ભિક્ખુપિ ચ. તત્થાતિ તસ્સં આપત્તિયં. અયન્તિ ભિક્ખુ. તત્થાતિ આપત્તિયં. અલજ્જિપક્ખે તિટ્ઠતીતિ ‘‘સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં પરિગૂહતી’’તિ (પરિ॰ ૩૫૯) વુત્તપક્ખે ઠિતત્તા અલજ્જિપક્ખે તિટ્ઠતિ.
પકતત્તોતિ એત્થ ‘‘પારાજિકં અનજ્ઝાપન્નો’’તિ અત્થં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘તિવિધં ઉક્ખેપનીયકમ્મં અકતો’’તિ. એતન્તિ અપ્પટિચ્છન્નભાવં, ‘‘આપજ્જતિ…પે॰… કુસલેહિ ચિન્તિતા’’તિ વચનં વા.
ગાથાય ‘‘સાવસેસ’’ન્તિ ઇમિના પારાજિકં નિવત્તેતિ. ગરુકન્તિ એત્થ સઙ્ઘાદિસેસમેવ અધિપ્પેતન્તિ દસ્સેતિ. અનાદરિયન્તિ સિક્ખાપદે અનાદરિયં. વજ્જન્તિ દુક્કટં. ઉક્ખિત્તકેન કરણભૂતેન.
યસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ, નત્થીતિ સમ્બન્ધો. ભીરુકજાતિકતાયાતિ ભીરુકસભાવતાય. પબ્બતવિહારે વસન્તસ્સ યસ્સ ભિક્ખુનોતિ યોજના. પબ્બતવિહારેતિ પબ્બતસ્સ તલે, અન્તરે વા કારિતે વિહારે. એતસ્મિન્તિ એતાદિસે. અન્તરાયે સતિયેવાતિ યોજના. તસ્સ અચ્છન્નાવ હોતીતિ યોજના. અનન્તરાયિકસઞ્ઞાય છાદયતો અચ્છન્નાવાતિ અનન્તરાયિકસઞ્ઞાય છાદેન્તસ્સાપિ એકન્તેન અન્તરાયિકત્તા અચ્છન્નાવાતિ અધિપ્પાયો.
અસ્સાતિ હનુકવાતોતિ હનુકસ્સ ગેલઞ્ઞકરો વાતો. વિજ્ઝતીતિ હનુકં વિજ્ઝતિ. ઇમિનાતિ ભિક્ખુના. પહુસઞ્ઞિનો છાદિતાપિ એકન્તેન અપહુત્તા અચ્છાદિતાવ હોતિ.
છાદેતુકામો ચાતિ એત્થ ઇદં ચતુક્કં વેદિતબ્બં છાદેતુકામો છાદેતિ, છાદેતુકામો નચ્છાદેતિ, અચ્છાદેતુકામો છાદેતિ, નચ્છાદેતુકામો નચ્છાદેતીતિ. તત્થ પઠમપદં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ઇદં ઉત્તાનત્થમેવા’’તિ. એવં સેસાસુપિ માતિકાસુ ચતુક્કં વેદિતબ્બં પુરેભત્તે વાતિ પુરેભત્તં વા, ભત્તતો, ભત્તસ્સ વા પુરેતિ પુરેભત્તં. અબ્યયીભાવસમાસે સત્તમીવિભત્તિયા અમિતિકારિયસ્સ અનિચ્ચભાવતો વુત્તં ‘‘પુરેભત્તે’’તિ. એસેવ નયો ‘‘પચ્છાભત્તે’’તિ એત્થાપિ. દુતિયપદસ્સ અત્થં દસ્સેત્વા તતિયપદસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યસ્સ પના’’તિઆદિ. અભિક્ખુકે ઠાને વસન્તસ્સ યસ્સ ભિક્ખુસ્સાતિ યોજના. આગમેન્તસ્સ ગચ્છન્તસ્સાતિ અનાદરે ચેતાનિ સામિવચનાનિ.
ચતુત્થપદસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યો પના’’તિઆદિ. તત્થ યો પનાતિ ભિક્ખુ પન, આવિ કરોતીતિ સમ્બન્ધો. સભાગન્તિ અવેરિં. અયન્તિ ભિક્ખુ. ઉપજ્ઝાયો ઇતિ વા આચરિયો ઇતિ વાતિ યોજના. લજ્જાયાતિ લજ્જનિમિત્તં, લજ્જકારણા, લજ્જહેતુ વા. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા, ઇધાતિ આપત્તિઆરોચનટ્ઠાને. અવેરિસભાગસ્સાતિ અવેરી હુત્વા સભાગસ્સ.
પકાસેતુકામોતિ અઞ્ઞેસં પકાસેતુકામો. ઉપજ્ઝાયસ્સાપીતિ પિસદ્દેન અઞ્ઞસ્સ સન્તિકે કા નામ કથાતિ દસ્સેતિ. તત્થાતિ આપત્તિઆરોચનટ્ઠાને. સભાગસઙ્ઘાદિસેસન્તિ વત્થુસભાગસઙ્ઘાદિસેસં. સુદ્ધસ્સાતિ વત્થુસભાગસઙ્ઘાદિસેસતો સુદ્ધસ્સ. આવિકરણાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘આવિકરોન્તો ચા’’તિઆદિ. ઇતિ ઇમાનીતિઆદિ નિગમનં.
તતોતિ જાનિતબ્બતો, પરન્તિ સમ્બન્ધો. એકાહપટિચ્છન્નાતિ એકાહેન પટિચ્છન્ના. યાવ ચુદ્દસ દિવસાનિ, તાવ દિવસવસેન યોજના કાતબ્બાતિ યોજના. પક્ખપટિચ્છન્નન્તિ પક્ખેન પટિચ્છન્નં. અતિરેકપક્ખપટિચ્છન્નન્તિ પક્ખતો અતિરેકેન પટિચ્છન્નં.
સંવચ્છરપટિચ્છન્નન્તિ તતો વાતિ અતિરેકસટ્ઠિસંવચ્છ રતો વા. ભિય્યોપીતિ અતિરેકમ્પિ.
તતોતિ પરન્તિ અતિરેકં. ગણનવસેનાતિ આપત્તિગણનવસેન. વત્થુકિત્તનવસેન વાતિ આપત્તીનં વત્થુકિત્તનવસેન વા. નામમત્તવસેન વાતિ ‘‘સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિયો’’તિ એવં નામસ્સેવ વસેન વા. એત્થ હિ મત્તસદ્દો અવધારણત્થો, તેન વત્થું નિવત્તેતિ.
તત્થાતિ ‘‘નામમત્તવસેના’’તિ પદે. સજાતિસાધારણન્તિ સસ્સ અત્તનો જાતિ સજાતિ, તાય સાધારણં સજાતિસાધારણં. સબ્બેસં, સબ્બેહિ વા આપત્તીહિ સાધારણં સબ્બસાધારણં. તત્થાતિ દુવિધેસુ નામેસુ. સબ્બસાધારણનામવસેનાપીતિ એત્થ પિસદ્દો ‘‘અહં ભન્તે સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપજ્જિં એકાહપટિચ્છન્નાયો’’તિ એવં સજાતિસાધારણનામવસેનપિ ‘‘અહં ભન્તે સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિં એકાહપટિચ્છન્નાયો’’તિ એવં ઉભયસાધારણવસેનપિ વત્તું વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. હીતિ સચ્ચં. સબ્બમ્પિ પરિવાસાદિકં ઇદં વિનયકમ્મન્તિ યોજના. વસતિ આપત્તિ એત્થ તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ વત્થુ. ગો વુચ્ચતિ વચનં વા ઞાણં વા, તં તાયતીતિ ગોત્તં.
તત્થાતિ વત્થાદીસુ ચતુબ્બિધેસુ. તત્થાતિ તેસુ વચનેસુ. સુક્કવિસ્સટ્ઠિં કાયસંસગ્ગન્તિઆદિના વચનેનાપીતિ એત્થ આદિસદ્દેન દુટ્ઠુલ્લાદિવચનાનિ સઙ્ગણ્હાતિ. ઇધ પનાતિ ઇમસ્મિં પન ઠાને. યો યોતિ તિસ્સો વા ફુસ્સો વા આપન્નો હોતિ.
એવં આરોચેતબ્બન્તિ એવં વક્ખમાનનયેન આરોચેતબ્બન્તિ યોજના. કિં આરોચેતબ્બં? ‘‘અહં ભન્તે…પે॰… સઙ્ઘો ધારેતુ’’ ઇતિ આરોચેતબ્બન્તિ યોજના.
વેદયામહન્તિ વેદયામિ અહં. મમ પારિવાસિકભાવં સઙ્ઘં, સઙ્ઘસ્સ વા જાનાપેમીતિ અત્થો. વેદયતીતિ મન્તિ વેદયતિ ઇતિ મં. પારિવાસિકભાવં સઙ્ઘં, સઙ્ઘસ્સ વા જાનાપેતીતિ મં સઙ્ઘો ધારેતૂતિ અત્થો. એત્થ બહૂસુ અટ્ઠકથાપોત્થકેસુ ‘‘તિણ્ણં વા અતિરેકાનં વા આરોચેન્તેન આયસ્મન્તો ધારેન્તૂ’’તિ પાઠો અત્થિ
‘‘વિહારેયેવ રત્તિપરિગ્ગહો’’તિ ઇમિના અન્તોઉપચારસીમાયમ્પિ પરિવસિતબ્બભાવં દસ્સેતિ. ઉપચારસીમન્તિ પરિક્ખિત્તસ્સ વિહારસ્સ પરિક્ખેપં, અપરિક્ખિત્તસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનં. એસાતિ પારિવાસિકો ભિક્ખુ. અસ્સાતિ આગતસ્સ ભિક્ખુનો.
તતોતિ આપત્તિપટિચ્છન્નદિવસતો. કુક્કુચ્ચવિનોદનત્થાયાતિ આપત્તિપટિચ્છન્નદિવસેન સમં પરિવસિતબ્બં નુખો, ન નુખોતિ કુક્કુચ્ચસ્સ વિનોદનત્થાય. પરિવુત્થત્તાતિ પરિવસિતત્તા. સોતિ પરિવુત્થો ભિક્ખુ. ઇદન્તિ દાતબ્બમાનત્તં. તન્તિ પટિચ્છન્નમાનત્તં. છારત્તન્તિ છરત્તિયો સમાહટાતિ છારત્તં, સમાહારે દિગુ. ‘‘છરત્ત’’ન્તિ વત્તબ્બે સુખુચ્ચારણત્થં છકારસ્સ દીઘં કત્વા એવં વુત્તં, અચ્ચન્તસંયોગે ચેતં ઉપયોગવચનં.
અપ્પટિચ્છન્નાપત્તિં દાતું વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. ઇમિના હેટ્ઠા વુત્તં પટિચ્છન્નમાનત્તં ઇમસ્મિં પટિચ્છન્નમાનત્તે સમોધાનેત્વાપિ દાતું વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. એવં સન્તેપિ મૂલમાનત્તં પટિચ્ચ પટિચ્છન્નમાનત્તન્તિ વુચ્ચતિ. કથં દાતું વટ્ટતીતિ યોજના.
અસ્સાતિ માનત્તં યાચન્તસ્સ. તદનુરૂપન્તિ તસ્સ યાચનસ્સ અનુરૂપં. સચે પટિચ્છન્ના દ્વેતિ એત્થ દ્વેતિ નિદસ્સનમત્તં તતો અતિરેકમ્પિ ગહેતબ્બત્તા. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ એકબહૂસુ. તદનુરૂપમે વાતિ ઇધ પનાતિ પટિચ્છન્નમાનત્તે પન. ઇતીતિઆદિ નિગમનં. યં માનત્તં દિય્યતીતિ યોજના. એત્થાતિ પટિચ્છન્નમાનત્તે.
અવસેસાતિ અપ્પટિચ્છન્નપરિવાસપટિચ્છન્નપરિવાસેહિ અવસેસા. તત્થાતિ અવસેસેસુ દ્વીસુ પરિવાસેસુ. અધમ્મિકમાનત્તચારાવસાને અનુઞ્ઞાતપરિવાસોતિ સમ્બન્ધો. કિસ્મિં વત્થુસ્મિં અનુઞ્ઞાતોતિ આહ ‘‘ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિ’’ન્તિ. એસાતિ સુદ્ધન્તો, દાતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. એતન્તિ જાનનાજાનનં.
તત્થાતિ યોતિ ભિક્ખુ, વદતીતિ સમ્બન્ધો. આરોચિતદિવસતોતિ આપત્તિઆરોચિતદિવસતો.
તન્તિ ચૂળસુદ્ધન્તં, પરિવસન્તેન પરિવસિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. અગ્ગહેસીતિ પરિવાસં અગ્ગહેસિ. અઞ્ઞન્તિ ગહિતમાસતો અઞ્ઞં. ‘‘પરિવાસદાનકિચ્ચં નત્થી’’તિ ઇમિના પરિવાસગહણકિચ્ચમ્પિ નત્થીતિ દસ્સેતિ ગણ્હન્તસ્સેવ દાતબ્બત્તા, દેન્તસ્સેવ ગહેતબ્બત્તા વા. ઉદ્ધમ્પિ આરોહતીતિ પરિવાસગહણકાલતો અઞ્ઞમ્પિ કાલં પરિવસિતબ્બત્તા ઉદ્ધમ્પિ આરોહતિ. હેટ્ઠાપિ ઓરોહતીતિ પરિવાસગહણકાલતો ઊનમ્પિ કાલં પરિવસિતબ્બત્તા હેટ્ઠાપિ ઓરોહતિ. ઇદન્તિ આરોહનોરોહનં. તસ્સાતિ સુદ્ધન્તપરિવાસસ્સ. એકમેવ પટિચ્ચ દ્વે, તિસ્સો, સમ્બહુલા વા ભવન્તીતિ આહ ‘‘એકં વિના સમ્બહુલાનં અભાવતો’’તિ.
એવં ચૂળસુદ્ધન્તં દસ્સેત્વા મહાસુદ્ધન્તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યો પના’’તિઆદિ. તન્તિ મહાસુદ્ધન્તં. યાવ યત્તકો ઉપસમ્પદદિવસો હોતિ, તાવ તત્તકં કાલન્તિ યોજના. ઉદ્ધં નારોહતીતિ ઉદ્ધં આરોહનકાલસ્સ અભાવતો ઉદ્ધં ન આરોહતિ. એત્થાતિ સુદ્ધન્તપરિવાસે. અયં સુદ્ધન્તપરિવાસો નામાતિ નિગમનં.
તત્થાતિ ઓધાનસમોધાનોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ, ‘‘પરિવાસો’’તિ ઇમિના તદ્ધિતણપચ્ચયસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. એત્થ ચ અવધુનિયતે, અવધુનિતબ્બન્તિ વા ઓધાનં, સં એકતો ઓદહીયતે સમ્પિણ્ડીયતે, ઉદહિયતિ સમ્પિણ્ડિયતીતિ વા સમોધાનન્તિ અવયવવચનત્થો કાતબ્બો. ‘‘મક્ખેત્વા’’તિ ઇમિના ધુધાતુયા પપ્પોટનધંસનધોવનાનિ દસ્સેતિ. સોતિ ઓધાનસમોધાનો, આગતોતિ સમ્બન્ધો.
એત્થાતિ ઓધાનસમોધાને. યોતિ ભિક્ખુ, પટિચ્છાદેતીતિ સમ્બન્ધો. પરિવસન્તો વા માનત્તારહો વા માનત્તં ચરન્તો વા અબ્ભાનારહો વા યો ભિક્ખૂતિ યોજના. ‘‘પુરિમાય આપત્તિયા’’તિ પદં ‘‘સમા વા’’તિ પદે સહાદિયોગો. ‘‘ઊનતરા’’તિપદે વિભત્તિઅપાદાનં, અનુમેય્યવિસયઅપાદાનં વા. ‘‘અદિવસે કત્વા’’તિ ઇમિના ઓધુનિત્વાતિ એત્થ ધુધાતુયા યથાવુત્તત્થેયેવ દસ્સેતિ. ઊનકપક્ખપટિચ્છન્નાતિ પક્ખતો ઊનકેન પટિચ્છન્ના. એતેનુપાયેનાતિ પક્ખે વુત્તેન એતેન ઉપાયેન.
તત્થાતિ મૂલાપત્તિતો અતિરેકપટિચ્છન્ને. આવિ કારાપેત્વાતિ મૂલાપત્તિતો અન્તરાપત્તિયા પટિચ્છન્નભાવં આવિ કારાપેત્વા. એત્થાતિ આપત્તિપટિચ્છન્ને. પમાણન્તિ કારણં. યાતિ આપત્તિ. તત્થાતિ મૂલભાવેન કત્તબ્બાયં મૂલિઆપત્તિયં. ઇતરન્તિ મૂલિભાવેન કત્તબ્બં મૂલાપત્તિં. સમોધાયાતિ સમોદહિત્વા. પક્ખિપિત્વાતિ અત્થો.
એકા વા યા આપત્તિ સબ્બચિરપટિચ્છન્ના હોતીતિ યોજના. સબ્બચિરપટિચ્છન્નાયોતિ સબ્બાસં આપત્તીનં ચિરેન પટિચ્છન્નાયો. તાસન્તિ આપત્તીનં. અગ્ઘેનાતિ પરિચ્છેદેન. અગ્ઘસદ્દો હેત્થ પરિચ્છેદત્થવાચકો. અભિધાને (અભિધાનપ્પદીપિકાયં ૧૦૪૮ ગાથાયં) વુત્તં ‘‘અગ્ઘો મુલ્યે ચ પૂજને’’તિ. એત્થ ‘‘મુલ્યે ચા’’તિ પદસ્સ મૂલપરિચ્છેદેતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. તમેવત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તાસં રત્તિપરિચ્છેદવસેના’’તિ. ઇમેહિ અગ્ઘસમોધાનોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. એત્થ ચ ‘‘સબ્બચિરપટિચ્છન્નાયો’’તિ વુત્તત્તા કિઞ્ચાપિ કોટિઅત્થવાચકો તતિયક્ખરેન પાઠો યુત્તો વિય દિસ્સતિ. તથાપિ સો પાઠો ન ગહેતબ્બો. કસ્મા? બહૂસુ પાળિપોત્થકેસુ, અટ્ઠકથાપોત્થકેસુ ચ અલિખિતત્તા. બહૂસુ હિ પોરાણપોત્થકેસુ ચતુત્થક્ખરેન પાઠોયેવ લિખિતો, તસ્મા સો પાઠોયેવ ગહેતબ્બો, ન અઞ્ઞોતિ દટ્ઠબ્બં. સોતિ અગ્ઘસમોધાનો. આગતોયેવાતિ સમ્બન્ધો.
યસ્સ પનાતિ ભિક્ખુસ્સ, પટિચ્છન્નાતિ સમ્બન્ધો. સબ્બન્તિ સકલં. આપત્તિસહસ્સગાથાય –
દસસતં આપત્તિયો રત્તિસતં છાદયિત્વાનાતિ યોજના. ઇમિના નયેનપિ અગ્ઘસમોધાનોતિ એત્થ અગ્ઘસદ્દસ્સ ચતુત્થક્ખરેન પાઠસ્સ યુત્તભાવો વેદિતબ્બો. અગ્ઘેન દસરત્તિપરિચ્છેદેન સમોધાય દાતબ્બો અગ્ઘસમોધાનો.
યો પરિવાસો નાનાવત્થુકાયો આપત્તિયો એકતો કત્વા દિય્યતિ, અયં પરિવાસો મિસ્સકસમોધાનો નામાતિ યોજના. એત્થ વત્થુવસેન મિસ્સકા આપત્તિયો સમોધાનેત્વા દાતબ્બો પરિવાસો મિસ્સકસમોધાનોતિ વચનત્થો કાતબ્બો. તત્રાતિ મિસ્સકસમોધાને. તદનુરૂપાયાતિ તસ્સ યાચનસ્સ અનુરૂપાય.
એત્થ ચાતિ મિસ્સકસમોધાને ચ, કાતું વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો.
‘‘પક્ખમાનત્તઞ્ચ તં પનાતિ પક્ખમાનત્તં પન. ‘‘અડ્ઢમાસમેવ દાતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના પક્ખમેવ દાતબ્બં માનત્તં પક્ખમાનત્તન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. હીતિ સચ્ચં. તં પનાતિ પક્ખમાનત્તં પન, દાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. અત્તનો સીમન્તિ અત્તનો વિહારસીમં, મહાસીમન્તિ અત્થો. સોધેત્વાતિ સબ્બાસં હત્થપાસનયનવસેન, છન્દારહાનં છન્દનયનવસેન, સીમતો ચતુવગ્ગગણન્તિ ચતુવગ્ગસઙ્ઘં. ગણોતિ ચેત્થ સઙ્ઘોયેવાધિપ્પેતો.
તત્રાતિ ‘‘યોજના કાતબ્બા’’તિ વચને. મુખમત્તદસ્સનન્તિ ઉપાયમત્તદસ્સનં, આદિમત્તદસ્સનં વા. ‘‘આપન્નાય ભિક્ખુનિયા’’તિ પદં ‘‘એવમસ્સ વચનીયો’’તિ પદે કત્તા, ‘‘યાચાપેત્વા’’તિ પદે કારિતકમ્મં. ‘‘બ્યત્તાય ભિક્ખુનિયા’’તિ પદં ‘‘ઞાપેતબ્બો’’તિ પદે કારિતકત્તા, ‘‘સઙ્ઘો’’તિ પદં તત્થેવ કારિતકમ્મં. ‘‘એતં કારણ’’ન્તિ ધાતુકમ્મં અજ્ઝાહરિતબ્બં. તબ્બપચ્ચયેન કારિતકમ્મમેવ વુત્તં. ઞાપેતબ્બાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સુણાતુ મે’’તિઆદિ.
નિક્ખિત્તવત્તન્તિ કરણત્થે ચેતં ઉપયોગવચનં. નિક્ખિત્તવત્તેનાતિ હિ અત્થો. તત્થેવાતિ માળકસીમાયમેવ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. અસ્સાતિ માનત્તચારિકાય ભિક્ખુનિયા. તત્રાતિ તસ્મા કત્તબ્બવિનયકમ્મભાવતોતિ અત્થો. નોતિ અમ્હાકં, સન્તિકન્તિ સમ્બન્ધો. ચતૂહિ પકતત્તભિક્ખુનીહિ નિસીદિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. ગામૂપચારતો દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વાતિ ઇદં ભિક્ખુનીવિહારૂપચારાતિક્કમં સન્ધાય વુત્તં. વિહારૂપચારતોપીતિ ભિક્ખુવિહારૂપચારતોપિ. તત્થાતિ ભિક્ખુનીનં નિસિન્નટ્ઠાનં. કુરુન્દિમહાપચ્ચરીસુ પન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. વિહારસ્સ ચાતિ ભિક્ખુવિહારસ્સ ચ. ગામસ્સ ઉપચારં મુઞ્ચિતું વટ્ટતીતિ ન વુત્તન્તિ યોજના. તસ્મા ગામૂપચારેપિ નિસીદિતું વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો.
તાય ભિક્ખુનિયા આરોચેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો.
તત્થેવાતિ ભિક્ખુનીનં નિસીદનટ્ઠાનેયેવ. ઠાનન્તિ ભિક્ખૂનં ઠાનં. એતીતિ આગચ્છતિ. પગેવાતિ પાતોયેવ. તાયાતિ માનત્તચારિનિયા.
અનિક્ખિત્તવત્તાય પન ભિક્ખુનિયાતિ સમ્બન્ધો. અજાનનપચ્ચયાતિ અજાનનકારણા. તન્તિ વચનં. પારિવાસિકવત્તાદીનન્તિ આદિસદ્દેન આગન્તુકવત્તપૂરણનિસ્સયપટિપ્પસ્સદ્ધાદયો સઙ્ગણ્હાતિ યુત્તતરં દિસ્સતીતિ યુત્તતરં હુત્વા દિસ્સતિ. ઇમિના અનિક્ખિત્તવત્તભિક્ખુના વિય ભિક્ખુનિયાપિ અન્તોઉપચારસીમગતાનંયેવ આરોચેતબ્બં, ન ગામે ઠિતાનમ્પિ ઉપોસથેતિ ઉપોસથદિવસે. એસેવ નયો પવારણાયપિ. દેવસિકન્તિ દિવસે દિવસે. તસ્મિં ગામેતિ ભિક્ખુનીનં વસનગામે. અઞ્ઞત્રાતિ ભિક્ખુનીનં વસનગામતો અઞ્ઞસ્મિં ગામે. તત્રાતિ ભિક્ખુનીનં વસનગામં. દસ્સેત્વાતિ ભિક્ખુનીનં દસ્સેત્વા. તાયાતિ માનત્તચારિનિયા. વિહારન્તિ ભિક્ખૂનં વિહારં. ઉપચારસીમાયાતિ ઉપચારસીમતો બહીતિ સમ્બન્ધો. અયન્તિ માનત્તચારિની.
વીસતિ ગણો ઇમસ્સાતિ વીસતિગણો, સઙ્ઘો, તસ્મિં. માનત્તં ચરમાના ભિક્ખુનીતિ યોજના. ઇદં પક્ખમાનત્તં નામાતિ ઇદં પુબ્બવચનસ્સ નિગમવસેન પરવચનસ્સ કથનત્થાય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.
તત્થાતિ તિવિધેસુ માનત્તેસુ. યદેતં માનત્તં અનુઞ્ઞાતન્તિ સમ્બન્ધો. પરતોતિ પરસ્મિં. પરિવાસં પરિવસન્તસ્સ મૂલાયપટિકસ્સિતસ્સ ઉદાયિત્થેરસ્સ અનુઞ્ઞાતન્તિ સમ્બન્ધો. આપજ્જિત્વાતિ આપજ્જનતો. ઇદન્તિ માનત્તં વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. ઓધાનસમોધાનન્તિ એત્થ વચનત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ. તમ્પીતિ કુરુન્દિયં વુત્તવચનમ્પિ.
તન્તિ અગ્ઘસમોધાનમિસ્સકસમોધાનં, દાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. એત્તાવતાતિ એતપરિમાણેન વચનક્કમેન, ‘‘અયઞ્હિ ઇધ અધિપ્પેતો પરિવાસો નામા’’તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨) વચનતો પટ્ઠાય યાવ ‘‘યોજેત્વા દાતબ્બ’’ન્તિ વચનં, તાવ વચનક્કમેનાતિ અત્થો. ‘‘તેન હિ ભિક્ખવે…પે॰… દસ્સેસ્સામા’’તિ યં વચનં વુત્તન્તિ યોજના. ‘‘અત્થતો’’તિ ઇમિના સદ્દોપિ ગહેતબ્બો અવિનાભાવતો.
પટિચ્છન્નપરિવાસકથા
૧૦૨. યા પાળિ વુત્તાતિ સમ્બન્ધો.
૧૦૮. તતોતિ પાળિતો. તં આપત્તિન્તિ તં અન્તરાપત્તિં. અસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ. નિક્ખિત્તવત્તો ભિક્ખૂતિ સમ્બન્ધો, હુત્વાતિ વા. સોતિ તસ્સા આપત્તિયાતિ તસ્સા અન્તરાપત્તિયા. પટિચ્છન્ના હોતીતિ અન્તરાપત્તિપિ પટિચ્છન્ના હોતિ તસ્મિમ્પીતિ મૂલાય પટિકસ્સનેપિ. મક્ખિતાતિ પિસિતા, ધંસિતા વા. મક્ખિયન્તિ પિસિયન્તિ, ધંસિયન્તીતિ વા મક્ખિતા, પરિવુત્થદિવસા. તતોતિ પાળિતો પરન્તિ સમ્બન્ધો. પરતોપિ એસેવ નયો. એવન્તિઆદિ નિગમનં. પટિચ્છન્નવારે દસ્સિતા હોન્તીતિ સમ્બન્ધો.
સમોધાનપરિવાસકથા
૧૨૫. તતોતિ પટિચ્છન્નવારતો, પરં દસ્સિતન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થ ચાતિ એતસ્મિં વારે ચ. યસ્માતિ યસ્મા કારણા, યેન કારણેન વા. તેનેવાતિ તેનેવ કારણેન, તસ્મા કારણા વા, ‘‘મૂલાય…પે॰… દેતૂ’’તિ વુત્તન્તિ યોજના. તસ્મા સબ્બે મક્ખિતાવ હોન્તીતિ યોજના. તતોતિ વારતો પરં નિટ્ઠાપિતન્તિ સમ્બન્ધો.
અગ્ઘસમોધાનપરિવાસકથા
૧૩૪. તતોતિ વારતો પરં દસ્સિતોતિ સમ્બન્ધો. તતોતિ વારતો પરં પાળિ ઠપિતાતિ સમ્બન્ધો. લજ્જિધમ્મે વા ઉપ્પન્નેતિ સમ્બન્ધો. યન્તિ કમ્મં. તતોતિ વારતો પરં તથેવ પાળિ ઠપિતાતિ સમ્બન્ધો.
૧૩૮. તતોતિ વારતો પરં પુરિમનયેનેવ પાળિ ઠપિતાતિ સમ્બન્ધો.
સુદ્ધન્તપરિવાસાદિકથા
૧૫૬. તતોતિ વારતો પરં સુદ્ધન્તપરિવાસો દસ્સિતોતિ સમ્બન્ધો.
૧૬૦. તતોતિ પાળિતો પરં પાળિ ઠપિતાતિ સમ્બન્ધો.
૧૬૫. તત્થાતિ પાળિયં. અન્તરા…પે॰… અપ્પટિચ્છન્નાયોતિઆદીસુ અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ સમ્બન્ધો.
૧૬૬. પચ્છિમસ્મિં આપત્તિક્ખન્ધેતિ એત્થ આપત્તિક્ખન્ધસ્સ ભેદભાવતો કિં ‘‘પચ્છિમસ્મિં આપત્તિક્ખન્ધે’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘એકોવ સો આપત્તિક્ખન્ધો’’તિ. અથ કસ્મા ‘‘પચ્છિમસ્મિં પનસદ્દો ગરહત્થવાચકો, તથાપીતિ હિ અત્થો. એકોપિ આપત્તિક્ખન્ધો પચ્છા છાદિતત્તા પચ્છિમસ્મિં આપત્તિક્ખન્ધેતિ વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો.
૧૮૦. ‘‘વવત્થિતા સમ્ભિન્ના’’તિ એતં વચનન્તિ યોજના.
૮. દ્વેભિક્ખુવારએકાદસકાદિકથા
૧૮૧. તતોતિ પાળિતો પરં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ પાળિયં. મિસ્સકન્તિ એત્થ કેહિ મિસ્સકન્તિ આહ ‘‘થુલ્લચ્ચયાદીહિ મિસ્સક’’ન્તિ.
૧૮૪. તતોતિ પાળિતો પરં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ‘‘ઇધ પન ભિક્ખવે’’તિઆદિપાઠે. તઞ્ચાતિ ‘‘ઇધ પન ભિક્ખવે’’તિઆદિવચનઞ્ચ ઇતો પુબ્બે અવુત્તં સબ્બં વચનઞ્ચાતિ યોજના.
ઇતિ સમુચ્ચયક્ખન્ધકવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.
૪. સમથક્ખન્ધકં
૧. સમ્મુખાવિનયકથા
૧૮૬-૭. સમથક્ખન્ધકે એવમત્થો વેદિતબ્બોતિ યોજના. છ માતિકાપદાનીતિ વાક્યમ્પિ સમાસોપિ યુત્તોયેવ. તત્થ સમાસો પન અસમાહારદિગુયેવ. ‘‘નિક્ખિપિત્વા’’તિ પદં ‘‘વુત્તો’’તિ પદે પુબ્બકાલકિરિયાવિસેસનં, તુલ્યત્થો વા. વિત્થારોતિ વિભઙ્ગો. તત્થાતિ વિભઙ્ગે. સઞ્ઞાપેતીતિ એત્થ સઞ્ઞં કત્વા જાનાપેતીતિ અત્થં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘પરિતોસેત્વા જાનાપેતી’’તિ. ઇમિના સંપુબ્બો ઞાધાતુ પરિતોસનત્થં અન્તોકત્વા અવબોધનત્થો હોતીતિ દસ્સેતિ. કારણપતિરૂપકાનીતિ કારણસ્સ પટિભાગાનિ. નિજ્ઝાપેતીતિ એત્થ ઝેધાતુ ઓલોકનત્થોતિ યથાતિ યેનાકારેન, કરિયમાનેતિ સોતિ ધમ્મવાદી. પરતોપિ એસેવ નયો. ‘‘પુનપ્પુન’’ન્તિ ઇમિના અનુપેક્ખતીતિ એત્થ અનુસદ્દો ન ઉપચ્છિન્નત્થોતિ દસ્સેતિ. પેક્ખતિ અનુપેક્ખતીતિ એત્થ ઇક્ખધાતુ ‘‘દસ્સેતિ અનુદસ્સેતી’’તિ એત્થ દિસધાતુયા સદિસત્થોતિ આહ ‘‘દસ્સેતિ…પે॰… પરિયાયવચનાની’’તિ. તેસઞ્ઞેવાતિ ‘‘પેક્ખતિ અનુપેક્ખતી’’તિ પદાનઞ્ઞેવ. પરિયાયવચનાનીતિ વેવચનસદ્દા અત્થે પરિબ્યત્તિં અયન્તિ ગચ્છન્તિ ઇમેહીતિ પરિયાયાનિ, તાનિયેવ વચનાનિ પરિયાયવચનાનિ. સોતિ અધમ્મવાદી. મોહેત્વાતિ ધમ્મવાદીપુગ્ગલાદિં મોહાપેત્વા.
૧૮૮. ધમ્મવાદી પુગ્ગલો દસ્સેતીતિ સમ્બન્ધો. અમોહેત્વાતિ અધમ્મવાદીપુગ્ગલાદિં અમોહાપેત્વા, અવિપરીતં જાનાપેત્વાતિ અત્થો.
૨. સતિવિનયકથા
૧૯૫. પરમ્મુખં વિનેતિ વિનાસેતીતિ વિનયો, પરમ્મુખં વિનેતિ વિનાસેતિ અનેનાતિ વા વિનયો, વિનયકમ્મં. સઙ્ઘધમ્મવિનયપુગ્ગલસમ્મુખાનં દાતબ્બો વિનયો સમ્મુખાવિનયો. પઞ્ચિમાનીતિ એત્થ પઞ્ચન્નં સરૂપં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સુદ્ધસ્સા’’તિઆદિ. અનુવદિતસ્સ દાનન્તિ સમ્બન્ધો. એતાનીતિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ. ‘‘એકેકઅઙ્ગવસેન ન લબ્ભન્તી’’તિ ઇમિના સમુદાયવાક્યનિબ્બત્તિભાવતો પઞ્ચઙ્ગવસેનેવ લબ્ભન્તીતિ દસ્સેતિ. દેસનામત્તમેવેતન્તિ ‘‘પઞ્ચિમાની’’તિ એતં વચનં દેસનામત્તમેવ, ન અવયવવાક્યનિબ્બત્તિવચનન્તિ અધિપ્પાયો. ધમ્મન્તિ ભૂતં. એત્થાતિ ‘‘પઞ્ચિમાનિ ભિક્ખવે’’તિઆદિવચને. તત્થ ચાતિ ‘‘પઞ્ચિમાનિ ભિક્ખવે’’તિઆદિવચને ચ. અનુવદન્તીતિ એત્થ અનુદ્ધંસનેન વદન્તીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચોદેન્તી’’તિ. અયં પન સતિવિનયો દાતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. અનાગામિનોપીતિ પિસદ્દો સમ્ભાવને, સકદાગામિઆદિકે પન કા નામ કથાતિ દસ્સેતિ. સો ચ ખોતિ સતિવિનયો ચ. ચોદિયમાનેયેવાતિ ચોદિયમાનસ્સેવ, અયમેવ વા પાઠો. તસ્મિન્તિ સતિવિનયસ્મિં દિન્નેતિ સમ્બન્ધો. અચોદિતત્તા આપજ્જતીતિ ચોદકો આપજ્જતિ. ચોદનાદિઅસારુપ્પે વિનેતિ વિનાસેતીતિ વિનયો, વિનેતિ વિનાસેતિ અનેનાતિ વા વિનયો, વિનયકમ્મં. સતિવેપુલ્લપત્તસ્સ દાતબ્બો વિનયો સતિવિનયો.
૩. અમૂળ્હવિનયકથા
૧૯૬. ભાસિતપરિકન્તન્તિ પરિકન્તં, પરિકન્તં હુત્વા કતં પરિકન્તન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. પરિક્કમેત્વાતિ અતિક્કમિત્વા. સરતાયસ્માતિ એત્થ ઉકારલોપસન્ધિં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સરતુ આયસ્મા’’તિ. ‘‘એવરૂપિયા આપત્તિયા’’તિ ઇમિના આપજ્જિતાતિ એત્થ તુપચ્ચયયોગભાવતો કમ્મત્થછટ્ઠિયાપિ સમ્ભવભાવં દસ્સેતિ. તુપચ્ચયયોગે કમ્મત્થછટ્ઠી અનિચ્ચં હોતિ, તસ્મા પાળિયં ‘‘એવરૂપિયા આપત્તિયા’’તિ કમ્મત્થછટ્ઠીભાવેન અવત્વા ‘‘એવરૂપિં આપત્તિ’’ન્તિ કમ્મત્થદુતિયાભાવેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તસ્સાતિ ‘‘આપજ્જિત્વા’’તિ પાઠસ્સ. ‘‘પઠમં પચ્છા’’તિ પદેહિ અધિપ્પાયત્થં દસ્સેતિ. ચોદકસ્સ કથં વિનેતિ વિનાસેતીતિ વિનયો, ચોદકસ્સ કથં વિનેતિ વિનાસેતિ અનેનાતિ વા વિનયો. પઠમં મૂળ્હભાવં ઉપગન્ત્વા પચ્છા અમૂળ્હસ્સ દાતબ્બો વિનયો અમૂળ્હવિનયો.
૪. પટિઞ્ઞાતકરણકથા
૨૦૦. પટિજાનિયતે, પટિજાનનં વા પટિઞ્ઞા, તાય કારેતબ્બં.
૫. યેભુય્યસિકાકથા
૨૦૨. યેભુય્યસિકાતિ એત્થ યેભુય્યેન પવત્તા યેભુય્યસિકા, ધમ્મવાદીનં યેભુય્યતાસમ્પાદિકા કિરિયાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યસ્સા કિરિયાયા’’તિઆદિ. તત્થ યસ્સા કિરિયાયાતિ યસ્સા યેભુય્યતાસમ્પાદિકાય કિરિયાય. એસાતિ યેભુય્યતાસમ્પાદિકા કિરિયા.
૨૦૪. ઓરમત્તકન્તિ ન ચ ગતિગતન્તિ એત્થ ચિરકાલભાવં ન ચ ગતન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘દ્વે તયો…પે॰… અવિનિચ્છિત’’ન્તિ. તત્થ તત્થેવાતિ તસ્મિં તસ્મિં વિવાદાધિકરણજાતઆવાસે એવ, ન ચ સરિતસારિતપદાનં સુદ્ધકારિતકિરિયભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સયં સરિતં વા અઞ્ઞેહિ સારિતં વા ન હોતી’’તિ. તેહિ ભિક્ખૂહીતિ વિવાદકારકેહિ ભિક્ખૂહિ. ‘‘સલાકં ગાહેન્તો’’તિ ઇમિના ‘‘જાનાતી’’તિ પદસ્સ કત્તારં દસ્સેતિ. ઇમિના નીહારેનાતિ ઇમિના કારણેન. અપિ નામાતિ ઇમિના અપ્પેવનામસદ્દો અપિનામપરિયાયોતિ દસ્સેતિ. અસ્સૂતિ ભવેય્યું. ઇમિના ‘‘પાળિયં અધમ્મવાદી બહુતરા ભવેય્યું, અપ્પેવ નામ સાધૂ’’તિ યોજનાનયં દસ્સેતિ. ‘‘અયમસ્સ અજ્ઝાસયો હોતી’’તિ ઇમિના પાઠસેસં દસ્સેતિ. અસ્સાતિ સલાકગાહસ્સ. દ્વીસુપીતિ ‘‘જાનાતિ સઙ્ઘો ભિજ્જિસ્સતી’’તિ ચ ‘‘અપ્પેવ નામ સઙ્ઘો ભિજ્જેય્યા’’તિ ચ દ્વીસુપિ પદેસુ.
‘‘અધમ્મેન ગણ્હન્તી’’તિ એત્થ ‘‘ગણ્હન્તી’’તિ કિરિયાપદસ્સ અધમ્મવાદિનો એવ કત્તા નામાતિ આહ ‘‘અધમ્મવાદિનો’’તિ. ‘‘દ્વે ધમ્મવાદિનો’’તિ ઇમિના ‘‘વગ્ગા ગણ્હન્તી’’તિ એત્થ ‘‘ગણ્હન્તી’’તિ કિરિયાપદસ્સ ધમ્મવાદિનો એવ કત્તા નામાતિ દસ્સેતિ. ન ચ યથાદિટ્ઠિયા ગણ્હન્તીતિ એત્થ ધમ્મવાદિનો હુત્વા ધમ્મવાદિસલાકં અગ્ગહેત્વા અધમ્મવાદિસલાકસ્સ ગહણં ન ચ યથાદિટ્ઠિયા ગણ્હન્તિ નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ધમ્મવાદિનો હુત્વા’’તિઆદિ. પટિવત્તેત્વાતિ ઇમમેવત્થં પટિસેધેત્વા. ‘‘પરિવત્તેત્વા’’તિપિ પાઠો, હેટ્ઠુપરિયાયં કત્વાતિ અત્થો. તેતિ ધમ્મવાદિનો. એત્થાતિ સમથક્ખન્ધકે.
૬. તસ્સપાપિયસિકાકથા
૨૦૭. અસુચીતિ એત્થ નત્થિ સુચીનિ કાયવચીકમ્માનિ એતસ્સાતિ અસુચીતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અસુચીહિ કાયવચીકમ્મેહિ સમન્નાગતો’’તિ અલજ્જીતિ એત્થાપિ. સાનુવાદોતિ એત્થ અનુવાદઉપવાદસદ્દાનં પરિયાયત્તા વુત્તં ‘‘સઉપવાદો’’તિ. ઇતિ પઞ્ચાતિ ઇમાનિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ. એત્થાતિ તસ્સપાપિયસિકકમ્મે. ઇદન્તિ કમ્મં વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો. હીતિ વિત્થારો. યો પુગ્ગલો પાપિયોતિ યોજના. પાપુસ્સન્નતાયાતિ લામકુસ્સન્નતાય. ઇમિના અયઞ્ચ પાપો અયઞ્ચ પાપો, અયમિમેસં વિસેસેન પાપોતિ પાપિયોતિ ચ પાપાનં અતિસયેન પાપોતિ પાપિયોતિ ચ વચનત્થો દસ્સિતો. તસ્સાતિ પુગ્ગલસ્સ. ઇમિના તસ્સ પાપિયસ્સ કત્તબ્બં તસ્સપાપિયસિકં, તમેવ કમ્મં તસ્સપાપિયસિકકમ્મન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. કેસુચિ પોત્થકેસુ યકારે દ્વેભાવો અત્થિ, સો અયુત્તોયેવ. ‘‘યેભુય્યસિકા’’તિ એત્થ યકારે દ્વેભાવસ્સ દસ્સનતો એત્થાપિ દ્વેભાવો યુત્તો ભવેય્યાતિ લિખન્તીતિ દટ્ઠબ્બં.
૭. તિણવત્થારકાદિકથા
૨૧૨. કક્ખળતાય વાળતાયાતિ એત્થ કક્ખળસ્સ ભાવો કક્ખળતા, વાળસ્સ ભાવો વાળતાતિ ભેદાયાતિ એત્થ અઞ્ઞસ્સ ભેદં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘સઙ્ઘભેદાયા’’તિ. ગિલાનેપીતિ પિસદ્દો અઞ્ઞે પન કા કથાતિ દસ્સેતિ. તત્થેવાતિ અધિકરણવૂપસમટ્ઠાનેયેવ. ‘‘એકતો’’તિ ઇમિના એકજ્ઝન્તિ પદસ્સ ‘‘એકતો’’તિ પદેન સમાનતં દસ્સેતિ, એકસદ્દતો જ્ઝપચ્ચયો ચ તોપચ્ચયો ચ વિસેસો, ‘‘તિણવત્થારકસદિસત્તા’’તિ ઇમિના સદિસૂપચારં દસ્સેતિ. તિણેહિ અવત્થરિતબ્બન્તિ તિણવત્થારં, ગૂથમુત્તં, તિણવત્થારમિવ તિણવત્થારકં. એત્થ અધિકરણમેવ મુખ્યતો લબ્ભતિ, સમથો પન ફલૂપચારતો, સદિસત્થે કપચ્ચયો. તમેવત્થં પાકટં કરોન્તો આહ ‘‘યથા હી’’તિઆદિ. ઘટ્ટિયમાનં ગૂથં વા મુત્તં વાતિ યોજના. ‘‘ઘટ્ટિયમાન’’ન્તિ પદં હેતુઅન્તોગધવિસેસનં, ‘‘બાધતી’’તિ ઇમિના મૂલાનુમૂલન્તિ મૂલઞ્ચ અનુમૂલઞ્ચ મૂલાનુમૂલં. તન્તિ અધિકરણં. ઇમિના કમ્મેનાતિ તિણવત્થારકકમ્મેન. ગૂથં તિણેહિ પટિચ્છન્નં સુવૂપસન્તં હોતિ વિય તિણવત્થારકેન પટિચ્છન્નં સુવૂપસન્તં હોતીતિ યોજના. ઇતીતિ તસ્મા.
૨૧૩. થુલ્લવજ્જન્તિ એત્થ થુલ્લચ્ચયસ્સાપિ થુલ્લવજ્જત્તા ઇધ પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસમેવાધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘પારાજિકઞ્ચેવ સઙ્ઘાદિસેસઞ્ચા’’તિ. ગિહિપટિસંયુત્તન્તિ એત્થ ગિહીનં પટિસંયુત્તં ગિહિપટિસંયુત્તન્તિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ગિહીન’’ન્તિઆદિ. ‘‘હીનેના’’તિ પદં ‘‘ખુંસનવમ્ભન’’ ઇતિ પદેનેવ સમ્બન્ધિતબ્બં. ધમ્મિકપટિસ્સવેસૂતિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મવચનં.
૨૧૪. કમ્મવાચાપરિયોસાને વુટ્ઠિતા હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ અધિકરણવૂપસમટ્ઠાને. અઞ્ઞાવિહિતાપીતિ અધિકરણવિનિચ્છયતો અઞ્ઞસ્મિં ઠાને ચિત્તં આવિહિતાપિ ઠપિતાપિ. ઉપસમ્પદમણ્ડલતોતિ ઉપસમ્પદસીમબિમ્બતો, યે પનાતિ ભિક્ખૂ પન, દિટ્ઠાવિકમ્મં કરોન્તીતિ વા અનાગતાતિ વા નિસિન્નાતિ વા સમ્બન્ધો. તેહિ વાતિ અધિકરણં વિનિચ્છિનન્તેહિ ભિક્ખૂહિ વા. તત્થાતિ અધિકરણવિનિચ્છિતટ્ઠાનં. છન્દં દત્વાતિ છન્દં સઙ્ઘસ્સ દત્વા. પરિવેણાદીસૂતિઆદિસદ્દેન આવાસાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. તેતિ ભિક્ખૂ.
૮. અધિકરણકથા
૨૧૫. વિપચ્ચતાયાતિ વિપચ્ચં, ચિત્તદુક્ખં, તદેવ વિપચ્ચતા, તદત્થાયાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચિત્તદુક્ખત્થ’’ન્તિ. ‘‘ફરુસવચન’’ન્તિ ઇમિના વોહાર સદ્દો વચનપરિયાયોતિ દસ્સેતિ. યો તત્થાતિ એત્થ તસદ્દસ્સ વિસયં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તેસુ અનુવદન્તેસૂ’’તિ. યો ઉપવાદોતિ યોજના. ‘‘અનુવદના’’તિ આકારદસ્સનન્તિ અનુવદનસ્સ આકારદસ્સનં, દસ્સનહેતુ વા. ‘‘પુનપ્પુન’’ન્તિ ઇમિના અનુસમ્પવઙ્કતાતિ એત્થ અનુસદ્દસ્સ ન ઉપચ્છિન્નત્થં દસ્સેતિ. તત્થેવાતિ અનુવદને એવ. સમ્પવઙ્કતાતિ સમ્મા પકારેન નિન્નપોનપબ્ભારતા. અબ્ભુસ્સહનતાતિ એત્થ અતિરેકં ઉસ્સાહનતાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કસ્મા’’તિઆદિ. અનુબલપ્પદાનન્તિ એત્થ પુનપ્પુનં બલસ્સ પદાનન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પુરિમવચનસ્સા’’તિઆદિ.
કિચ્ચયતાતિ એત્થ ‘‘મા પણ્ડિચ્ચય’’ન્તિઆદીસુ (જા॰ ૨.૨૨.૧) વિય બ્યઞ્જનવડ્ઢનવસેન યકારાગમોતિ આહ ‘‘કિચ્ચમેવ કિચ્ચય’’ન્તિ. ‘‘ઉભયંપેતં સઙ્ઘસ્સેવ અધિવચન’’ન્તિ ઇમિના કિચ્ચકરણીયસદ્દો કત્તુવાચકોતિ દસ્સેતિ, સઙ્ઘો હિ કરોતીતિ વચનત્થેન કિચ્ચોતિ ચ કરણીયોતિ ચ વુચ્ચતિ. તસ્સ ભાવો, કિચ્ચયતા કરણીયતાતિ વુત્તે સઙ્ઘકમ્મંયેવ લબ્ભતિ. તેન વુત્તં ‘‘ઉભયંપેતં સઙ્ઘકમ્મસ્સેવ અધિવચન’’ન્તિ. યદિ કમ્મવાચકો ભવેય્ય, ‘‘કત્તબ્બન્તિ કિચ્ચં, કરણીય’’ન્તિ વુત્તેયેવ સઙ્ઘકમ્મસ્સ લભનતો તાપચ્ચયો સ્વત્થો ભવેય્ય. એવઞ્હિ સતિ કિચ્ચયસ્સ ભાવો કિચ્ચયતા કરણીયસ્સ ભાવો કરણીયતાતિ વચનત્થો ન કત્તબ્બો ભવેય્ય, કતો ચ, તસ્મા ન કમ્મવાચકોતિ દટ્ઠબ્બં. તસ્સેવાતિ સઙ્ઘકમ્મસ્સેવ. તત્થાતિ અપલોકનાદીસુ ચતૂસુ કમ્મેસુ. સીમટ્ઠકસઙ્ઘન્તિ ‘‘ઉપચારસીમાદીસુ ઠિતં સઙ્ઘં. સોધેત્વાતિ એત્થ સોધનં નામ સીમટ્ઠકસઙ્ઘસ્સ હત્થપાસનયનં, છન્દારહાનં છન્દસ્સ આહરણં, સીમતો બહિકરણં. તમેવત્થં એકદેસતો દસ્સેતું વુત્તં ‘‘છન્દારહાનં છન્દં આહરિત્વા’’તિ. અપલોકેતિ આપુચ્છતિ અનેનાતિ અપલોકનં, તંયેવ કમ્મં અપલોકનકમ્મં. વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘સીમટ્ઠકસઙ્ઘં સોધેત્વા’’તિઆદિના વુત્તનયેનેવ. ‘‘સુણાતુ મે’’તિઆદિના સઙ્ઘગણપુગ્ગલે ઞાપેતિ એતાયાતિ ઞત્તિ, સાયેવ કમ્મં ઞત્તિકમ્મં, ઞત્તિયેવ દુતિયં ઞત્તિદુતિયં, તમેવ કમ્મં ઞત્તિદુતિયકમ્મં. એત્થ કિઞ્ચાપિ ઞત્તિ પઠમં ઠપિતા, કમ્મવાચાયેવ દુતિયા ફસ્સપઞ્ચમાતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ધમ્મસઙ્ગણિયં (ધ॰ સ॰ ૧ આદયો) ‘‘ફસ્સો હોતિ, વેદના હોતિ, સઞ્ઞા હોતિ, ચેતના હોતિ એકાય ચ અનુસાવનાયાતિ ઞત્તિતો અનુપચ્છા સાવેતબ્બાતિ અનુસાવના, તાય, તીહિ ચ અનુસાવનાહીતિ ઞત્તિતોઅનુ પચ્છા, પુનપ્પુનં વા તિક્ખત્તું સાવેતબ્બાતિ અનુસાવના, તાહિ. તત્થાતિ ચતૂસુ કમ્મેસુ.
અપલોકેત્વાવાતિ એત્થ એવફલં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઞત્તિકમ્માદિવસેન ન કાતબ્બ’’ન્તિ. ઞત્તિકમ્મમ્પીતિ પિસદ્દેન ન કેવલં અપલોકનકમ્મમેવ, અથ ખો ઞત્તિકમ્મમ્પીતિ દસ્સેતિ. ઞત્તિદુતિયકમ્મં પનાતિ એત્થ પનસદ્દો વિસેસત્થજોતકો, પક્ખન્તરજોતકો વા. તત્થાતિ દ્વીસુ કમ્મેસુ. ગરુકાનીતિ અલહુકાનિ. અવસેસાનીતિ છહિ કમ્મેહિ અવસેસાનિ, એવરૂપાનિ લહુકકમ્માનીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘અવસેસા’’તિપિ પાઠો, સમ્મુતિયોતિ સમ્બન્ધો. અપલોકેત્વાપીતિ પિસદ્દો ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચં સાવેત્વાપીતિ સમ્પિણ્ડેતિ. અઞ્ઞત્થાપોહનં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઞત્તિકમ્મઞત્તિચતુત્થકમ્મવસેન પન ન કાતબ્બમેવા’’તિ. ઞત્તિચતુત્થકમ્મં કાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ સમથક્ખન્ધકે.
વિત્થારતો પન આગતોયેવાતિ સમ્બન્ધો. એતેસન્તિ ચતુન્નં કમ્માનં. યં પન અત્થજાતં અનુત્તાનન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ચતૂસુ કમ્મેસુ. તન્તિ અત્થજાતં. એવન્તિ એવં કમ્મવગ્ગેયેવ વણ્ણયમાને. હીતિ લદ્ધગુણજોતકો. સુવિઞ્ઞેય્યાતિ સુખેન વિઞ્ઞાતબ્બા.
૨૧૬. પાળિવસેનેવાતિ ન અટ્ઠકથાવસેનાતિ અધિપ્પાયો.
૨૨૦. યેનાતિ ચિત્તુપ્પાદેન. ઇમિના વિવદન્તિ અનેનાતિ વિવાદોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. સમથેહિ ચાતિ ચસદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો. તેન સમથેહિ ચાતિ સમથેહિ એવ. ઇમિના સમથેહિ અધિકરીયતિ વૂપસમીયતીતિ અધિકરણન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. વિવાદોયેવ અધિકરણં વિવાદાધિકરણં. એવમાદિના નયેનાતિ આદિસદ્દેન અનુદ્ધંસનેન વદન્તિ અનેન ચિત્તુપ્પાદેનાતિ અનુવાદોતિઆદયો વચનત્થે સઙ્ગણ્હાતિ.
૨૨૨. સન્ધાયભાસિતવસેનાતિ લોકવજ્જં સન્ધાય ભાસિતસ્સ વચનસ્સ વસેન. સન્ધાયભાસિતત્થં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘યસ્મિં હી’’તિઆદિ. તત્થ પથવિખણનાદિકે યસ્મિં આપત્તાધિકરણેતિ તસ્મિન્તિ કુસલચિત્તઙ્ગે આપત્તાધિકરણે. તસ્માતિ યસ્મા ન સક્કા વત્તું, તસ્મા. ઇદન્તિ ‘‘નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ વચનં, વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. સન્ધાય અવુત્તં દસ્સેત્વા સન્ધાય વુત્તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇદં પન સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ. તત્થ ઇદં પનાતિ કારણં પન સન્ધાયાતિ સમ્બન્ધો. યં આપત્તાધિકરણન્તિ યોજના. ‘‘લોકવજ્જ’’ન્તિ પદે તુલ્યાધિકરણં. લોકસ્મિં, લોકેહિ વા વજ્જેતબ્બન્તિ લોકવજ્જં. તન્તિ આપત્તાધિકરણં. તત્થાતિ આપત્તાધિકરણે. વિકપ્પોતિ વિવિધા કપ્પનં, વિવિધતક્કો વા. યં પનાતિ આપત્તાધિકરણં પન. ‘‘પણ્ણત્તિવજ્જ’’ન્તિ પદે તુલ્યાધિકરણં. ભગવતો પઞ્ઞત્તિયા હેતુભૂતાય વજ્જેતબ્બન્તિ પણ્ણત્તિવજ્જં. તન્તિ આપત્તાધિકરણં, અકુસલં હોતીતિ સમ્બન્ધો. કિઞ્ચીતિ અપ્પમત્તકં, આપત્તાનાપત્તિં અજાનન્તસ્સ આપજ્જનતોતિ સમ્બન્ધો. તસ્માતિ યસ્મા અબ્યાકતં હોતિ, તસ્મા. તત્થાતિ પણ્ણત્તિવજ્જભૂતે આપત્તાધિકરણે. ‘‘આપત્તાધિકરણં…પે॰… કુસલ’’ન્તિ ઇદં વચનં વુત્તન્તિ યોજના.
યદિ કુસલચિત્તો આપજ્જતિ, અથ નનુ આપત્તાધિકરણં કુલલન્તિ વત્તબ્બો ભવેય્યાતિ આહ ‘‘સચે પના’’તિઆદિ. યન્તિ આપત્તાધિકરણં. ‘‘ઇદં વુચ્ચતિ…પે॰… કુસલ’’ન્તિ વદેય્ય સચેતિ યોજના. એળકલોમઞ્ચ પદસોધમ્મઞ્ચ એળકલોમપદસોધમ્માનિ, તાનિ આદીનિ યેસં તાનીતિ એળકલોમપદસોધમ્માદીનિ, તાનિ સમુટ્ઠાનાનિ યાસન્તિ એળકલોમપદસોધમ્માદિસમુટ્ઠાના, તાસં આપત્તીનમ્પીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ એળકલોમપદસોધમ્માદિસમુટ્ઠાનાસુ આપત્તીસુ. આપત્તિયા અઙ્ગન્તિ આપત્તિયા કારણં. એવં આપત્તિયા અનઙ્ગં દસ્સેત્વા તસ્સાયેવ અઙ્ગં દસ્સેન્તો આહ ‘‘કાયવચીવિઞ્ઞત્તિવસેન પના’’તિઆદિ. તત્થ ચલિતપ્પવત્તાનન્તિ ચલિતેન હેતુભૂતેન પવત્તાનં. અથ વા ચલિતો ચ કાયો, પવત્તા ચ વાચાતિ ચલિતપ્પવત્તા, તાસં ચલિતપ્પવત્તાનં કાયવાચાનં. તઞ્ચાતિ કાયવાચાનં અઞ્ઞતરઞ્ચ. અબ્યાકતન્તિ એત્થ ઇતિસદ્દો પરિસમાપનત્થો.
અયમત્થો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. તેનાતિ ચિત્તેન. ‘‘ઇદં…પે॰… સદ્ધિ’’ન્તિ ઇમિના સઞ્જાનન્તોતિ એત્થ સંસદ્દસ્સ સુન્દરત્થં સહ આકારેન દસ્સેતિ. ‘‘વીતિક્કમ…પે॰… કપ્પેત્વા’’તિ ઇમિના ચેચ્ચાતિ પદસ્સ અત્થં સહ વિસેસનેન દસ્સેતિ. ‘‘ઉપક્કમવસેન…પે॰… પેસેત્વા’’તિ ઇમિના અભિવિતરિત્વાતિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેતિ. પાળિયં યંસદ્દોવીતિક્કમવિસયોતિ આહ ‘‘યં આપત્તાધિકરણં વીતિક્કમ’’ન્તિ. ‘‘આપજ્જતી’’તિ ઇમિના પાઠસેસં દસ્સેતિ. એવં વીતિક્કમતો તસ્સ ભિક્ખુનોતિ યોજના.
અબ્યાકતવારેપીતિ તસ્સાતિ ચિત્તસ્સ. અજાનન્તોતિઆદીનં પદાનમત્થો અકુસલવારે વુત્તપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બો. યં આપત્તાધિકરણન્તિઆદીનં પદાનમત્થો અકુસલવારેન સદિસોયેવ.
૨૨૪. અયં વિવાદો નો અધિકરણન્તિઆદીસુ એવમત્થો વેદિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો.
૯. અધિકરણવૂપસમનસમથકથા
૨૨૮. ચતુવગ્ગકરણે કમ્મેતિ સીમસમ્મુતિઆદિકમ્મે. પઞ્ચવગ્ગકરણેતિ પચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ ઉપસમ્પદાદિકમ્મે. દસવગ્ગકરણેતિ મજ્ઝિમેસુ જનપદેસુ ઉપસમ્પદકમ્મે. વીસતિવગ્ગકરણેતિ અબ્ભાનકમ્મે. કમ્મપ્પત્તાતિ કમ્મસ્સ પત્તા યુત્તા અનુરૂપા.
૨૩૦. સમ્પટિચ્છિતબ્બન્તિ ભણ્ડકન્તિ ચીવરાદિભણ્ડકં. માનનિગ્ગહત્થાયાતિ ભણ્ડનજાતાનં માનસ્સ નિગ્ગહત્થાય. કતિપાહન્તિ કતિપયાહં, દ્વીહતીહન્તિ અત્થો.
૨૩૧. અનન્તાનિ ચેવ ભસ્સાનીતિ એત્થ અનન્તસદ્દો અપરિમાણસદ્દેન અત્થતો એકોતિ આહ ‘‘અપરિમાણાની’’તિ. ‘‘વચનાની’’તિ ઇમિના ભસ્સસદ્દો વચનપરિયાયોતિ દસ્સેતિ. ઉબ્બાહિકાય સમ્મનિતબ્બોતિ કેન સમ્મનિતબ્બોતિ આહ ‘‘અપલોકેત્વા વા’’તિઆદિ. ઇમિના અપલોકનકમ્મેન વા ઞત્તિદુતિયકમ્મેન વા સમ્મનિતબ્બોતિ દસ્સેતિ. અનન્તાનિ ભસ્સાનિ ધમ્મકથિકં ઉદ્ધરિત્વા બાહતિ પટિસેધેતિ ઇમાય સમ્મુતિયાતિ ઉબ્બાહિકા, તાય. એવં સમ્મતેહિ પન ભિક્ખૂહિ વિનિચ્છિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. વિસું નિસીદિત્વા તસ્સાયેવ પરિસાય નિસીદિત્વા વાતિ યોજના. અઞ્ઞેહીતિ સમ્મતભિક્ખૂહિ અઞ્ઞેહિ.
૨૩૩. તત્રસ્સાતિ એત્થ તત્ર અસ્સાતિ પદવિભાગં કત્વા તસદ્દો પરિસવિસયો પસિદ્ધવિસયો, અસ્સસદ્દો આખ્યાતિકોતિ આહ ‘‘તસ્સં પરિસતિ ભવેય્યા’’તિ. ‘‘નેવ સુત્તં આગત’’ન્તિ સામઞ્ઞતો વુત્તેપિ ‘‘નો સુત્તવિભઙ્ગો’’તિ વક્ખમાનત્તા માતિકં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ‘‘ન માતિકા આગતા’’તિ. વિનયોપીતિ ખન્ધકવિનયોપિ. પિસદ્દેન સુત્તવિભઙ્ગં અપેક્ખતિ. બ્યઞ્જનચ્છાયાયાતિ એત્થ છાયાસદ્દો પટિબિમ્બે ચ પભાય ચ હોતીતિ આહ ‘‘બ્યઞ્જનમત્તમેવા’’તિ, બ્યઞ્જનપટિબિમ્બિકબ્યઞ્જનપભાવન્તભૂતં અત્થં અગ્ગહેત્વા બ્યઞ્જનપટિબિમ્બબ્યઞ્જનપભામત્તમેવ પટિબાહસદ્દો પટિસેધત્થોયેવ, ન મદ્દનત્થોતિ દસ્સેતિ. પટિબાહનાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘જાતરૂપરજતખેત્તવત્થુપટિગ્ગહણાદીસૂ’’તિઆદિ. કિન્તિ કેન કારણેન, કસ્મા કારણા વા. ઇમેતિ જાતરૂપાદિપટિગ્ગાહકે ભિક્ખૂ. કારેથાતિ તુમ્હે સુત્તેતિ સુત્તન્તપિટકે. અપરો ધમ્મકથિકો વદતીતિ સમ્બન્ધો. ઇમેસન્તિ ઓલમ્બેત્વા નિવાસેન્તાનં. એત્થાતિ ઓલમ્બેત્વા નિવાસને.
૨૩૪. બહુતરા ભિક્ખૂતિ એત્થ દ્વિગુણતિગુણાદિના અધિકા એવ બહુતરા નામાતિ આહ ‘‘એકેનપિ અધિકા બહુતરાવા’’તિ. ‘‘કો પન વાદો’’તિઆદિના ‘‘એકેનપી’’તિ એત્થ પિસદ્દસ્સ ગરહત્થં દસ્સેતિ.
તિવિધસલાકગ્ગાહકથા
૨૩૫. સઞ્ઞત્તિયાતિ એત્થ સઞ્ઞાપનં સઞ્ઞત્તિ, તદત્થાયાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સઞ્ઞાપનત્થાયા’’તિ. ગૂહિતબ્બોતિ ગૂળ્હો, સોયેવ ગૂળ્હકો, સલાકગ્ગાહો કાતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. વિવરિતબ્બોતિ વિવટો, સોયેવ વિવટકો. સસ્સ અત્તનો કણ્ણસમીપે જપ્પીયતિ કથીયતીતિ સકણ્ણજપ્પો, સોયેવ સકણ્ણજપ્પકો. ‘‘નિમિત્તસઞ્ઞં આરોપેત્વા’’તિ ઇમિના વણ્ણાવણ્ણાયો કત્વાતિ એત્થ વણ્ણસદ્દો સણ્ઠાનવાચકોતિ દસ્સેતિ. સુસણ્ઠાનદુસણ્ઠાના સલાકાયો કત્વાતિ અત્થો. તતોતિ વિસભાગકરણતો પરં ગહેતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. સબ્બાપિ તા સલાકાયોતિ યોજના. કત્વાતિ પક્ખિપનં કત્વા. વુત્તનયેનાતિ ‘‘અલજ્જુસ્સન્નાયા’’તિઆદિના વુત્તનયેન. ‘‘યાવતતિય’’ન્તિ ઇમિના પચ્ચુક્કડ્ઢિતબ્બન્તિ એત્થ પુનપ્પુનં ઉદ્ધં કડ્ઢિતબ્બન્તિ અત્થં દસ્સેતિ. અતિરેકજાતેતિ અધમ્મવાદીહિ અતિરેકતો જાતે સતીતિ સમ્બન્ધો. યાવતતિયમ્પીતિ પિસદ્દો તતો ઊને એકદ્વેવારે પન કા નામ કથાતિ દસ્સેતિ.
સકણ્ણજપ્પકે પન એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. સચે સઙ્ઘત્થેરો ગણ્હાતીતિ સમ્બન્ધો. સોતિ સઙ્ઘત્થેરો. વયોઅનુપ્પત્તાતિ પચ્છિમવયં અનુપ્પત્તા. એતન્તિ અધમ્મવાદિસલાકં. અસ્સાતિ ઇતરા સલાકાતિ અધમ્મવાદિસલાકાહિ અઞ્ઞા ધમ્મવાદિસલાકા. સોતિ સઙ્ઘત્થેરો. તન્તિ ધમ્મવાદિસલાકં. તતોતિ નેવ અવબુજ્ઝનકારણા. વુત્તનયમેવાતિ ગૂળ્હકે વુત્તનયમેવ. વિવટો અત્થો ઇમસ્સાતિ વિવટત્થો.
તસ્સપાપિયસિકાવિનયકથા
૨૩૮. પારાજિકસામન્તં નામાતિ પારાજિકસ્સ આસન્નં નામ. અદિન્નાદાનાદીસૂતિ આદિસદ્દેન મનુસ્સવિગ્ગહ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મપારાજિકે સઙ્ગણ્હાતિ. નિબ્બેઠયમાનન્તિ વેઠનરહિતં, તમેનં ભિક્ખુન્તિ સમ્બન્ધો. ઇમિના નિબ્બેઠેન્તન્તિ એત્થ અન્તસદ્દો માનસદ્દપરિયાયોતિ દસ્સેતિ. અતિવેઠેતીતિ એત્થ કેહિ અતિવેઠેતીતિ આહ ‘‘ઇઙ્ઘાયસ્માતિઆદિવચનેહી’’તિ. તેનાતિ ચોદકેન. મન્તિ મમં. આહાતિ ચુદિતકો આહ. એતસ્સાતિ અવજાનનપટિજાનનાદિકારકસ્સ પાપિયસ્સ પુગ્ગલસ્સ. સીલવા ભવિસ્સતીતિ પાપિયો પુગ્ગલો સચે સીલવા ભવિસ્સતિ. પટિપ્પસ્સદ્ધિન્તિ પાપિયભાવતો પટિપ્પસ્સમ્ભનં. નો ચેતિ સીલવા નો ભવિસ્સતિ ચે. તથા નાસિતોતિ તેન તસ્સ પાપિયસિકકમ્મકરણેન નાસં ગતો ભવિસ્સતિ. સબ્બત્થાતિ સબ્બસ્મિં સમથક્ખન્ધકે.
ઇતિ સમથક્ખન્ધકવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.
૫. ખુદ્દકવત્થુક્ખન્ધકં
ખુદ્દકવત્થુકથા
૨૪૩. ખુદ્દકવત્થુક્ખન્ધકે મુટ્ઠિકમલ્લાતિ મુટ્ઠિકેન મથન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં હિંસન્તીતિ મુટ્ઠિકમલ્લા. ઇમિના પાળિયં પદસ્સ હેટ્ઠુપરિયં દસ્સેતિ. ગામમુદવાતિ એત્થ છવિરાગમણ્ડનાનુયુત્તેન મુદો મોદનં એતેસમત્થીતિ મુદવા, ગામે વસન્તા મુદવા ગામમુદવાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘છવિરાગમણ્ડનાનુયુત્તા નાગરિકમનુસ્સા’’તિ. ‘‘વણ્ણવા અહેસુ’’ન્તિઆદીસુ થમ્ભેતિ એત્થ ન યત્થ કત્થચિ થમ્ભો હોતિ, અથ ખો ન્હાનતિત્થે નિખણિત્વા ઠપિતથમ્ભોયેવાતિ આહ ‘‘ન્હાનતિત્થે નિખણિત્વા ઠપિતત્થમ્ભે’’તિ.
ઇટ્ઠકાસિલાદારુકુટ્ટાનન્તિ ઇટ્ઠકાકુટ્ટસિલાકુટ્ટદારુકુટ્ટાનં. અટ્ઠપદાકારેનાતિ અટ્ઠપદફલકાકારેન. રાજિયોતિ લેખાયો. તત્થાતિ અટ્ટાને, આકિરિત્વાતિ સમ્બન્ધો. ગન્ધબ્બહત્થકોતિ તેનાતિ ગન્ધબ્બહત્થેન, ગહેત્વાતિ સમ્બન્ધો. કુરુવિન્દકપાસાણચુણ્ણાનીતિ એવંનામકસ્સ પાસાણસ્સ ચુણ્ણાનિ. તન્તિ કતગુળિકકલાપકં, ગહેત્વાતિ સમ્બન્ધો. વિગ્ગય્હાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ સરીરે દળ્હં ગહેત્વાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞં સરીરેન સરીર’’ન્તિ. મકરદન્તકેતિ મકરનામકસ્સ મચ્છસ્સ દન્તસદિસે દન્તે. મલ્લકમૂલસણ્ઠાનેનાતિ ખેળપટિગ્ગહપાદસણ્ઠાનેન. ગિલાનસ્સાપીતિ પિસદ્દો અગિલાનસ્સ પગેવાતિ દસ્સેતિ.
૨૪૪. દન્તેતિ મકરદન્તે. અકતં મલ્લકં અકતમલ્લકં. કપાલખણ્ડં વાતિ વાસદ્દો સમુચ્ચયત્થો. કાસફુલ્લવિરહિતત્તા વત્થવટ્ટિ ઉક્કાસિકા નામ. નત્થિ કાસં ફુલ્લમેતિસ્સાતિ ઉક્કાસા, સા એવ ઉક્કાસિકા. યસ્સ કસ્સચીતિ ગિલાનાગિલાનસ્સ વા જરાદુબ્બલતરુણબલવસ્સ વા. પિટ્ઠિન્તિ પિટ્ઠિયં, અયમેવ વા પાઠો. પાણિતલસ્સ પુથુટ્ઠાનં પુથુપાણિ, તેન કતં પુથુપાણિકં, હત્થપરિકમ્મં, તેન વુત્તં ‘‘હત્થપરિકમ્મં વુચ્ચતી’’તિ. સબ્બેસન્તિ ન્હાયન્તાનં વા અન્હાયન્તાનં વા સબ્બેસં.
૨૪૫. કણ્ણતોતિ કણ્ણચ્છિદ્દતો. મુત્તોલમ્બકાદિવલ્લિસદિસત્તા વલ્લિકા નામ. પલમ્બકસુત્તન્તિ પરિમુઞ્ચિત્વા લમ્બિયતિ અનેનાતિ પલમ્બકં, તમેવ સુત્તં પલમ્બકસુત્તં. વલયન્તિ નિયુરં.
૨૪૬. દ્વીહિ માસેહિ નિયુત્તં દુમાસિકં. દ્વે અઙ્ગુલાનિ એતસ્સાતિ દુવઙ્ગુલં, કેસો. ઉભયેનપીતિ દુમાસિકદુવઙ્ગુલસઙ્ખાતેન ઉભયેનપિ તતોતિ દુમાસિકદુવઙ્ગુલતો.
ઓસણ્ઠેન્તીતિ એત્થ ઓલિખિત્વા સમં પતિટ્ઠાપેન્તીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઓલિખિત્વા સન્નિસીદાપેન્તી’’તિ. દન્તમયાદીસૂતિ આદિસદ્દેન અટ્ઠિમયાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. હત્થફણેનાતિ હત્થસઙ્ખાતેન ફણેન. ચિક્ખલ્લેનાતિ ચિક્ખલ્લસદિસેન નિય્યાસેન. ઉદકતેલેનાતિ એત્થ ઉદકઞ્ચ તેલઞ્ચાતિ ચ ઉદકસઙ્ખાતેન તેલેનાતિ ચ અત્થં નિવત્તેન્તો આહ ‘‘ઉદકમિસ્સકેન તેલેના’’તિ. ઇમિના ઉદકેન મિસ્સકં તેલં ઉદકતેલન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ઉટ્ઠલોમેતિ ઉટ્ઠિતલોમે. હત્થં તેમેત્વાતિ હત્થં ઉદકતેલેન તેમેત્વા. ઉણ્હાભિતત્તરજોકિણ્ણસિરાનમ્પીતિ ઉણ્હેન અભિતત્તો ચ રજેહિ ઓકિણ્ણસિરો ચ ઉણ્હાભિતત્તરજોકિણ્ણસિરા, અથ વા ઉણ્હેન અભિતત્તો સિરો એતેસન્તિ ઉણ્હાભિતત્તસિરા, રજેહિ ઓકિણ્ણો સિરો એતેસન્તિ રજોકિણ્ણસિરા અલ્લહત્થેનાતિ અદ્દહત્થેન, અયમેવ વા પાઠો.
૨૪૭. યેસુ કંસપત્તાદીસુ મુખનિમિત્તં પઞ્ઞાયતિ, સબ્બાનિ તાનિ કંસપત્તાદીનિપીતિ યોજના. યત્થ કત્થચીતિ યસ્મિં કસ્મિંચિ આદાસે વા ઉદકપત્તે વાતિ સમ્બન્ધો. સઞ્છવિ નુ ખોતિ સઞ્જાતા છવિ નુ ખો, અહં જિણ્ણો અમ્હિ નુ ખો, નોતિ યોજના.
મુખં આલિમ્પન્તીતિ એત્થ કેહિ આલિમ્પન્તીતિ આહ ‘‘વિપ્પસન્નછવિરાગકરેહિ મુખલેપનેહી’’તિ. ‘‘મનોસિલાયા’’તિ ઇમિના મનોસિલા એવ મનોસિલિકાતિ દસ્સેતિ. તાનીતિ લઞ્છનાનિ. હરિતાલાદીહિપીતિ પિસદ્દેન ન કેવલં મનોસિલિકાય એવ, અથ ખો હરિતાલાદીહિપીતિ દસ્સેતિ.
૨૪૮. ન ભિક્ખવે નચ્ચં વાતિઆદીસુ એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. નિચ્ચાપેન્તસ્સ વાતિ પરેહિ નચ્ચાપેન્તસ્સ વા. સાધુગીતન્તિ સુન્દરં અનિચ્ચતાદિપટિસંયુત્તં ગીતં, સજ્જનાનં વા. દન્તગીતમ્પિ ન વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. યન્તિ ગીતં. પુબ્બભાગેતિ ગાયનતો પુબ્બભાગે. ગાયાપેન્તસ્સાપીતિ પરેહિ વા ગાયાપેન્તસ્સાપિ. યં પનાતિ કિરિયાપરામસનં. યં પહરતિ, તત્થ પહરણે અનાપત્તીતિ યોજના. સબ્બન્તિ અખિલં નચ્ચગીતવાદિતં. પસ્સતોતિ પસ્સન્તસ્સ ચ સુણન્તસ્સ ચ. સવનમ્પિ હિ એકસેસેન વા સામઞ્ઞનિદ્દેસેન વા પસ્સનેનેવ સઙ્ગહિતં. વિહારતોતિ અનચ્ચઅગીતઅવાદિતટ્ઠાનવિહારતો. વિહારન્તિ નચ્ચગીતવાદિતટ્ઠાનવિહારં. અસનસાલાયાતિ ગામે ઠિતાય અસનસાલાય.
૨૪૯. સરકિરિયન્તિ સરસ્સ કિરિયં. ઇમિના સરકુત્તિન્તિ એત્થ સરસ્સ કરણં સરકુત્તીતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. અલદ્ધં સમાધિન્તિ સમ્બન્ધો. પચ્છિમા જનતાતિ એત્થ સમૂહિં અવયવં વિના સમૂહસ્સ અવયવિનો અભાવા તાપચ્ચયો સ્વત્થોપિ હોતીતિ આહ ‘‘પચ્છિમો જનો’’તિ. તં તં વત્તન્તિ સુત્તન્તવત્તાદિં તં તં વત્તં. અક્ખરાનિ વિનાસેત્વાતિ અઞ્ઞથા વત્તબ્બાનિ અક્ખરાનિ અઞ્ઞથા વદનેન ચ દીઘાદીનિ રસ્સાદિવદનેન ચ વિનાસેત્વા. ધમ્મે પનાતિ એત્થ સદ્દો પન વિસેસજોતકો. ગીતતો વિસેસોવ વેદિતબ્બોતિ હિ અત્થો. સુત્તન્તવત્તન્તિ સુત્તન્તસ્સ ઉચ્ચારણં વત્તં. એસેવ નયો ‘‘જાતકવત્તં ગાથાવત્ત’’ન્તિ એત્થાપિ. તન્તિ વત્તં. યદિ પન તં વિનાસેત્વા અતિદીઘં કાતું ન વટ્ટતિ, એવં સતિ યથા સુત્તન્તવત્તાદીનિ હોન્તિ, તથા કથં દસ્સેતબ્બાનીતિ આહ ‘‘ચતુરસ્સેન વત્તેના’’તિઆદિ. તત્થ ચતુરસ્સેન વત્તેનાતિ પરિપુણ્ણેન ઉચ્ચારણવત્તેન. પરિમણ્ડલાનીતિ સમન્તતો મણ્ડલાનિ બિમ્બાનિ પુણ્ણાનીતિ અત્થો. ‘‘સરેન ભણિત’’ન્તિ ઇમિના સરભઞ્ઞન્તિ એત્થ સરેન ભણિતબ્બન્તિ સરભઞ્ઞન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. સરભઞ્ઞે કિર અત્થીતિ સમ્બન્ધો તરઙ્ગવત્થાદીનં ઉચ્ચારણવિધાનાનિ (વજિર॰ ટી॰ ચૂળવગ્ગ ૨૪૯; સારત્થ॰ ટી॰ ચૂળવગ્ગ ૩.૨૪૯; વિ॰ વિ॰ ટી॰ ચૂળવગ્ગ ૨.૨૪૮-૯) એતરહિ નત્થિ. દ્વત્તિંસવત્તાનીતિ ચ સઙ્ખ્યામત્તમેવ અત્થિ, ન સઙ્ખ્યેય્યં. તસ્મા ટીકાસુ (સારત્થ॰ ટી॰ ચૂળવગ્ગ ૩.૨૪૯; વજિર॰ ટી॰ ચૂળવગ્ગ॰ ૨૪૯) ‘‘તરઙ્ગવત્તાદીનં ઉચ્ચારણવિધાનાનિ નટ્ઠપયોગાની’’તિ વુત્તં. અત્થીતિ સંવિજ્જન્તિ. અયઞ્હિ અત્થિસદ્દો નિપાતો. તેસૂતિ દ્વત્તિંસવત્તેસુ. યન્તિ વત્તં. ઉચ્ચારણવિધાનાનિ નટ્ઠપયોગાનિપિ તેસં સબ્બેસં સામઞ્ઞલક્ખણં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સબ્બેસ’’ન્તિઆદિ. તત્થ સબ્બેસન્તિ દ્વત્તિંસવત્તાનં, લક્ખણન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘અવિનાસેત્વા’’તિ વત્વા તમેવત્થં પાકટં કરોન્તો આહ ‘‘વિકારં અકત્વા’’તિ. તત્થ વિકારકરણં નામ યત્તકાહિ મત્તાહિ અક્ખરં પરિપુણ્ણં હોતિ, તતો અધિકમત્તાયુત્તં કત્વા કથનં, તથા અકત્વા સમણસારુપ્પેન ચતુરસ્સેન નયેન પવત્તનંયેવ લક્ખણન્તિ અત્થો.
બાહિરલોમિં ઉણ્ણિન્તિ એત્થ ‘‘બાહિરલોમિ’’ન્તિ પદં ભાવનપુંસકન્તિ આહ ‘‘ઉણ્ણલોમાનિ બહિ કત્વા’’તિ. ‘‘ઉણ્ણપાવાર’’ન્તિ ઇમિના ઉણ્ણીતિ એત્થ ઉત્તરપદલોપં દસ્સેતિ. અથ વા પાવારપદેન ઉણ્ણા એતસ્સ અત્થીતિ ઉણ્ણીતિ કત્વા તદ્ધિતપચ્ચયસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. ‘‘તથા ધારેન્તસ્સ દુક્કટ’’ન્તિ વચનસ્સ અત્થાપત્તિનયં દસ્સેન્તો આહ ‘‘લોમાનિ અન્તો કત્વા પારુપિતું વટ્ટતી’’તિ.
૨૫૧. અઙ્ગજાતં છિન્દન્તસ્સેવાતિ અઙ્ગજાતમેવ છિન્દન્તસ્સાતિ યોજના. અથ વા અઙ્ગજાતં છિન્દન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયમેવાતિ યોજના. અહિકીટદટ્ઠાદીસુ નિમિત્તભૂતેસુ છિન્દન્તસ્સાતિ યોજના.
૨૫૨. ઉપ્પન્ના હોતીતિ પટિલાભવસેન ઉપ્પન્ના હોતિ. ઉપ્પન્નભાવં પાકટં કરોન્તો આહ ‘‘સો’’તિઆદિ. તત્થ સોતિ રાજગહકો સેટ્ઠિ, કીળતીતિ સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ સેટ્ઠિસ્સ. ઇદં પદં ‘‘જાલે’’તિ પદે સામ્યત્થછટ્ઠી, ‘‘ઉપ્પન્ના હોતી’’તિ પદે સમ્પદાનં. તન્તિ ચન્દનગણ્ઠિં. અસ્સાતિ સેટ્ઠિસ્સ. ઇદં પદં ‘‘પુરિસા’’તિ પદે સામ્યત્થછટ્ઠી, ‘‘અદંસૂ’’તિ પદે સમ્પદાનં. વિકુબ્બનિદ્ધીતિ વિવિધં, વિકારં અધિટ્ઠાનિદ્ધીતિ
ગિહી ઉપનામેન્તીતિ સમ્બન્ધો. બ્યઞ્જનં કત્વાતિ બ્યઞ્જનં પક્ખિપનં કત્વા. તન્તિ સુવણ્ણતટ્ટિકાદિં. આમસિતુમ્પીતિ પિસદ્દો પગેવ પટિગ્ગણ્હિતુન્તિ દસ્સેતિ. સઙ્ઘિકપરિભોગેન વાતિ વાસદ્દો પનસદ્દત્થો. સઙ્ઘિકપરિભોગેન પનાતિ હિ અત્થો. ગિહિવિકટાનિ વાતિ વાસદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો. ગિહિવિકટાનિ ભાજનાનિપિ વટ્ટન્તીતિ હિ અત્થો. કંસલોહવટ્ટલોહાનં સભાગત્તા વુત્તં ‘‘કંસ…પે॰… સઙ્ગહિતો’’તિ.
૨૫૩. ‘‘લિખિતુ’’ન્તિ એતં વુત્તન્તિ યોજના. પકતિમણ્ડલન્તિ એત્થ કિં મકરદન્તમત્તમ્પિ અચ્છિન્નમણ્ડલન્તિ આહ ‘‘મકરદન્તચ્છિન્નકમણ્ડલમેવા’’તિ.
૨૫૪. પહરિત્વાતિ આવટ્ટનતો અઞ્ઞમઞ્ઞં પહરિત્વા. તયો પત્તે ઉપરુપરિ ઠપેતું વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. ભૂમિઆધારકો નામ ભૂમિયા આસન્નો દન્તાદીહિ કતો વલયાધારકો. દારુઆધારકો નામ એકદારુના કતો આધારકો. દણ્ડાધારકો નામ ચતુદણ્ડતો પટ્ઠાય બહૂહિ દણ્ડેહિ કતો આધારકો. તત્થાતિ ભમકોટિસદિસદારુ આધારકતિદણ્ડકાધારેસુ. ગહેત્વા એવાતિ પત્તં ગહેત્વા એવ, એકમેવ ઠપેતબ્બં ઇતિ વુત્તન્તિ યોજના.
તત્થેવાતિ મિડ્ઢન્તેયેવ. વિત્થિણ્ણાયાતિ વિત્થારાય. બાહિરપસ્સેતિ કુટ્ટસ્સ બાહિરપસ્સે. કતાયાતિ કુટ્ટસ્સ થિરભાવત્થં કતાય. એત્થાતિ પરિભણ્ડન્તે.
યં ચોળકં નામાતિ યોજના. તસ્મિં પનાતિ ચોળકે પન. યત્થાતિ યસ્સં વાલિકાયં. ન દુસ્સતીતિ પત્તો ન દુસ્સતિ. પત્તમાળકન્તિ પત્તસ્સ ઠપનત્થાય કતં અટ્ટં. ભણ્ડકુક્ખળિકાતિ પત્તાદિભણ્ડકાનં પક્ખિપના ઉક્ખળિકા. યત્થ કત્થચીતિ ભિત્તિખીલાદિકે યસ્મિં કસ્મિંચિ. લગ્ગેન્તસ્સાતિ પત્તં થવિકાય લગ્ગેન્તસ્સ. નિસીદનસયનત્થં વા કતં હોતૂતિ યોજના. અઞ્ઞેનાતિ પત્તતો અઞ્ઞેન. અટ્ટકછન્નેનાતિ અટ્ટપતિરૂપેન, અટ્ટકસદિસેનાતિ અત્થો. તત્થાતિ અટ્ટકછન્નેન ઠપિતે મઞ્ચપીઠે. અંસે બદ્ધિયતિ અનેનાતિ અંસબદ્ધો, સોયેવ અંસબદ્ધકો, તેન લગ્ગેત્વાતિ સમ્બન્ધો. છત્તે ઠપેતું ન વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. ભત્તેન પૂરો ભત્તપૂરો, પત્તો. બન્ધિત્વા ઠપિતે છત્તે વા અટ્ટકં કત્વા ઠપિતે છત્તે વાતિ યોજના. યો કોચિ ભત્તપૂરોપિ તુચ્છપત્તોપીતિ સમ્બન્ધો.
૨૫૫. યસ્સાતિ પત્તહત્થો ન હોતિ, અપિચ ખો પન હત્થે વા પિટ્ઠિપાદે વા યત્થ કત્થચિ સરીરાવયવે પત્તસ્મિં સતીતિ યોજના. એસેવ નયો અનન્તરવાક્યેપિ. ઇમેહિ વાક્યેહિ ‘‘પત્તહત્થો’’તિ ચ ‘‘કવાટં પણામેતુ’’ન્તિ ચ ઉપલક્ખણમત્તમેવાતિ દસ્સેતિ. સૂચિં વા અવાપુરિતુન્તિ સમ્બન્ધો. કુઞ્ચિકાય વાતિ વાસદ્દો ‘‘સરીરાવયવેના’’તિ પદં અપેક્ખતિ.
લાબુકટાહન્તિ લમ્બતીતિ લાબુ, લાબુયા કટાહં લાબુકટાહં. ‘‘તાવકાલિક’’ન્તિ ઇમિના એકવારમેવ તેન આમિસં ગહેત્વા પરિભુઞ્જિત્વા છડ્ડેતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. ઘટિકપાલન્તિ ભાજનકપાલં. અભું મેતિ અવડ્ઢિ મય્હં, ઉપ્પજ્જિત્થાતિ અત્થો. ‘‘અભુ મે’’તિ (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૪૯; મ॰ નિ॰ ટી॰ ૨.૧૪૯) વત્તબ્બે નિગ્ગહિતાગમવસેન એવં વુત્તં. ઉત્રાસવચનન્તિ ઉત્રાસેન વચનકારણં પદં. દિન્નકમેવાતિ પરેહિ દિન્નકમેવ આમિસન્તિ સમ્બન્ધો.
ચમ્બેત્વાતિ અપવિદ્ધામિસાનીતિ છડ્ડિતાનિ આમિસાનિ. એતેસૂતિ ચલકાદીસુ. અનુચ્છિટ્ઠં સુદ્ધપત્તન્તિ નત્થિ ઉચ્છિટ્ઠો એત્થાતિ અનુચ્છિટ્ઠો, સુદ્ધપત્તો, તં. ઉચ્છિટ્ઠહત્થેનાતિ ઉચ્છિટ્ઠો એત્થ અત્થીતિ ઉચ્છિટ્ઠો, સોયેવ હત્થો ઉચ્છિટ્ઠહત્થો, તેન. વામહત્થેન આસિઞ્ચિત્વાતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ સુદ્ધપત્તે. એત્તાવતાપીતિ એત્તકેન એકઉદકગેણ્ડુસગહણમત્તેનાપિ. સોતિ સુદ્ધપત્તો. હત્થં પનાતિ ઉચ્છિટ્ઠહત્થમ્પિ. પનસદ્દો હેત્થ સમ્પિણ્ડનત્થો. યં અટ્ઠિં વા યં ચલકં વાતિ યોજના. તત્થાતિ મચ્છમંસફલાદીસુ. તન્તિ અટ્ઠિચલકં. યં પનાતિ અટ્ઠિચલકાદિં પન, પટિખાદિતુકામોતિ સમ્બન્ધો, પુન ખાદિતુકામોતિ અત્થો. તત્થેવાતિ પત્તે એવ. કત્વાતિ ઠપનં કત્વા. યં કિઞ્ચિ અટ્ઠિકણ્ટકાદિન્તિ સમ્બન્ધો.
૨૫૬. સત્થકવેઠનકન્તિ સત્થકસ્સ વેઠનકરણં. પિપ્ફલિકં વા દણ્ડસત્થકં નામાતિ યોજના. પિપ્ફાલેતિ એતાયાતિ પિપ્ફલિ, સાયેવ પિપ્ફલિકં. અઞ્ઞમ્પીતિ પિપ્ફલિકતો અઞ્ઞમ્પિ. યંકિઞ્ચિ દણ્ડં યોજેત્વા કતસત્થકં વા દણ્ડસત્થકં નામાતિ યોજના. ઇમિના દણ્ડેન યોજિતં સત્થકં દણ્ડસત્થકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ.
મલગ્ગહિતાતિ અયમલગ્ગહિતા. કિણ્ણેનાતિ મદિરાદિબીજેન કિણ્ણેન. તેનાતિ પાસાણચુણ્ણસઙ્ખાતેન સરિતકેન. મક્ખેતુન્તિ સૂચિં મક્ખેતું. મક્ખિતમધુસિત્થકં તં સરિતકં પરિભિજ્જતીતિ મધુસિત્થકપિલોતિકન્તિ મધુસિત્થકેન મક્ખિતં પિલોતિકં. તત્થાતિ નિસ્સેણિયં. યાય રજ્જુયા કથિને બન્ધન્તિ, સા રજ્જુ કથિનરજ્જુ નામાતિ યોજના. તત્થાતિ દીઘસ્સ ભિક્ખુનો પમાણેન કતે કથિને. દણ્ડકેતિ કથિનદણ્ડકમ્હિ. તસ્સાતિ દીઘસ્સ ભિક્ખુનો પમાણેન કતસ્સ કથિનસ્સ. ઇતરસ્સ ભિક્ખુનોતિ દીઘભિક્ખુતો ઇતરસ્સ રસ્સભિક્ખુનો.
દણ્ડકથિનપમાણેન કતસ્સ કટસારકસ્સાતિ યોજના. ‘‘દુગુણકરણ’’ન્તિ ઇમિના પિદલકન્તિ દુગુણકરણસઙ્ખાતસ્સ કિરિયાવિસેસસ્સ વિનન્ધનરજ્જુન્તિ વિસેસેન નહિયતિ બન્ધિયતિ એતાયાતિ વિનન્ધના, સાયેવ રજ્જુ વિનન્ધનરજ્જુ, તમેવત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘વિનન્ધિતું રજ્જુ’’ન્તિ. વિનન્ધનસુત્તકન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તેન સુત્તકેનાતિ વિનન્ધનસુત્તકેન. તત્થાતિ ખુદ્દકનિસ્સેણિયં કાચિ સુત્તન્તરિકાયોતિ સમ્બન્ધો. પમાણસઞ્ઞાકરણન્તિ સુત્તન્તરિકપમાણસ્સ સઞ્ઞાકરણં. કાળસુત્તેન સઞ્ઞાકરણં વિય હલિદ્દિસુત્તેન સઞ્ઞાકરણન્તિ યોજના. અઙ્ગુલિયા પટિગ્ગણ્હન્તીતિ એત્થ ‘‘પટિગ્ગણ્હન્તી’’તિ પદસ્સ ‘‘અઙ્ગુલિયા’’તિ કરણસ્સેવ વુત્તત્તા કમ્મસ્સ અવુત્તત્તા તસ્સ કમ્મં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સૂચિમુખ’’ન્તિ. અઙ્ગુલિકોસકન્તિ અઙ્ગુલિકઞ્ચુકં.
૨૫૭. પાતિચઙ્કોટકાદિન્તિ એત્થ પાતિ નામ પટિગ્ગહસણ્ઠાનેન કતો સૂચિઆદિભણ્ડટ્ઠપનો ભાજનવિસેસો. આકિરિત્વાતિ પક્ખિપિત્વા. ઓધુનિત્વાતિ પપ્ફોટેત્વા. ઘનદણ્ડકન્તિ નિરન્તરદણ્ડકં. અન્તોકત્વાતિ કથિનસ્સ અન્તોકત્વા.
૨૫૮. વિનન્ધિત્વાતિ ચોળકેન વિનન્ધિત્વા.
૨૫૯. અપરિસ્સાવનકસ્સેવ ભિક્ખુનોતિ યોજના. યો પન યાચતીતિ સમ્બન્ધો. મજ્ઝેદણ્ડકેતિ દણ્ડકસ્સ મજ્ઝે. ઉદકન્તિ અકપ્પિયઉદકં. તન્તિ ઉદકં. યન્તિ પરિસ્સાવનં. ઉદકં પરિસુદ્ધં હુત્વા સવતિ ગચ્છતિ પવત્તતિ અનેનાતિ પરિસ્સાવનં. યં ઉદકે ઓત્થરિત્વા ઘટેન ઉદકં ગણ્હન્તિ, તં ઓત્થરકં નામાતિ યોજના. તમેવત્થં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘તં હી’’તિઆદિ. તન્તિ પરિસ્સાવનં, બન્ધિત્વાતિ સમ્બન્ધો. તેસૂતિ ચતૂસુ ખાણુકેસુ. સબ્બપરિયન્તેતિ સબ્બપરિસ્સાવનસ્સ પરિયન્તે મોચેત્વાતિ સમ્બન્ધો. ઓત્થરિત્વાતિ ઓગાહેત્વા. ચીવરકુટિકાતિ ચીવરેન કતા કુટિકા, સા મકસાનં પરિત્તાણત્થં કતત્તા મકસકુટિકાતિ વુચ્ચતિ.
૨૬૦. સેમ્હાદિદોસુસ્સન્નકાયાતિ અગ્ગળત્થમ્ભોતિ કવાટત્થમ્ભો. યત્થાતિ અગ્ગળત્થમ્ભે. તત્થાતિ દ્વારબાહાય. તત્થાતિ અગ્ગળપાસકે. ધૂમો નિક્ખમતિ એતેનાતિ ધૂમનેત્તો, છિદ્દો. તેન વુત્તં ‘‘ધૂમનિક્ખમનછિદ્દ’’ન્તિ ઉદકટ્ઠાનન્તિ એત્થ ઉદકસ્સ ઠપનં ઠાનં ઉદકટ્ઠાનન્તિ મજ્ઝેપદલોપસમાસં દસ્સેતિ. તત્થાતિ ઉદકટ્ઠાને. કોટ્ઠકોતિ એત્થ ન યત્થ કત્થચિ, યસ્સ કસ્સચિ વા કોટ્ઠકો હોતિ, અપિ ચ ખો પન દ્વારે એવ, દ્વારસ્સેવ વા કોટ્ઠકોતિ આહ ‘‘દ્વારકોટ્ઠકો’’તિ.
૨૬૧. પરિકમ્મન્તિ પિટ્ઠિઆદિપરિકમ્મં. પટિચ્છાદિયતિ ઇમાયાતિ પટિચ્છાદિ, વત્થમેવ પટિચ્છાદિ વત્થપટિચ્છાદિ. ઉદકં ન હોતીતિ એત્થ પાનોદકં નિવત્તેન્તો આહ ‘‘ન્હાનોદકં ન હોતી’’તિ.
૨૬૨. પણ્ણિકાનં તુલં વિય ઉદકઉબ્બાહનકતુલન્તિ યોજના. દીઘવરત્તાદીહીતિઆદિસદ્દેન રજ્જુ આદયો સઙ્ગણ્હાતિ. અરહત્થઘટિયન્તં નામ ચક્કસણ્ઠાનં અનેકારં અરે અરે ઘટાનિ બન્ધિત્વા એકેન વા દ્વીહિ વા પરિબ્ભમિયમાનં યન્તં. અરસઙ્ખાતેસુ હત્થેસુ ઘટા બન્ધિતબ્બા એત્થાતિ અરહત્થઘટિ, તમેવ યન્તં અરહત્થઘટિયન્તં. ચમ્મભાજનન્તિ ચમ્મમયં ભાજનં. અપરિક્ખિત્તા હોતીતિ ચન્દનિકા અપાકારા હોતિ. ઉદકપુઞ્જનં વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. તસ્મિન્તિ ઉદકપુઞ્જને. ‘‘ઉદકપુઞ્જની’’તિપિ પાઠો. એવં સતિ તાય ઉદકપુઞ્જનિયાતિ અત્થો. પચ્ચુદ્ધરિતુન્તિ અપનેતું.
૨૬૩. આ સમન્તતો વિદ્ધં પક્ખપાસકમેત્થાતિ આવિદ્ધપક્ખપાસકં. મણ્ડલેતિ કણ્ણિકમણ્ડલમ્હિ. કતં કૂટઞ્ચ છદનઞ્ચ એત્થાતિ કતકૂટચ્છદનં, જન્તાઘરં, તસ્સ. એતન્તિ ‘‘નિલ્લેખજન્તાઘર’’ન્તિ એતં નામં. ‘‘ચત્તારો માસે’’તિ ઇમિના ‘‘ચતુમાસ’’ન્તિ દિગુસમાસસ્સ વાક્યં દસ્સેતિ.
૨૬૪. નમતકન્તિ એત્થ હેટ્ઠા વુત્તનમતકતો (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૬) વિસેસં દસ્સેન્તો આહ ‘‘એળકલોમેહી’’તિઆદિ. અવાયિમન્તિ વાયિત્વા ન કતં. ચમ્મખણ્ડપરિહારેનાતિ ચમ્મખણ્ડં વિય અધિટ્ઠાનવિકપ્પનઅપનયનેન, પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ અત્થો. પેળાયાતિ અટ્ઠંસાદિઆકારેન કતાય એતન્તિ ‘‘આસિત્તકૂપધાન’’ન્તિ એતં નામં. દારુમયાપીતિ પિસદ્દો ન તમ્બલોહરજતમયા એવાતિ દસ્સેતિ. એત્થેવાતિ મળોરિકાયમેવ. આધારકસઙ્ખેપગમનતોતિ હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. પુબ્બે પત્તરક્ખનત્થં આધારકો અનુઞ્ઞાતો, ઇદાનિ ભુઞ્જનત્થન્તિ દટ્ઠબ્બં. એકો ભિક્ખુ ગચ્છતીતિ સમ્બન્ધો. સેસકન્તિ ગહેતબ્બફલપૂવેહિ સેસકં. તસ્મિં ખણેતિ તસ્મિં ભુઞ્જનક્ખણે.
૨૬૫. એકેકેનપિ અઙ્ગેનાતિ પિસદ્દો સમ્ભાવનત્થો, તતો પન અધિકેહિ અઙ્ગેહિ પગેવાતિ હિ અત્થો. સમન્નાગતસ્સ ઉપાસકસ્સ નિક્કુજ્જિતુન્તિ સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ ઉપાસકસ્સ. ન ગહેતબ્બોતિ સઙ્ઘેન ન ગહેતબ્બો. અસુકસ્સ ઉપાસકસ્સાતિ સમ્બન્ધો. ઉક્કુજ્જનકાલેતિ પત્તસ્સ ઉક્કુજ્જનકાલે. યાચાપેત્વાતિ પત્તનિકુજ્જિતેન ઉપાસકેન યાચાપેત્વા. હત્થપાસન્તિ સઙ્ઘસ્સ હત્થપાસં.
૨૬૮. પુરક્ખત્વાતિ એત્થ પુરસદ્દસ્સ અગ્ગત્થભાવઞ્ચ કરસદ્દસ્સ ખાદેસભાવઞ્ચ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અગ્ગતો કત્વા’’તિ. સોતિ બોધિરાજકુમારો, સન્થરીતિ સમ્બન્ધો. લચ્છામીતિ લભિસ્સામિ, એસ બોધિરાજકુમારો પુત્તલાભાય અભબ્બોતિ યોજના. અક્કમને દોસં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યદી’’તિઆદિ. પચ્છાતિ અક્કમનતો પચ્છા. અયન્તિ ભગવા. ઇદન્તિ કારણં. તાવાતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિતો, સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા વા પઠમં. પરિભવતોતિ ગિહીનં પરિભવતો.
મઙ્ગલત્થાયાતિ અરોગાદિકસ્સ મઙ્ગલસ્સ અત્થાય. ધોતપાદકન્તિ એત્થ ધોતેહિ પાદેહિ અક્કમનટ્ઠાને અત્થરિતં ધોતપાદકન્તિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ધોતપાદકં નામા’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘પચ્ચત્થરણં અત્થત’’ન્તિ ઇમિના ‘‘ધોતપાદક’’ન્તિ એત્થ ણિકપચ્ચયસ્સ અત્થરિતત્થે પવત્તભાવં દસ્સેતિ.
૨૬૯. પદુમકણ્ણિકાકારન્તિ પદુમકણ્ણિકસણ્ઠાનં. કતં પાદઘંસનં કતકં નામાતિ યોજના. તન્તિ કતકં, પટિક્ખિત્તમેવાતિ સમ્બન્ધો. પોત્થકેસુ તંસદ્દો ગલિતોતિ દટ્ઠબ્બો. બાહુલ્લિકાનુયોગત્તાતિ પાસાણફેણકોપીતિ પાસાણઅબ્બુદમ્પિ. બીજનીતિ ચતુરસ્સબીજની. તન્તિ વિધૂપનં, કતં હોતૂતિ સમ્બન્ધો. ઇધાપિ તંસદ્દો ગલિતો. વેળુદન્તવિલીવેહિ વા મોરપિઞ્છેહિ વા ચમ્મવિકતીહિ વા કતં હોતૂતિ યોજના. સબ્બં વિધૂપનન્તિ સમ્બન્ધો. પાળિયં તાલવણ્ટન્તિ સહ વણ્ટેન કતં તાલં તાલવણ્ટં, તાલસદ્દેન તંમયા મણ્ડલબીજની ગહેતબ્બા વિકારીવિકારભાવેન સમ્બન્ધત્તા. મકસબીજનીતિ
૨૭૦. યસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ ચક્ખું વા દુબ્બલં હોતીતિ યોજના. અઞ્ઞોતિ કાયડાહાદીહિ આબાધેહિ અઞ્ઞો, કોચિ આબાધો વા ઉપ્પજ્જતીતિ યોજના. ‘‘વસ્સે પના’’તિ પદં ‘‘ચીવરગુત્તત્થ’’ન્તિ પદે એવ સમ્બન્ધિતબ્બં. ચીવરગુત્તત્થન્તિ ચીવરસ્સ વસ્સતેમનતો ગુત્તત્થં, વાળમિગચોરભયેસુ સન્તેસૂતિ સમ્બન્ધો. તાલપણ્ણાદિના એકેન પણ્ણેન કતં છત્તં એકપણ્ણચ્છત્તં. સબ્બત્થેવાતિ સબ્બેસુ એવ ગામારઞ્ઞેસુ.
‘‘અસિ અસ્સા’’તિ ઇમિના અસિસ્સાતિ પદસ્સ અનવકાસવિધિં દસ્સેતિ. અસીતિ ખગ્ગો. અસ્સાતિ ચોરસ્સ, અસીતિ સમ્બન્ધો. વિજ્જોતલતીતિ એત્થ અલપચ્ચયો રૂપસિદ્ધિમત્તોવાતિ આહ ‘‘વિજ્જોતતી’’તિ. ‘‘ચતુહત્થોયેવા’’તિ ઇમિના પમાણયુત્તોતિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેતિ. તતોતિ ચતુહત્થતો. સબ્બેસન્તિ ગિલાનાગિલાનાનં. ‘‘સક્કા પના’’તિ પદં ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ પદે કત્તા, ‘‘દાતબ્બા’’તિ પદે કમ્મં. સમ્મન્નિત્વાવ દાતબ્બા, ન વિના સમ્મુતિયાતિ અધિપ્પાયો.
૨૭૩. આગતન્તિ ઉદરિયતો નિક્ખમિત્વા આગતં. ઉગ્ગારન્તિ ગલતો ઉગ્ગારં ભોજનન્તિ સમ્બન્ધો. સન્ધારેત્વાતિ પતિટ્ઠાપેત્વા. અસન્ધારિતમેવ હુત્વાતિ સમ્બન્ધો.
યન્તિ તન્તિ ખાદનીયભોજનીયં, ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતુન્તિ સમ્બન્ધો. ઇદન્તિ વચનં.
૨૭૪. કુબ્બં કરિસ્સામીતિ એત્થ કરિયતિ ઉચ્ચારિયતીતિ કુબ્બન્તિ વુત્તે સદ્દોતિ આહ ‘‘સદ્દં કરિસ્સામી’’તિ. સદ્દન્તિ ‘‘અયં મં ભિક્ખુ વિપ્પકરોતી’’તિ ઉચ્ચાસદ્દં. નખાદીહીતિઆદિસદ્દેન મુખકુટ્ટે સઙ્ગણ્હાતિ. અનુરક્ખનત્થન્તિ અનુદયેન પાલનત્થં. નખચ્છેદનન્તિ નખં છિન્દતિ અનેનાતિ નખચ્છેદનં, સત્થકાદિ. વીસતિમટ્ઠન્તિ એત્થ વીસતિયા નખાનં મટ્ઠં વીસતિમટ્ઠન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વીસતિપિ નખે’’તિઆદિ. લિખિતમટ્ઠેતિ લિખિતે હુત્વા મટ્ઠે. કારાપેન્તીતિ નહાપિતે કારાપેન્તિ. નખતોતિ નખતો વા નખન્તરતો વા. અપકડ્ઢિતુન્તિ કડ્ઢિત્વા અપનેતું.
૨૭૫. ખુરકોસકન્તિ કત્તરિયાતિ કન્તિયતિ છિન્દિયતિ ઇમાયાતિ કત્તરિ, અયોમયો એકો ઉપકરણવિસેસો, તાય. ‘‘છેદાપેન્તી’’તિ ઇમિના કપ્પાપેન્તીતિ એત્થ કપ્પસદ્દસ્સ વિધ્યત્થં અધિપ્પાયેન દસ્સેતિ. મસ્સું વડ્ઢાપેન્તીતિ એત્થ મસ્સું વડ્ઢેત્વા રુહાપેન્તીતિ અત્થં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘મસ્સું દીઘં કારાપેન્તી’’તિ. એળકમસ્સૂતિ એળકસ્સ વિય મસ્સૂતિ એળકમસ્સુ. ‘‘ગોલોમિક’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ચતુકોણ’’ન્તિ ઇમિના ચતુરસ્સન્તિ એત્થ અંસસદ્દો કોણત્થોતિ દસ્સેતિ. ચતુરસ્સન્તિ એત્થ હિ ‘‘ચતુરંસ’’ન્તિ વત્તબ્બે નિગ્ગહિતસ્સ લોપં કત્વા પરસ્સ સકારસ્સ દ્વેભાવં કત્વા ‘‘ચતુરસ્સ’’ન્તિ વુત્તં. લોમસંહરણન્તિ લોમાનં અપનયનં. લોમરાજિટ્ઠપનન્તિ લોમલેખાઠપનં. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ, મસ્સુકપ્પનાદીસૂતિ સમ્બન્ધો. ગણ્ડવણરુધિઆબાધપચ્ચયાતિ ગણ્ડો ચ વણો ચ રુધિ ચ ગણ્ડવણરુધયો, તેયેવ આબાધા ગણ્ડવણરુધિઆબાધા, તેસં પચ્ચયા. વણોતિ મહન્તો વણો. રુધીતિ ખુદ્દકો વણો. સક્ખરાદીહીતિ સક્ખરમધુસિત્થકેહિ. સણ્ડાસોતિ સુટ્ઠુ લોમં ડંસતીતિ સણ્ડાસો. યન્તિ લોમં, ઠિતન્તિ સમ્બન્ધો. કત્થ ઠિતન્તિ આહ ‘‘ભમુકાય વા’’તિઆદિ. કિં હુત્વા ઠિતન્તિ વિભચ્છો, અસોભણો. ‘‘વિગચ્છ’’ન્તિપિ પાઠો, વિરૂપં ગચ્છતિ, ગમયતીતિ વા વિગચ્છો. તત્થ પુરિમપાઠોયેવ મૂલપાઠોતિ દટ્ઠબ્બોતિ. પલિતં વા અપલિતં વા તાદિસં લોમન્તિ યોજના.
૨૭૭. કંસપત્થરિકાતિ એત્થ કંસઆપણે પત્થરન્તિ પસારેન્તીતિ કંસપત્થરિકાતિ વુત્તે કંસભણ્ડવાણિજા ગહેતબ્બાતિ આહ ‘‘કંસભણ્ડવાણિજા’’તિ. વાસિદણ્ડાદીનં અપાતનત્થં બન્ધતિ અનેન લોહેનાતિ બન્ધનં, તમેવ મત્તં અપ્પન્તિ બન્ધનમત્તં.
૨૭૮. નિક્ખમન્તેનાતિ આરામતો નિક્ખમન્તેન. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને. ‘‘સરિત્વા’’તિ ઇમિના અસરિત્વા પિણ્ડાય ચરિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. બહુરજ્જુકન્તિ બહૂ રજ્જુયો એતસ્સાતિ બહુરજ્જુકં. ઇમિના કલાપેન બહુરજ્જૂનં સમૂહેન કત્તબ્બન્તિ કલાપુકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ, ઇકારસ્સુકારો. દેડ્ડુભકન્તિ એત્થ દેડ્ડુભસદ્દેન તસ્સ સીસં ગહેતબ્બં એકદેસૂપચારેન, દેડ્ડુભં વિયાતિ દેડ્ડુભકં, સદિસત્થે કપચ્ચયો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘ઉદકસપ્પસીસસદિસ’’ન્તિ. ‘‘મુરજવટ્ટિસણ્ઠાન’’ન્તિ ઇમિના મુરજસદ્દેન મુરજવટ્ટિ ગહેતબ્બા તસ્સ વિકારત્તા, તેન સદિસં મુરજન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. વેઠેત્વાતિ બહુરજ્જુકે એકતો વેઠેત્વા. મદ્દવીણસદ્દો પામઙ્ગપરિયાયો. મદ્દવીણં વિયાતિ મદ્દવીણં. તેન વુત્તં ‘‘પામઙ્ગસણ્ઠાન’’ન્તિ. ‘‘પગેવ બહૂની’’તિ ઇમિના ‘‘એકમ્પી’’તિ એત્થ પિસદ્દસ્સ સમ્ભાવનત્થં દસ્સેતિ. મચ્છકણ્ટકવાયિમાતિ મચ્છકણ્ટકં કુઞ્જરચ્છિકાદિભેદાતિ વારણઅચ્છિકાદિભેદા. વારણો હિ કું ભૂમિં જરાપેતીતિ કુઞ્જરોતિ (વિ॰ વ॰ અટ્ઠ॰ ૩૧; અ॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૧.૨) ચ કુઞ્જે નિકુઞ્જે રમતીતિ કુઞ્જરોતિ ચ વુચ્ચતિ. તસ્સ અચ્છિ વિયાતિ કુઞ્જરચ્છિકં, તં આદિ યેસં તાનીતિ કુઞ્જરચ્છિકાદીનિ, તેસં ભેદાતિ કુઞ્જરચ્છિકાદિભેદા. આદિસદ્દેન ગોણચ્છિકાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘કુઞ્ચિકાકોસકસણ્ઠાન’’ન્તિ ઇમિના સૂકરસ્સ અન્તં વિય સૂકરન્તકન્તિ અત્થં દસ્સેતિ. સૂકરસ્સ હિ અન્તં કુઞ્ચિકાકોસકં વિય મજ્ઝે સુસિરો હોતિ. સૂકરન્તકં અનુલોમેતીતિ સૂકરન્તકેન અનુલોમેતિ. દસાસુયેવાતિ કાયબન્ધનસ્સ અન્તેસુયેવ. એત્થાતિ દસાસુ. ‘‘ચતુન્નં ઉપરિ ન વટ્ટતી’’તિ ઇમિના મુરજદસા તતો ઉપરિ વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. વેઠેત્વાતિ રજ્જું વત્થેન વેઠેત્વા. મુદ્દિકસણ્ઠાનેનાતિ વરકસીસસણ્ઠાનેન. એવં સિબ્બિતાતિ એવં સિબ્બિયમાના. હીતિ ફલજોતકો. પાસન્તોતિ પાસકોટિ.
૨૮૦. ઓલમ્બકં કત્વા નિવત્થં હત્થિસોણ્ડકં નામાતિ યોજના. ચોળિકઇત્થીનન્તિ ચોળરટ્ઠે નિવાસીનં ઇત્થીનં. હત્થિયા સોણ્ડો વિય હત્થિસોણ્ડકં નિવત્થં. મચ્છવાલં વિયાતિ મચ્છવાલકં. ચત્તારો કણ્ણા એતસ્સ નિવત્થસ્સાતિ ચતુકણ્ણકં. તાલવણ્ટં વિયાતિ તાલવણ્ટકં. સતં વલિનો એતસ્સ નિવત્થસ્સાતિ સતવલિકં. ‘‘અનેકક્ખત્તુ’’ન્તિ ઇમિના ‘‘સતવલિક’’ન્તિ એત્થ સતસદ્દસ્સ અનેકત્થવાચકતં દસ્સેતિ. ‘‘વામદક્ખિણપસ્સેસુ વા’’તિ ઇમિના પુરિમનિવત્થં કટિતો પટ્ઠાય હેટ્ઠા નિવત્થં નામાતિ દસ્સેતિ.
સંવલ્લિત્વા નિવત્થં સંવલ્લિયં. મલ્લો ચ કમ્મકારો ચ મલ્લકમ્મકારા, તે આદયો યેસં તેતિ મલ્લકમ્મકારાદયો. આદિસદ્દેન ધુત્તાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. યમ્પિ નિવત્થં નિવાસેન્તિ, સબ્બં તં નિવત્થં ન વટ્ટતીતિ યોજના. એકં વા કોણન્તિ સમ્બન્ધો. કોણેતિ અન્તરવાસકસ્સ કોણે. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘એકં વા દ્વે વા કોણે ઉક્ખિપિત્વા અન્તરવાસકસ્સ ઉપરિ લગ્ગેન્તી’’તિ અત્થં અતિદિસતિ. અન્તોકાસાવસ્સ દસ્સેત્વાતિ સમ્બન્ધો. દ્વે નિવાસેન્તેન અગિલાનેનાતિ યોજના. સગુણન્તિ અન્તોકાસાવેન બહિકાસાવં સમાનગુણં કત્વા. ઇતીતિઆદિ નિગમનં. યઞ્ચાતિ યં નિવત્થઞ્ચ. ઇધાતિ ખુદ્દકવત્થુક્ખન્ધકે. યઞ્ચ સેખિયવણ્ણનાયં (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૭૬ આદયો) પટિક્ખિત્તન્તિ સમ્બન્ધો. સબ્બં તં નિવત્થન્તિ યોજના. નિબ્બિકારં કત્વાતિ સમ્બન્ધો. ઉભો કણ્ણેતિ હેટ્ઠા ઠિતે ઉભો કણ્ણે ઉપરિ ચ ઠિતે ઉભો કણ્ણે. તન્તિ પરિમણ્ડલપારુપનં.
તત્થાતિ ‘‘ગિહિપારુત’’ન્તિ વચને યંકિઞ્ચિ અઞ્ઞથાપારુતં અત્થીતિ સમ્બન્ધો. તસ્માતિ યસ્મા તસ્સેવાતિ દીઘસાટકસ્સેવ. તસ્સેવાતિ સાટકસ્સેવ. પાળિકારકોતિ પાળિં ગણ્હન્તં વા વાચેન્તં વા કારકો. તથાતિ યથા પારુપન્તિ, તથા.
૨૮૧. કુહિઞ્ચિ ઠાનં ગચ્છતો રઞ્ઞોતિ યોજના. ‘‘પરિક્ખારભણ્ડવહનમનુસ્સા’’તિ ઇમિના તે મનુસ્સા મુણ્ડં સીસં ચોળકેન વેઠેન્તીતિ મુણ્ડવેઠિનો નામાતિ દસ્સેતિ. અધિપ્પાયોતિ ઉજ્ઝાયન્તાનં મનુસ્સાનમધિપ્પાયો. અન્તરાકાજન્તિ એત્થ અન્તરાસદ્દો મજ્ઝત્થવાચકોતિ આહ ‘‘મજ્ઝે’’તિ. ‘‘લગ્ગેત્વા’’તિઆદિના કાજસ્સ અન્તરે લગ્ગેત્વા વહિતબ્બં અન્તરાકાજન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ.
૨૮૨. ‘‘ચક્ખૂનં હિત’’ન્તિ ઇમિના અચક્ખુસ્સન્તિ એત્થ સ્સપચ્ચયો ચક્ખુસદ્દતો હિતત્થે હોતીતિ દસ્સેતિ. પમાણઙ્ગુલેનાતિ વડ્ઢકીનં પમાણયુત્તેન અઙ્ગુલેન.
૨૮૩. ‘‘તિણવનાદીસૂ’’તિ ઇમિના દાયં આલિમ્પેન્તીતિ એત્થ દાયસદ્દો વનવાચકોતિ દસ્સેતિ. ‘‘અગ્ગિં દેન્તી’’તિ ઇમિના આપુબ્બો લિપિધાતુ ઉપસગ્ગવસેન અગ્ગિદાનત્થોતિ દસ્સેતિ. પરિત્તન્તિ એત્થ સમન્તતો તાયતિ અનેનાતિ પરિત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અપ્પહરિતકરણેન વા પરિખાખણેન વા પરિત્તાણ’’ન્તિ. એત્થાતિ પરિત્તકરણે. દાતું લબ્ભતીતિ સયં દાતું લબ્ભતિ. હરિતુન્તિ અપનેતું. પત્તં વા અપત્તં વા અગ્ગિન્તિ સમ્બન્ધો. તથાતિ અગ્ગિદાનાદિના આકારેન. ઉદકેન નિબ્બાપેન્તેન ભિક્ખુનાતિ સમ્બન્ધો.
૨૮૪. સતિ કરણીયેતિ એત્થ કરણીયસદ્દો કિચ્ચપરિયાયોતિ આહ ‘‘સુક્ખકટ્ઠાદિગ્ગહણકિચ્ચે’’તિ. ‘‘સુક્ખકટ્ઠાદિગ્ગહણ’’ ઇતિ પદેન કિચ્ચસરૂપં દસ્સેતિ. ‘‘પુરિસપ્પમાણ’’ન્તિ ઇમિના પોરિસિયન્તિ એત્થ ણિયપચ્ચયો પમાણત્થે હોતીતિ દસ્સેતિ. પુરિસપ્પમાણં નામ ઉપરિ બાહુદ્વયતતસ્સ પુરિસસ્સ પમાણં. દિસ્વા વા હુત્વા વા દિસ્વાતિ યોજના. અતિઉચ્ચમ્પીતિ પિસદ્દો સમ્ભાવનત્થો. નીચં પન રુક્ખં પગેવાતિ હિ અત્થો.
૨૮૫. કલ્યાણવાક્કરણાતિ એત્થ કરિયતિ ઉચ્ચારિયતીતિ કરણો, સદ્દો, વાચાયેવ કરણો વાક્કરણો, કલ્યાણો વાક્કરણો એતેસન્તિ કલ્યાણવાક્કરણાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘મધુરસદ્દા’’તિ. વેદં વિયાતિ સુતિં વિય. વાચનામગ્ગન્તિ વાચનાય ઉપાયં. સકાતિ સમ્માસમ્બુદ્ધસઙ્ખાતસ્સ નિરુત્તીતિ અત્થં નીહરિત્વા વુચ્ચતે ઇમાય સદ્દપઞ્ઞત્તિયાતિ નિરુત્તિ, વચધાતુસ્સ વકારસ્સ ઉકારો, સબ્બવોહારો લબ્ભતિ. ઇધ પન ‘‘સકાયા’’તિ વુત્તત્તા માગધવોહારો એવ. તેન વુત્તં ‘‘માગધવોહારો’’તિ. ‘‘સભાવનિરુત્તી’’તિપિ પાઠો. એવઞ્હિ સતિ સબ્બસત્તાનં સભાવેન પવત્તા મૂલભાસાભૂતા માગધનિરુત્તિયેવ.
૨૮૬. લોકાયતં નામ તિત્થિયસત્થન્તિ સમ્બન્ધો. ઇમિનાવ કારણેનાતિ ‘‘સેતો કાકો, કસ્મા? અટ્ઠીનં સેતત્તા. રત્તો બકો, કસ્મા? લોહિતસ્સ રત્તત્તા’’ ઇતિ (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૨૩; સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૩.૫.૧૦૮૦; અ॰ નિ॰ ૧૦.૬૯-૭૦) ઇમિના એવ કારણેન.
૨૮૮. અન્તરા અહોસીતિ એત્થ અન્તરસદ્દો બ્યવધાનત્થોતિ આહ ‘‘અન્તરિતા અહોસિ પટિચ્છન્ના’’તિ. તેન સદ્દેન ધમ્મકથા બ્યવધાના અહોસીતિ અત્થો.
૨૮૯. આબાધપ્પચ્ચયાતિ એત્થ આબાધસ્સ ભેસજ્જસઙ્ખાતો પચ્ચયો આબાધપચ્ચયોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યસ્સા’’તિઆદિ. ઇમિના આબાધોયેવ પચ્ચયો આબાધપચ્ચયોતિ અત્થં પટિક્ખિપતિ.
૨૯૩. દુક્કટવત્થુ નામ અકપ્પિયવોહારાદિના માલાવચ્છરોપનાદિ, પાચિત્તિયવત્થુ નામ માલાવચ્છરોપનાદિઅત્થાય પથવીખણનાદિ. પહરણીતિ પહરતિ ઇમાયાતિ પહરણી. એતન્તિ ‘‘પહરણી’’તિ એતં નામં. યસ્સ કસ્સચિ આવુધસઙ્ખાતસ્સ લોહભણ્ડસ્સાતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ આવુધસઙ્ખાતં લોહભણ્ડં. વુત્તમેવાતિ ‘‘કતકં નામ પદુમકણ્ણિકાકાર’’ન્તિઆદિના (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬૯) વુત્તમેવ. ધનિયસ્સેવાતિ ધનિયસ્સ એવ. અઞ્ઞેસઞ્હિ કતાય સબ્બમત્તિકામયકુટિયા અપાકટત્તા વુત્તં ‘‘ધનિયસ્સેવા’’તિ. અથ વા ધનિયસ્સ સબ્બમત્તિકામયકુટિ ઇવાતિ યોજના. સબ્બત્થાતિ સબ્બસ્મિં ખુદ્દકવત્થુક્ખન્ધકે.
ઇતિ ખુદ્દકવત્થુક્ખન્ધકવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.
૬. સેનાસનક્ખન્ધકં
વિહારાનુજાનનકથા
૨૯૪. સેનાસનક્ખન્ધકે અપઞ્ઞત્તં હોતીતિ એત્થ ન ઞપધાતુ હોતિ, અપિચ ઞાધાતુયેવ, સો ચ ખો અનુજાનનત્થોતિ આહ ‘‘અનનુઞ્ઞાતં હોતી’’તિ. ઇમિના ઞાધાતુસ્સ અવબોધનાદયો અત્થે નિવત્તેતિ, અનુજાનનત્થંયેવ દસ્સેતિ. અડ્ઢયોગાદીનં વિસું ગહિતત્તા વિહારસદ્દેન પારિસેસતો અવસેસાવાસોવ ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘અડ્ઢયોગાદિમુત્તકો અવસેસાવાસો’’તિ. સુવણ્ણવઙ્કગેહન્તિ સુવણ્ણવઙ્કછદનેન છાદિતં ગેહં. ઇટ્ઠકાગુહાતિ ઇટ્ઠકાય આગતસ્સ ચ અનાગતસ્સ ચાતિ એત્થ ચસદ્દેન દ્વન્દવાક્યં દસ્સેતિ. આગચ્છતીતિ આગતો, ન આગતો અનાગતો, સઙ્ઘો. આગતો ચ અનાગતો ચ આગતાનાગતો, સમાહારદ્વન્દો પુંલિઙ્ગો, તસ્સ. ‘‘અપ્પટિહતચારસ્સા’’તિ ઇમિના ચતૂસુ દિસાસુ અપ્પટિહતચારો ચાતુદ્દિસોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ.
૨૯૫. અનુમોદનગાથાસુ એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. ઉતુવિસભાગવસેનાતિ સીતઉણ્હાનં ઉતૂનં વિસભાગવસેન. સંફુસિતકવાતોતિ સહ ઉદકબિન્દુના આગતો વાતો. એત્થ હિ સંસદ્દો સહત્થો, ફુસિતસદ્દો ઉદકબિન્દુવાચકો. ઉજુકમેઘવુટ્ઠિયો એવાતિ વાતેન અપહરિતત્તા ઉજુકં પતિતા મેઘવુટ્ઠિયો એવ. પાળિયં તતોતિ એત્થ તોપચ્ચયો પચ્ચત્તત્થે વત્તતિ. સો વિહારોતિ હિ અત્થો. વાળમિગાનિ ચાતિ વાળમિગે ચ. લિઙ્ગવિપલ્લાસો હેસ. એતાનિ સબ્બાનીતિ ‘‘સીત’’ન્તિઆદીનિ સબ્બાનિ સત્ત પદાનિ. યોજેતબ્બાનીતિ સો વિહારો સીતં પટિહનતિ…પે॰… વુટ્ઠિયો પટિહનતીતિ યોજેતબ્બાનીતિ અત્થો.
‘‘વિહારેના’’તિ ઇમિના પાળિયં તતોતિ એત્થ તોપચ્ચયો કત્તુત્થે હોતીતિ દસ્સેતિ, તેન વિહારેનાતિ અત્થો. પટિહઞ્ઞતીતિ પટિહનીયતિ. સુખત્થન્તિ એત્થ ઉત્તરપદલોપોતિ આહ ‘‘સુખવિહારત્થ’’ન્તિ. ‘‘લેણત્થઞ્ચ સુખત્થઞ્ચા’’તિ પદદ્વયં ‘‘હોતી’’તિ પાઠસેસેન યોજેતબ્બં. વિહારદાનં લેણત્થઞ્ચ સુખત્થઞ્ચ હોતીતિ હિ અત્થો. ઇદન્તિ અયં અધિપ્પાયો. વુત્તન્તિ વુત્તો. વિહારદાનં સુખત્થઞ્ચ હોતીતિ યોજના. ઝાયિતું વિપસ્સિતુઞ્ચ યં સુખં અત્થીતિ સમ્બન્ધો. તદત્થન્તિ તસ્સ સુખસ્સ અત્થાય. પરપદેનપીતિ ‘‘ઝાયિતુઞ્ચ વિપસ્સિતુ’’ન્તિ પદદ્વયતો ઇધાતિ ઇમસ્મિં વિહારે. વિહારદાનન્તિ વિહારસ્સ દાનં, દાતબ્બવિહારં વા, વણ્ણિતન્તિ સમ્બન્ધો. વુત્તન્તિ સંયુત્તનિકાયે વુત્તં. સાધકપાળિયં યો ઉપસ્સયં દદાતિ, સો ચ સબ્બદદો સબ્બેસં બલાદીનં સો ચાતિ એત્થ ચસદ્દો અવધારણત્થો. સો એવાતિ હિ અત્થો.
‘‘વિહારે’’તિ ઇમિના વાસયેત્થાતિ એત્થ એતસદ્દસ્સ વિસયં દસ્સેતિ. વાસયેતિ વાસેય્ય. તેસં અન્નઞ્ચાતિ એત્થ ‘‘તેસ’’ન્તિ પદં ‘‘અનુચ્છવિય’’ન્તિ પાઠસેસેન યોજેતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તેસં અનુચ્છવિય’’ન્તિ. તત્થ અનુચ્છવિયં અન્નઞ્ચ અનુચ્છવિયાનિ વત્થાનિ ચાતિ યોજના. અથ વા તેસન્તિ ભુમ્મત્થે સમ્પદાનવચનન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તેસૂ’’તિ, ભિક્ખૂસૂતિ અત્થો. ઉજુભૂતેસૂતિ એત્થ સમ્પદાનત્થે ભુમ્મવચનં કત્વા ઉજુભૂતાનં તેસં ભિક્ખૂનં દદેય્યાતિ અત્થોપિ યુજ્જતેવ. ‘‘અકુટિલચિત્તેસૂ’’તિ ઇમિના ‘‘ઉજુભૂતેસૂ’’તિ એત્થ ઉજુસદ્દસ્સ અકુટિલત્થઞ્ચ ભૂતસદ્દેન બાહિરત્થસમાસઞ્ચ દસ્સેતિ. ઉજુભૂતં ચિત્તમેતેસન્તિ ઉજુભૂતાતિ વચનત્થો કાતબ્બો. નિદહેય્યાતિ નિખણિત્વા ઠપેય્ય. ‘‘ન ચિત્તપસાદં વિરાધેત્વા’’તિ ઇમિના વિપ્પસન્નેન ચેતસાતિ એત્થ એવત્થફલં વા અઞ્ઞત્થાપોહનં વા દસ્સેતિ. હીતિ ફલજોતકો. એવં વિપ્પસન્નચિત્તસ્સ તસ્સ વિહારદાયકસ્સ તે ભિક્ખૂ ધમ્મં દેસેન્તીતિ યોજના.
૨૯૬. આવિઞ્છનછિદ્દન્તિ અઙ્ગુલિં અવ પવેસેત્વા અઞ્છતિ આકડ્ઢતિ એત્થ, એતેનાતિ વા આવિઞ્છનં. અવપુબ્બો અછિધાતુ, ઉપસગ્ગઅકારસ્સ દીઘં કત્વા, ધાતુઅકારસ્સ ચ ઇકારં કત્વા ‘‘આવિઞ્છન’’ન્તિ વુત્તં, તમેવ છિદ્દં આવિઞ્છનછિદ્દં. આવિઞ્છનરજ્જુન્તિ કવાટચ્છિદ્દે અવ પવેસેત્વા અઞ્છતિ આકડ્ઢતિ ઇમાયાતિ આવિઞ્છના, સાયેવ રજ્જૂતિ આવિઞ્છનરજ્જુ. કાચિ રજ્જુ ન ન વટ્ટતીતિ યોજના. અથ વા ન વટ્ટતિ ન હોતિ, વટ્ટતિયેવાતિ યોજના. તીણિ તાલાનીતિ એત્થ તાલસદ્દો કુઞ્ચિકાપરિયાયોતિ આહ ‘‘તિસ્સો કુઞ્ચિકાયો’’તિ. ઇમિના તાલસદ્દસ્સ રુક્ખતૂરિયવિસેસે નિવત્તેતિ. યં યન્તિ ઉપકરણં. તસ્સાતિ યન્તકસ્સ. વેદિકાવાતપાનન્તિ વાતં પિવતિ અનેનાતિ વાતપાનં, વેદિકાય કતં વાતપાનં વેદિકાવાતપાનં. ચક્કલિકન્તિ એત્થ ચક્કાકારેન અલતિ પવત્તતીતિ ચક્કલં, ચોળકપાદપુઞ્જનં. તેન બન્ધિતબ્બન્તિ ચક્કલિકન્તિ દસ્સેન્તો આહ વાતપાનભિસીતિ વચનત્થં દસ્સેતિ.
૨૯૭. ‘‘ઉચ્ચકમ્પિ આસન્દિક’’ન્તિ વચનતો વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. એકતોભાગેન પમાણાતિક્કન્તોપીતિ પિસદ્દો પમાણયુત્તો પન પગેવાતિ દસ્સેતિ. સત્તઙ્ગોતિ તીસુ દિસાસુ અપસ્સયો, ચત્તારો પાદાતિ સત્ત અઙ્ગાનિ એતસ્સાતિ સત્તઙ્ગો. અયમ્પીતિ પિસદ્દો આસન્દિકં અપેક્ખતિ. એળકપાદપીઠં નામ વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો. એળકસ્સ પાદો વિય પાદો એત્થાતિ એળકપાદં, તમેવ પીઠં એળકપાદપીઠં. આમલકવણ્ણિકપીઠન્તિ આમલકાય વણ્ણો સણ્ઠાનો આમલકવણ્ણો, તેન યોજિતં આમલકવણ્ણિકં, તદેવ પીઠં આમલકવણ્ણિકપીઠં. ‘‘આકારેના’’તિ ઇમિના વણ્ણસદ્દસ્સ સણ્ઠાનત્થં દસ્સેતિ. ઇમાનીતિ પીઠાનિ. એત્થાતિ પીઠે. મુઞ્ચપબ્બજમયન્તિ મુઞ્જેન ચ પબ્બજેન ચ કતં.
મનુસ્સાનન્તિ વડ્ઢકીમનુસ્સાનં. છવિસંરક્ખનત્થાયાતિ છવિયા વિનાસનતો સુટ્ઠુ રક્ખનત્થાય. સિમ્બલિરુક્ખાદીનન્તિઆદિસદ્દેન તૂલનિબ્બત્તકે સબ્બરુક્ખે સઙ્ગણ્હાતિ. ખીરવલ્લિઆદીનન્તિઆદિસદ્દેન તૂલનિબ્બત્તકા સબ્બા લતાયો સઙ્ગણ્હાતિ. પોટકીતિણાદીનન્તિઆદિસદ્દેન તૂલનિબ્બત્તકા સબ્બા તિણજાતિયો સઙ્ગણ્હાતિ. તીહીતિ રુક્ખલતાપોટકીહિ. નનુ ભૂતગામાનં અનેકત્તા એતેહિ તીહિ મુત્તો ભૂતગામો અત્થિ, કસ્મા પન સબ્બભૂતગામા સઙ્ગહિતા હોન્તીતિ આહ ‘‘રુક્ખવલ્લિતિણજાતિયો હી’’તિઆદિ. તત્થ હિ યસ્મા નત્થિ, તસ્મા સઙ્ગહિતા હોન્તીતિ યોજના. તસ્માતિ યસ્મા નત્થિ, તસ્મા. સબ્બમ્પિ એતં તૂલન્તિ યોજના. બિબ્બોહને લોમમ્પિ વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. લોમમ્પીતિ પિસદ્દેન તૂલં અપેક્ખતિ. યંકિઞ્ચિ પુપ્ફન્તિ સબ્બં પુપ્ફં. પત્તં પાપુણિત્વા સુદ્ધં તમાલપત્તમેવ ન વટ્ટતિ, અવસેસં પઞ્ચવિધન્તિ ઉણ્ણચોળવાકતિણપણ્ણવસેન પઞ્ચપકારં.
‘‘ઉપડ્ઢકાયપમાણાની’’તિ ઇમિના અદ્ધકાયિકાનીતિ એત્થ અદ્ધસ્સ કાયસ્સ પમાણેન કતાનિ અદ્ધકાયિકાનીતિ અત્થં દસ્સેતિ. યેસુ બિબ્બોહનેસુ કટિતો પટ્ઠાય યાવ સીસં ઉપદહન્તિ, તાનિ બિબ્બોહનાનિ અદ્ધકાયિકાનિ નામાતિ યોજના. યસ્સાતિ બિબ્બોહનસ્સ. વિત્થારતો મુટ્ઠિરતનં હોતીતિ સમ્બન્ધો. ઇમિના યત્થ સહ ગીવાય સકલં સીસં ઠપેતું સક્કા, તસ્સ મુટ્ઠિરતનં વિત્થારપમાણન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘તીસુ કણ્ણેસુ દ્વિન્નં કણ્ણાન’’ન્તિ ઇદં બિબ્બોહનસ્સ ઉભોસુ અન્તેસુ ઠપેતબ્બચોળપમાણં સન્ધાય વુત્તં. ઇદં પન બિબ્બોહનસ્સ ઉભોસુ અન્તેસુ ઠપિતચોળસ્સ કોટિયા કોટિં આહચ્ચ દ્વિગુણં કતં તિકણ્ણં હોતિ, તેસુ તીસુ કણ્ણેસુ દ્વિન્નં કણ્ણાનમન્તરં વિદત્થિ ચતુરઙ્ગુલં હોતિ, મજ્ઝટ્ઠાનં કોટિતો કોટિમાહચ્ચ મુટ્ઠિરતનં હોતિ, ઇદં પન બિબ્બોહનં તિકણ્ણં હોતિ. વટ્ટં વા ચતુરસ્સાદિં વા કત્વા સિબ્બિતં સીસૂપધાનન્તિ સીસં ઉપદહન્તિ ઠપેન્તિ એત્થાતિ સીસૂપધાનં. બિબ્બોહનાનીતિ વિસેસેન, વિસેસં વા સુખં વહન્તીતિ બિબ્બોહનાનિ. ઉપરીતિ બિબ્બોહનાનં ઉપરિ. યાનિ પન કપ્પિયતૂલાનિ સન્તીતિ યોજના. મહન્તમ્પીતિ પિસદ્દો ખુદ્દકં પન પગેવાતિ દસ્સેતિ. વિનયધરઉપતિસ્સત્થેરો પન આહાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘વિનયધર’’ ઇતિ પદેન ફુસ્સદેવત્થેરતો વિસેસં દસ્સેતિ. અકપ્પિયતૂલં વાતિ ભિસિયં અકપ્પિયતૂલં વા. બિબ્બોહને હિ અકપ્પિયતૂલં નામ નત્થિ.
પઞ્ચભિસિયોતિ એત્થ વાક્યભાવઞ્ચ અસમાહારદિગુભાવઞ્ચ પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘પઞ્ચહિ ઉણ્ણાદીહિ પૂરિતા ભિસિયો’’તિ. ઇમિના પઞ્ચહિ ઉણ્ણાદીહિ પૂરિતા ભિસિયો પઞ્ચભિસિયોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. અત્થતો પન વાક્યમ્પિ અસમાહારદિગુપિ યુજ્જતેવ. કસ્મા પઞ્ચગણના હોતીતિ હિ યસ્મા તૂલગણનાય એતાસં ગણના વુત્તા, તસ્મા પઞ્ચભિસિયો હોન્તીતિ યોજના. તત્થાતિ ઉણ્ણાદીસુ પઞ્ચસુ. ઉણ્ણગ્ગહણેન ગહિતન્તિ સમ્બન્ધો. કમ્બલમેવાતિ ઉણ્ણામયં કમ્બલમેવ. ઉણ્ણાય, ઉણ્ણં વા પક્ખિપિત્વા કતા ભિસિ ઉણ્ણાભિસિ. એસેવ નયો ચોળભિસિઆદીસુ.
પમાણનિયમોતિ એત્તકા પમાણાતિ પમાણસ્સ નિયમો. મઞ્ચે અત્થરિતબ્બા ભિસિ મઞ્ચભિસિ. એતાસન્તિ મઞ્ચભિસિઆદીનં. યં એતં તૂલન્તિ યોજના. સૂરકેપીતિ ચમ્મમયભિસિયમ્પિ. એતેનાતિ કુરુન્દિયં વુત્તવચનેન સિદ્ધં હોતીતિ સમ્બન્ધો.
મઞ્ચભિસિન્તિ મઞ્ચે અત્થરિતબ્બં ભિસિં. ‘‘અત્થરણત્થાય સંહરન્તીતિ યુજ્જતી’’તિ ઇમિના ‘‘અત્થરન્તી’’તિ એત્થ કારિયૂપચારેન અત્થો ગહેતબ્બોતિ દસ્સેતિ. અત્થરણાય હિ સંહરણં કારણં નામ, અત્થરણં કારિયં નામ. ઉપરીતિ ભિસિછવિયા ઉપરિ. ફુસિતાનીતિ બિન્દૂનિ. ભિત્તિકમ્મન્તિ ભિત્તિયં નાનાવણ્ણેહિ રાજિકરણં વિય કત્તબ્બં કમ્મં.
૨૯૮. ‘‘ઇક્કાસ’’ન્તિ નામં નિય્યાસસિલેસાનં નામન્તિ આહ ‘‘રુક્ખનિય્યાસં વા સિલેસં વા’’તિ. ‘‘કુણ્ડકમિસ્સકમત્તિક’’ન્તિ ઇમિના કુણ્ડકેન મિસ્સકા મત્તિકા કુણ્ડકમત્તિકાતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. સાસપપિટ્ઠન્તિ સાસપચુણ્ણં. ‘‘બિન્દુ બિન્દુ અચ્ચુસ્સન્નં હોતીતિ એત્થ કારણૂપચારં દસ્સેતિ. અચ્ચુસ્સન્નઞ્હિ કારણં હોતિ, ‘‘બિન્દુ બિન્દુ હુત્વા’’તિ ઠાનં કારિયં હોતિ. ‘‘પુઞ્જિતુ’’ન્તિ સોધેતું. ગણ્ડુપ્પાદગૂથમત્તિકન્તિ મહિલતાય ગૂથમયં મત્તિકં. ઇમિના લણ્ડમત્તિકન્તિ એત્થ લણ્ડસદ્દો ગૂથપરિયાયોતિ દસ્સેતિ.
૨૯૯. ન ભિક્ખવે પટિભાનચિત્તન્તિ એત્થ ‘‘ઇત્થિરૂપકં પુરિસરૂપક’’ન્તિ પાળિયં વુત્તત્તા કિં ઇત્થિપુરિસરૂપમેવ ન વટ્ટતીતિ આહ ‘‘ન કેવલ’’ન્તિઆદિ. તિરચ્છાનરૂપમ્પિ કાતું વા ‘‘કરોહી’’તિ વત્તું વા ન દ્વારપાલન્તિ દ્વારપાલરૂપં. પસાદનીયાનીતિ પસાદેતબ્બાનિ, પસાદેતું અરહાનીતિ અત્થો.
૩૦૦. એકઙ્ગણાતિ અવિહારટ્ઠાનેન સમાનભૂમિભાગા. મુણ્ડચ્છેદનગબ્ભોતિ મુણ્ડેન છાદેતબ્બો ગબ્ભો.
તત્થાતિ વિજ્ઝિતબ્બરુક્ખે. ‘‘કત’’ન્તિ ઇમિના કુલઙ્કપાદકન્તિ એત્થ ણિકપચ્ચયસ્સ અત્થં દસ્સેતિ. તં આહરિમં ભિત્તિપાદં પતિટ્ઠાપેતુન્તિ સમ્બન્ધો. વસ્સપરિત્તાણત્થન્તિ વસ્સોદકપરિત્તાણત્થં. ‘‘મદ્દિતમત્તિક’’ન્તિ ઇમિના ઉદ્દસુધન્તિ એત્થ સુધાસદ્દસ્સ લેપનસુધં દસ્સેતિ, ભોજનસુધં નિવત્તેતિ.
પમુખન્તિ વિહારસ્સ પમુખં. યન્તિ પદેસં, હનન્તીતિ સમ્બન્ધો. તસ્સ કતપદેસસ્સાતિ યોજના. ‘‘પઘાન’’ન્તિપિ વુચ્ચતીતિ દીઘવસેન ‘‘પઘાન’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. ઇમિના પુરિમપાઠે રસ્સભાવં દીપેતિ. ‘‘પકુટ્ટ’’ન્તિપિ પાઠોતિ સસંયોગવસેન ‘‘પકુટ્ટ’’ન્તિપિ પાઠો. ઇમિના પુરિમપાઠે નિસંયોગભાવં દસ્સેતિ. વંસન્તિ વેળું. તતોતિ વંસતો. ‘‘ઓસારેત્વા કત’’ન્તિ ઇમિના ઓસારેત્વા કતં ઓસારકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘છદનપમુખ’’ન્તિ ઇમિના ણિકપચ્ચયસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. ચક્કલયુત્તોતિ ચક્કલેન યુત્તો.
૩૦૧. પાનીયદાનભાજનન્તિ પાનીયં દેતિ અનેનાતિ પાનીયદાનં, તમેવ ભાજનં પાનીયદાનભાજનં. ‘‘ઉળુઙ્કો ચ થાલકઞ્ચા’’તિ ઇમિના દ્વે પાનીયસઙ્ખસ્સ અનુલોમાનીતિ યોજના.
૩૦૩. દ્વારથકનકન્તિ દ્વારં થકેતિ અનેનાતિ દ્વારથકનકં. ગામદ્વારેસુ દ્વારથકનકં વિય ચક્કલયુત્તં દ્વારથકનકન્તિ યોજના.
૩૦૫. અસ્સતરિરથાતિ અસ્સતરો, અથ વા પકતિઅસ્સે તરતિ અતિક્કમતીતિ અસ્સતરો, સો એતેસુ રથેસુ યુજ્જિતબ્બોતિ અસ્સતરી, તેયેવ રથાતિ અસ્સતરિરથાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અસ્સતરયુત્તા રથા અસ્સતરિરથા’’તિ. તત્થ ‘‘અસ્સતરયુત્તા’’તિ ઇમિના ‘‘અસ્સતરી’’તિ પદસ્સ અસ્સત્થિતદ્ધિતં દસ્સેતિ. આમુત્તમણિકુણ્ડલાતિ પદસ્સ ‘‘સતં કઞ્ઞા આમુત્તમણિકુણ્ડલા કઞ્ઞાયો.
ખન્ધપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતોતિ અત્થં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતો’’તિ. સીતિભૂતોતિ એત્થ કિલેસાતપાનં અભાવેનેવ સીતિભૂતો, ન અઞ્ઞેસન્તિ આહ ‘‘કિલેસાતપાભાવેના’’તિ. ‘‘કિલેસૂપધિઅભાવેના’’તિ ઇમિના નિરુપધીતિ એત્થ ખન્ધૂપધિઅભિસઙ્ખારૂપધિઅભાવેનાતિ અત્થં પટિક્ખિપતિ.
આસત્તિયોતિ એત્થ પુનપ્પુનં વિસયેસુ, ભવેસુ વા સઞ્જન્તીતિ આસત્તિયોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘રૂપાદીસૂ’’તિઆદિ. પત્થનાયોતિ તણ્હાયો. ઇમિના આસત્તીનં સરૂપં દસ્સેતિ. ‘‘છિન્દિત્વા’’તિ ઇમિના છેત્વાતિ એત્થ છેધાતુયા છેદનત્થં દસ્સેતિ. વિનેય્યહદયે દરન્તિ એત્થ ‘‘વિનેય્યા’’તિ પદસ્સ ત્વાપચ્ચયન્તભાવઞ્ચ હદયસદ્દસ્સ ચિત્તવાચકભાવઞ્ચ દરથસરૂપઞ્ચ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચિત્તે કિલેસદરથં વિનેત્વા’’તિ. તત્થ ‘‘ચિત્તે’’તિ ઇમિના હદયસદ્દસ્સત્થં દસ્સેતિ, ‘‘કિલેસ’’ ઇતિ પદેન દરથસરૂપં, ‘‘વિનેત્વા’’તિ ઇમિના ત્વાપચ્ચયન્તભાવં દસ્સેતિ. વયકરણન્તિ પરિબ્બયમૂલં. તઞ્હિ વયં કરિયતિ અનેનાતિ વયકરણન્તિ વુચ્ચતિ. ઇમિના વયસ્સ કરણં વયાયિકં, કરણત્થે આયિકપચ્ચયો, વયાયિકમેવ વેય્યાયિકન્તિ અત્થં દસ્સેતિ.
૩૦૭. આદેય્યવાચોતિ એત્થ આદિયિતબ્બાતિ આદેય્યા, સા વાચા એતસ્સાતિ આદેય્યવાચોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તસ્સ વચન’’ન્તિઆદિ. તત્થ તસ્સાતિ અનાથપિણ્ડિકસ્સ. સધનાતિ સંવિજ્જમાન ધના, અત્તનો વા ધનવન્તો. મન્દધનાતિ અપ્પધના. અદાસીતિ અનાથપિણ્ડિકો અદાસિ. ઇતીતિ એવં, દત્વા કત્વાતિ સમ્બન્ધો. સોતિ અનાથપિણ્ડિકો, અગમાસીતિ સમ્બન્ધો.
કહાપણે પટિપાતેત્વાતિ પટિહનાપેત્વા તેસન્તિ તાસં રુક્ખપોક્ખરણીનં. સામઞ્ઞઞ્હિ અપેક્ખિત્વા પુલ્લિઙ્ગવસેન વુત્તં. પરિક્ખેપપમાણન્તિ પરિણાહસ્સ પમાણં. અસ્સાતિ અનાથપિણ્ડિકસ્સ.
એવં બહુધનં ચજન્તસ્સાપિ ગહપતિનોતિ યોજના. કોટ્ઠકં માપેસીતિ એત્થ અઞ્ઞે કોટ્ઠકે પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘દ્વારકોટ્ઠકપાસાદ’’ન્તિ.
વિહારાદયોતિ એત્થ આદિસદ્દેન પાળિયં આગતે પરિવેણાદયો ચુદ્દસ ઉપકરણે સઙ્ગણ્હાતિ. અમ્હાકં ભગવતો વિહારકારાપનપસઙ્ગેન સત્તન્નમ્પિ બુદ્ધાનં વિહારકારાપનં દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિપસ્સિસ્સા’’તિઆદિ. તત્થ વિપસ્સિસ્સ ભગવતો વિહારં (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૨) કારાપેસીતિ સમ્બન્ધો. તિગાવુતપ્પમાણં ભૂમિં સુવણ્ણયટ્ઠિસન્થરેન કિણિત્વા વિહારં કારાપેસીતિ યોજના. એસેવ નયો પરતોપિ. અટ્ઠકરીસપ્પમાણા ભૂમિ ઉસભેન દસઉસભપ્પમાણા યટ્ઠિયા દ્વિસતયટ્ઠિપ્પમાણા હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘એવં અનુપુબ્બેન પરિહાયન્તી’’તિ વત્વા સબ્બજનં સંવેજેન્તો આહ ‘‘સમ્પત્તિયો હી’’તિઆદિ. તત્થ યસ્મા સમ્પત્તિયો પરિહાયન્તિ, તસ્મા અલમેવ સબ્બસમ્પત્તીસુ વિરજ્જિતું, અલં એવ સબ્બસમ્પત્તીહિ વિમુચ્ચિતુન્તિ યોજના. ‘‘સબ્બસમ્પત્તીસૂ’’તિ પદઞ્હિ ‘‘વિમુચ્ચિતુ’’ન્તિ પદેન વિભત્તિપરિણામં કત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં.
૩૦૮. ખણ્ડફુલ્લસદ્દાનં અધિકરણભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ખણ્ડન્તિ છિન્નોકાસો. ફુલ્લન્તિ ફલિતોકાસો’’તિ. તત્થ ‘‘છિન્નોકાસો’’તિ ઇમિના ખણ્ડતિ છિજ્જતિ એત્થાતિ ખણ્ડન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘ફલિતોકાસો’’તિ ઇમિના ફુલ્લતિ ફલતિ એત્થાતિ ફુલ્લન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. પટિસઙ્ખરિસ્સતીતિ એત્થ પાટિસદ્દસ્સ પાકતિકત્થભાવં, સઙ્ખરિસ્સતિસદ્દસ્સ ચ કરધાતુયા નિપ્ફન્નભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પાકતિકં કરિયતી’’તિ.
૩૧૦. થેરોતિ ઇદન્તિ ગિલાનપટિજગ્ગનાદિ. અસ્સાતિ થેરસ્સ. અગ્ગાસનન્તિઆદીસુ અગ્ગસદ્દો પઠમત્થોપિ ઉત્તમત્થોપિ યુજ્જતિ. તેન વુત્તં ‘‘થેરાસન’’ન્તિઆદિ. અન્તરા સત્થીનન્તિ એત્થ અન્તરાતિ ભુમ્મત્થે નિસ્સક્કવચનં. સત્થિસદ્દો ચ ઊરુસઙ્ખાતો પાદવાચકોતિ આહ ‘‘ચતુન્નં પાદાનં અન્તરે’’તિ.
૩૧૫. પતિટ્ઠાપેસીતિ એવન્તિઆદિ નિગમનં.
આસનપ્પટિબાહનાદિકથા
૩૧૬. વિપ્પકતભોજનેનાતિ એત્થ વિપ્પકતસદ્દો અનિટ્ઠિતપરિયાયોતિ આહ ‘‘અનિટ્ઠિતે ભોજને’’તિ. પકિરિયિત્થ, પકિરિયિસ્સતે વા પકતં, ન પકતં વિપ્પકતન્તિ વિગ્ગહો કાતબ્બો, અત્થતો પન ‘‘કરિયમાનો અનિટ્ઠિતો’’તિ વુત્તં હોતિ. એત્થાતિ ઠાને. અતિસમીપન્તિ ભુઞ્જમાનસ્સ ભિક્ખુસ્સ અતિઆસન્નં. તસ્સાતિ ભુઞ્જમાનસ્સ ભિક્ખુસ્સ. પિવિત્વા વાતિ યાગું પિવિત્વા વા. ખાદિત્વા વાતિ ખજ્જકં ખાદિત્વા વા. રિત્તહત્થમ્પીતિ તુચ્છહત્થમ્પિ. પિસદ્દેન આમિસહત્થં પન પગેવાતિ દસ્સેતિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. સોતિ રિત્તહત્થો ભિક્ખુ.
આપત્તિન્તિ દુક્કટાપત્તિં. યન્તિ વિપ્પકતભોજનં ભિક્ખું. સોતિ પચ્છા આગતો ભિક્ખુ. અયઞ્ચ ભિક્ખૂતિ વિપ્પકતભોજનો અયઞ્ચ ભિક્ખુ. તેનાતિ વિપ્પકતભોજનેન નવકેન વા વુડ્ઢતરેન વા ભિક્ખુના. કિં નવકેન વુડ્ઢતરં આણાપેતું વટ્ટતીતિ આહ ‘‘વુડ્ઢતરં હી’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. સોતિ વુડ્ઢતરો ભિક્ખુ. તતોતિ ઉદકં આહરાપેતું આણત્તિતો. યન્તિ કમ્મં.
યોતિ ભિક્ખુ. ‘‘એવરૂપસ્સા’’તિ પદેન તસ્સ નિયમનં વેદિતબ્બં. કાસસ્સ ખેળમલ્લકં ઠપેતબ્બં. ભગન્દરઅતિસારાનં વચ્ચકપાલં ઠપેતબ્બં યસ્મિંતિ યસ્મિં ગિલાને. યોપિ ભેસજ્જં કરોતીતિ સમ્બન્ધો. લેસકપ્પેનાતિ એત્થ લેસકપ્પસદ્દાનં અત્થતો એકત્તા વુત્તં ‘‘અપ્પકેન સીસાબાધાદિમત્તેના’’તિ. ભિક્ખૂ ગણેત્વાતિ એત્થ ગણં ઞત્વાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પરિચ્છેદં ઞત્વા’’તિ. તત્થ ‘‘પરિચ્છેદ’’ન્તિ ઇમિના ગણસદ્દસ્સ અધિપ્પાયત્થં દસ્સેતિ. ‘‘ઞત્વા’’તિ ઇમિના ઇધાતુયા અત્થં દસ્સેતિ.
સેનાસનગ્ગાહકથા
૩૧૮. સેય્યાતિ કાયપસારણસઙ્ખાતં સયનકિરિયં પટિક્ખિપિત્વા સેનાસનસઙ્ખાતં સેય્યં દસ્સેન્તો સેય્યગ્ઘેનાતિ એત્થ અગ્ઘસદ્દસ્સ પૂજનત્થં પટિક્ખિપિત્વા પરિચ્છેદનત્થં દીપેતિ. એત્થ ચ અગ્ઘસદ્દસ્સ ચતુત્થક્ખરેન યુત્તભાવો હેટ્ઠા સમુચ્ચયક્ખન્ધકવણ્ણના (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨) યોજનાય વુત્તોયેવ. કાલન્તિ સેય્યાપટિગ્ગહણસ્સ કાલં. ગાહિયમાનાતિ ગાહાપિયમાના. ‘‘અતિરેકાનિ અહેસુ’’ન્તિ ઇમિના ઉસ્સારયિંસૂતિ એત્થ ઉદ્ધં સારયિંસુ ગચ્છિંસુ પવત્તિંસૂતિ અત્થં દસ્સેતિ. અતિરેકાનીતિ ચ ભિક્ખુપરિચ્છેદતો સેય્યાપરિચ્છેદાનિ અતિરેકાનિ. અનુભાગન્તિ એત્થ અનુ પચ્છા દાતબ્બો ભાગો અનુભાગોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પુન અપરમ્પિ ભાગં દાતુ’’ન્તિ. અતિમન્દેસૂતિઆદિવચનેન કિઞ્ચિમન્દેસુ ભિક્ખૂસુ એકેકસ્સ ભિક્ખુનો દ્વે તિસ્સો સેય્યા દાતબ્બા. યતો કિઞ્ચિમન્દેસુ ભિક્ખૂસુ દ્વે તયો વિહારા દાતબ્બાતિ અત્થોપિ ગહેતબ્બો. તત્થાતિ ‘‘ન અકામા દાતબ્બો’’તિ વચને. અનુભાગે ગહિતેતિ યોજના. યેન અનુભાગો ચ પઠમભાગો ચ ગહિતો, સો ભિક્ખૂતિ યોજના.
‘‘ઉપચારસીમતો બહી’’તિ ઇમિના નિસ્સીમેતિ એત્થ સીમતો બહિ નિક્ખન્તં, નિસિન્નં વા નિસ્સીમન્તિ અત્થં દસ્સેતિ. ઉપચારસીમાય આવાસવડ્ઢનવસેન અતિવિત્થારત્તા વુત્તં ‘‘દૂરે ઠિતસ્સાપી’’તિ. ઉતુકાલેપીતિ પુરિમકો, પચ્છિમવસ્સૂપનાયિકદિવસે ગાહો પચ્છિમકો.
અન્તરા દ્વીહિ વસ્સૂપનાયિકદિવસેહિ મુત્તે કાલે ગાહો અન્તરામુત્તકો. એકસ્મિં વિહારેતિ એકિસ્સં વિહારસીમાયં. સેનાસનસામિકાતિ સેનાસનદાયકા, દેન્તીતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ સેનાસનં. આવાસિકા ન ઓલોકેન્તીતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ સેનાસને. પલુજ્જન્તમ્પીતિ વિનસ્સન્તમ્પિ. ભગવા આહાતિ સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ સેનાસનસ્સ. અપરજ્જૂતિ અપરસ્મિં અહનિ અપરજ્જુ. ગતાયાતિ અતિક્કમિતાય. પવારણાય ગતાય પવારણદિવસે અતિક્કમિતે સતિ અપરજ્જુ અન્તરામુત્તકો ગાહેતબ્બોતિ યોજના.
તન્તિ અન્તરામુત્તકં. ગાહેન્તેનાતિ ગાહાપેન્તેન. તેનાતિ ગણ્હન્તેન. અટ્ઠમાસેતિ ચત્તારો હેમન્તમાસે, ચત્તારો ચ ગિમ્હમાસેતિ અટ્ઠમાસે. કદાચિ પઞ્ચ ગિમ્હમાસેતિ નવમાસે વા. ખણ્ડં વાતિ છિન્નટ્ઠાનં વા. ફુલ્લં વાતિ ફલિતટ્ઠાનં વા. પટિસઙ્ખરિતબ્બન્તિ પાકતિકં કાતબ્બં. દિવસં ખેપેત્વાતિ પરિવેણે દિવસં ખેપેત્વા. તત્થાતિ ગહિતસેનાસને. રત્તિન્દિવન્તિ રત્તિ ન લબ્ભતીતિ સઙ્ઘત્થેરેન ન લબ્ભતિ. ઇદન્તિ સેનાસનં.
અન્તરામુત્તકગાહેન અગહેતબ્બસેનાસનં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યસ્મિં પના’’તિઆદિ. તેમાસચ્ચયેન તેમાસચ્ચયેનાતિ તિણ્ણં માસાનં અતિક્કમેન તિણ્ણં માસાનં અતિક્કમેન. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. યસ્મિં પનાતિ સેનાસને પન. સકિદેવાતિ એકવારમેવ. અયન્તિ એસા કથા.
તત્થાતિ દુવિધેસુ સેનાસનગ્ગાહેસુ. ઉતુકાલન્તિ ઉતુકાલે આગચ્છન્તીતિ સમ્બન્ધો. તેસં તદાવ દાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. અકાલો નામાતિ ઉબ્ભણ્ડિકાતિ ઉક્ખિત્તભણ્ડિકા.
બહૂસૂતિ તયો આદિં કત્વા બહૂસુ ભિક્ખૂસુ. પહોતીતિ એકેકસ્સ ભિક્ખુસ્સ પહોતિ. તત્થાતિ પરિવેણે. તસ્સેવાતિ પરિવેણસામિકસ્સેવ. એવં અપહોન્તેસૂતિ એવં પરિવેણગ્ઘેન અપહોન્તેસુ. પાસાદગ્ઘેનાતિ વિહારસઙ્ખાતસ્સ પાસાદસ્સ પરિચ્છેદેન. ઓવરકગ્ઘેનાતિ ગબ્ભસ્સ પરિચ્છેદેન. સેય્યગ્ઘેનાતિ ચતુપઞ્ચહત્થપ્પમાણાય સેય્યાય પરિચ્છેદેન. મઞ્ચટ્ઠાનેનાતિ દ્વિહત્થવિત્થારસ્સ ચતુહત્થઆયામસ્સ મઞ્ચસ્સ ઠાનેન. એકમઞ્ચટ્ઠાનસ્સ દ્વિન્નં પીઠકાનં ઠાનત્તા વુત્તં ‘‘એકપીઠકટ્ઠાનવસેના’’તિ. ઇદં નિસીદિતું સક્કુણેય્યવસેન વુત્તં. સચે ન સક્કા નિસીદિતું, ન દાતબ્બં. તેન વુત્તં ‘‘ભિક્ખુનો પન ઠિતોકાસમત્તં ન ગાહેતબ્બ’’ન્તિ. એતન્તિ ઠિતોકાસમત્તં. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. એકમઞ્ચટ્ઠાનસ્સ તિણ્ણં જનાનં એકપીઠકટ્ઠાનભાવેન અપહોન્તત્તા વુત્તં ‘‘એકં મઞ્ચટ્ઠાનં વા તિણ્ણં જનાનં દાતબ્બ’’ન્તિ. હીતિ સચ્ચં. ‘‘સીતસમયે’’તિ ઇમિના ઉણ્હસમયેપિ સબ્બદિવસં અજ્ઝોકાસે વસિતું ન સક્કાતિ દીપેતિ. પરિળાહસમયે પન સક્કા સબ્બરત્તિં અજ્ઝોકાસે વસિતું. કિઞ્ચાપિ સક્કા, સીતુણ્હકાલે પન ન દાતબ્બત્તા પરિળાહસમયેપિ ન દાતબ્બન્તિ વેદિતબ્બં. એકમઞ્ચટ્ઠાને વા એકપીઠકટ્ઠાને વા તિણ્ણં જનાનં નિસીદનાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મહાથેરેના’’તિઆદિ. તત્થ મહાથેરેન વત્તબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. નિદ્દાગરુકોતિ નિદ્દાય ગરુકારકો. સીતં અનુદહતીતિ સીતં મં પીળેતિ. તેનાતિ મહાથેરેન. દુતિયત્થેરેનાપીતિ પિસદ્દો મહાથેરં અપેક્ખતિ. વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘ઉક્કાસિત્વા’’તિઆદિના વુત્તનયેનેવ. એવન્તિઆદિ નિગમનં. જમ્બુદીપે પન એકચ્ચે ભિક્ખૂ ગાહેન્તીતિ સમ્બન્ધો. કિઞ્ચિદેવ મઞ્ચટ્ઠાનં અયન્તિઆદિ પુરિમવચનસ્સ નિગમનવસેન પચ્છિમવચનસ્સ કથનત્થાય વુત્તવચનં.
વસ્સાવાસે આગન્તુકવત્તન્તિ આગન્તુકસ્સ વત્તં. અઞ્ઞત્થાતિ અઞ્ઞસ્મિં ઠાને. ગન્ત્વા વસિતુકામેન આગન્તુકેનાતિ યોજના. વસ્સૂપનાયિકદિવસમેવાતિ વસ્સં ઉપગમનદિવસેયેવ. તત્થાતિ અઞ્ઞં ઠાનં. નગન્તબ્બકારણં દસ્સેન્તો આહ ‘‘વસનટ્ઠાનં વા હી’’તિઆદિ. હીતિ યસ્મા. તત્રાતિ અઞ્ઞસ્મિં ઠાને. તેનાતિ સમ્બાધઅસમ્પજ્જનકારણા. તસ્માતિ યસ્મા ન ફાસું વિહરેય્ય, તસ્મા. તં વિહારન્તિ યસ્મિં વસિતુકામો, તં વિહારં. તત્થાતિ વિહારે, વસન્તો સુખં વસિસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. ઉદ્દેસત્થિકોતિ ઉદ્દેસં અત્થિકો, ઉદ્દેસેન વા. કમ્મટ્ઠાનસપ્પાયતન્તિ કમ્મટ્ઠાનેન, કમ્મટ્ઠાનસ્સ વા સપ્પાયભાવં.
તત્થાતિ અઞ્ઞવિહારં. ગચ્છન્તેન ઘટ્ટેતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. ઘટ્ટેતબ્બાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન તત્થા’’તિઆદિ. તત્થ તત્થાતિ સકટ્ઠાને. કિં ન વત્તબ્બાતિ આહ ‘‘તુમ્હે’’તિઆદિ. સલાકભત્તાદીનિ વા યાગુખજ્જકાદીનિ વા નત્થિ ન વિજ્જન્તીતિ યોજના. ઉપોસથાગારસ્સ પરિક્ખારોતિ સમ્બન્ધો. તુમ્હાકં વિહારસ્સ ઇદં તાળઞ્ચેવ ઇમં સૂચિઞ્ચ સમ્પટિચ્છથાતિ યોજના. ગમિયવત્તન્તિ ગમિકાનં ભિક્ખૂનં વત્તં. ‘‘દહરેહી’’તિ પદં ‘‘ઉક્ખિપાપેત્વા’’તિ ચ ‘‘ગાહાપેત્વા’’તિ ચ પદદ્વયે કારિતકમ્મં, ‘‘પત્તચીવરભણ્ડિકાયો’’તિ પદં ‘‘ઉક્ખિપાપેત્વા’’તિ પદે ધાતુકમ્મં, ‘‘તેલનાળિકત્તરદણ્ડાદીની’’તિ પદં ‘‘ગાહાપેત્વા’’તિ પદે ધાતુકમ્મમેવ. અત્તાનં દસ્સેન્તેનાતિ અત્તાનં મનુસ્સાનં પકાસેન્તેન. વિતક્કન્તિ પચ્ચયબાહુલ્લિકવિતક્કં. ‘‘સપરિવાર’’ન્તિ પદં ‘‘ગચ્છન્તઞ્ચા’’તિ પદે કિરિયાવિસેસનં. એવઞ્હિ સતિ સપરિવારં ગચ્છન્તઞ્ચાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ન’’ન્તિ પદે પન કારકવિસેસનં. એવઞ્હિ સતિ સપરિવારં નં ભિક્ખુન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘દિસ્વા’’તિ પદે ચ કિરિયાવિસેસનમેવ. એવઞ્હિ સતિ ગચ્છન્તઞ્ચ નં ભિક્ખું સપરિવારં દિસ્વાતિ સમ્બન્ધો. મનુસ્સા વદન્તીતિ સમ્બન્ધો. તેસૂતિ મનુસ્સેસુ. એકો પણ્ડિતમનુસ્સોતિ સમ્બન્ધો. અયં કાલો વસ્સૂપનાયિકકાલો નામાતિ યોજના. યત્થાતિ ઠાને. તસ્સાતિ એકસ્સ પણ્ડિતમનુસ્સસ્સ, વચનન્તિ સમ્બન્ધો. તે મનુસ્સા યાચન્તીતિ સમ્બન્ધો અઞ્ઞત્થાતિ અઞ્ઞં ઠાનં. મેજ્જન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સિનેહન્તીતિ મિત્તા. સુખદુક્ખેસુ અમા સહ વત્તન્તીતિ અમચ્ચા. મિત્તાયેવ અમચ્ચાતિ મિત્તામચ્ચા, તે. સમ્મન્તયિત્વાતિ સમં, સમ્મા વા મન્તયિત્વા. ઇધેવાતિ ગામે એવ, વિહારે એવ વા. કસ્મા સાદિતું વટ્ટતિ, નનુ સબ્બમેતં અકપ્પિયઞ્ચ સાવજ્જઞ્ચાતિ આહ ઉભયમ્પીતિ મહાઅટ્ઠકથાકુરુન્દીસુ વુત્તવચનવસેન ઉભયમ્પિ એતં વચનન્તિ સમ્બન્ધો.
આવાસિકવત્તં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘પટિકચ્ચેવ હી’’તિઆદિ. તત્થ પટિકચ્ચેવાતિ આગન્તુકાનં આગતતો પઠમમેવ. પધાનઘરવિહારમગ્ગોતિ પધાનઘરમગ્ગો ચ વિહારમગ્ગો ચ. મુદ્દવેદિકાયાતિ ચેતિયસ્સ હમ્મિયવેદિકાય. કસ્મા ઇદમ્પિ સબ્બં કાતબ્બન્તિ આહ ‘‘વસ્સં વસિતુકામા હી’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. વસ્સં વસિતુકામા સુખં વસિસ્સન્તીતિ સમ્બન્ધો. કતપરિકમ્મેહિ આવાસિકેહીતિ સમ્બન્ધો. યતો કુલતો પકતિયા લબ્ભતિ, તસ્મિં કુલે વસ્સાવાસિકં પુચ્છિતબ્બન્તિ યોજના. ન દિન્નપુબ્બન્તિ પુબ્બે ન દિન્નં. હીતિ યસ્મા. ઉપદ્દુતાતિ ઉપગન્ત્વા, ભુસં વા પીળિતા. તત્થાતિ મનુસ્સેસુ. યેતિ મનુસ્સા. વસ્સાવાસિકે ગાહિતેતિ વસ્સાવાસિકે સેનાસને ગાહાપિયમાને. ગાહિતભિક્ખૂનન્તિ ગાહાપિતભિક્ખૂનં. વસ્સાવાસિકન્તિ વસ્સં આવસન્તાનં દાતબ્બં ચીવરં. ગાહણકાલોતિ ગાહાપનકાલો. ઉપકટ્ઠોતિ આસન્નો. છાતકાદીહીતિ આદિસદ્દેન રોગાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. યન્તિ ચીવરં. તતોતિ ચીવરતો. તન્તિ વચનં. તદનુરૂપેનાતિ તેસં મનુસ્સાનં વચનસ્સાનુરૂપેન. તેસં તેસન્તિ મનુસ્સાનં, વસ્સાવાસિકં ચીવરન્તિ સમ્બન્ધો.
યસ્સાતિ ભિક્ખુનો. સોતિ ભિક્ખુ. ઇતિ વદન્તીતિ યોજના. તન્તિ ચીવરં. પટિક્કમ્માતિ પટિક્કમિત્વા. વિહારતો અપસક્કિત્વાતિ અત્થો. તત્રાતિ ગામે. ઉપનિક્ખેપં ઠપેત્વાતિ કપ્પિયવત્થું વા અકપ્પિયવત્થું વા આરામિકાદીનં હત્થે ઉપનિક્ખેપં ઠપેત્વા. વિહારેતિ વિહારસ્સ, વિહારે વસ્સં વસન્તસ્સ વા. અપુચ્છિત્વાપીતિ પિસદ્દેન તેસન્તિકુલાનં. વત્તન્તિ જગ્ગનાદિવત્તં. તેસન્તિ કુલાનં. આગતઞ્ચ તન્તિ તં પંસુકૂલિકં આગતઞ્ચ વદન્તીતિ સમ્બન્ધો. તેનાતિ પંસુકૂલિકેન. દાતું ન ઇચ્છન્તીતિ સઙ્ઘસ્સ આચિક્ખન્તેપિ સઙ્ઘસ્સ દાતું ન ઇચ્છન્તિ. સભાગો ભિક્ખૂતિ અત્તના સભાગો ભિક્ખુ. એતન્તિ વસ્સાવાસિકં. પંસુકૂલિકસ્સ ન વટ્ટતિ, કસ્મા? ગહપતિચીવરત્તા. ઇતીતિઆદિ નિગમનં. સદ્ધાદેય્યેતિ સદ્ધાય દાતબ્બે વસ્સાવાસિકલાભવિસયે.
તત્રુપ્પાદેતિ તસ્મિં વિહારે ઉપ્પજ્જનકલાભવિસયે. ભણ્ડપટિચ્છાદનન્તિ પટિચ્છાદનચીવરભણ્ડં. ચીવરભણ્ડમેવ હિ યસ્મા અનેન સરીરં પટિચ્છાદિયતિ, તસ્મા ભણ્ડપટિચ્છાદનન્તિ ગાહેથાતિ ભિક્ખૂહિ ગાહાપેથ. ગાહેતબ્બન્તિ ભિક્ખૂહિ ગાહાપેતબ્બં. વત્થુ પનાતિ સાટકતો અઞ્ઞં કપ્પિયં વા અકપ્પિયં વા વત્થુ પન. કસ્મા વટ્ટતિયેવ, નનુ અકપ્પિયવત્થુ ન વટ્ટતીતિ આહ ‘‘કપ્પિયકારકાનઞ્હિ’’તિઆદિ. તત્થ હિ યસ્મા અનુઞ્ઞાતં, તસ્મા વટ્ટતિયેવાતિ યોજના. દિન્નવત્થુતો ઉપ્પન્નન્તિ સમ્બન્ધો.
યન્તિ વત્થુ દિન્નન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ કપ્પિયકારકાનં હત્થે દિન્નવત્થૂસુ. તન્તિ વત્થુ ઉપનામેન્તેહીતિ સમ્બન્ધો. ગરુભણ્ડં હોતિ, ગરુભણ્ડત્તા અઞ્ઞેસુ પચ્ચયેસુ ન ઉપનામેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. પુગ્ગલવસેનેવાતિ ‘‘ભિક્ખૂ ચીવરેન કિલમન્તિ, એત્તકં નામ તણ્ડુલભાગં ભિક્ખૂનં ચીવરં કાતું રુચ્ચતિ સઙ્ઘસ્સા’’તિઆદિના પુગ્ગલં પરામસિત્વા પુગ્ગલવસેનેવ. સઙ્ઘવસેનાતિ ‘‘સઙ્ઘો ચીવરેન કિલમતી’’તિઆદિના સઙ્ઘવસેન ન કાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. એવં પુગ્ગલવસેન અપલોકનકમ્મસ્સ અકત્તબ્બતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વત્થુવસેન તસ્સેવ અકત્તબ્બતં દસ્સેન્તો આહ ‘‘જાતરૂપરજતવસેનાપી’’તિઆદિ. કપ્પિયભણ્ડવસેનાતિ ચીવરતણ્ડુલેહિ અવસેસસ્સ કપ્પિયભણ્ડસ્સ વસેન. ચીવરતણ્ડુલાનઞ્હિ વિસું ગહિતત્તા ‘‘કપ્પિયભણ્ડવસેના’’તિ એત્થ તેહિ અવસેસો કપ્પિયભણ્ડોવ ગહેતબ્બો. તં પનાતિ અપલોકનકમ્મં પન. કત્તબ્બાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇદાની’’તિઆદિ. સુભિક્ખન્તિ સમિદ્ધભિક્ખં. સુલભપિણ્ડન્તિ
એવં ચીવરપચ્ચયં સલ્લક્ખેત્વા સેનાસનં સલ્લક્ખેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. કાલેતિ ગાહાપનસ્સ કાલે. વુત્તન્તિ મહાઅટ્ઠકથાય વુત્તં. કસ્મા દ્વે સમ્મન્નિતબ્બા, નનુ એકમ્પિ સમ્મન્નિતું વટ્ટતીતિ આહ ‘‘એવઞ્હી’’તિઆદિ. તત્થ હિ યસ્મા ગાહેસ્સતિ, તસ્મા દ્વે સમ્મન્નિતબ્બાતિ યોજના. એકેન હિ સમ્મુતિલદ્ધેન સક્કા પરં ગાહાપેતું, અત્તના પન અત્તનો પાપેતું ન સક્કા, તસ્મા દ્વીસુ સમ્મતેસુ નવકો વુડ્ઢસ્સ, વુડ્ઢો ચ નવકસ્સાતિ ઉભો અઞ્ઞમઞ્ઞં ગાહેસ્સન્તીતિ અધિપ્પાયો. સમ્મન્નિતબ્બાતિ એકતો સમ્મન્નિતબ્બા. અટ્ઠપિ સોળસપીતિ એત્થ પિસદ્દેન તતો અધિકમ્પિ એકતો સમ્મન્નિતું વટ્ટતીતિ દીપેતિ. સત્તસતિકક્ખન્ધકે ઉબ્બાહિકસમ્મુતિયં (ચૂળવ॰ ૪૫૬) અટ્ઠપિ જના એકતોવ સમ્મતાતિ વચનઞ્ચેત્થ સાધકં. નિગ્ગહકમ્મમેવ હિ સઙ્ઘો સઙ્ઘસ્સ ન કરોતીતિ દટ્ઠબ્બં. તેસન્તિ અટ્ઠસોળસજનાનં, સમ્મુતિ વટ્ટતિયેવાતિ સમ્બન્ધો. કિન્તિ સલ્લક્ખેતબ્બન્તિ આહ ‘‘ચેતિયઘર’’ન્તિઆદિ.
આસનઘરન્તિ રુક્ખમૂલન્તિ છન્નકવાટબદ્ધરુક્ખમૂલં. એસેવ નયો વેળુગુમ્બેપિ. ગાહેન્તેન ચ ગાહેતબ્બાનીતિ સમ્બન્ધો. સઙ્ઘિકોતિ તત્રુપ્પાદો. તેસૂતિ દ્વીસુ ચીવરપચ્ચયેસુ. યન્તિ ચીવરપચ્ચયં. તસ્સાતિ ચીવરપચ્ચયસ્સ. ઠિતિકતોતિ પબન્ધવસેન ઠિતટ્ઠાનતો. ઇતરોતિ પઠમં ગહિતચીવરપચ્ચયતો ઇતરો.
અપ્પતાયાતિ પરિવેણગ્ઘેનાતિ પરિવેણપરિચ્છેદેન. લભન્તીતિ પરિવેણસામિકા ભિક્ખૂ લભન્તિ. તન્તિ પરિવેણં. વિજટેત્વાતિ વિજટં કત્વા, દ્વે વા તયો વા કોટ્ઠાસે કત્વાતિ અત્થો. પક્ખિપિત્વાતિ ભાગકોટ્ઠાસં પક્ખિપિત્વા. ન એવં કાતબ્બન્તિ યથા મહાસુમત્થેરો આહ, તથા ન કાતબ્બન્તિ અત્થો. અકાતબ્બકારણં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મનુસ્સા હી’’તિઆદિ. તત્થાતિ પરિવેણે, પવિસિતબ્બં ઇતિ આહાતિ યોજના. એત્થાતિ એતસ્મિં ગાહણટ્ઠાને. પટિક્કોસતીતિ પટિસેધેતિ. પટિક્કોસનાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મા આવુસો’’તિઆદિ. ઇતિ વુત્તં, ઇતિ પટિક્કોસતીતિ યોજના. એકો હિ ઇતિસદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો. તસ્સાતિ મહાથેરસ્સ. સઙ્ગહન્તિ ભિક્ખૂનં સઙ્ગહં. તન્તિ મહાથેરં.
એવં વત્તબ્બન્તિ એવં વક્ખમાનનયેન વત્તબ્બં. પચ્ચયં ધારેથ, ઇતિ વત્તબ્બન્તિ યોજના. પાપુણાતિ આવુસો ઇતિ વુત્તેતિ યોજના. ‘‘ગહિતં હોતી’’તિ ઇમિના ‘‘ગણ્હથ, ગણ્હામી’’તિ પચ્ચુપ્પન્નકાલવસેન વુત્તત્તા ગહિતં હોતીતિ દસ્સેતિ. અતીતઅનાગતકાલવસેન અગહિતભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સચે પના’’તિઆદિ. સતુપ્પાદમત્તન્તિ ગહણે સતિયા ઉપ્પાદનમત્તં. એત્થાતિ સેનાસનપચ્ચયગહણટ્ઠાને.
યોપીતિ યમ્પિ. ઉપયોગત્થે ચેતં પચ્ચત્તવચનં, યમ્પિ પચ્ચયં વિસ્સજ્જેતીતિ યોજના. પચ્ચયન્તિ ચ ચીવરપચ્ચયં. અયમ્પીતિ અયમ્પિ પચ્ચયો. પિસદ્દો મહાલાભપરિવેણે પચ્ચયં સમ્પિણ્ડેતિ. તસ્મિંયેવ પરિવેણેતિ તસ્મિં પંસુકૂલિકેન ગહિતપરિવેણે એવ. અઞ્ઞસ્સાતિ પંસુકૂલિકતો અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુસ્સ. પંસુકૂલિકો ‘‘અહં વસામી’’તિ સેનાસનં જગ્ગિસ્સતિ. ઇતરો ‘‘અહં પચ્ચયં ગણ્હામી’’તિ સેનાસનં જગ્ગિસ્સતીતિ યોજના. દ્વીહિ કારણેહીતિ વસનગહણવસેન દ્વીહિ કારણેહિ. પંસુકૂલિકે ગણ્હન્તેતિ સમ્બન્ધો. ઇધાતિ સેનાસને. તેનાતિ હેટ્ઠાતિ સેનાસનસ્સ હેટ્ઠા, ઠિતં અઞ્ઞં ભિક્ખુન્તિ સમ્બન્ધો. તેનાતિ પંસુકૂલિકેન વટ્ટતીતિ પંસુકૂલિકસ્સ વટ્ટતિ. તસ્મિં સેનાસનેતિ પંસુકૂલિકેન ગહિતસેનાસને. યેસં પનાતિ મનુસ્સાનં પન. તેસન્તિ મનુસ્સાનં.
થૂપં કત્વાતિ ચેતિયં કત્વા. તસ્સાતિ થૂપસ્સ. તેન ભિક્ખુનાતિ વસ્સાવાસિકં ગાહકભિક્ખુના. તન્તિ ભોજનસાલં. ગાહેતું વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. સબ્બમિદન્તિ સબ્બં ઇદં વચનં.
પાટિપદઅરુણતોતિ વસ્સૂપનાયિકદિવસસઙ્ખાતસ્સ પાટિપદસ્સ અરુણુગ્ગમનતો. વિતક્કચારિકોતિ ‘‘કત્થ નુ ખો વસિસ્સામી’’તિઆદિના વિતક્કેન ચરણે અનુયુત્તો. સેનાસનં યાચતીતિ સેનાસનગ્ગાહાપકં સેનાસનં યાચતિ. ગહિતન્તિ સઙ્ઘેન ગહિતં. યત્થાતિ ઠાને. વસ્સૂપગતેહિ વત્તબ્બાતિ સમ્બન્ધો. પુનપ્પુનં, સમં વા ચેતિયઙ્ગણાદિં મુઞ્ચન્તિ સોધેન્તિ ઇમાહીતિ સમ્મુઞ્ચનિયો. મુચિધાતુ સોધનત્થે યુપચ્ચયો કરણત્થે હોતિ. તાલુજો પઠમક્ખરો. સુલભા ચે દણ્ડકા, એકેકેન દ્વે તિસ્સો યટ્ઠિસમ્મુઞ્ચનિયો બન્ધિતબ્બા. સુલભા ચે સલાકા, છપઞ્ચમુટ્ઠિસમ્મુઞ્ચનિયો બન્ધિતબ્બાતિ અત્થો. પઞ્ચ પઞ્ચ ઉક્કાતિ અરઞ્ઞવિહારેસુ પરિસ્સયવિજાનનત્થં પઞ્ચ પઞ્ચ અગ્ગિઉક્કા કોટ્ટેતબ્બા છિન્દિતબ્બાતિ અત્થો.
‘‘નિબદ્ધવત્તં ઠપેત્વા’’તિ એત્થ અકત્તબ્બવત્તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘વત્તં કરોન્તેહિ ચા’’તિઆદિ. તત્થ વત્તં કરોન્તેહિ ચ એવરૂપં અધમ્મિકવત્તં ન કાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. હિ સચ્ચં, સબ્બેવ એતે ઉદ્દેસાદયો પપઞ્ચાતિ યોજના. પપઞ્ચેન્તિ સંસારે ચિરં ઠપેન્તીતિ પપઞ્ચા. મૂગબ્બતન્તિ મૂગાનં વતં, મૂગેહિ કત્તબ્બં વા, મૂગેન વિય વા અમૂગેહિ કત્તબ્બં વતં. એવં અકાતબ્બવત્તં દસ્સેત્વા ઇદાનિ કાતબ્બવત્તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પરિયત્તિધમ્મો નામા’’તિઆદિ. તિવિધમ્પીતિ પરિયત્તિપટિપત્તિપટિવેધવસેન તિપ્પકારમ્પિ. અવયવપરિયત્તિધમ્મોપિ અવયવિપરિયત્તિધમ્મં, અવયવિપરિયત્તિધમ્મો ઉદ્દિસથાતિ પરિયત્તિં ઉદ્દિસથ. સોધેત્વા…પે॰… ઉપસમ્પાદેથાતિ એત્થ સોધનં નામ સબ્બેસં આચારકુલપુત્તાનં ઉપપરિક્ખનં. સોધેત્વા નિસ્સયં દેથાતિ એત્થ સોધનં નામ ભિક્ખુસભાગતં ઉપપરિક્ખનં. હીતિ સચ્ચં. કુલપુત્તોતિ આચારકુલપુત્તો. યત્તકાનિ ધુતઙ્ગાનિ સમાદિયિતું સક્કોથાતિ યોજના. અન્તોવસ્સં નામેતન્તિ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનમેતં. એતસ્મિં અન્તોવસ્સેતિ હિ અત્થો, ભવિતબ્બન્તિઆદીસુ સકલદિવસન્તિ સકલદિવસમ્હિ, અપ્પમત્તેહીતિ સમ્બન્ધો. એકચારિકવત્તન્તિ એકકેન ચરિતબ્બં વત્તં. ભસ્સેતિ વચને. દસવત્થુકકથન્તિ અપ્પિચ્છતાદિદસવત્થુક કથં.
વિગ્ગાહિકપિસુણફરુસવચનાનીતિ વિગ્ગહં કલહં જનેતીતિ વિગ્ગાહિકં, વિગ્ગાહિકવચનઞ્ચ પિસુણવચનઞ્ચ ફરુસવચનઞ્ચ વિગ્ગાહિકપિસુણફરુસવચનાનિ. મનસિકારબહુલા વિહરથ ઇતિ ઓવદિતબ્બાતિ યોજના. દન્તકટ્ઠખાદનવત્તન્તિ હેટ્ઠા અદિન્નાદાનવણ્ણનાયં વુત્તં દન્તકટ્ઠખાદને, દન્તકટ્ઠખાદનસ્સ વા વત્તં. ‘‘પત્તં થવિકાય પક્ખિપન્તેન ન કથેતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના કથેન્તે પમાદેન પત્તો ભિજ્જેય્યાતિ પત્તસ્સ ગુત્તત્થાય કથનં નિવારેતિ. આચિક્ખિતબ્બાતિ ઇતિસદ્દો પરિસમાપનત્થો.
કોચિ દાયકોતિ સમ્બન્ધો. આગન્તુકો ભિક્ખૂતિ ચીવરગ્ગાહિતતો પચ્છા આગતો આગન્તુકો ભિક્ખુ. સઙ્ઘત્થેરોતિ આવાસિકસઙ્ઘત્થેરો. પઠમભાગન્તિ પુબ્બે ગાહિતં પઠમભાગં, પરિવત્તેત્વાતિ પુબ્બે ગાહિતભાગેન પચ્છા દાતબ્બં વસ્સાવાસિકં પરિવત્તેત્વા. આગન્તુકસ્સ વસ્સગ્ગેન પત્તટ્ઠાને આગન્તુકસ્સ દાતબ્બન્તિ યોજના. ‘‘આગન્તુકસ્સા’’તિ પદં પુબ્બાપરં અપેક્ખતિ. તસ્મા દ્વિન્નં પદાનં મજ્ઝે વુત્તં. પઠમવસ્સૂપગતાતિ પઠમવસ્સૂપનાયિકદિવસે વસ્સૂપગતા. ‘‘દ્વે તીણિ ચત્તારી’’તિ વચનસ્સ વા બહૂનં ભિક્ખૂનં વા બ્યાપનત્થાય ‘‘લદ્ધં લદ્ધ’’ન્તિ વિચ્છાવસેન વુત્તં. તેન પનાતિ આગન્તુકેન
દ્વીસુપીતિ પઠમ દુતિયવસેન દ્વીસુપિ. વસ્સૂપગતા ભિક્ખૂ ભિક્ખાય કિલમન્તા વદન્તીતિ સમ્બન્ધો. ઇધાતિ ઠાને. વસન્તાતિ એકતો વસન્તા. દ્વે ભાગા હોમ સાધુ વતાતિ યોજના. સાધુ વતાતિ એકંસેન સુન્દરા ભવેય્યુન્તિ અત્થો. યેસન્તિ ભિક્ખૂનં. તત્થાતિ ઞાતિપવારિતટ્ઠાનેસુ. પવારણાયાતિ પવારણાદિવસે. તેસૂતિ ભિક્ખૂસુ. યેતિ ભિક્ખૂ. તત્થાતિ ઞાતિપવારિતટ્ઠાનેસુ. કસ્મા અપલોકેત્વા દાતબ્બં, નનુ તે સાદિયન્તીતિ આહ ‘‘સાદિ યન્તાપિ હી’’તિઆદિ. તત્થ હીતિ યસ્મા. ‘‘નેવ વસ્સાવાસિકસ્સ સામિનો’’તિ ઇમિના તેસં વસ્સચ્છિન્નતં દીપેતિ. નેવ અદાતું લભન્તીતિ પઠમમેવ કતિકવત્તસ્સ કતત્તા અદાતું નેવ લભન્તિ, સબ્બેસં નો અમ્હાકન્તિ યોજના. ઇધાતિ ઠાને. તન્તિ કતિકવત્તં. એકો ભિક્ખૂતિ સમ્બન્ધો. તેસન્તિ ભિક્ખૂનં. તત્થાતિ સભાગટ્ઠાને. વસિત્વા આગતાનં તેસં ભિક્ખૂનન્તિ ઇમેસન્તિ વસ્સાવાસિઅપ્પત્તકાનં એકચ્ચાનં. ગાહિતસદિસમેવાતિ વસ્સાવાસિકસ્સ ગાહિતેન સદિસમેવ. તેસમેવાતિ એકચ્ચાનમેવ.
પક્કન્તોપીતિ અઞ્ઞં ઠાનં પક્કમન્તોપિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તેન ભિક્ખુના કતં પાનીયઉપટ્ઠપનાદિકમ્મં ભતિનિવિટ્ઠં ભતિયા ઠિતન્તિ યોજના. અપલોકનકમ્મં કત્વા ગાહિતં સઙ્ઘિકન્તિ સમ્બન્ધો. સઙ્ઘિકન્તિ તત્રુપ્પાદં સન્ધાય વુત્તં. વિબ્ભન્તોપીતિ પિસદ્દો પગેવ છિન્નવસ્સોતિ દસ્સેતિ. પચ્ચયવસેનેવાતિ સદ્ધાદેય્યપચ્ચયવસેન. વદન્તીતિ કેચિ વદન્તિ.
દિસંગમિકો ભિક્ખુ વિબ્ભમતીતિ સમ્બન્ધો. મનુસ્સેતિ વસ્સાવાસિકદાયકમનુસ્સે. સમ્મુખાતિ આવાસિકસ્સ સમ્મુખા. સમ્પટિચ્છાપેત્વાતિ ‘‘સુટ્ઠુ દસ્સામા’’તિ પટિચ્છાપેત્વા. યસ્સ ગાહિતન્તિ યસ્સ ભિક્ખુનો સેનાસનં ગાહિતં. સેનાસનસામિકસ્સાતિ સેનાસનદાયકસ્સ પુત્તધીતાદયોતિ સેનાસને દેમાતિ સેનાસનસ્સ દેમ. તત્થાતિ સેનાસને. એકમેવ વત્થં દાતબ્બં. કસ્મા? પુગ્ગલસ્સ અદત્વા સેનાસનસ્સેવ દાતબ્બત્તા. વસ્સાવાસિકટ્ઠિતિકાયાતિ વસ્સાવાસિકગાહિતસ્સ ઠિતિકાય. એસેવ નયોતિ સેનાસનસ્સેવ દિન્નત્તા એસેવ નયો. તસ્સેવ હોન્તીતિ પુગ્ગલસ્સેવ દિન્નત્તા તસ્સેવ હોન્તિ.
દુતિયો થેરાસને ગાહિતો હોતીતિ સમ્બન્ધો. પઠમભાગસ્સ સામણેરસ્સ ગાહિતત્તા વુત્તં ‘‘વરભાગં સામણેરસ્સ દત્વા’’તિ. ઉભોપીતિ દ્વે થેરસામણેરેપિ. સયમેવાતિ દાયકો સયમેવ. યન્તિ વસ્સાવાસિકં. યસ્સાતિ થેરસ્સ વા સામણેરસ્સ વા.
ઇતોતિ વુત્તનયતો. દહરસામણેરસ્સાતિ તરુણસ્સ સામણેરસ્સ. સોતિ ઘરસામિકો. નન્તિ પત્તજનં. યસ્સાતિ ભિક્ખુનો. તેસન્તિ મનુસ્સાનં. યથાભૂતં આચિક્ખિતબ્બન્તિ વિબ્ભમકાલઙ્કતકારણં યથાભૂતં આચિક્ખિતબ્બં. સુદ્ધપંસુકૂલિકાયેવાતિ અઞ્ઞેહિ અમિસ્સા સુદ્ધા પંસુકૂલિકાયેવાતિ. ઇદં નેવાસિકવત્તન્તિ નિગમનં.
ઉપનન્દવત્થુકથા
૩૧૯. અયમત્થોતિ અયં વક્ખમાનો અત્થો, એવં વેદિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ગામકે તન્તિ સેનાસનં, ગણ્હન્તેનેવાતિ સમ્બન્ધો. ઇધાતિ સાવત્થિયં. મુત્તન્તિ તે સેનાસનં મુઞ્ચિતં હોતિ. તત્રાપીતિ ગામકેપિ. ઉભયત્થાતિ સાવત્થિયં, ગામકે ચાતિ ઉભયત્થ.
એત્થાતિ ઉપનન્દવત્થુસ્મિં. કથન્તિ કેન પકારેન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. ઇધાતિ સાસને. એકચ્ચો ગણ્હાતીતિ સમ્બન્ધો. તત્રાપીતિ સામન્તવિહારેપિ તસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ. ઇધાતિ સેનાસને. આલયમત્તન્તિ ચિત્તુપ્પાદમત્તં. ઇચ્ચસ્સાતિ ઇતિ અસ્સ, એવં અસ્સ ભિક્ખુસ્સાતિ અત્થો. સબ્બત્થાતિ સબ્બસ્મિં ‘‘ગહણેન ગહણ’’ન્તિઆદિકે ચતુક્કે. યો પન ગચ્છતીતિ સમ્બન્ધો. ઉપચારસીમાતિક્કમેતિ નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં, ભાવેન ભાવલક્ખણે વા. તત્થાતિ અઞ્ઞસ્મિં વિહારે પચ્ચાગચ્છતિ, વટ્ટતિ, સેનાસનગ્ગાહો ન પટિપ્પસ્સમ્ભતીતિ અધિપ્પાયો.
૩૨૦. યોતિ ભિક્ખુ. મહન્તતરો વા દહરતરો વાતિ અત્તનો મહન્તતરો વા દહરતરો વા હોતિ. સો ભિક્ખુ તિવસ્સન્તરો નામાતિ યોજના. એકસ્સ ભિક્ખુનો તિણ્ણં વસ્સાનમન્તરે ઠિતો તિવસ્સન્તરો અઞ્ઞો ભિક્ખુ. તત્થાતિ ભિક્ખૂસુ. ઇમે સબ્બેતિ તિવસ્સન્તરદ્વિવસ્સન્તરસમાનવસ્સિકે ઇમે ભિક્ખૂ, લભન્તીતિ સમ્બન્ધો. યં તિણ્ણં પહોતીતિ મઞ્ચપીઠવિનિમુત્તં યં આસનં તિણ્ણં સુખં નિસીદિતું પહોતિ, તથારૂપે આસનેપિ દ્વે દ્વે હુત્વા નિસીદિતું લભન્તીતિ યોજના. અપિસદ્દેન મઞ્ચપીઠાનિ અપેક્ખતિ. ઇદં પચ્છિમદીઘાસનં. અનુપસમ્પન્નેનાપીતિ પિસદ્દો પગેવ ઉપસમ્પન્નેનાતિ દસ્સેતિ.
હત્થિકુમ્ભેતિ હત્થિસિરોપિણ્ડે. ઇમિના હત્થિસદ્દેન હત્થિકુમ્ભો ગહિતો અવયવૂપચારેન વા ઉત્તરપદલોપેન વાતિ દસ્સેતિ. હત્થી વિયાતિ હત્થી, ભૂમિભાગો, હત્થિમ્હિ પતિટ્ઠિતો પાદસઙ્ખાતો નખો ઇમસ્સાતિ હત્થિનખકો, પાસાદો. એતં ‘‘હત્થિનખકો’’તિ નામં એવંકતસ્સ પાસાદસ્સ નામન્તિ યોજના. ‘‘સુવણ્ણરજતાદિવિચિત્રાની’’તિ પદં ‘‘કવાટાનિ મઞ્ચપીઠાનિ તાલવણ્ટાની’’તિ સબ્બપદેસુ યોજેતબ્બં. યંકિઞ્ચિ ચિત્તકમ્મકતં અત્થિ, સબ્બં વટ્ટતીતિ યોજના. પાસાદસ્સ દેમાતિ સમ્બન્ધો. પાટેક્કન્તિ પાસાદતો વિસું. પટિગ્ગહિતમેવાતિ સબ્બં પટિગ્ગહિતમેવ હોતિ. ગોનકાદીનિ અટ્ઠારસ અત્થરણાનિ પરિભુઞ્જિતુન્તિ સમ્બન્ધો. ગિહિવિકટનીહારેનાતિ ગિહીહિ વિસેસેન યથાકામં કરિયતીતિ ગિહિવિકટં, ગિહિસન્તકં. ‘‘ગિહિવિકટ’’ન્તિ નીહારો અભિનીહારો ગિહિવિકટનીહારો, તેન. લબ્ભન્તીતિ નિસીદિતુમેવ લબ્ભન્તિ. તત્રાપીતિ ધમ્માસનેપિ.
અવિસ્સજ્જિયવત્થુકથા
૩૨૧. એતાનીતિ તત્થાતિ રાસિવસેન પઞ્ચસુ સરૂપવસેન પઞ્ચવીસતિયા ગરુભણ્ડેસુ. આગન્ત્વા, આભુસો વા રમન્તિ એત્થાતિ આરામો. તેસંયેવાતિ પુપ્ફારામફલારામાનમેવ. ‘‘ઠપિતોકાસો’’તિ ઇમિના વત્થુસદ્દસ્સ ભૂમિભેદત્થં દસ્સેતિ. વસતિ આરામો પતિટ્ઠહતિ એત્થાતિ આરામવત્થુ. તેસુ વાતિ એત્થ વાસદ્દેન નવભૂમિભાગતો અઞ્ઞસ્સ પોરાણભૂમિભાગસ્સપિ આરામવત્થુભાવં વિકપ્પેતિ. વિસેસેન ચતુઇરિયાપથે હરતિ પવત્તેતિ એત્થાતિ વિહારો. તસ્સાતિ વિહારસ્સ. ચતુન્નં મઞ્ચાનન્તિ નિદ્ધારણત્થે સામિવચનં. અઞ્ઞતરો મઞ્ચો નામાતિ યોજના. એસેવ નયો સેસેસુપિ. ‘‘લોહેન કતા કુમ્ભી’’તિ ઇમિના લોહકુમ્ભીતિ એત્થ મજ્ઝેલોપસમાસં દસ્સેતિ. લોહમયા કુમ્ભી લોહકુમ્ભીતિ વચનત્થોપિ યુજ્જતેવ. ‘‘એસેવ નયો’’તિ ઇમિના લોહેન કતં ભાણકં, લોહેન કતો વારકો, લોહેન કતં કટાહન્તિ અત્થં અતિદિસતિ. એત્થાતિ ભાણકવારકકટાહેસુ. અરઞ્જરોતિ અતિમહન્તત્તા અરં ખિપ્પં જરતિ વિનાસેતીતિ અરઞ્જરો. અથ વા જલં ગણ્હિતું અલન્તિ અરઞ્જરો લકારાનં રકારે કત્વા.
ગાથાવસેન નિગમનં દસ્સેન્તો આહ ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ. તત્થ એવં પકાસયીતિ સમ્બન્ધો. દ્વે ગરુભણ્ડાનિ દ્વિસઙ્ગહાનિ હોન્તિ, તતિયં ગરુભણ્ડં ચતુસઙ્ગહં હોતિ, ચતુત્થં ગરુભણ્ડં નવકોટ્ઠાસં હોતિ, પઞ્ચમં ગરુભણ્ડં અટ્ઠભેદનં હોતિ, ઇતિ ઇમિના પકારેન પઞ્ચનિમ્મલલોચનો નાથો પઞ્ચહિ રાસીહિ પઞ્ચવીસવિધં ગરુભણ્ડં પકાસયીતિ યોજના.
તત્રાતિ ગરુભણ્ડે. હીતિ વિત્થારો. સબ્બમ્પિ ઇદં ગરુભણ્ડં અવિસ્સજ્જિયન્તિ વુત્તન્તિ યોજના. ઇધાતિ ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં. પરિવારે પન આગતન્તિ સમ્બન્ધો.
પઞ્ચ રાસયો મહેસિના વુત્તાતિ યોજના. એત્થાતિ પરિવારે.
તત્રાતિ થાવરા, ઠાધાતુ વરપચ્ચયો, ઠાકારસ્સ થાકારો. ઇમિના આરામઆરામવત્થુવિહારવિહારવત્થૂનિ ગહેતબ્બાનિ. અવિસ્સજ્જિયઅવેભઙ્ગીયત્તા ગરુ અલહુકં ભણ્ડં ગરુભણ્ડં. ઇમિના મઞ્ચાદીનિ એકવીસતિ ગરુભણ્ડાનિ ગહેતબ્બાનિ. થાવરેતિ આધારે ભુમ્મં, પરિયાપન્નન્તિ સમ્બન્ધો. અથ વા નિદ્ધારણે ભુમ્મં, થાવરેસૂતિ હિ અત્થો, ખેત્તન્તિઆદીસુ સમ્બન્ધિતબ્બં. ખિપતિ ખેત્તં. વસતિ અપરણ્ણબીજં પતિટ્ઠાતિ એત્થાતિ વત્થુ, તલે ભૂમિભાગે એકતો વા દ્વીહિ વા તીહિ વા ઠાનેહિ આવરણં કરીયતિ એત્થાતિ તળાકો, સરો. કસ્સકાનં મતેન કત્તબ્બાતિ માતિકા. આરામેન પરિવત્તેતુન્તિ સમ્બન્ધો. કાનિ પરિવત્તેતુન્તિ આહ ‘‘ઇમાનિ ચત્તારિપી’’તિ. પિસદ્દો અવયવસમ્પિણ્ડનો.
તત્રાતિ ‘‘પરિવત્તેતું વટ્ટતી’’તિ વચને. દૂરેતિ સઙ્ઘારામતો દૂરટ્ઠાને. યમ્પીતિ નાળિકેરફલમ્પિ. હરન્તીતિ સઙ્ઘસ્સ હરન્તિ. અઞ્ઞેસન્તિ સઙ્ઘતો અઞ્ઞેસં મનુસ્સાનન્તિ સમ્બન્ધો. તેતિ મનુસ્સા. સઙ્ઘેન સમ્પટિચ્છિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. રુચ્ચતીતિ સઙ્ઘસ્સારામેન મનુસ્સાનમારામં, મનુસ્સાનમારામેન વા સઙ્ઘસ્સારામં પરિવત્તેતું રુચીયતિ ઇચ્છીયતિ. ભિક્ખૂનં આરામોતિ સમ્બન્ધો. અયન્તિ મનુસ્સાનમારામો. ખુદ્દકોતિ સઙ્ઘારામતો ખુદ્દકો. આયન્તિ અયતિ આયસામિકો ધનેન વડ્ઢિં ગચ્છતિ અનેનાતિ આયો, તં. સમકમેવાતિ સમપ્પમાણમેવ, આયં સચે દેતીતિ સમ્બન્ધો. પમાણત્થે કપચ્ચયો. મનુસ્સાનં રુક્ખાતિ સમ્બન્ધો. અતિરેકં સઙ્ઘસ્સ દેમાતિ સમ્બન્ધો. જાનાપેત્વાતિ ‘‘સઙ્ઘે દિન્નં મહપ્ફલ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૭૬) સઙ્ઘસ્સ દિન્નદાનસ્સ આનિસંસં મનુસ્સાનં જાનાપેત્વા. ફલધારિનો હોન્તિ નનૂતિ યોજના. એવન્તિઆદિ નિગમનં. એતેનેવ નયેનાતિ યેન નયેન આરામો આરામેન પરિવત્તેતબ્બો, એતેનેવ નયેન. મહન્તેન વા ખુદ્દકેન વા આરામવત્થુના ચાતિ યોજના. આરામ આરામવત્થુવિહારવિહારવત્થૂનિ પરિવત્તેતબ્બાનીતિ સમ્બન્ધો.
ઉભોપીતિ તત્થાતિ ગેહે. ઇદં પનાતિ પાસાદસઙ્ખાતં ગેહં, મનુસ્સાનં ગેહન્તિ સમ્બન્ધો. મહગ્ઘેન વા અપ્પગ્ઘેન વા વિહારવત્થુના ચાતિ યોજના. વિહારવિહારવત્થુઆરામઆરામવત્થૂનિ પરિવત્તેતબ્બાનીતિ સમ્બન્ધો. એવન્તિઆદિ નિગમનં.
ગરુભણ્ડેન ગરુભણ્ડપરિવત્તને એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. પંસ્વાગારકેસૂતિ પંસુકીળનત્થાય કતેસુ અગારકેસુ. કપ્પિયમઞ્ચાતિ સઙ્ઘગણપુગ્ગલાનં કપ્પિયા સુવણ્ણરજતાદીહિ અકતા મઞ્ચા. વિહારસ્સ પન સુવણ્ણરજતમયાદિકાપિ કપ્પિયા મઞ્ચા દાતબ્બાતિ સમ્બન્ધો. બહિસીમાયાતિ ઉપચારસીમતો બહિ. તત્થાતિ સઙ્ઘત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાને. તત્થાતિ તસ્સ ભિક્ખુનો વસનટ્ઠાને. ‘‘મહગ્ઘેના’’તિ વુત્તવચનં નિયમેન્તો આહ ‘‘સતગ્ઘનકેન વા સહસ્સગ્ઘનકેન વા’’તિ. મઞ્ચસતન્તિ મઞ્ચબહું. એતેસુપીતિ પીઠભિસિબિબ્બોહનેસુપિ. તત્થાતિ પીઠભિસિબિબ્બોહનેસુ. કપ્પિયં પીઠાદીતિ સમ્બન્ધો. અકપ્પિયં વા મહગ્ઘં કપ્પિયં વાતિ કપ્પિયેન વા મહગ્ઘકપ્પિયેન વા પરિવત્તેત્વાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘વુત્તવત્થૂની’’તિ
પસતમત્તઉદકગણ્હકાનિપીતિ એત્થ પસતો નામ કુઞ્ચિતપાણિ. સીહળદીપેતિ સીહં લાતિ ગણ્હાતીતિ સીહળો લકારસ્સ ળકારં કત્વા, સીહબાહુનામકો રાજા, તસ્સ પુત્તત્તા વિજયકુમારોપિ સીહળો નામ, તેન આદિમ્હિ નિવાસભાવેન ગહિતત્તા દીપો સીહળદીપો નામ, તસ્મિં. પાદં ગણ્હાતીતિ પાદગણ્હનો, સોયેવ પાદગણ્હનકો. પાદો નામાતિ ‘‘પાદગણ્હનકો’’તિ એત્થ પાદો નામ. યો લોહવારકો મગધનાળિયા પઞ્ચનાળિમત્તં ગણ્હાતિ, સો લોહવારકો પાદો નામાતિ યોજના. ઇમિના પમાણસ્સ નામં પમાણવન્તે ઉપચારતો વોહારનયં દસ્સેતિ. તતોતિ પઞ્ચનાળિમત્તગણ્હનકવારકતો. ઇમાનીતિ લોહકુમ્ભીઆદીનિ.
ભિઙ્ગાર …પે॰… કટચ્છુઆદીનીતિ ભિઙ્ગારો ચ પટિગ્ગહો ચ ઉળુઙ્કો ચ દબ્બિ ચ કટચ્છુ ચ પાતિ ચ તટ્ટકો ચ સરકો ચ સમુગ્ગો ચ અઙ્ગારકપલ્લો ચ ધૂમકટચ્છુ ચ ભિઙ્ગાર…પે॰… ધૂમકટચ્છુયો, તા આદિ યેસં તાનીતિ ભિઙ્ગાર…પે॰… કટચ્છુઆદીનિ. આદિસદ્દેન અઞ્ઞાનિ ઉપકરણાનિ ગહેતબ્બાનિ. ભાજનીયાનીતિ ભાજેતબ્બાનિ. કંસલોહાદીતિઆદિસદ્દેન વટ્ટલોહં સઙ્ગણ્હાતિ. વટ્ટલોહં નામ પીતલોહં. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. પારિહારિયન્તિ સઙ્ઘિકપરિભોગં પરિહરિત્વા અપનેત્વા પુગ્ગલિકપરિભોગેન પરિભુઞ્જનં, ‘‘અત્તસન્તક’’ન્તિ વા પરિગ્ગહેન હરિત્વા ભુઞ્જનં ન વટ્ટતિ. ગિહિવિકટનીહારેનેવાતિ ‘‘ગિહિવિકટ’’ન્તિ અભિનીહારેનેવ.
અઞ્ઞસ્મિમ્પિ કપ્પિયલોહભણ્ડે પરિયાપન્ના અઞ્જનીતિ યોજના. અથ વા કપ્પિયલોહભણ્ડેતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં, ‘‘અઞ્જની’’તિઆદિના સમ્બન્ધિતબ્બં. સૂચીતિ ચીવરાદિસિબ્બનકા સૂચિ. પણ્ણસૂચીતિ પણ્ણે લિખના સૂચિ. અઞ્ઞમ્પીતિ અઞ્જનિઆદિતો અઞ્ઞમ્પિ. ધૂમનેત્તઞ્ચ ફાલઞ્ચ દીપરુક્ખો ચ દીપકપલ્લકો ચ ઓલમ્બકદીપો ચ ધૂમનેત્ત…પે॰… ઓલમ્બકદીપા. ઇત્થિપુરિસતિરચ્છાનગતસઙ્ખાતાનિ રૂપાનિ એતેસુ અત્થીતિ ઇત્થિપુરિસતિરચ્છાનગતરૂપકાનિ. ધૂમનેત્ત…પે॰… ઓલમ્બકદીપા ચ તે ઇત્થિપુરિસતિરચ્છાનગતરૂપકાનિ ચેતિ ધૂમનેત્ત…પે॰… રૂપકાનિ, વિસેસનપરનિપાતો. તાનિ વા અઞ્ઞાનિ વા ભિત્તિચ્છદનકવાટાદીસુ ઉપનેતબ્બાનિ લોહભણ્ડાનીતિ સમ્બન્ધો. લોહખિલકન્તિ લોહમયં આણિં. પરિહરિત્વાતિ ‘‘અત્તનો સન્તક’’ન્તિ પરિગ્ગહેન હરિત્વા, સઙ્ઘિકપરિભોગગિહિવિકટાનિ વા અપનેત્વા. ખીરપાસાણમયાનીતિ ખીરવણ્ણેન પાસાણેન કતાનિ.
સુવણ્ણઞ્ચ સુવણ્ણ…પે॰… જાતિફલિકાનિ, તેહિ કતાનિ ભાજનાનિ સુવણ્ણ…પે॰… ભાજનાનિ. સબ્બન્તિ સુવણ્ણરજતાદિસબ્બં. વટ્ટતીતિ સઙ્ઘગણપુગ્ગલાનં વટ્ટતિ.
વાસિઆદીસુ તતોતિ વાસિતો. મહત્તરીસદ્દો મહન્તપરિયાયો અનિપ્ફન્નપાટિપદિકો. મહત્તરી વાસીતિ સમ્બન્ધો. વેજ્જાનન્તિ ભિસક્કાનં. સિરાવેધનફરસુપીતિ પિસદ્દેન તતો મહન્તં પન પગેવાતિ દસ્સેતિ. યા પન કુઠારી આવુધસઙ્ખેપેન કતાતિ સમ્બન્ધો. અથ વા આવુધસઙ્ખેપેન કતા યા પન કુઠારી અત્થીતિ યોજના. અનામાસાતિ અનામસિતબ્બા, અનામાસારહાતિ અત્થો. ચતુરઙ્ગુલમત્તોપીતિ પિસદ્દો તતો અધિકો પન પગેવાતિ દસ્સેતિ. નિખણિત્વા ખાદતીતિ નિખાદનં. ચતુરસ્સં મુખમેતસ્સાતિ ચતુરસ્સમુખં. દોણિસદિસં મુખમેતસ્સાતિ દોણિમુખં. સમ્મુઞ્ચનિદણ્ડવેધનમ્પિ નિખાદનં દણ્ડબદ્ધં હોતિ ચેતિ યોજના. દણ્ડેન બન્ધિતબ્બન્તિ દણ્ડબદ્ધં, દણ્ડં બદ્ધમેતસ્સાતિ વા દણ્ડબદ્ધં. ‘‘અદણ્ડક’’ન્તિ વત્વા તસ્સેવત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ફલમત્તમેવા’’તિ. નત્થિ દણ્ડમેતસ્સાતિ અદણ્ડકં. યન્તિ નિખાદનં. પરિહરિતુન્તિ પુગ્ગલિકભાવેન પરિગ્ગહેત્વા હરિતું, સઙ્ઘિકભાવં અપનેતું વા. સિખરમ્પિ નિખાદનેનેવ સઙ્ગહિતં લક્ખણહારનયેન સમાનકિચ્ચભાવતો. સિખરન્તિ યેન પરિબ્ભમિત્વા છિન્દન્તિ, યેહિ મનુસ્સેહિ દિન્નાનીતિ સમ્બન્ધો. તેતિ મનુસ્સા, વદન્તીતિ સમ્બન્ધો. નોતિ અમ્હાકં. પાકતિકેતિ પકતિયા ઠિતે, યથા પઠમં ઠિતા હોન્તિ, તથા કરિસ્સામાતિ અત્થો. સચે આહરન્તીતિ સચે આયાચનં અકત્વા હરન્તિ. અનાહરન્તાપીતિ પુન અનાહરન્તાપિ.
કમ્મારો ચ તટ્ટકારો ચ ચુન્દકારો ચ નળકારો ચ મણિકારો ચ પત્તબન્ધકો ચ કમ્માર…પે॰… પત્તબન્ધકા, તેસં. અધિકરણી ચ મુટ્ઠિકો ચ સણ્ડાસો ચ તુલા ચ અધિકરણિ…પે॰… તુલા. સઙ્ઘે દિન્નકાલતોતિ સઙ્ઘસ્સ દિન્નકાલતો. તિપું છિન્દતિ અનેનાતિ તિપુચ્છેદનં, તમેવ સત્થકં તિપુચ્છેદનસત્થકં. મહાકત્તરિઞ્ચ મહાસણ્ડાસઞ્ચ
વલ્લિઆદીસુ વેત્તવલ્લિઆદિકાતિ વેત્તસઙ્ખાતવલ્લિઆદિકા. અડ્ઢબહુપ્પમાણાતિ એત્થ –
‘‘બ્યામો સહકરા બાહુ, દ્વેપસ્સદ્વયવિત્થતા’’તિ. –
અભિધાને (અભિધાનપ્પદીપિકાયં ૨૬૯ ગાથાયં) વુત્તત્તા બાહુ નામ ઇધ બ્યામોવ અધિપ્પેતો. તસ્મા દ્વીસુ પસ્સેસુ વિત્થતાનં બ્યામસઙ્ખાતાનં સહકરાનં દ્વિન્નં બાહૂનં અડ્ઢોતિ અડ્ઢબાહુ, તસ્સ પમાણમેતસ્સાતિ અડ્ઢબાહુપ્પમાણાતિ વચનત્થો કાતબ્બો, દીઘતો દ્વિહત્થા વલ્લીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થજાતકાતિ તિસ્સં સઙ્ઘસ્સ ભૂમિયં જાતકા. રક્ખિતગોપિતાતિ સઙ્ઘેન સયં રક્ખિતા, પરેહિ ગોપિતા. ઇમિના અરક્ખિતઅગોપિતા ગરુભણ્ડં ન હોતીતિ દસ્સેતિ. સાતિ વલ્લિ. અતિરેકા હોતીતિ સમ્બન્ધો. ઉપનેતુન્તિ તં વલ્લિં ઉપનેતું. સુત્તઞ્ચ મકચિવાકઞ્ચ નાળિકેરહીરઞ્ચ ચમ્મઞ્ચ સુત્ત…પે॰… ચમ્માનિ, તેહિ કતા સુત્ત…પે॰… ચમ્મમયા. રજ્જુકા વા યોત્તાનિ વા ગરુભણ્ડં હોતીતિ સમ્બન્ધો. એકવટ્ટા વા દ્વિવટ્ટા વાતિ એત્થ વાસદ્દેન તિવટ્ટાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. અવટ્ટેત્વા દિન્નં સુત્તઞ્ચ અવટ્ટેત્વા દિન્ના મકચિવાકનાળિકેરહીરા ચાતિ યોજના.
યો કોચિ વેળૂતિ સમ્બન્ધો. સોપીતિ વેળુપિ વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. પિસદ્દેન વલ્લિં અપેક્ખતિ. ઇદમેત્થાતિ ઇદં સબ્બં એત્થ વેળુમ્હિ, વેળૂસુ વા ઇદન્તિ સમ્બન્ધો. સમકં વાતિ ગહિતવેળુના સમપ્પમાણં વા. અતિરેકં વાતિ તતો અતિરેકં વા. તંઅગ્ઘનકન્તિ તસ્સ વેળુનો અગ્ઘનારહં. ફાતિકમ્મન્તિ વડ્ઢિકમ્મં. તત્થેવાતિ ગણ્હનટ્ઠાનેવ. ગમનકાલેતિ ગણ્હનટ્ઠાનતો અઞ્ઞત્થ ગમનકાલે. ‘‘પહિણિત્વા દાતબ્બો’’તિ ઇમિના સયં વા આગન્ત્વા દાતબ્બોતિ અત્થોપિ લક્ખણહારનયેન ગહેતબ્બો સમાનકિચ્ચત્તા.
મુઞ્જપબ્બજસદ્દેન યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને, ઇતીતિ એવં. તિણઞ્ચ ગરુભણ્ડં હોતીતિ સમ્બન્ધો. તત્થજાતકં વાતિ તસ્મિં સઙ્ઘારામે જાતકં વા. બહારામેતિ સઙ્ઘારામતો બહિ. તમ્પીતિ તિણમ્પિ. પિસદ્દેન વલ્લિવેળૂ અપેક્ખતિ. અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણોપીતિ દીઘતો અટ્ઠઙ્ગુલપમાણોપિ રિત્તપોત્થકોતિ અલિખિતત્તા તુચ્છો મકચિવત્થાદિકોપિ પણ્ણમયોપિ પોત્થકો. ઇદઞ્ચ પણ્ણપસઙ્ગેન વુત્તં.
પઞ્ચવણ્ણા વાતિ નીલપીતલોહિતોદાતમઞ્જિટ્ઠવસેન પઞ્ચવણ્ણના વા. તમ્પીતિ મત્તિકમ્પિ. પિસદ્દેન વલ્લિવેળુતિણાનિ અપેક્ખતિ.
દારુભણ્ડે એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. રક્ખિતગોપિતો યો કોચિ દારુભણ્ડકો અત્થીતિ યોજના. મહાઅટ્ઠકથાયં પન વુત્તોતિ સમ્બન્ધો.
તત્રાતિ મહાઅટ્ઠકથાયં, ‘‘તેન ખો પન સમયેના’’તિ પાળિયં વા. ઇમેસૂતિ આસન્દિકાદીસુ. એત્થાતિ પીઠેસુ, પલાલપીઠેનાતિ સમ્બન્ધો. બ્યગ્ઘચમ્મઓનદ્ધન્તિ બ્યગ્ઘચમ્મેન અવનદ્ધં. વાળરૂપપરિક્ખિત્તન્તિ વાળરૂપેહિ પરિવારિતં. રતનપરિસિબ્બિતન્તિ રતનસુત્તેન સમન્તતો સિબ્બિતં.
એતેસુપીતિ વઙ્કફલકાદીસુપિ. ‘‘સઙ્ખથાલકં પન ભાજનીય’’ન્તિ પાઠસ્સાનન્તરં ‘‘તથા’’તિ પાઠો અત્થિ, સો એત્થ ન યુજ્જતિ, પરતો પન ‘‘યેન કેનચિ કતં ગરુભણ્ડમેવા’’તિ પાઠસ્સાનન્તરં યુજ્જતિ. તત્થ હિ યથા યેન કેનચિ કતં ગરુભણ્ડમેવ હોતિ, તથા થમ્ભતુલાસોપાનફલકાદીસુ દારુમયં વા પાસાણમયં વા યંકિઞ્ચિ ગેહસમ્ભારરૂપં ગરુભણ્ડમેવાતિ અત્થો.
સબ્બન્તિ સકલં ઉદકતુમ્બપાદકથલિકમણ્ડલં. એતેસુપીતિ આધારકાદીસુપિ. તથા થમ્ભતલાતિ એત્થ તથાસદ્દેન ‘ગરુભણ્ડમેવા’’તિ સઙ્ઘે દિન્નન્તિ સઙ્ઘસ્સ દિન્નં. ભૂમત્થરણન્તિ ભૂમિયં અત્થરિતબ્બં. તમ્પીતિ એળકચમ્મમ્પિ.
ઉદુક્ખલં ગરુભણ્ડમેવાતિ સમ્બન્ધો. એસેવ નયો મુસલન્તિઆદીસુપિ. એતેસૂતિ મઞ્ચપાદાદીસુ. અનુઞ્ઞાતવાસિયાતિ ભાજનત્થાય અનુઞ્ઞાતવાસિયા. ધમકરણોતિ એત્થ ‘‘સઙ્ખં ધમતિ, સઙ્ખધમકો’’તિઆદીસુ વિય નિસ્સંયોગપાઠોયેવ યુજ્જતિ. તસ્મા ધમતિ વાતેન પવત્તતીતિ ધમો, વાતહેતુકો સદ્દો, ધમં કરોતીતિ ધમકરણોતિ વચનત્થો કાતબ્બો. સબ્બમેતન્તિ અનુઞ્ઞાતવાસિદણ્ડાદિકં એતં સબ્બં. તતોતિ અનુઞ્ઞાતવાસિદણ્ડાદિકતો, મહન્તતરં વાસિદણ્ડાદિકં ગરુભણ્ડન્તિ યોજના.
યથાજાતમેવાતિ તેહીતિ હત્થિદન્તાદીહિ, ‘‘કત’’ઇતિ પદેન સમ્બન્ધિતબ્બં. તચ્છિતનિટ્ઠિતોપીતિ તચ્છિતકમ્મેન નિટ્ઠિતોપિ.
મત્તિકાભણ્ડે એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના, ઉપભોગો ચ પરિભોગો ચ ઉપભોગપરિભોગં, સમાહારદ્વન્દો. ઇદં પદં ‘‘ઘટપિધાનાદિકુલાલભાજન’’ન્તિ પદેનેવ સમ્બન્ધિતબ્બં. થુપિકાતીતિ એત્થ ઇતિસદ્દો ઇમસદ્દત્થો. ઇદં સબ્બં સઙ્ઘસ્સ દિન્નકાલતો પટ્ઠાય ગરુભણ્ડન્તિ યોજના. ‘‘અનતિરિત્તપમાણો’’તિ વિસેસનપદં ‘‘ઘટકો’’તિ વિસેસ્યપદેનેવ સમ્બન્ધિતબ્બં. એત્થાતિ મત્તિકાભણ્ડે, આધારે વા નિદ્ધારણે વા ત્થ પચ્ચયો. મત્તિકાભણ્ડે કુણ્ડિકા ભાજનીયકોટ્ઠાસં ભજતિ, એવં લોહભણ્ડેપીતિ યોજના. એત્થાતિ ગરુભણ્ડવિનિચ્છયે.
નવકમ્મદાનકથા
૩૨૩. ભણ્ડિકાટ્ઠપનમત્તેનાતિ એત્થ ભણ્ડિકાટ્ઠપનં નામ ભણ્ડિકયોજનન્તિ આહ ‘‘કપોતભણ્ડિકયોજનમત્તેના’’તિ. અસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ. ચિતકધૂમોતિ ચિતકે ઉટ્ઠિતો ધૂમો. એતસ્સેવાતિ ભિક્ખુસ્સ ધૂમકાલેતિ ધૂમસ્સ ઉટ્ઠિતકાલે. ‘‘અપલોકેત્વા’’તિ ઇમિના ધૂમકાલે અપલોકિતં ધૂમકાલિકં. ધૂમકાલિકં હુત્વાતિ અત્થયોજનં કત્વા પાળિયં ‘‘પરિયોસિતવિહાર’’ન્તિ પદેન સમ્બન્ધિતબ્બભાવં દસ્સેતિ. કતપરિયોસિતવિહારન્તિ કતપરિયોસિતો વિહારો ઇમસ્સ નવકમ્મસ્સાતિ કતપરિયોસિતવિહારં. ઇદં નવકમ્મં દેન્તીતિ સમ્બન્ધો. યાવ ગોપાનસિયો ન આરોહન્તિ, તાવ વિપ્પકતો નામાતિ યોજના. તતોતિ ગોપાનસિઆરોહનતો. કઞ્ચિદેવ સમાદપેત્વા કારેસ્સતીતિ વિહારસામિકોયેવ કઞ્ચિ ભિક્ખુંસમાદપેત્વા કારેસ્સતિ. પઞ્ચહત્થે વિહારેતિ સમ્બન્ધો. છવસ્સિકં નવકમ્મન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ અડ્ઢયોગે. સોતિ અડ્ઢયોગો. મહલ્લકં નિયામેત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘દસહત્થે એકાદસહત્થે’’તિ. દસવસ્સિકં વા એકાદસવસ્સિકં વા નવકમ્મન્તિ સમ્બન્ધો. તતોતિ દ્વાદસહત્થતો. લોહપાસાદસદિસેપિ પાસાદેતિ સમ્બન્ધો. તતોતિ દ્વાદસવસ્સિકનવકમ્મતો.
નવકમ્મિકોતિ નવકમ્મે યુત્તપયુત્તો. ઉતુકાલેતિ હેમન્તગિમ્હકાલે. પટિબાહિતુન્તિ અઞ્ઞેસં સમ્પત્તભિક્ખૂનં પટિસેધેતું. આવાસસામિકસ્સાતિ આવાસદાયકસ્સ. તસ્સાતિ આવાસસામિકસ્સ. વંસેતિ અન્વયે. તેતિ તવ. સોતિ આવાસસામિઆદિકો. ભિક્ખૂહિ જગ્ગિતબ્બોતિ તેપીતિ ઞાતિઉપટ્ઠાકાપિ. તસ્મિમ્પીતિ સઙ્ઘિકપચ્ચયેપિ. બહૂ આવાસેતિ સમ્બન્ધો. એકં આવાસન્તિ યોજના.
એકં વા આવાસન્તિ સમ્બન્ધો. તતોતિ વિસજ્જિતાવાસેહિ, ઉપ્પન્નાનીતિ સમ્બન્ધો. કુરુન્દિયં પન વુત્તં, કિન્તિ વુત્તન્તિ યોજના. એકં મઞ્ચટ્ઠાનં ગહેત્વાતિ એકં મઞ્ચટ્ઠાનં પુગ્ગલિકભાવેન ગહેત્વા. તિભાગન્તિ તતિયભાગં. અયમેવ વા પાઠો. એત્થાતિ નટ્ઠવિહારે. પુગ્ગલિકમેવાતિ પુગ્ગલિકં એવ, પુગ્ગલિકં ઇવ વા. જગ્ગાતિ જગ્ગાહિ. હીતિ એવં જગ્ગિતો પનાતિ એવં જગ્ગિતો વિહારો પન. તસ્મિન્તિ જગ્ગન્તે. સદ્ધિવિહારિકાદીનં દાતુકામો હોતીતિ સઙ્ઘસ્સ ભણ્ડટ્ઠપનં વા નવકાનં વસનટ્ઠાનં વા અદત્વા અત્તનોયેવ સદ્ધિવિહારિકાદીનં દાતુકામો હોતિ. સદ્ધિવિહારિકાદીનં દાતું લબ્ભતીતિ સબ્બવિહારં પુગ્ગલિકભાવેન અગ્ગહેત્વા એકદેસસ્સેવ ગહિતત્તા સદ્ધિવિહારિકાદીનં દાતું લબ્ભતીતિ અત્થો. જગ્ગાપેતબ્બો ઇતિ વુત્તન્તિ યોજના. એત્થ ‘‘વુત્ત’’ન્તિ પાઠો અત્થિ, સો અપાઠોયેવ ‘‘કુરુન્દિયં પન વુત્ત’’ન્તિ પદસ્સ આકારત્તા.
અઞ્ઞં ઇદમ્પિ ચ વક્ખમાનવચનં તત્થેવ કુરુન્દિયં વુત્તન્તિ યોજના. કિન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘દ્વે ભિક્ખૂ’’તિઆદિ. દ્વે ભિક્ખૂ કરોન્તીતિ સમ્બન્ધો. યેનાતિ ભિક્ખુના. સોયેવ સામીતિ યેન સા ભૂમિ પઠમં ગહિતા, સોયેવ સામીતિ અત્થો. પતિરૂપે ઠાનેતિ પતિરૂપે સેનાસનટ્ઠાને. તન્તિ પુગ્ગલિકકરણં. યં પન વયકમ્મન્તિ યોજના. એત્થ ચ વયકમ્મન્તિ તસ્મિં વિહારે કતસ્સ કમ્મસ્સ મૂલં. વિહારસ્સ મૂલં દાતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. તસ્સાતિ સઙ્ઘિકં કરોન્તસ્સ. તત્થેવાતિ કતવિહારે એવ. કતાવાસેતિ સમીપત્થે ભુમ્મવચનં, કતાવાસસમીપેતિ વુત્તં હોતિ. છાયૂપગફલૂપગાતિ છાયં ઉપગચ્છન્તા ચ ફલં ઉપગચ્છન્તા ચ, છાયાફલાનિ ઉપહરન્તાતિ અત્થો. અપલોકેત્વાતિ સઙ્ઘં અપલોકેત્વા. સામિકાતિ રુક્ખસામિકા. હારેતબ્બાતિ અપનેતબ્બા.
‘‘સઙ્ઘિકવલ્લિમત્તમ્પિ અગ્ગહેત્વા’’તિ ઇમિના સઙ્ઘિકં ગહેત્વા સઙ્ઘિકાય ભૂમિયા સચે વિહારં કરોતિ, સઙ્ઘિકમેવાતિ દસ્સેતિ. દ્વિભૂમકતિભૂમકાદીસુ પાસાદેસુ ઉપડ્ઢભાગં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પાસાદો ચેવ હોતી’’તિઆદિ. ઉપરિ પાસાદોતિ સમ્બન્ધો. સોતિ વિહારકારકો ભિક્ખુ, તસ્સ હેટ્ઠાપાસાદોતિ સમ્બન્ધો. વિહારેતિ સઙ્ઘિકવિહારે, વિહારસમીપેતિ અત્થો. અકતટ્ઠાનેતિ ચયપમુખાનં અકતપુબ્બટ્ઠાને. ચયં વા પમુખં વાતિ સઙ્ઘિકવિહારસ્સ ચયં વા પમુખં વા. બહિકુટ્ટેતિ કુટ્ટસ્સ, કુટ્ટતો વા બહિ. તસ્સાતિ ચયપમુખકારકસ્સ ભિક્ખુસ્સ હોતીતિ વિસમં પબ્બતકન્દરાદિન્તિ સમ્બન્ધો. અપદેતિ સુકરસ્સ અકારણે. કતં હોતીતિ ચયં વા પમુખં વા કતં હોતિ. તત્થાતિ ચયપમુખેસુ, સઙ્ઘો અનિસ્સરો ઇતિ વુત્તન્તિ યોજના.
વરસેય્યં ગહેતુન્તિ સમ્બન્ધો.
પુન આગન્ત્વાતિ પક્કમિત્વા પુન આગન્ત્વા. તસ્સાતિ નવકમ્મગાહકસ્સ ભિક્ખુસ્સ. એતન્તિ સેનાસનં.
અઞ્ઞત્રપરિભોગપટિક્ખેપાદિકથા
૩૨૪. નાતિહરન્તીતિ એત્થ અતિસદ્દો હરણત્થો, હરસદ્દો પરિભુઞ્જનત્થોતિ આહ ‘‘અઞ્ઞત્ર હરિત્વા ન પરિભુઞ્જન્તી’’તિ. યં મઞ્ચપીઠાદીતિ યોજના. તત્થાતિ ઉન્દ્રિયમહાવિહારે. તન્તિ મઞ્ચપીઠાદિં. તસ્માતિ યસ્મા અનુજાનાતિ, તસ્મા. તન્તિ મઞ્ચપીઠાદિં. અઞ્ઞત્રાતિ અઞ્ઞં વિહારં. અરોગન્તિ અનટ્ઠાજિણ્ણત્તા અરોગં. તસ્મિં વિહારેતિ ઉન્દ્રિયવિહારે. તસ્મિન્તિ ઉન્દ્રિયવિહારે. તતોતિ ઉન્દ્રિયવિહારતો. સુયોજિતાનીતિ સુટ્ઠુ યોજિતાનિ. મૂલદાનં વા પટિપાકતિકં વા નત્થીતિ અધિપ્પાયો. છડ્ડિતવિહારતોતિ ભિક્ખૂહિ અનપેક્ખેન છડ્ડિતસઙ્ઘિકવિહારતો ચ પુગ્ગલેન સાપેક્ખેન છડ્ડિતપુગ્ગલિકવિહારતો ચ. આવાસિકકાલેતિ આવાસિકાનં ઠિતકાલે. તતોતિ છડ્ડિતવિહારતો.
ફાતિકમ્મત્થાયાતિ એત્થ ફાતિસદ્દો વડ્ઢનત્થોતિ આહ ‘‘વડ્ઢિકમ્મત્થાયા’’તિ. એત્થાતિ ‘‘ફાતિકમ્મત્થાયા’’તિ પાઠે.
ચક્કલિકન્તિ ચક્કાકારેન લાતિ પવત્તતિ, ચક્કાકારં વા લાતિ ગણ્હાતીતિ ચક્કલં, તદેવ ચક્કલિકં, પાદપુઞ્જનં, ‘‘કમ્બલાદીહિ વેઠેત્વા કત’’ન્તિ ઇમિના તસ્સ કરણાકારં દસ્સેતિ. યેહીતિ પાદેહિ ઉદકન્તિ સેનાસનસ્સ તિન્તકં ઉદકં. ઉદકં ન પઞ્ઞાયતીતિ યોજના. સઉપાહનેન અક્કમિતું ન વટ્ટતીતિ યોજના.
સુધાભૂમિયન્તિ સુધાય લિત્તાયં ભૂમિયં. પરિભણ્ડભૂમિયન્તિ ગોમયકસાવપરિભણ્ડભૂમિયં. પાદાતિ મઞ્ચપાદા. તસ્મિન્તિ ચોળકે. ઠપેન્તસ્સાતિ મઞ્ચપાદે ઠપેન્તસ્સ. તત્થાતિ તેસુ ભિક્ખૂસુ નેવાસિકાતિ નિબદ્ધં વસન્તીતિ નેવાસિકા. ઠપેન્તીતિ મઞ્ચપાદે ઠપેન્તિ. તથેવાતિ યથા નેવાસિકા વળઞ્જન્તિ, તથેવ આગન્તુકેહિ વળઞ્જિતું વટ્ટતીતિ અત્થો.
સેતભિત્તિ વાતિ એત્થ વાસદ્દેન નીલભિત્તિઆદયો સમ્પિણ્ડેતિ. ‘‘દ્વારમ્પિ વાતપાનમ્પી’’તિઆદિના સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા દ્વારવાતપાનાદયો અપરિકમ્મકતાપિ ન અપસ્સયિતબ્બા. કેનચિ વા વત્થાદિનાતિ સમ્બન્ધો.
‘‘હુત્વા’’તિ ઇમિના ‘‘ધોતપાદકા’’તિ પદસ્સ ‘‘નિપજ્જિતુ’’ન્તિ પદે કિરિયાવિસેસનભાવં દસ્સેતિ, ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ પદે કારકવિસેસનભાવં નિવત્તેતિ. કસ્મિં ઠાને નિપજ્જિતું કુક્કુચ્ચાયન્તીતિ આહ ‘‘ધોતેહિ પાદેહિ અક્કમિતબ્બટ્ઠાને’’તિ. ‘‘અક્કમિતબ્બટ્ઠાનસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ ઇમિના ‘‘ધોતપાદકે’’તિ પાઠસ્સ ધોતો પાદો તિટ્ઠતિ એત્થ ઠાનેતિ ધોતપાદકં, તસ્મિં ધોતપાદકેતિ અત્થં દસ્સેતિ. એતન્તિ ‘‘ધોતપાદકે’’તિ નામં. ‘‘પચ્ચત્થરિત્વા’’તિ એત્થ કેન પચ્ચત્થરિત્વાતિ આહ ‘‘પચ્ચત્થરણેના’’તિ. ‘‘અત્તનો સન્તકેના’’તિ ઇમિના સઙ્ઘિકેન પચ્ચત્થરણેન પચ્ચત્થરણં પટિક્ખિપતિ. નિદ્દાયતોપીતિ નિદ્દાયકારણાપિ, સંકુટિતેતિ સમ્બન્ધો. અથ વા નિદ્દાયતોપીતિ નિદ્દાયન્તસ્સપિ. ‘‘સરીરાવયવો’’તિ પદે સામ્યત્થછટ્ઠી, ‘‘આપત્તિયેવા’’તિ પદે સમ્પદાનં. લોમેસુ ફુસન્તેસૂતિ સમ્બન્ધો. ‘‘પરિભોગસીસેના’’તિ ઇમિના પરિભોગં અકત્વા કેનચિ કમ્મેન સરીરાવયવેન ફુસન્તસ્સ અનાપત્તીતિ દસ્સેતિ. હત્થતલેન ફુસિતું પાદતલેન ફુસિતું વા અક્કમિતું વાતિ યથાલાભયોજના દટ્ઠબ્બા. ‘‘પરિભોગસીસેના’’તિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મઞ્ચપીઠં નીહરન્તસ્સા’’તિઆદિ.
સઙ્ઘભત્તાદિઅનુજાનનકથા
૩૨૫. ‘‘સઙ્ઘસ્સ સઙ્ઘભત્તન્તિ પદસ્સ છટ્ઠીસમાસં દસ્સેતિ. સઙ્ઘસ્સ અત્થાય આભતં ભત્તં કાતું ન સક્કોન્તીતિ યોજના. ઉદ્દેસભત્તન્તિઆદીસુ એવમત્થો વેદિતબ્બોતિ યોજના. ‘‘ઉદ્દેસેન લદ્ધભિક્ખૂનં ભત્તં કાતુ’’ન્તિ ઇમિના ઉદ્દેસેન લદ્ધભિક્ખૂનં કાતબ્બં ભત્તં ઉદ્દેસભત્તન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. તથેવાતિ યથા સઙ્ઘતો ઉદ્દિસિત્વા લદ્ધભિક્ખૂ, તથેવ. પરિચ્છિન્દિત્વાતિ ‘‘એકં વા’’તિઆદિના પરિચ્છિન્દિત્વા. તેસન્તિ લદ્ધભિક્ખૂનં. ઇમિના નિમન્તેત્વા લદ્ધભિક્ખૂનં કાતબ્બં ભત્તં નિમન્તનભત્તન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘સલાકાયો છિન્દિત્વા’’તિ ઇમિના સલાકાયો છિન્દિત્વા કાતબ્બં ભત્તં સલાકભત્તન્તિ વચનત્થં પક્ખિકં. ઉપોસથે કાતબ્બં ઉપોસથિકં. પાટિપદે કાતબ્બં પાટિપદિકં, તમેવ ભત્તં પાટિપદિકભત્તં. ઉદ્દેસભત્તં નિમન્તનન્તિ એત્થ ઇતિસદ્દો આદ્યત્થો, ઉદ્દેસભત્તં નિમન્તનન્તિઆદિં ઇમં વોહારં પત્તાનીતિ હિ અત્થો. ઉદ્દેસભત્તાદીનિયેવ અનુજાનનમકત્વા કસ્મા સઙ્ઘભત્તમ્પિ અનુજાનાતીતિ આહ ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિ. તત્થ યસ્મા સક્ખિસ્સન્તીતિ સમ્બન્ધો. તેતિ મનુસ્સા. તમ્પીતિ સઙ્ઘભત્તમ્પિ. પિસદ્દેન ઉદ્દેસભત્તાદીનિ અપેક્ખતિ.
સઙ્ઘભત્તાદીનં વિત્થારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. તત્થ તત્થાતિ ‘‘સઙ્ઘભત્તં ઉદ્દેસભત્ત’’ન્તિઆદિપાઠે, એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના, સઙ્ઘભત્તાદીસુ વા નિદ્ધારણે ભુમ્મં, ભુઞ્જન્તાનં અમ્હાકં અજ્જ દસ દ્વાદસ દિવસા અહેસુન્તિ યોજના. અઞ્ઞતોતિ અઞ્ઞસ્મા ઠાના. તત્થાતિ સઙ્ઘભત્તે. વત્તબ્બાતિ મનુસ્સા વત્તબ્બા. તન્તિ સઙ્ઘભત્તં, ધાતુકમ્મં, ‘‘અમ્હાક’’ન્તિ કારિતકમ્મં. તન્તિ સઙ્ઘભત્તં.
ઉદ્દેસભત્તકથા
અયં નયો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. રઞ્ઞા વા પહિતેતિ સમ્બન્ધો. સચે અત્થીતિ સચે ઠિતિકા અત્થિ. ઉદ્દેસકેનાતિ ભત્તુદ્દેસકેન ન અતિક્કામેતબ્બન્તિ ઉદ્દેસભત્તં ન અતિક્કામેતબ્બં. તે પનાતિ પિણ્ડપાતિકા પન. ઠિતિકં ઠપેત્વાતિ ઠિતિકં ઠિતટ્ઠાને ઠપેત્વા મુઞ્ચિત્વાતિ અત્થો. તેસન્તિ મહાથેરાનં. યોજનન્તરિકવિહારતોપીતિ યોજનેન બ્યવધાને ઠિતવિહારતોપિ. ઠિતટ્ઠાનતોતિ ઠિતિકાય ઠિતટ્ઠાનતો. અસમ્પત્તાનમ્પીતિ ભત્તુદ્દેસટ્ઠાનં અસમ્પત્તાનમ્પિ. વડ્ઢિતા નામ સીમાતિ ઉપચારસીમા વડ્ઢિતા નામ. સઙ્ઘનવકસ્સ દિન્નેપીતિ યાવ દુતિયભાગો ન દાતબ્બો, તાવ સઙ્ઘનવકસ્સ દિન્નેપિ. વસ્સગ્ગેનાતિ ગણિયતીતિ ગં, વસ્સમેવ ગં વસ્સગ્ગં, તેન વસ્સગ્ગેન, વસ્સગણનાયાતિ વુત્તં હોતિ. યદિ ‘‘વસ્સગ્ઘેના’’તિ ચતુત્થક્ખરેન પાઠો ભવેય્ય, એવં સતિ વસ્સપરિચ્છેદેનાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો, અયમેવ યુત્તતરો.
એકસ્મિં વિહારેતિ એકિસ્સં વિહારસીમાયં. તસ્મિંયેવ ભત્તુદ્દેસટ્ઠાનેતિ એત્થ એવસદ્દેન અઞ્ઞસ્મિં ઠાને ગાહણં પટિક્ખિપતિ. એકોતિ એકો દાયકો. તેનાતિ પહિતભિક્ખુના. સો અત્થોતિ સો હેતુ. તંદિવસન્તિ તસ્મિં પહિતદિવસે. પમુસ્સતીતિ સતિપવાસેન મુસ્સતિ. ભોજનસાલાયાતિ ભત્તુદ્દેસટ્ઠાનસઙ્ખાતાય ભોજનસાલાય. યા પકતિટ્ઠિતિકાતિ યોજના. ‘‘એકાબદ્ધા નવં ઠિતિકન્તિ ભત્તુદ્દેસટ્ઠાને ઠપિતપકતિટ્ઠિતિકતો અઞ્ઞં નવં ઠિતિકં. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. એતન્તિ ઉદ્દેસભત્તં. ‘‘સ્વે’’તિ નિયામેત્વા વુત્તત્તા દુતિયદિવસે ન લબ્ભતિ.
કોચીતિ દાયકો. સકવિહારે ઠીતિકાવસેનેવ ગાહેતબ્બન્તિ યં વિહારં ગચ્છન્તિ, તત્થ અપવિટ્ઠત્તા સકવિહારે ઠિતિકાવસેનેવ ગાહેતબ્બં. દિન્નં પન ભત્તં ગાહેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. સમ્પત્તાનન્તિ દિન્નટ્ઠાનં સમ્પત્તાનં. તત્થાતિ દિન્નટ્ઠાનં, સમ્પત્તાનંયેવાતિ સમ્બન્ધો. તસ્સ વિહારસ્સાતિ પવિટ્ઠવિહારસ્સ. તસ્મિં તસ્મિં ઠાનેતિ ગામદ્વારવીથિચતુક્કસઙ્ખાતે તસ્મિં તસ્મિં ઠાને. અન્તોઉપચારગતાનન્તિ એત્થ અન્તોઉપચારો નામ દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરં.
ગામદ્વારૂપચાર એત્થાતિ તીસુ ઉપચારેસુ. ઘરૂપચારો વેદિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. એકો ઉપચારો એત્થાતિ એકૂપચારં ઘરં. ઇમેસન્તિ ચતુન્નં ઘરાનં. તત્થાતિ ચતૂસુ ઘરેસુ. એકકુલસ્સ યં ઘરન્તિ સમ્બન્ધો. એકવળઞ્જન્તિ એકદ્વારેન સમાનપરિભોગં. તત્થાતિ એકૂપચારે.
યં પન એકં ઘરં કતન્તિ સમ્બન્ધો. સુખવિહારત્થાયાતિ કલહં વિચ્છિન્દિત્વા સુખવિહારત્થાય. તસ્મિં તસ્મિં ઠાનેતિ ભિત્તિયા પરિચ્છિન્ને તસ્મિં તસ્મિં ઠાને.
યસ્મિં પન ઘરે નિસીદાપેન્તીતિ સમ્બન્ધો. યમ્પિ નિવેસનન્તિ યોજના.
યો પન ઉદ્દેસલાભો ઉપ્પજ્જતિ, સો પાપુણાતીતિ યોજના. કિઞ્ચાપિ દિસ્સન્તિ, તથાપીતિ યોજના.
યો પનાતિ ભિક્ખુ પન, લભતીતિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞસ્મિન્તિ અત્તના અઞ્ઞસ્મિં. તેનાતિ ઉદ્દેસભત્તં લભન્તેન ભિક્ખુના.
કાલં પટિમાનેન્તેસૂતિ ભોજનકાલં પટિમાનેન્તેસુ ભિક્ખૂસુ, નિસિન્નેસૂતિ સમ્બન્ધો. કોચિ
એત્થાતિ ઉદ્દેસભત્તે, એવંવચને વા. પેસલોતિ પિયસીલો. તેનાતિ ઉદ્દેસકેન. કિન્તિ જાનાતીતિ આહ ‘‘દસવસ્સેન લદ્ધ’’ન્તિ. તસ્સાતિ ઉદ્દેસકસ્સ, વચનન્તિ સમ્બન્ધો. અપ્પસદ્દાતિ સણિકસદ્દા. ‘‘અપસદ્દા’’તિપિ પાઠો, નિસ્સદ્દાતિ અત્થો. સબ્બનવકસ્સાતિ સબ્બેસં ભિક્ખૂનં નવકસ્સ. છાયાયપિ પુચ્છિયમાનાયાતિ અનાદરે ભુમ્મવચનં, સામિવચનં વા. ન લભતીતિ પાપુણાપિતત્તા ન લભતિ. નિસિન્નસ્સાપિ નિદ્દાયન્તસ્સાપીતિ અનાદરે સામિવચનં, ભિક્ખુસ્સ નિસિન્નસ્સાપિ નિદ્દાયન્તસ્સાપીતિ અત્થો. હીતિ સચ્ચં. એતં ભાજનીયભણ્ડં તત્થાતિ ‘‘સમ્પત્તસ્સેવ પાપુણાતી’’તિ વચને. ઉપચારેનાતિ દ્વાદસહત્થૂપચારેન. તસ્મિન્તિ અન્તોપરિક્ખેપે.
કોચિ ઉપાસકો પહિણાતીતિ સમ્બન્ધો. પણીતભોજનાનન્તિ પણીતભોજનેહિ. ઉદકસ્સાતિ ઉદકેન, પૂરેત્વાતિ સમ્બન્ધો. આગતા મનુસ્સાતિ સમ્બન્ધો. યેનાતિ ભિક્ખુના. યન્તિ વત્થુ. તિચીવરપરિવારન્તિ તિચીવરેન પરિવારિતં, તિચીવરપરિવારવન્તં વા ઉદ્દેસભત્તન્તિ અત્થો. હિ સચ્ચં અસ્સ ભિક્ખુસ્સ પુઞ્ઞવિસેસો ઈદિસોતિ યોજના. નનુ ઉદકંપિસ્સ પુઞ્ઞવિસેસં, કસ્મા અઞ્ઞં ઉદ્દેસભત્તં લભતીતિ આહ ‘‘ઉદકં પના’’તિઆદિ.
ગહેત્વા આગતા તે મનુસ્સાતિ યોજના. તેસન્તિ મહાથેરાદીનં. દહરસામણેરેહીતિ દહરેહિ સામણેરેહિ, લદ્ધેસૂતિ સમ્બન્ધો.
તત્થાતિ ઉદ્દેસભત્તે. પુરતોતિ મહાથેરાનં પુરતો. પત્તેતિ સઙ્ઘુદ્દેસપત્તે, અગાહિતેયેવાતિ સમ્બન્ધો. આહટમ્પિ ઉદ્દેસભત્તન્તિ સમ્બન્ધો.
એકો વદતીતિ સમ્બન્ધો. સોતિ મનુસ્સો, ભણતીતિ સમ્બન્ધો. યથા તે રુચ્ચતિ, તથા વત્વા આહરાતિ યોજના. વિસ્સટ્ઠદૂતો નામાતિ અત્તનો રુચિં વિસ્સજ્જિત્વા તસ્સ રુચિયા વિસ્સટ્ઠો દૂતો નામ. પટિપાટિપત્તં વાતિ સઙ્ઘતો પટિપાટિયા લદ્ધં પત્તં વા, ઇદં નિમન્તનભત્તં સન્ધાય વુત્તં. યં ઇચ્છતીતિ વિસ્સટ્ઠદૂતો યં ઇચ્છતિ. સોતિ બાલો, ન વત્તબ્બોતિ સમ્બન્ધો. પુચ્છાસભાગેન વદેય્યાતિ સમ્બન્ધો. તતોતિ વદનકારણા.
કૂટટ્ઠિતિકા નામાતિ અઞ્ઞેહિ ઉદ્દેસભત્તેહિ મિસ્સેત્વા ઉજુકટ્ઠિતિકાય પવત્તિત્વા કૂટેન પવત્તા ઠિતિકા નામ હોતિ. તમેવત્થં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘રઞ્ઞો વા હી’’તિઆદિ. એકચારિકભત્તાનીતિ પતિ એકં કત્વા ચરિતબ્બાનિ ભક્ખિતબ્બાનીતિ એકચારિકાનિ, અઞ્ઞેહિ ઉદ્દેસભત્તેહિ અમિસ્સેત્વા પતિ એકં કત્વા ભક્ખિતબ્બાનીતિ વુત્તં તેસૂતિ એકચ્ચેસુ ભિક્ખૂસુ. તઙ્ખણંયેવાતિ તસ્મિં નિસિન્નક્ખણેયેવ. પુન તઙ્ખણંયેવાતિ તસ્મિં ગાહણક્ખણેયેવ. ‘‘પણીતભત્ત’’ન્તિ વુત્તે ‘‘કતિવસ્સતો પટ્ઠાયા’’તિ વદન્તિ, ‘‘એત્તકવસ્સતો નામા’’તિ વુત્તેતિ યોજના. ગાહિતેતિ ઠિતિકં અજાનન્તેહિ આગન્તુકેહિ પત્તે ગાહિતે. આગતેહિપિ ઠિતિકં જાનનકભિક્ખૂહીતિ સમ્બન્ધો. એસેવ નયો પરતોપિ. ભિક્ખૂયેવ આગચ્છન્તૂતિ પત્તં અગ્ગહેત્વા ભિક્ખૂયેવ આગચ્છન્તૂતિ અધિપ્પાયો.
નેતિ ઠિતિકં અજાનન્તે આગન્તુકે. રાજા ભોજેત્વાતિ રાજા અત્તનો ગેહે ભોજેત્વા. નેસન્તિ આગન્તુકાનં, પત્તેપીતિ સમ્બન્ધો. યં આહટન્તિ યં ભત્તં અભુઞ્જિત્વા આહટં. તં ન ગાહેતબ્બન્તિ તં ભત્તં ઠિતિકાય ન ગાહેતબ્બં થોકત્તા. નેસન્તિ આગન્તુકાનં. ગીવા હોતીતિ ઇણં હોતિ. ઇણં નામ પટિદાતબ્બસભાવો હોતિ, તસ્મા પટિદાતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. એત્થાતિ ઠિતિકં અજાનિત્વા ભુત્તટ્ઠાને. તાવ નિસીદિતબ્બન્તિ તાવ આગમેત્વા નિસીદિતબ્બં. પત્તટ્ઠાનેન ગાહણમ્પિ ગીવાસદિસોતિ પુરિમથેરસ્સ મતિ ભવેય્ય. એવઞ્હિ સતિ દ્વિન્નં થેરાનં વાદો સદિસોયેવ.
એકો પિણ્ડપાતોતિ સમ્બન્ધો. તથારૂપોતિ તિચીવરપરિવારો સતગ્ઘનકો. અયન્તિ પિણ્ડપાતો. ઇતિ વુત્તં અટ્ઠકથાસુ.
એકો ભિક્ખૂતિ સમ્બન્ધો. અન્તરાભટ્ઠકોતિ ઉદ્દેસભત્તસ્સ અન્તરે વેમજ્ઝે ભસ્સતિ ગલતીતિ અન્તરાભટ્ઠકો. પરિપુણ્ણવસ્સો યો પન સામણેરોતિ યોજના. તસ્સ ઉપસમ્પજ્જિતસામણેરસ્સ ઠિતિકા અતિક્કન્તાતિ સમ્બન્ધો. સોતિ ઉદ્દેસભત્તપત્તો ભિક્ખુ. સમીપેતિ અત્તનો સમીપે. તઞ્ચે થેય્યાય હરન્તીતિ તં પત્તં પત્તહારકા થેય્યાય હરન્તિ ચે. ગીવા હોતીતિ પત્તદાપકસ્સ ગીવા હોતિ. સો ભિક્ખૂતિ સમીપે નિસિન્નો સો ભિક્ખુ. અસ્સાતિ પત્તદાપકસ્સ. ‘‘અય’’ન્તિ પોત્થકેસુ પાઠો અત્થિ, સો ન સુન્દરો. તતોતિ ઉદ્દેસભત્તઘરતો. ‘‘સુહટો’’તિ વચનસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભત્તસ્સ દિન્નત્તા ગીવા ન હોતી’’તિ.
સાદિયનકોતિ ભિક્ખુદત્તિયં નામાતિ ભિક્ખુના દત્તિયં નામ. સો ભિક્ખૂતિ સાદિયનકો સો ભિક્ખુ. તે ભિક્ખૂતિ પિણ્ડપાતિકે તે ભિક્ખૂ. એથ ભન્તે મય્હં સહાયા હોથ ઇતિ વત્વાતિ સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ ઉપાસકસ્સ. તત્થાતિ ઉપાસકસ્સ ઘરે. તસ્સેવાતિ સાદિયનકસ્સેવ. ઇતરેતિ નવપિણ્ડપાતિકા. નેસન્તિ દસન્નં ભિક્ખૂનં. તસ્સ ભિક્ખુનોતિ સાદિયનકસ્સ ભિક્ખુનો. ભુત્તાવીનન્તિ ભુત્તવન્તાનં.
તેતિ નવપિણ્ડપાતિકા, વુત્તા ગચ્છન્તીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ઉપાસકસ્સ ઘરે. તત્રાતિ દસસુ ભિક્ખૂસુ. મધુરેન સરેન અનુમોદનં કરોન્તસ્સ એકસ્સ ધમ્મકથં સુત્વાતિ યોજના. અકતભાગો નામાતિ પુબ્બે ન કરિયિત્થાતિ અકતો, સોયેવ ભાગો કોટ્ઠાસોતિ અકતભાગો, આગન્તુકભાગો નામાતિ અત્થો.
એકો ઉપાસકો દેતીતિ સમ્બન્ધો. ઇમન્તિ ખાદનીયભોજનીયં. પત્તસામિકસ્સ દાતબ્બન્તિ યોજના. ઠપેત્વાતિ પકતિયા ઠપેત્વા. ‘‘સબ્બો સઙ્ઘો ભુઞ્જતૂ’’તિ વત્વા ચ કિઞ્ચિ અવત્વા ચ ગતેપિ પઠમમેવ ‘‘સબ્બં સઙ્ઘિકં પત્તં દેથા’’તિ વુત્તત્તા ભાજેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં.
પાતિયા આહરિત્વાતિ સમ્બન્ધો. એકેકં આલોપન્તિ એકેકસ્સ ભિક્ખુસ્સ એકેકં આલોપં. અચ્છતીતિ વસતિ. કસ્સ તેતિ કસ્સ અત્થાય તયા, આનીતન્તિ યોજના. ‘‘એકેન ભિક્ખુના’’તિ પદં ‘‘ગાહેતબ્બ’’ન્તિ પદે કારિતકમ્મં, ‘‘ભત્ત’’ન્તિ ધાતુકમ્મં તબ્બપચ્ચયો વદતિ.
કિં આહરીયતીતિ અવત્વાતિ કિં વત્થુ તયા આહરીતીતિ ઉપાસકં અપુચ્છિત્વા. ‘‘કિં આહરિસ્સસી’’તિપિ પાઠો, કિં વત્થું ત્વં આહરિસ્સસીતિ અત્થો. સપરિવારાય યાગુયા ચ મહગ્ઘાનં ફલાનઞ્ચ પણીતાનં ખજ્જકાનઞ્ચ તથા આવેણિકા ઠિતિકા કાતબ્બાતિ યોજના એકા એવ ઠિતિકાતિ સમાના એવ ઠિતિકા. તથા ફાણિતસ્સાતિ એત્થ તથાસદ્દેન ‘‘એકા એવ ઠિતિકા વટ્ટતી’’તિ પદં અતિદિસતિ.
ઇતિ ઉદ્દેસભત્તકથાય યોજના સમત્તા.
નિમન્તનભત્તકથા
નિમન્તનં નિમન્તનં નામ. એત્થાતિ નિમન્તને. પિણ્ડપાતિકાનમ્પિ વટ્ટતીતિ ‘‘ભિક્ખ’’ન્તિ કપ્પિયવોહારેન વુત્તત્તા પિણ્ડપાતિકાનમ્પિ વટ્ટતિ. પટિપાટિયાતિ સઙ્ઘતો લદ્ધપટિપાટિયા. આગતમનુસ્સો વદતીતિ સમ્બન્ધો. વિચ્છિન્દિત્વાતિ ‘‘તુમ્હે ચ ગચ્છથા’’તિ વચનં વિચ્છિન્દિત્વા.
નિમન્તનભત્તઘરતોતિ નિમન્તનભત્તસ્સ દિન્નઘરતો. એકો આહરતીતિ સમ્બન્ધો. પૂરેત્વાતિ ભત્તસ્સ પૂરેત્વા. તન્તિ ભત્તં. ઇધાપીતિ નિમન્તનેપિ.
તતોતિ વદનકારણા. ‘‘સો ભિક્ખૂ’’તિ પદં ‘‘અસ્સા’’તિ પદે પકતિકત્તા, ‘‘જિગુચ્છનીયો’’તિ પદં તત્થેવ વિકતિકત્તા. અસ્સાતિ ભવેય્ય, હોતિ વા. ‘‘પત્તત્થાય આગતોમ્હી’’તિ વદન્તસ્સ તસ્સ પત્તો દાતબ્બોતિ યોજના. ભત્તાહરણકપત્તન્તિ ભત્તં આહરતિ અનેનાતિ ભત્તાહરણકો, સોયેવ પત્તો ભત્તાહરણકપત્તો, તં. પટિપાટિભત્તન્તિ પટિપાટિયા લદ્ધં ભત્તં.
આલોપભત્તટ્ઠિતિકતોતિ એકેકઆલોપેન લદ્ધસ્સ ભત્તસ્સ ઠિતિકતો. આલોપસઙ્ખેપેનાતિ એકેકસ્મિં આલોપે તંસંખિપનેન. અયં નયો ઉદ્દેસભત્તતો વિસેસો. કસ્સ તે આભતન્તિ કસ્સ અત્થાય તયા આભતન્તિ યોજના. સઙ્ઘસ્સ મે ભત્તન્તિ સઙ્ઘસ્સ અત્થાય મયા ભત્તં આભતં. થેરાનં મે ભત્તન્તિ થેરાનં મયા ભત્તં આભતં.
ઉપાસકો ઇમે તયો જનાતિ સઙ્ઘત્થેરો ચ ગન્થધુતઙ્ગવસેન અભિઞ્ઞાતો ચ ભત્તુદ્દેસકો ચાતિ ઇમે તયો જના. પુચ્છિતુન્તિ ‘‘કિં સઙ્ઘતો ગણ્હામિ, ઉદાહુ યે જાનામિ, તેહિ સદ્ધિં આગચ્છામી’’તિ પુચ્છિતું. આરુહિયિત્થાતિ આરૂળ્હા. અત્તનવમેહીતિ અત્તા નવમો એતેસન્તિ અત્તનવમા, તેહિ ભિક્ખૂહીતિ સમ્બન્ધો. હીતિ યસ્મા. એતે ભિક્ખૂતિ સઙ્ઘત્થેરાદયો તયો એતે ભિક્ખૂ. તેનાતિ ગન્થધુતઙ્ગાદીહિ અનભિઞ્ઞાતેન ભિક્ખુના પટિપજ્જિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. નિસ્સિતકે વા, યે ભિક્ખૂ જાનાથ, તે ભિક્ખૂ વા ગહેત્વાતિ સોયેવ ગામોતિ નિમન્તનગામોયેવ.
તત્રાતિ અસનસાલાયં. ઉસ્સવાદીસૂતિ છણાદીસુ. આદિસદ્દેન અઞ્ઞેન કેનચિ કારણેન મનુસ્સાનં બહુસન્નિપાતં સઙ્ગણ્હાતિ. તદાતિ તસ્મિં નિમન્તનકાલે. સન્નિપાતટ્ઠાનતોતિ ભિક્ખૂનં સન્નિપાતટ્ઠાનતો. યથાસત્તીતિ સત્તિયા અનુરૂપં, સત્તિં અનતિક્કમિત્વાતિ અત્થો. એત્થ ચ સત્તિસદ્દસ્સ કુન્તસઙ્ખાતસ્સ સત્થસ્સપિ વાચકત્તા તં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘યથાબલ’’ન્તિ.
સઙ્ઘત્થેરો વા આગચ્છન્તીતિ સમ્બન્ધો. બહુકત્તારમપેક્ખિત્વા ‘‘આગચ્છન્તી’’તિ બહુવચનવસેન વુત્તં. એકવારન્તિ એકસ્મિં દિવસે, આગમનદિવસેતિ અત્થો. પટિબદ્ધકાલતોતિ તત્થેવ સકટ્ઠાને વાસસ્સ નિબદ્ધકાલતો. દુતિયવારેતિ દુતિયદિવસે. અભિનવઆગન્તુકાવાતિ અનાગમનપુબ્બા અભિનવા આગન્તુકાવ. તત્રાતિ તસ્મિં પત્તટ્ઠાને. તેસન્તિ અભિનવઆગન્તુકાનં. એત્થાતિ અનાગતપુબ્બટ્ઠાને.
સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ સકટ્ઠાનઆગન્તુકટ્ઠાનેસુ. તેનાતિ અતિલાભિના ભિક્ખુના. અવિસેસેત્વાતિ વિસેસમકત્વા.
સલાકભત્તકથા
સલાકભત્તં સલાકાય વાતિ કુસદણ્ડે વા. અસુકસ્સ નામાતિ અસુકસ્સ નામ ઉપાસકસ્સ. ઉપનિબન્ધિત્વાતિ લિખિત્વા, છિન્દિત્વાતિ અત્થો. ‘‘ઓપુઞ્જિત્વા’’તિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પુનપ્પુનં હેટ્ઠુપરિયવસેન આલોળેત્વા’’તિ. ભત્તુદ્દેસકેન દાતબ્બાતિ સમ્બન્ધો.
ન બહુકાતિ અપ્પકા. ગામવસેનપીતિ યેભુય્યેન સમાનલાભગામવસેનપિ. પિસદ્દેન કુલં અપેક્ખતિ. ગાહેન્તેન ગાહિતાનેવાતિ સમ્બન્ધો. સટ્ઠિસલાકભત્તાનિ હોન્તીતિ યોજના. તેસન્તિ દ્વિન્નં તિણ્ણં સલાકભત્તાનં.
તન્તિ બહુસલાકભત્તગામં. તં પનાતિ એકસલાકભત્તં પન. એતેસૂતિ ભિક્ખૂસુ. નિગ્ગહેનાતિ તન્તિ સલાકભત્તં. ઓરિમગામેતિ ઓરભાગે ઠિતે ગામે. ગાહિતસઞ્ઞાયાતિ ગાહિતા ઇતિ સઞ્ઞાય. પુન વિહારં આગન્ત્વાતિ પુન વિહારં અનાગન્ત્વા ઓરિમગામે સલાકભત્તાનિ પઠમં ગહેત્વા પચ્છા વિહારં આગન્ત્વા અત્તનો પાપેત્વા ભુઞ્જિતુમ્પિ વટ્ટતિ. કસ્મા પુન વિહારો આગન્તબ્બો, નનુ અગાહિતોપિ અત્તનો પત્તત્તા ગહેત્વા ભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ આહ ‘‘ન હી’’તિઆદિ. હિ યસ્મા બહિસીમાય સઙ્ઘલાભો ગાહેતું ન લબ્ભતિ, તસ્મા વિહારો આગન્તબ્બોતિ યોજના. એકબાહવસેન વાતિ એકાય ઘરપાળિસઙ્ખાતાય બાહાયવસેન વા. વીથિઆદીસુ ચાતિ વીથિબાહકુલેસુ ચ, નિદ્ધારણે ભુમ્મં. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને. સલાકાસુ અસતિ અસન્તાસૂતિ યોજના. ઉદ્દિસિત્વાપીતિ ‘‘અસુકગામસ્સ સલાકભત્તાનિ તુય્હં પાપુણન્તી’’તિ ગામાદીનિ ઉદ્દિસિત્વાપિ.
તમેવત્થં તેનાતિ સલાકદાયકેન ભિક્ખુના. ગાહેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. વારગામેતિ અતિદૂરત્તા વારેન ગન્તબ્બે ગામે. તત્રાતિ તં ગામં.
અતિરેકગાવુતેતિ ગાવુતતો અતિરેકે ઠાને. તંદિવસન્તિ તસ્મિં સલાકભત્તગહણદિવસે. યો ન ગચ્છતિ, તસ્સ ન દાતબ્બાતિ યોજના. હીતિ યસ્મા. તીણિ પન દિવસાનીતિ અચ્ચન્તસંયોગે ચેતં ઉપયોગવચનં. તન્તિ ઓરિમવારગામસલાકં. દણ્ડકમ્મં પન કિન્તિ ગાળ્હં કાતબ્બન્તિ આહ ‘‘સટ્ઠિતો વા પણ્ણાસતો વા ન પરિહાપેતબ્બ’’ન્તિ. વિહારવારોતિ વિહારસ્સ રક્ખનત્થાય વારો. વિહારવારિકસ્સાતિ વિહારં વારેન, વારં ગહેત્વા વા રક્ખતીતિ વિહારવારિકો, તસ્સ દાતબ્બાતિ સમ્બન્ધો. વિહારગોપકાતિ વિહારં ગોપેન્તીતિ વિહારગોપકા. અઞ્ઞથત્તન્તિ પસાદઞ્ઞથત્તં. અઞ્ઞેસુ કુલેસુ દાતબ્બાતિ અઞ્ઞેસં કુલાનં યાગુઆદયો દાતબ્બા.
વારં ગાહેત્વાતિ અઞ્ઞેહિ વારં ગાહાપેત્વા. નેસન્તિ વિહારવારિકાનં. સલાકાતિ પકતિકત્તારં અપેક્ખિત્વા ‘‘ભવન્તી’’તિ બહુવચનવસેન વુત્તં. ફાતિકમ્મમેવાતિ વિહારરક્ખનત્થાય સઙ્ઘેન દાતબ્બફાતિકમ્મમેવ. અઞ્ઞમ્પીતિ પિસદ્દેન ન કેવલં ફાતિકમ્મમેવ, અઞ્ઞમ્પીતિ દસ્સેતિ. અતિરેકઉત્તરિભઙ્ગસ્સાતિ અતિરેકં ઉત્તરિભઙ્ગમેતસ્સાતિ અતિરેકઉત્તરિભઙ્ગં, તસ્સ.
સલાકા લદ્ધાતિ સલાકા એવ લદ્ધા. તંદિવસન્તિ તસ્મિં સલાકલદ્ધદિવસે. એકસ્સેવાતિ વિજટેત્વાતિ તાનિ દ્વે તીણિ એકચારિકભત્તાનિ વિજટં નિગુમ્બં કત્વા.
એકસમ્ભોગાતિ એકતો સમ્ભોગા. ગાહેન્તેન દાતુન્તિ સમ્બન્ધો. સમ્મુખીભૂતસ્સાતિ ઉપચારસીમાયં ઠિતસ્સ યસ્સ કસ્સચિ, પાપેત્વાતિ યોજના. રસસલાકન્તિ ઉચ્છુસલાકં. ‘‘રસાલસલાક’’ન્તિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. ખુદ્દકવિહારે ગાહેતબ્બવિધાનં દસ્સેત્વા મહાઆવાસે તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મહાઆવાસે’’તિઆદિ.
‘‘તક્કસલાકમ્પિ ભેસજ્જાદિસલાકાયોતિ એત્થ આદિસદ્દેન ગન્ધમાલાસલાકાયો સઙ્ગણ્હાતિ. એત્થાતિ સલાકાસુ. અગ્ગભિક્ખમત્તન્તિ અગ્ગતો દાતબ્બં ભિક્ખામત્તં. તાદિસાનિ ભત્તાનીતિ અગ્ગભિક્ખામત્તસભાવાનિ ભત્તાનિ. નો ચેતિ તાદિસાનિ ભત્તાનિ બહૂનિ નો ચે હોન્તિ. લદ્ધા વા અલદ્ધા વાતિ લભિત્વા વા અલભિત્વા વા.
સલાકાસુ ગાહિતાસૂતિ અઞ્ઞાસુ સલાકાસુ ગાહિતાસુ. સમીપે ઠિતસ્સાતિ હત્થં અપસારેત્વા સમીપે ઠિતસ્સ. અસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ. અયં સલાકાતિ ‘‘અયં તસ્સ સલાકા’’તિ ઠપેતું વટ્ટતિ. અધમ્મિકાતિ કતિકા અધમ્મયુત્તા. અનાગતસ્સ દેથાતિ અનાગતસ્સ ભિક્ખુસ્સ સલાકં દેથ.
સોતિ ભત્તુદ્દેસકો, વદેય્યાતિ સમ્બન્ધો. મયા મય્હં પાપિતન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ગામે. ભુઞ્જેય્યાથ ઇતિ વદેય્ય, વટ્ટતીતિ યોજના. તત્થેવાતિ અસનસાલાયમેવ. તત્રાતિ તસ્મિં ગામે. વિહારં આનેત્વાતિ વિહારં સલાકભત્તં આનેત્વા. સલાકગ્ગાહણકાલેતિ સલાકાય ભિક્ખૂહિ ગાહાપનકાલે.
તત્થાતિ તસ્મિં દિસાભાગે. અઞ્ઞેનાતિ અત્તના અઞ્ઞેન, લદ્ધા હોતીતિ સમ્બન્ધો. તેન પનાતિ ગમિકતો ઇતરેન. તસ્મિન્તિ ગમિકે. ઉપચારસીમં અનતિક્કન્તેયેવાતિ યોજના.
તત્થાતિ છડ્ડિતવિહારે. તેસૂતિ આવાસિકેસુ ભિક્ખૂસુ, ગતેસૂતિ સમ્બન્ધો. સોવાતિ આગન્તુકો એવ. યો પન ગચ્છતીતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ સલાકભત્તં, ન પાપુણાતીતિ સમ્બન્ધો.
પુઞ્ઞેનાતિ તા ચ ખો પનાતિ સલાકાયો પન. પચ્છિં પનાતિ સલાકપચ્છિં પન. તત્થાતિ પચ્છિયં. એત્તોવાતિ આકિરણટ્ઠાનતોવ. એકન્તિ એકં સલાકં. વત્તબ્બન્તિ સલાકદાયકેન વત્તબ્બં.
ભિક્ખૂ ગતાતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ અઞ્ઞસ્મિં વિહારે. મહાથેરોપિ ગચ્છતીતિ સમ્બન્ધો. ગતવિહારે અભુઞ્જિત્વાવ ગોચરગામં અનુપ્પત્તેહિ વિહારટ્ઠકં ભત્તન્તિ વિહારે ઠિતં ભત્તં.
પક્ખિકભત્તાદિકથા
યન્તિ ભત્તં દિય્યતીતિ સમ્બન્ધો. ચાતુદ્દસીપઞ્ચદ્દસીપઞ્ચમીઅટ્ઠમીતિ અભિલક્ખિતેસૂતિ યોજના. કમ્મપ્પસુતેહીતિ કમ્મૂપચયેહિ. ઇમેહિ પાઠેહિ પક્ખેસુ દાતબ્બં પક્ખિકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. તન્તિ પક્ખિકભત્તં. ‘‘હોતી’’તિ પદે વુત્તકત્તા, ‘‘ગાહેત્વા’’તિ પદે ધાતુકમ્મં, ‘‘ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ પદે વુત્તકમ્મં. સબ્બેસન્તિ ભિક્ખૂનં. યેસન્તિ ભિક્ખૂનં. મન્દાતિ અપ્પા. તન્તિ સલાકભત્તં. પણીતં દેન્તીતિ પણીતં કત્વા દેન્તિ. લૂખભત્તન્તિ અસિનિદ્ધભત્તં.
યં ભત્તં અત્તના ભુઞ્જતિ, તદેવ દિય્યતીતિ યોજના. ઇમિના ઉપોસથે દાતબ્બં ઉપોસથિકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ઉપોસથેતિ ઉપોસથદિવસે. એત્થ ચ પઞ્ચદ્દસિયં સચે દાયકા ‘‘પક્ખિક’’ન્તિ વત્વા દેન્તિ, પક્ખિકં નામ. અથ ‘‘ઉપોસથિક’’ન્તિ વત્વા દેન્તિ, ઉપોસથિકં નામાતિ વિસેસો. પાટિપદેતિ પાટિપદદિવસે. ઉપોસથકમ્મેનાતિ ઉપોસથકમ્મેન હેતુભૂતેન. ‘‘પાટિપદે દિય્યનકદાન’’ન્તિ ઇમિના પાટિપદે દાતબ્બં પાટિપદિકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. તમ્પિ ઉભયન્તિ ઉપોસથિકપાટિપદિકવસેન ઉભયમ્પિ તં ભત્તં. ઇતિ ઇમાનીતિ એત્થ ઇમસદ્દેન ઇતિસદ્દસ્સ ઇમસદ્દત્થભાવો દસ્સિતો હોતિ. સત્તપિ ભત્તાનીતિ ઇમસ્મિં સેનાસનક્ખન્ધકે આગતાનિ સઙ્ઘભત્તાદીનિ સત્તપિ ભત્તાનિ.
અપરાનિપિ ચત્તારિ ભત્તાનીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ચતૂસુ ભત્તેસુ. ‘‘આગન્તુકાનં દિન્ન’’ન્તિઆદિના આગન્તુકભત્તન્તિ પદસ્સ ચતુત્થીમજ્ઝેલોપસમાસં દસ્સેતિ. અઞ્ઞત્થ પન ‘‘આગન્તુકસ્સ અત્થાય આભત’’ન્તિઆદિના છટ્ઠીમજ્ઝેલોપસમાસં દસ્સેતિ. એત્થાતિ ચતૂસુ સબ્બેસન્તિ ભિક્ખૂનં. એકો આગન્તુકો નિસીદતીતિ સમ્બન્ધો. તેનાતિ પઠમઆગન્તુકેન.
યોતિ આગન્ત્વાપીતિ પિસદ્દો ગરહત્થો, પચ્છા પન પગેવાતિ અત્થો. તેન ગણ્હિતબ્બન્તિ યોજના. ‘‘આગતદિવસેયેવા’’તિ ઇમિના ન દુતિયદિવસાદીસુ ભુઞ્જિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.
કત્થચીતિ કિઞ્ચિ ઠાનં. તન્તિ આગન્તુકભત્તં. નિબન્ધાપિતન્તિ નિચ્ચં ઠપિતં. અસનસાલાયન્તિ અન્તોગામે અસનસાલાયં. અસતીતિ અસન્તેસુ.
આવાસિકોપીતિ પિસદ્દો ન ગમિકોયેવાતિ દસ્સેતિ. યથા આગન્તુકભત્તં દ્વે વા તીણિ વા સત્ત વા દિવસાનિ લબ્ભતિ, એવં ઇદં ગમિયભત્તં ન લબ્ભતીતિ યોજના. પન્થન્તિ મગ્ગં. રુન્ધન્તીતિ પિદહન્તિ. ઉદકં વા રુન્ધતીતિ સમ્બન્ધો. એતે ઉપદ્દવેતિ ચોરાદયો એતે ઉપદ્દવે. ઓડ્ડેત્વાતિ ઠપેત્વા.
એતસ્સાતિ મહાગિલાનસ્સ. પુન એતસ્સાતિ અનાગતસ્સ મહાગિલાનસ્સ. સપ્પાયભોજનન્તિ ગિલાનાનં સપ્પાયભોજનં. મિસ્સકયાગુન્તિ નાનાતણ્ડુલે મિસ્સેત્વા પચિતં યાગું. ન કુપ્પતીતિ ન વિકારં કરોતિ.
ઇદમ્પીતિ ગિલાનુપટ્ઠાકભત્તમ્પિ. તત્થાતિ તસ્મિં કુલે. અસ્સાતિ ગિલાનસ્સ. એવં દિન્નાનીતિ એવં વક્ખમાનનયેન દિન્નાનિ હોન્તિ. પિણ્ડપાતિકાનમ્પિ વટ્ટતીતિ ‘‘ભિક્ખ’’ન્તિ કપ્પિયવોહારેન વુત્તત્તા પિણ્ડપાતિકાનમ્પિ વટ્ટતિ. ન વટ્ટતીતિ ‘‘ભત્ત’’ન્તિ અકપ્પિયવોહારેન વુત્તત્તા ન વટ્ટતિ.
અપરાનિપિ તીણિ ભત્તાનીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ તીસુ ભત્તેસુ. ધુરભત્તન્તિ એત્થ ધુરસદ્દસ્સ ધુવસદ્દેન અત્થતો સદિસત્તા નિચ્ચત્થોતિ આહ ‘‘નિચ્ચભત્તં વુચ્ચતી’’તિ. તન્તિ ધુરભત્તં. તત્થાતિ દુવિધેસુ. ‘‘સઙ્ઘિકે’’તિ પાઠસેસો યોજેતબ્બો. પુગ્ગલિકેપીતિ પિસદ્દો ‘‘સઙ્ઘિકે’’તિ પદં અપેક્ખતિ. પચ્છાતિ પઠમં ‘‘ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ વુત્તવચનતો, વુત્તવચનસ્સ વા પરં.
કુટિં કુટિભત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કુટિભત્તં નામા’’તિઆદિ. યન્તિ ભત્તં, નિબન્ધાપિતન્તિ સમ્બન્ધો, સેનાસનવાસિનો ભિક્ખૂતિ સમ્બન્ધો. યં પનાતિ ભત્તં પન, દિન્નન્તિ સમ્બન્ધો. તસ્સેવાતિ પુગ્ગલસ્સેવ. તસ્મિન્તિ પુગ્ગલે.
વારેન વારભત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વારભત્તં નામા’’તિઆદિ. તમ્પીતિ વારભત્તમ્પિ. નિગમનવસેન સમ્પિણ્ડેત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇતિ ઇમાનિ ચા’’તિઆદિ.
અટ્ઠકથાયન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં, વુત્તાનીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ચતૂસુ ભત્તેસુ. વિહારે ઉપ્પન્નં ભત્તં વિહારભત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિહારભત્તં નામા’’તિઆદિ. તત્રુપ્પાદભત્તન્તિ તસ્મિં વિહારે દિન્નખેત્તવત્થુઆદીહિ ઉપ્પાદભત્તં. તન્તિ વિહારભત્તં. યથાતિ યેનાકારેન, પટિગ્ગહિયમાનેતિ સમ્બન્ધો. અટ્ઠન્નં સમૂહો, અટ્ઠ પરિમાણાનિ યસ્સાતિ વા અટ્ઠકો, તસ્સ દિન્નં ભત્તં અટ્ઠકભત્તં. એવં ચતુક્કભત્તન્તિ એત્થાપિ. તમેવત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અટ્ઠન્નં ભિક્ખૂનં દેમા’’તિઆદિ. મહાભિસઙ્ખારિકેનાતિ સબ્બિનોનીતાદીહિ મહન્તો અભિસઙ્ખારો મહાભિસઙ્ખારો, સો એતસ્સ અત્થીતિ મહાભિસઙ્ખારિકો, તેન અતિરસકપૂવેન પત્તે પક્ખિપિત્વાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘થકેત્વા દિન્ન’’ન્તિ ઇમિના ગૂહિત્વા દાતબ્બં ગુળ્હકં, તમેવ ભત્તં ગુળ્હકભત્તન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ.
ઇધાતિ ઇમસ્મિં લોકે. એકચ્ચે મનુસ્સા દેન્તીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ભિક્ખુપરિચ્છેદજાનનત્થં ગુળકે દેન્તી’’તિ ઇમિના ગુળકેન ભિક્ખૂ ગણેત્વા દાતબ્બં ભત્તં ગુળકભત્તન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. એત્થ ચ પુરિમનયે ળકારે હકારસંયોગો અત્થિ, પચ્છિમનયે નત્થીતિ દટ્ઠબ્બં. ગુળપિણ્ડગણનાય ભિક્ખુગણનં જાનાતિ. ઇતીતિઆદિ નિગમનં. ચીવરભાજનીયં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો.
સબ્બિઆદીસુ ભેસજ્જેસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં, ‘‘સબ્બિસ્સા’’તિ પદં ‘‘કુમ્ભસતમ્પી’’તિ પદે નિસ્સિતસમ્બન્ધો.
પચ્છા આગતાનં દાતબ્બમેવાતિ દુતિયભાગે અદાતબ્બેયેવ પચ્છા આગતાનં દાતબ્બમેવ. સબ્બસન્નિપાતટ્ઠાનેયેવાતિ સબ્બેસં ભિક્ખૂનં સન્નિપાતટ્ઠાનેવ. ભાજનીયભણ્ડં નામ ભાજનટ્ઠાનં સમ્પત્તસ્સેવ પાપુણાતિ, ન અસમ્પત્તસ્સ. સબ્બસન્નિપાતટ્ઠાને ચ યેભુય્યેન સમ્પત્તો હોતિ, તેન વુત્તં ‘‘સબ્બસન્નિપાતટ્ઠાનેયેવા’’તિ.
યથાઠિતંયેવાતિ કિઞ્ચિ અભાજેત્વા યથાઠિતંયેવ. ‘‘દુગ્ગહિત’’ન્તિ વત્વા તદત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તં ગતગતટ્ઠાને સઙ્ઘિકમેવ હોતી’’તિ. આવજ્જેત્વાતિ પરિણામેત્વા. તમ્પીતિ થાલકે થિનન્તિ ઘનભાવેન તિટ્ઠતીતિ થિનં, ઘનન્તિ વુત્તં હોતિ. વુત્તપરિચ્છેદતોતિ ‘‘દસ ભિક્ખૂ, દસેવ ચ સબ્બિકુમ્ભા’’તિ વુત્તપરિચ્છેદતો.
ગાથાયં પાળિન્તિ વિનયપાળિં. અટ્ઠકથઞ્ચેવાતિ તસ્સા અટ્ઠકથઞ્ચેવ. વિચક્ખણોતિ વિવિધં અત્થં ચક્ખતિ પસ્સતીતિ વિચક્ખણો. એવન્તિ યથાવુત્તનયેન. તત્રાયં યોજના – એવં વિચક્ખણો ભિક્ખુ પાળિં, અટ્ઠકથઞ્ચેવ ઓલોકેત્વા અપ્પમત્તોવ હુત્વા સઙ્ઘિકે પચ્ચયે ભાજયેતિ.
ઇતિ પચ્ચયભાજનીયકથાય યોજના સમત્તા.
ઉપડ્ઢભાગોતિ ભિક્ખૂનં લદ્ધભાગતો ઉપડ્ઢો ભાગો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
ઇતિ સેનાસનક્ખન્ધકવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.
૭. સઙ્ઘભેદકક્ખન્ધકં
છસક્યપબ્બજ્જાકથા
૩૩૦. સઙ્ઘભેદકક્ખન્ધકે અભિઞ્ઞાતા અભિઞ્ઞાતાતિ એત્થ અભિપુબ્બો ઞાતસદ્દો પાકટત્થોતિ આહ ‘‘પાકટા પાકટા’’તિ. કાળુદાયિપ્પભૂતયોતિ કાળુદાયિઆદયો. પરિવારેહિ સદ્ધિં દસ દૂતા ચ અઞ્ઞે ચ બહૂ જના સક્યકુમારા નામાતિ યોજના. અમ્હેસૂતિ ‘‘કુલા’’તિ એત્થ નિસ્સક્કત્થે નિસ્સક્કવચનન્તિ દસ્સેતિ. ઘરાવાસત્થન્તિ એત્થ ઘરે આવસન્તાનં મનુસ્સાનં કિચ્ચન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઘરાવાસે ય’’ન્તિઆદિ. તત્થ યન્તિ યંકિઞ્ચિ. ઉદકં નિન્નેતબ્બન્તિ એત્થ ઉદકં નીહરિત્વા નેતબ્બં અપનેતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યથા ઉદકં સબ્બટ્ઠાનેસુ સુસં હોતી’’તિ. સુસન્તિ સુક્ખં. તિણાનીતિ સસ્સદૂસકાનિ તિણાનિ. ‘‘ઉદ્ધરિતબ્બાની’’તિ ઇમિના નિદ્ધાપેતબ્બન્તિ એત્થ ધુધાતુયા પપ્ફોટનધંસનત્થે દસ્સેતિ ભુસાતિ સસ્સનાળદણ્ડા, તેહિ મિસ્સા પલાલા ભુસિકા. ઓફુણાપેતબ્બન્તિ એત્થ ફુણધાતુયા અવકિરણત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અપનેતબ્બ’’ન્તિ. ત્વઞ્ઞેવ ઘરાવાસત્થેન ઉપજાનાતિ એત્થ ઘરાવાસત્થેનાતિ ઉપયોગત્થે કરણવચનં. ઉપજાનાતિ ઉપત્યૂપસગ્ગો ધાત્વત્થાનુવત્તકો, હિવિભત્તિ ચ લોપો હોતિ, તેન વુત્તં ‘‘ત્વઞ્ઞેવ ઘરાવાસત્થં જાનાહી’’તિ. અહન્તિ ભદ્દિયકુમારનામકો અહં. તયાતિ અનુરુદ્ધકુમારનામકેન તયા. ‘‘સદ્ધિં પબ્બજિસ્સામી’’તિ ઇમિના પાઠસેસં દસ્સેતિ. સેસન્તિ ‘‘સદ્ધિં પબ્બજિસ્સામી’’તિ વચનં.
૩૩૧. નિપ્પાતિતાતિ એત્થ નિક્ખમિત્વા ગમાપિતાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘નિક્ખામિતા’’તિ. માનસ્સિનોતિ એત્થ માનં સયન્તિ નિસ્સયન્તીતિ માનસ્સિનોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘માનસ્સયિનો’’તિ.
૩૩૨. યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપાતિ એત્થ અન્તરસદ્દો ચિત્તવાચકો, તોપચ્ચયો ચ સત્તમ્યત્થવાચકોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યસ્સ ચિત્તે’’તિ. કસ્મા કોપા ન સન્તીતિ આહ ‘‘તતિયમગ્ગેન સમૂહતત્તા’’તિ. અનાગામિમગ્ગેન દોસસ્સ સમૂહતત્તા યસ્સ ખીણાસવસ્સ ચિત્તે કોપા ન સન્તીતિ અધિપ્પાયો. ઇતિ ભવાભવતઞ્ચ વીતિવત્તોતિ એત્થ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિ. તત્થ યસ્મા પન વુચ્ચતિ, તસ્મા એવમત્થો દટ્ઠબ્બોતિ યોજના તસ્સાતિ ખીણાસવસ્સ.
૩૩૩. અહિમેખલિકાતિ મેખલા વિય મેખલિકા, અહિમેવ મેખલિકા અહિમેખલિકા. તમેવત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અહિં કટિયં બન્ધિત્વા’’તિ.
૩૩૪. સમ્મન્નતીતિ એત્થ ‘‘સમ્માનેતી’’તિ ચુરાદિગણિકધાતુવસેન વત્તબ્બે દિવાદિગણિકધાતુવસેન વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સમ્માનેતી’’તિ. અચિન્તેય્યો હિ પાળિનયો. સમ્માનેતીતિ સમ્માનં કરોતિ. યન્તિ કમ્મં. સોતિ સત્થા. ઇમિના યં તુમોતિ એત્થ તુમોતિ રુળ્હીસદ્દો ઇધ ‘‘સો’’તિ સબ્બનામસદ્દેન સદિસત્થોતિ દસ્સેતિ.
પકાસનીયકમ્માદિકથા
૩૩૬. ‘‘ખેળસદિસા’’તિ ખેળો, મિચ્છાજીવપચ્ચયા, ખેળે અસતિ ભક્ખતિ અજ્ઝોહરતીતિ ખેળાસકોતિ વચનત્થો કાતબ્બો. એતરહિ પાળિયં, અટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘ખેળાપકસ્સા’’તિ ઓટ્ઠજેન પઠમક્ખરેન પાઠો અત્થિ.
૩૪૦. પત્થદ્ધેનાતિ એત્થ ભૂસો થદ્ધો પત્થદ્ધો, બાળ્હથદ્ધોતિ અત્થો. તેન વુત્તં ‘‘નિચ્ચલેના’’તિ. પોત્થકરૂપસદિસેનાતિ એત્થ પોત્થકરૂપં નામ વત્થદન્તાદિમયં, તેન સદિસો પોત્થકરૂપસદિસો, તેન.
૩૪૨. રાજઞાતકા નામાતિ એત્થ રઞ્ઞા જાનિયન્તિ ‘‘અમ્હાકં ગરૂ’’તિ રાજઞાતા, તેયેવ રાજઞાતકાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. તદત્થં અધિપ્પાયેન દસ્સેન્તો આહ ‘‘રાજા અમ્હે જાનાતી’’તિઆદિ. પહટ્ઠકણ્ણવાલોતિ પહટ્ઠો કણ્ણો ચ વાલો ચ એતસ્સાતિ પહટ્ઠકણ્ણવાલો. બન્ધનિચ્ચલેતિ રજ્જુવલ્લીહિ બન્ધો વિય નિચ્ચલે, પહટ્ઠકણ્ણવાલેતિ સમ્બન્ધો. ‘‘કત્વા’’તિ ઇમિના ‘‘અભિધાવી’’તિ પદે કિરિયાવિસેસનભાવં દસ્સેતિ.
દુક્ખઞ્હિ કુઞ્જર નાગમાસદોતિ એત્થ કુઞ્જરસદ્દસ્સ આમન્તનપદભાવં આવિકરોન્તો આહ ‘‘ભો કુઞ્જરા’’તિ. નાગસદ્દસ્સ અહિનાગહત્થિનાગેસુ પવત્તનતો વુત્તં ‘‘બુદ્ધનાગ’’ન્તિ. આસદોતિ પદસ્સ આકોધેન સદનં ઉપગમનં આસદોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વધકચિત્તેન ઉપગમનં નામા’’તિ. દુક્ખન્તિ એતરહિ ચ આયતિઞ્ચ દુક્ખકારણં. દુક્ખં હીતિ હિસદ્દો પદપૂરણમત્તં, અથ વા દુક્ખમેવાતિ અત્થો. ‘‘બુદ્ધનાગં ઘાતકસ્સા’’તિ ઇમિના નાગં હનતીતિ નાગહતોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ.
પટિકુટિયોવ ઓસક્કીતિ એત્થ તથાગતસ્સ પટિમુખં કુટેન ગમનમેતસ્સાતિ પટિકુટિયો, પટિકુટિયો એવ હુત્વા ઓસક્કીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તથાગતાભિમુખોયેવ પિટ્ઠિમેહિ પાદેહિ ઓસક્કી’’તિ. ‘‘ન જાનાતી’’તિ ઇમિના લક્ખ દસ્સનઙ્કેસૂતિ ધાતુપાઠેસુ (પાણિની ૧૫૩૯ સદ્દનીતિધાતુમાલાયં ૧૮ દકારન્તધાતુ) વુત્તેસુ અત્થેસુ ઇધ દસ્સનત્થોતિ દસ્સેતિ. ન લક્ખિતબ્બોતિ અઞ્ઞેહિ સપ્પુરિસેહિ ન લક્ખિતબ્બોતિ અત્થો. એત્થ ણ્યપચ્ચયો કત્તુકમ્મેસુ હોતિ, યકારસ્સ કકારં કત્વા અલક્ખિકોતિ વુત્તં.
૩૪૩. ‘‘ભુઞ્જિતબ્બભોજન’’ન્તિ તિકભોજનન્તિ એત્થ યુપચ્ચયસ્સ કમ્મત્થભાવં દસ્સેતિ. તન્તિ તિકભોજનં. યથાધમ્મોતિ ‘‘ગણભોજને પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૨૦૯) વુત્તાય માતિકાવિભઙ્ગપાળિયા અનુરૂપં પઞ્ચવત્થુયાચનકથાતિ પઞ્ચ વત્થૂનિ યાચનસ્સ કથા. આયુકપ્પન્તિ અવીચિમહાનિરયે આયુકપ્પં સન્ધાય વુત્તં. અવીચિમહાનિરયે આયુકપ્પો નામ એકો અન્તરકપ્પોતિ જિનાલઙ્કારટીકાદીસુ (મિ॰ પ॰ ૪.૧.૩; કથા॰ અટ્ઠ॰ ૬૫૪-૬૫૭; ઇતિવુ॰ અટ્ઠ॰ ૧૮; સારત્થ॰ ટી॰ ચૂળવગ્ગ ૩.૩૪૩; અ॰ નિ॰ ટી॰ ૩.૬૬૨) વુત્તો. ‘‘એકો અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પો’’તિ સમ્મોહવિનોદનાદીસુ (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૮૦૯; મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૩.૧૨૮; વિ॰ વિ॰ ટી॰ ૧.૪૧૦; વજિર॰ ટી॰ પારાજિકણ્ડ ૪૧૦) વુત્તો. સેટ્ઠં પુઞ્ઞન્તિ મહન્તં પુઞ્ઞં. ઇમિના બ્રહં પુઞ્ઞન્તિ બ્રહસદ્દો મહન્તત્થોતિ દસ્સેતિ. બ્રહ વુદ્ધિયન્તિ ધાતુપાઠેસુ (પાણિની ૭૩૫; સદ્દનીતિધાતુમાલાયં ૧૬ હકારન્તધાતુ) વુત્તત્તા બ્રહસદ્દો મહન્તવાચકો હોતિ. બ્રહધાતુતો અપચ્ચયં કત્વા ‘‘બ્રહા’’તિપિ, મપચ્ચયં કત્વા ‘‘બ્રહ્મા’’તિપિ પાઠો અત્થિ. આયુકપ્પમેવાતિ સગ્ગેસુ આયુકપ્પમેવ.
સઙ્ઘભેદકથા
૩૪૪. સોતિ દેવદત્તો, ગતો કિરાતિ સમ્બન્ધો. તત્થેવાતિ વિહારસીમાયમેવ. આવેણિકન્તિ ભિક્ખુસઙ્ઘતો આવેણિકં.
૩૪૫. આગિલાયતીતિ એત્થ આત્યૂપસગ્ગો અભિભવનત્થો, ગિલેધાતુ બાધનત્થોતિ આહ ‘‘વેદનાભિભૂતા બાધતી’’તિ. તન્તિ પિટ્ઠિં. પરસ્સ ચિત્તં આદિસિત્વા દેસયતિ એતાયાતિ આદેસના, સા એવ પાટિહારિયં આદેસનાપાટિહારિયં. અનુસાસતિ એતાયાતિ અનુસાસની, ઇમમેવત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘એવમ્પિ તે’’તિઆદિ.
૩૪૬. મમાનુક્રુબ્બન્તિ એત્થ અનુત્યૂપસગ્ગો અનુકિરિયત્થો કરધાતુ અન્તપચ્ચયો ગચ્છન્તાદિગણોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘મમાનુકિરિયં કુરુમાનો’’તિ. ‘‘દુક્ખિતો’’તિ ઇમિના કપણોતિ એત્થ કપધાતુ હિંસનત્થોતિ દસ્સેતિ. મહાવરાહસ્સાતિ વરાહસદ્દસ્સ સૂકરત્થં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘મહાનાગસ્સા’’તિ. ‘‘પથવિ’’ન્તિ ઇમિના મહિં વિકુબ્બતોતિ એત્થ મહીસદ્દસ્સ એવંનામકં મહાનદિં ભિસં ઘસમાનસ્સાતિ એત્થ માનસદ્દો કત્વત્થોતિ આહ ‘‘ભિસં ઘસન્તસ્સા’’તિ. ઘસન્તસ્સાતિ ભક્ખન્તસ્સ. નદીનામકં તં પોક્ખરણિન્તિ યોજના. ઇમિના નદીસુ જગ્ગતોતિ એત્થ નદી નામ પોક્ખરણીતિ દસ્સેતિ. જગ્ગતોતિ હત્થિયૂથં પાલેન્તસ્સ.
૩૪૭. ‘‘સુતાતિ સોતા’’તિ ઇમિના પાળિયા દ્વિધાભાવં દસ્સેતિ. ‘‘નિસ્સન્દેહો’’તિ ઇમિના અસન્દિદ્ધોતિ એત્થ દિહધાતું દસ્સેતિ, દિસધાતું નિવત્તેતિ.
૩૫૦. બુદ્ધસહસ્સેનપીતિ પિસદ્દો ગરહત્થો, પગેવ એકેન બુદ્ધેનાતિ દસ્સેતિ.
‘‘સત્તો’’તિ ઇમિના કોચિસદ્દસ્સ પધાનપદં દસ્સેતિ. અટ્ઠાતિ આખ્યાતપદસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઠિતો’’તિ. દેવદત્તોતિ મે સુતન્તિ એત્થ ‘‘મે’’તિ પદં ભગવન્તં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ‘‘ભગવતા’’તિ. તદેવાતિ સુતમેવ. ઇદન્તિ ‘‘દેવદત્તોતિ મે સુત’’ન્તિ વચનં. અનુચિનાતીતિ અનુવડ્ઢેતિ. ‘‘પત્વા’’તિ ઇમિના આસજ્જનન્તિ એત્થ સદધાતુયા ગત્યત્થં, કિરિયાવિસેસનઞ્ચ દસ્સેતિ. અવીચિનિરયં પત્તોતિ એત્થ ઇદાનિ ન દેવદત્તો અવીચિનિરયં પત્તો હોતિ, આયતિં પન અવીચિનિરયે અવસ્સમ્ભાવિયત્તા ‘‘અવીચિનિરયં પત્તો’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘આસંસાયં અતીતવચન’’ન્તિ. આસંસાયન્તિ અવસ્સમ્ભાવિયત્થે. ભેસ્મા હિ ઉદધી મહાતિ એત્થ ભેસ્માસદ્દો ભયાનકપરિયાયોતિ આહ ‘‘ભયાનકો’’તિ.
ઉપાલિપઞ્હાકથા
૩૫૧. એકતોતિ એત્થ તોપચ્ચયસ્સ સત્તમ્યત્થે પવત્તભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ધમ્મવાદીપક્ખે’’તિ. ‘‘અનુનયન્તો’’તિ ઇમિના અનુસ્સાવેતીતિ અનુનયન્તોતિ પુનપ્પુનં નયન્તો. સાવનાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન તુમ્હાકંયેવા’’તિઆદિ. અયં અધમ્મો વા અયં અવિનયો વા ઇદં અસત્થુસાસનં વા યદિ ભવેય્યાતિ યોજના. ‘‘બોધેતી’’તિ ઇમિના સાવેતીતિ એત્થ સુધાતુયા અત્થં દસ્સેતિ. ‘‘અનુસ્સાવેત્વા’’તિ ઇમિના ‘‘અનુસ્સાવેતિ, સલાકં ગાહેતી’’તિ એત્થ અનુસ્સાવનકિરિયા પુબ્બભાગે પવત્તા, સલાકગ્ગાહકિરિયા પચ્છાભાગેતિ દસ્સેતિ.
એત્તાવતાતિ એત્તકેન અનુસ્સાવનસલાકગ્ગાહમત્તેન. ન પન સઙ્ઘો ભિન્નો હોતિ, અનુસ્સાવેત્વા
એત્થ ઠત્વા કસ્સચિ ચોદકસ્સ અનુયોગો સિયાતિ યોજના. કિન્તિ સિયાતિ આહ ‘‘એવં દેવદત્તો’’તિઆદિ. તત્થ એવન્તિ પકતત્તે સઙ્ઘે ભિન્દે સતીતિ અત્થો. કથન્તિ કેનાકારેન. પુન કથન્તિ કસ્મા કારણા. રઞ્ઞોતિ અજાતસત્તુરઞ્ઞો, કારિતકમ્મં. ‘‘ઘાતાપિતત્તા’’તિ બિમ્બિસારરાજાનં ઘાતાપિતત્તા. તત્થાતિ ‘‘ભિક્ખુ ખો ઉપાલી’’તિઆદિવચને, ઠત્વા પરિહારં વદામાતિ યોજના. વિરદ્ધત્તાતિ વિરાધિતત્તા. તમત્થં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘તેન હી’’તિઆદિ. તત્થ તેન હીતિ ઉય્યોજનત્થે નિપાતો. એવઞ્હીતિ એવમેવ. તસ્સાતિ દેવદત્તસ્સ. કુમારો પનાતિ અજાતસત્તુકુમારો પન, કતમત્તેયેવ ન વુત્તાતિ સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ દેવદત્તસ્સ. તસ્માતિ યસ્મા સઙ્ઘભેદતો પુબ્બે રુહિતુપ્પાદકમ્મં કરોન્તસ્સાપિ પચ્છા અભબ્બભાવો રોપિતો, તસ્મા.
ભેદકરવત્થૂસુ એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. ધમ્માધમ્માદીનં સુત્તન્તવિનયપરિયાયેન વિસેસં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સુત્તન્તપરિયાયેના’’તિઆદિ. તત્થ સુત્તન્તપરિયાયેનાતિ સુત્તન્તદેસનાય, સુત્તન્તદેસનાનયતોતિ વુત્તં હોતિ. તથાતિ તતો અઞ્ઞથા.
તત્થાતિ એવં અમ્હાકન્તિ એવં કરિયમાને અમ્હાકં. એવં સુત્તન્તપરિયાયેન ધમ્માધમ્માનં વિસેસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિનયપરિયાયેન તેસં તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિનયપરિયાયેન પના’’તિઆદિ. ભૂતેન વત્થુના કાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. એવં ‘‘અભૂતેન વત્થુના’’તિ એત્થાપિ.
એવં દ્વિન્નં પરિયાયાનં વસેન ધમ્માધમ્મદુકસ્સ વિસેસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિનયાવિનયદુકસ્સ વિસેસં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સુત્તન્તપરિયાયેના’’તિઆદિ વિનયો, વિનયનયેન કાયં વાચં વિનેતીતિ વિનયોતિ વચનત્થો કાતબ્બો.
એવં દ્વિન્નં પરિયાયાનં વસેન વિનયાવિનયદુકસ્સ વિસેસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ભાસિતાભાસિતદુકસ્સ વિસેસં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સુત્તન્તપરિયાયેન ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’તિ ઇદં વચનં તથાગતેન ભાસિતં લપિતન્તિ યોજના.
એવં દ્વિન્નં પરિયાયાનં વસેન ભાસિતાભાસિતદુકસ્સ વિસેસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ આચિણ્ણાનાચિણ્ણદુકસ્સ વિસેસં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સુત્તન્તપરિયાયેન દેવસિક’’ન્તિઆદિ. તત્થ ‘‘દેવસિક’’ન્તિ પદં ‘‘સમાપજ્જનં, વોલોકન’’ન્તિ તીસુયેવ પદેસુ યોજેતબ્બં. અટ્ઠુપ્પત્તિવસેનાતિ કારણુપ્પત્તિવસેન. કારણઞ્હિ અરતિ ફલં એતસ્માતિ અત્થોતિ વુચ્ચતિ, અત્થસ્સ ઉપ્પત્તિ અત્થુપ્પત્તિ, સાયેવ અટ્ઠુપ્પત્તિ ત્થકારસ્સ ટ્ઠકારં કત્વા, અટ્ઠુપ્પત્તિયા વસો અટ્ઠુપ્પત્તિવસો, તેન. ઇદં પદં ‘‘સુત્તન્તદેસના જાતકકથા’’તિ દ્વીહિપિ પદેહિ યોજેતબ્બં. ઇદન્તિ ફલસમાપત્તિસમાપજ્જનાદિ. આચિણ્ણન્તિ આ બન્ધિતં, પુનપ્પુનં વા ઉપચિતં વડ્ઢિતં, પગુણં વા. ચારિયપક્કમનન્તિ ચારિયત્થં પક્કમનં.
એવં
આપત્તાનાપત્તિદુકે ‘‘ન મોચનાધિપ્પાયસ્સા’’તિ પાઠસ્સ અનન્તરે પચ્છિમવાક્યે ઠિતો આદિસદ્દો આનેતબ્બો. ઇતિ આદિના નયેનાતિ હિ અત્થો. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં તસ્મિં સિક્ખાપદે. ઇદં પદં પચ્છિમવાક્યેપિ અનુવત્તેતબ્બં.
લહુકગરુકદુકે પઞ્ચાપત્તિક્ખન્ધાતિ થુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયપાટિદેસનીયદુક્કટદુબ્ભાસિતવસેન પઞ્ચ આપત્તિરાસયો. દ્વે આપત્તિક્ખન્ધાતિ પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસવસેન દ્વે આપત્તિરાસયો.
સાવસેસાનાવસેસદુકે છ આપત્તિક્ખન્ધાતિ પારાજિકાપત્તિતો અવસેસા છ આપત્તિરાસયો.
દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લદુકે લહુકગરુકદુકસદિસમેવ. અયં પન વિસેસો – ગરુકાપત્તિ દુટ્ઠુલ્લા નામ અદુટ્ઠુલ્લા નામાતિ એવં વિનયપરિયાયવસેનેવ ચતુન્નં દુકાનં વિસેસો દસ્સિતો.
એત્થાતિ ‘‘અધમ્મં ધમ્મોતિ દીપેન્તી’’તિઆદિવચને. ચતુન્નં સઙ્ઘકમ્માનન્તિ અપલોકનાદિવસેન ચતુન્નં સઙ્ઘકમ્માનં. કરોન્તેહિ હેતુભૂતેહિ, હેત્વત્થે ચેતં કરણવચનં.
તત્થાતિ ‘‘તે ઇમેહી’’તિઆદિવચને. અપકસ્સન્તીતિ એત્થ કસધાતુસ્સ ગત્યત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પરિસં આકડ્ઢન્તી’’તિ. વિજટેન્તીતિ વિજટં કરોન્તિ, વિસું કરોન્તીતિ અત્થો. એકમન્તં ઉસ્સાદેન્તીતિ એકસ્મિં અન્તે ઉસ્સદં કરોન્તિ. અવપકસ્સન્તીતિ એત્થ દ્વિન્નં ઉપસગ્ગાનં વસેન અતિવિયત્થો દટ્ઠબ્બોતિ આહ ‘‘અતિ વિય આકડ્ઢન્તી’’તિ. અતિવિયત્થં આવિકરોન્તો આહ ‘‘યથા વિસંસટ્ઠાવ યથાતિ યેનાકારેન કરિયમાનેતિ સમ્બન્ધો. ‘‘વિસુ’’ન્તિ ઇમિના આવેણિસદ્દો ‘‘વિસુ’’ન્તિઅત્થવાચકો અનિપ્ફન્નપાટિપદિકોતિ દસ્સેતિ. વત્થૂસૂતિ ભેદકરવત્થૂસુ. ઇમં ગણ્હથાતિ ઇમં વાદં ગણ્હથ. વિસુન્તિ આવેણિં. ઇમસ્મિં ખન્ધકે વુત્તવચનં પરિવારપાળિયા સંસન્દેન્તો આહ ‘‘પરિવારે પના’’તિઆદિ. તત્થ પઞ્ચહિ આકારેહીતિ ‘‘કમ્મેન ઉદ્દેસેન વોહરન્તો અનુસ્સાવનેન સલાકગ્ગાહેના’’તિ (પરિ॰ ૪૫૮) એવં પઞ્ચહિ કારણેહિ. તસ્સાતિ પરિવારે વુત્તવચનસ્સ. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સઙ્ઘભેદકક્ખન્ધકે, વુત્તેન ઇમિના સઙ્ઘભેદલક્ખણેનાતિ યોજના. ‘‘અત્થતો નાનાકરણં નત્થી’’તિ ઇમિના સદ્દતો નાનાકરણં અત્થીતિ દીપેતિ. અસ્સાતિ સઙ્ઘભેદલક્ખણસ્સ. તં પન નાનાકરણાભાવન્તિ યોજના. તત્થેવાતિ પરિવારે એવ. સબ્બત્થાતિ સબ્બસ્મિં સઙ્ઘભેદકક્ખન્ધકે.
ઇતિ સઙ્ઘભેદકક્ખન્ધકવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.
૮. વત્તક્ખન્ધકં
૧. આગન્તુકવત્તકથા
૩૫૭. વત્તક્ખન્ધકે આરામન્તિ ઉપચારસીમં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઉપચારસીમસમીપ’’ન્તિ. ‘‘ગહેત્વા’’તિ પદસ્સ ‘‘ઉપાહના’’તિ કમ્મં પાકટં, કરણં પન અપાકટં. તસ્મા કરણં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉપાહનદણ્ડકેન ગહેત્વા’’તિ. ઇમિના ‘‘હત્થેના’’તિ કરણં નિવત્તેતિ. પટિક્કમન્તીતિ એત્થ પવિસન્તીતિ ચ અપક્કમન્તીતિ ચ અત્થં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘સન્નિપતન્તી’’તિ. ઉપાહના…પે॰… પુચ્છિતબ્બાતિ એત્થ ‘‘પુચ્છિતબ્બા’’તિ પદસ્સ સહ કમ્મેન પુચ્છિતબ્બાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘કતરસ્મિં ઠાને’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘કતરસ્મિં…પે॰… ચોળક’’ન્તિ ઇમિના પુચ્છિતબ્બાકારં દસ્સેતિ. ‘‘આવાસિકા ભિક્ખૂ’’તિ ઇમિના કમ્મં દસ્સેતિ. ‘‘પત્થરિતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના વિસ્સજ્જેતબ્બન્તિ એત્થ સજધાતુયા ચજનત્થં ગોચરો પુચ્છિતબ્બોતિ એત્થ ગોચરસદ્દો ભિક્ખાચારસદ્દેન અત્થતો એકન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભિક્ખાચારો પુચ્છિતબ્બો’’તિ. ભિક્ખાય ચરન્તિ એત્થાતિ ભિક્ખાચારો, ગોચરગામો. યત્થાતિ યસ્મિં ગામે. ‘‘કિ’’ન્તિઆદિના પાનીયં પુચ્છિતબ્બન્તિઆદીસુ પુચ્છિતબ્બાકારં દસ્સેતિ. કં કાલન્તિ કસ્મિં કાલે.
બહિ નિક્ખમન્તસ્સાતિ વિહારતો બહિ નિક્ખમન્તસ્સ. નિલ્લોકેતબ્બોતિ ઓલોકેતબ્બો. ‘‘યદિ સક્કોતી’’તિ ઇમિના સચે ઉસ્સહતીતિ એત્થ સચેસદ્દો યદિપરિયાયો, ઉસ્સહતિસદ્દો સક્કોતિ પરિયાયોતિ દસ્સેતિ. સક્કોન્તસ્સ વિહારસોધનવત્તેતિ સમ્બન્ધો.
૨. આવાસિકવત્તકથા
૩૫૯. આવાસિકવત્તે એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. સબ્બં કાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ વુડ્ઢતરસ્સ આગન્તુકસ્સ. ‘‘પણ્ડિતો’’તિઆદિના સચે બાલો ‘‘સમ્મજ્જાહિ તાવ ચેતિયઙ્ગણ’’ન્તિ ન વદતિ, સમ્મજ્જનિં નિક્ખિપિત્વા તસ્સ વત્તમેવ કાતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. ભેસજ્જમેવ કાતબ્બન્તિ સહાવધારણેન વુત્તત્તા બાલો ‘‘કરોહિ તાવ ભેસજ્જ’’ન્તિ અવદન્તોપિ ભેસજ્જમેવ કાતબ્બં. ‘‘પણ્ડિતો હી’’તિઆદિના પન આગન્તુકસ્સ વત્તબ્બભાવમત્તમેવ ‘‘અપિચા’’તિઆદિ. બીજનેનાતિ બીજનિયા. ‘‘બીજન’’ન્તિ હિ નપુંસકલિઙ્ગો, ‘‘બીજની’’તિ ઇત્થિલિઙ્ગો. ‘‘બીજિતબ્બો’’તિ ચ ‘‘બીજિતબ્બ’’ન્તિ ચ ઇમિના અટ્ઠકથાવચનેન બીજિયતિ અનેનાતિ બીજનં, બીજિયતિ એતાયાતિ બીજનીતિ વચનત્થો કાતબ્બો. અસ્સાતિ વુડ્ઢતરઆગન્તુકસ્સ. મક્ખેતબ્બાતિ અઞ્જેતબ્બા. હીતિ સચ્ચં. એત્થાતિ ઉપાહનપુઞ્છને. કત્થાતિ કસ્મિં વિહારે. પુચ્છિતેન આવાસિકેનાતિ સમ્બન્ધો.
‘‘અત્તનો સન્તિકં…પે॰… ન લભતી’’તિ ઇમિના અત્તાનં સન્ધાય અનાગચ્છન્તોપિ અત્તનો સન્તિકં સમ્પત્તસ્સ આગન્તુકસ્સ વત્તં અકાતું ન લભતીતિ દસ્સેતિ.
૩. ગમિકવત્તકથા
૩૬૦. ગમિકવત્તે તત્થાતિ સેનાસનક્ખન્ધકે. તં સબ્બં પટિસામેત્વાતિ સમ્બન્ધો. યત્થ યેસુ પાસાણપિટ્ઠિપાસાણત્થમ્ભેસુ ઉપચિકા નારોહન્તિ, તસ્સં પાસાણપિટ્ઠિયં વા તેસુ પાસાણત્થમ્ભેસુ વા યં કતસેનાસનં અત્થિ, તં અનાપુચ્છન્તસ્સાપિ અનાપત્તીતિ યોજના. ચતૂસુ પાસાણેસૂતિઆદિ વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો, ઉપચિકાનં ઉપ્પત્તિટ્ઠાને કતેતિ સમ્બન્ધો. અયન્તિ આનિસંસો. ઓવસ્સકગેહે પન ઠપિતાનં મઞ્ચપીઠાનન્તિ સમ્બન્ધો.
૪. અનુમોદનવત્તકથા
૩૬૨. ઇદ્ધં અહોસીતિ એત્થ ઇધધાતુયા વડ્ઢનત્થં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘સમ્પન્નં અહોસી’’તિ. સઙ્ઘત્થેરે નિસિન્નેતિ સમ્બન્ધો. અનુથેરે અનુમોદનત્થાય નિસિન્નેતિ યોજના. સઙ્ઘત્થેરેન અજ્ઝિટ્ઠેપીતિ સમ્બન્ધો. અનુમોદકો વદતીતિ સમ્બન્ધો. અનુ પુનપ્પુનં, પચ્છા વા દાયકે ધમ્મકથાય મોદેતીતિ અનુમોદકો. ‘‘ગચ્છથા’’તિ સચે વદતિ અનુમોદકોતિ યોજના. તસ્સાતિ અનુમોદકસ્સ. મનુસ્સા કારેન્તીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘એકેના’’તિ પદં ‘‘કારેન્તી’’તિ પદે કારિતકમ્મં. તસ્સાતિ કારિતભિક્ખુસ્સ. અનુમોદનતોતિ અનુમોદનકારણા. ઉપનિસિન્નકથાતિ ઉપસમીપે નિસિન્નાનં કથિયતિ એતાયાતિ ઉપનિસિન્નકથા. અનુમોદનાયાતિ અનુમોદનત્થાય. અજ્ઝિટ્ઠોવાતિ સયં અજ્ઝિટ્ઠો એવ. એત્થાતિ અનુમોદનવત્થુસ્મિં. ‘‘સઞ્જાતવચ્ચો’’તિ ઇમિના વચ્ચો સઞ્જાતો ઇમસ્સાતિ વચ્ચિતોતિ કત્વા સઞ્જાતત્થે ઇત પચ્ચયોતિ દસ્સેતિ.
૫. ભત્તગ્ગવત્તકથા
૩૬૪. ભત્તગ્ગવત્તેતિ અનુપખજ્જાતિ એત્થ ખદધાતુસ્સ હિંસનં નામ અતિઅલ્લીયનન્તિ દસ્સેતિ. આસનેસુ સતીતિ આસનેસુ સન્તેસુ. નિસીદન્તસ્સ નવકસ્સાતિ સમ્બન્ધો. આપજ્જતીતિ આપત્તિં આપજ્જતિ. આપુચ્છિતે અનનુજાનન્તો થેરો આપજ્જતીતિ યોજના. સઙ્ઘાટિન્તિ પારુતસઙ્ઘાટિં.
પત્તધોવનઉદકન્તિ ભુઞ્જનત્થાય પત્તાનં ધોવનઉદકં. ગહેતબ્બન્તિ હત્થેન ગહેતબ્બં.
યથા ગણ્હિયમાનેતિ યોજના. મત્તાયાતિ પમાણાય. સબ્બિઆદીસુ એવાતિ એવસદ્દો અજ્ઝાહરિતબ્બો. સબ્બિઆદીસૂતિ સબ્બિતેલઉત્તરિભઙ્ગેસુ, નિદ્ધારણે ભુમ્મં. યન્તિ સબ્બિઆદિકં. અપ્પહોતીતિ સબ્બેસં ભિક્ખૂનં નપ્પહોતિ. તન્તિ સબ્બિઆદિકં, સમ્પાદેહીતિ સમ્બન્ધો. તાદિસં સબ્બિઆદિકન્તિ સમ્બન્ધો.
યં ભત્તગ્ગન્તિ યોજના. હત્થધોવનઉદકન્તિ ભુત્તાવીનં હત્થસ્સ ધોવનઉદકં. અન્તરાતિ ભોજનસ્સ મજ્ઝે. પિપાસિતેનાતિ પિવિતું ઇચ્છન્તેન. ગલેતિ કણ્ઠે.
નિવત્તન્તેનાતિ એત્થ કસ્મા ઠાના નિવત્તન્તેનાતિ આહ ‘‘ભત્તગ્ગતો’’તિ. કથં કેનાકારેન નિવત્તિતબ્બન્તિ યોજના. કસ્મા નવકેહિ ભિક્ખૂહિ પઠમતરં નિવત્તિતબ્બન્તિ આહ ‘‘સમ્બાધેસુ હી’’તિઆદિ. નિક્ખમનોકાસોતિ પઠમતરં નિક્ખન્તોકાસો. પટિપાટિયાતિ વુડ્ઢપટિપાટિયા. ધુરેતિ ગેહદ્વારસ્સ સમીપે. ધુરસદ્દો હિ ઇધ સમીપવાચકો. નવકા અન્તોગેહે ચે નિસિન્ના હોન્તીતિ યોજના. અન્તરેનાતિ ભિક્ખૂનં વિવરેન, મજ્ઝેન વા. વિરળાયાતિ તનુકાય.
૬. પિણ્ડચારિકવત્તકથા
૩૬૬. પિણ્ડચારિકવત્તે યઞ્ચાતિ યઞ્ચ કિઞ્ચિ વત્થું, ગહેત્વાતિ સમ્બન્ધો. કરોન્તી ઠિતા વાતિ કરોન્તી હુત્વા ઠિતા વા. તન્તિ કમ્મં. ન ચ ભિક્ખાદાયિકાયાતિ ઇત્થિલિઙ્ગવસેન વુત્તત્તા ઇત્થિયા એવ મુખં ન ઉલ્લોકેતબ્બન્તિ અત્થં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘ઇત્થી વા હોતૂ’’તિઆદિ. ‘‘ભિક્ખાદાનસમયે’’તિ ઇમિના અઞ્ઞસ્મિં સમયે ઓલોકેન્તોપિ નત્થિ દોસોતિ દસ્સેતિ. એકસ્મિં કાલે ભિક્ખાય દદમાનાય સબ્બકાલમ્પિ ન ઓલોકેતબ્બન્તિ અનિચ્છિતત્થં પટિક્ખિપતિ.
૭. આરઞ્ઞિકવત્તકથા
૩૬૮. આરઞ્ઞિકવત્તે એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. સેનાસના ઓતરિતબ્બન્તિ એત્થ અરઞ્ઞે રુક્ખમૂલાદીસુ નિસિન્નસ્સ વિહારાભાવતો સેનાસનં નામ વસનટ્ઠાનં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ‘‘વસનટ્ઠાનતો નિક્ખમિતબ્બ’’ન્તિ.
પત્તં થવિકાય પક્ખિપિત્વાતિ એત્થ કથં પત્તો થવિકાય પક્ખિપિતબ્બોતિ આહ ‘‘સચે બહી’’તિઆદિ. તત્થ પત્તો પક્ખિપિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. ધોવિત્વા કત્વાતિ પદેસુ ‘‘પત્તં વોદક’’ન્તિ વિભત્તિપરિણામં કત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તમ્પીતિ વેળુનાળિકમ્પિ. સમીપેતિ આરઞ્ઞકસ્સ સેનાસનસ્સ સમીપે. યથા ચ આરઞ્ઞકસ્સ અરણિસહિતં ઇચ્છિતબ્બં, એવં કન્તારં પટિપન્નસ્સાપિ અરણિસહિતં ઇચ્છિતબ્બન્તિ યોજના. ગણવાસિનોતિ ગણેન સહ વાસિનો, આરઞ્ઞકસ્સાતિ સમ્બન્ધો. તેનાતિ અરણિસહિતેન. ‘‘નક્ખત્તાનેવ નક્ખત્તપદાની’’તિ ઇમિના અસ્સયુજાદિનક્ખત્તાનેવ (અભિધાનપ્પદીપિકાયં ૫૮-૬૦ ગાથાસુ) દિસાભાગજાનનસ્સ, ચ સમયજાનનસ્સ ચ કારણત્તા નક્ખત્તપદાનિ નામાતિ દસ્સેતિ.
૮. સેનાસનવત્તકથા
૩૬૯. સેનાસનવત્તે દ્વારં નામાતિ મહાદ્વારં. મહાવળઞ્જન્તિ મહન્તેહિ જનેહિ પરિભુઞ્જિતબ્બં. તત્થાતિ દ્વારે. આપુચ્છિત્વાવાતિ વુડ્ઢં આપુચ્છિત્વાવ, સભાગસ્સ વુડ્ઢતરસ્સાતિ સમ્બન્ધો. વટ્ટતિયેવાતિ યથાસુખં વિહરિતું વટ્ટતિયેવ. પરિવત્તિતબ્બન્તિ પરિમુખં વત્તિતબ્બં.
૯. જન્તાઘરવત્તાદિકથા
૩૭૧. જન્તાઘરવત્તે બહિજગતીતિ બહિઆલિન્દો.
૩૭૩. આચમનવત્થુસ્મિં એવમત્થો વેદિતબ્બોતિ યોજના. નીહરિત્વાતિ ઉદકં નીહરિત્વા. આચમિતબ્બન્તિ ધોવિતબ્બં. ‘‘આપુબ્બો ચમુ ધોવને’’તિ હિ ધાતુપાઠેસુ વુત્તં. ઇદં અતિવિવટન્તિ ઇદં ઠાનં અતિવિવટં, ન કેનચિ પટિચ્છન્નન્તિ અત્થો. ઉદકં અલભન્તસ્સેવાતિ ઉદકં અલભન્તેયેવ.
૩૭૪. વચ્ચકુટિવત્તે એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. અયન્તિ દન્તકટ્ઠં ખાદતો વચ્ચકરણં. સબ્બત્થેવાતિ સબ્બસ્મિં એવ ઠાને. ‘‘ન ફરુસેન કટ્ઠેના’’તિ એત્થ ન કેવલં ખરકટ્ઠમેવ, ફાલિતકટ્ઠાદયોપિ છવિઅવલેખનકટ્ઠા ફરુસાયેવ નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ફાલિતકટ્ઠેન વા’’તિઆદિ. પવિટ્ઠસ્સાતિ વચ્ચકુટિં પવિટ્ઠસ્સ.
સબ્બસાધારણટ્ઠાનન્તિ સબ્બેસં ભિક્ખૂનં, સબ્બેહિ વા સાધારણં વચ્ચકુટિસઙ્ખાતં ઠાનં. તત્રાતિ તસ્મિં સબ્બસાધારણે ઠાને. નિબદ્ધગમનત્થાયાતિ અત્તનો નિબદ્ધગમનત્થાય કતં યં ઠાનં વા યં પુગ્ગલિકટ્ઠાનં વા હોતીતિ યોજના.
ઉહતાતિ એત્થ ઉપુબ્બો હદધાતૂતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉહદિતા’’તિ. ‘‘હદ કરીસોસ્સગ્ગે’’તિ ધાતુપાઠેસુ (પાણિની ૯૭૭ ધાતુપાઠે; સદ્દનીતિધાતુમાલાયં ૧૫ દકારન્તધાતુ) વુત્તત્તા વચ્ચકૂપતો બહિ ધોવિતબ્બાતિ ઉદકેન ધોવિતબ્બા. એતમ્પીતિ ઉદકસ્સ અવિજ્જમાનમ્પિ. સબ્બત્થાતિ સબ્બસ્મિં વત્તક્ખન્ધકે.
ઇતિ વત્તક્ખન્ધકવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.
૯. પાતિમોક્ખટ્ઠપનક્ખન્ધકં
૧. પાતિમોક્ખુદ્દેસયાચનકથા
૩૮૩. પાતિમોક્ખટ્ઠપનક્ખન્ધકે નન્દિમુખિયા રત્તિયાતિ એત્થ નન્દિયતિ તુસિયતીતિ નન્દિ, ઇકારન્તોયં નપુંસકલિઙ્ગો. ‘‘નન્દિસેનો (જા॰ અટ્ઠ॰ ૩.૪.૧) નન્દિવિસાલો’’તિઆદીસુ ઇકારન્તોયં પુલ્લિઙ્ગો હોતિ, ઇધ પન મુખં અપેક્ખિત્વા ઇકારન્તો નપુંસકલિઙ્ગો હોતિ. અરુણુટ્ઠિતકાલે ઓદાતદિસામુખતાય નન્દિ મુખં એતિસ્સં રત્તિયન્તિ નન્દિમુખી, રત્તિ, તાય નન્દિમુખિયા રત્તિયા, તેન વુત્તં ‘‘અરુણુટ્ઠિતકાલેપિ હિ નન્દીમુખા વિય રત્તિ ખાયતી’’તિ. અન્તોપૂતિન્તિ એત્થ કાયસ્સ અન્તો કુણપપૂતિન્તિ અત્થં પટિપક્ખિપન્તો આહ ‘‘અત્તચિત્તસન્તાને’’તિઆદિ. ‘‘કિલેસવસ્સનવસેના’’તિ ઇમિના ઉદકવસ્સનવસેનાતિ અત્થં પટિક્ખિપતિ. અવસ્સુતન્તિ તિન્તં, કિલિન્નન્તિ અત્થો. કસમ્બુજાતન્તિ એત્થ કસમ્બૂતિ સઙ્કારો. સો હિ સમ્મુઞ્ચનિયા કસિયમાને વિલેખિયમાને સમ્બતિ સદ્દં કરોતીતિ કસમ્બુ, તં વિય જાતન્તિ કસમ્બુજાતન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અટ્ઠકથાયં પન અધિપ્પાયવસેન ‘‘આકિલિટ્ઠજાત’’ન્તિ વુત્તં, અતિવિય કિલિટ્ઠજાતન્તિ અત્થો. ‘‘આકિણ્ણદોસતાય કિલિટ્ઠજાત’’ન્તિપિ પાઠો. ‘‘યાવ બાહાગહણાપિ નામા’’તિ ઇમિના પાઠેન દસ્સેતીતિ સમ્બન્ધો. હીતિ પદપૂરણમત્તં. તેનાતિ મોઘપુરિસેન. ‘‘યાવા’’તિ નિપાતપયોગત્તા ‘‘બાહાગહણાપી’’તિ એત્થ પઞ્ચમીવિભત્તિ અવધિઅત્થે હોતિ. નામ-સદ્દો ગરહત્થજોતકો, તસ્સ પયોગત્તા ‘‘આગમેસ્સતી’’તિ એત્થ અતીતત્થે અનાગતવચનં (સદ્દનીતિસુત્તમાલાય ૮૯૩ સુત્તે). આગમેસ્સતિ આગમેસ્સતીતિ ઈસં અધિવાસેસ્સતિ. ‘‘આતો ગમુઈસમધિવાસને’’તિ હિ ધાતુપાઠેસુ (સદ્દનીતિધાતુમાલાયં ૧૮ મકારન્તધાતુ) વુત્તં.
૩૮૪. ન આયતકેનેવ પપાતોતિ એત્થ દીઘેનેવ પપાતોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન પઠમમેવ ગમ્ભીરો’’તિ. આયતસદ્દો હિ દીઘપરિયાયો. ‘‘ન આયતકેન ગીતસ્સરેન ધમ્મો ગાયિતબ્બો’’તિઆદીસુ (ચૂળવ॰ ૨૪૯) વિય પપાતો દીઘેન તીરસ્સ આદિમ્હિ ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. પઠમમેવાતિ તીરસ્સ આદિમ્હિયેવ. ‘‘અનુપુબ્બેન ગમ્ભીરો’’તિ ઇમિના ‘‘ન પઠમમેવ ગમ્ભીરો’’તિ વચનસ્સ અધિપ્પાયત્થં દસ્સેતિ. ઠિતધમ્મોતિ તીરસ્સ અન્તોયેવ ઠિતસભાવો વેલં નાતિવત્તતીતિ એત્થ વેલાસદ્દસ્સ તીરમરિયાદત્થેસુ પવત્તભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઓસક્કનકન્દરં મરિયાદવેલ’’ન્તિ. તત્થ ‘‘ઓસક્કનકન્દર’’ઇતિ પદેન તીરત્થં દસ્સેતિ, ‘‘મરિયાદ’’ ઇતિ પદેન મરિયાદત્થં. કેન ઉદકેન દરિતબ્બોતિ કન્દરો, ઉદકેન ઓસક્કનો કન્દરો એત્થાતિ ઓસક્કનકન્દરં, તીરં. ઓસક્કનકન્દરભૂતઞ્ચ મરિયાદભૂતઞ્ચ વેલં તીરં નાતિક્કમતીતિ અત્થો. તીરં વાહેતીતિ એત્થ વહધાતુયા પાપુણનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તીરં અપ્પેતી’’તિ. તત્થ અપ્પેતીતિ પાપુણાપેતિ. ‘‘ઉસ્સારેતી’’તિ ઇમિના પાળિયં ‘‘થલં ઉસ્સારેતી’’તિ પદેન ‘‘તીરં વાહેતી’’તિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેતીતિ અત્થો દસ્સિતો. ઉસ્સારેતીતિ ઉદ્ધરિત્વા ગમાપેતિ. અઞ્ઞાપટિવેધોતિ એત્થ આજાનાતિ, આજાનિત્થાતિ વા અઞ્ઞં અરહત્તમગ્ગો વા અરહત્તફલં વા, તસ્સ પટિવિજ્ઝનં અઞ્ઞાપટિવેધો, સુખુચ્ચારણત્થં મજ્ઝે દીઘો, અઞ્ઞાપટિવેધો નામ અરહત્તુપ્પત્તિયેવ હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘અરહત્તુપ્પત્તી’’તિ.
૩૮૫. છન્નમતિવસ્સતીતિ ઉદાનપાળિયા સન્ધાયભાસિતપાળિભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘આપત્તિ’’ન્તિઆદિ. તત્થ ઇદન્તિ ‘‘છન્નમતિવસ્સતી’’તિ વચનં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. એતન્તિ નવાપત્તિઆપજ્જનં સન્ધાયાતિ સમ્બન્ધો.
૪. પાતિમોક્ખસવનારહકથા
૩૮૬. પુરે વા પચ્છા વાતિ ઞત્તિતો પુરે વા પચ્છા વા. ખેત્તેતિ પાતિમોક્ખટ્ઠપનસ્સ ખેત્તે. ખેત્તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. રેકારં ભણતીતિ છત્તિંસત્યક્ખરેસુ રે-કારં ઞત્તિટ્ઠપનકો ભણતિ. ઇદન્તિ પઞ્ચતિંસત્યક્ખરાનં ઉચ્ચારણટ્ઠાનં. વુત્તેતિ ઞત્તિટ્ઠપનકેન વુત્તે. ‘‘સુણાતુ મે’’તિ વચને અનારદ્ધેયેવાતિ યોજના.
૫. ધમ્મિકાધમ્મિકપાતિમોક્ખટ્ઠપનકથા
૩૮૭. તેન પુગ્ગલેનાતિ તેન ચુદિતકેન પુગ્ગલેન. સા વિપત્તીતિ સીલવિપત્તિઆદિસઙ્ખાતા સા વિપત્તિ. સઞ્ઞાઅમૂલિકવસેનાતિ ‘‘કતા’’ ઇતિ સઞ્ઞાય અમૂલિકવસેન. કતઞ્ચાતિ એકન્તેન કતઞ્ચ. અકતઞ્ચાતિ એકન્તેન અકતઞ્ચ.
કોપેતુકામતાય નેવ આગચ્છતીતિ સમ્બન્ધો. તેનાતિ અનાગમનાદિકારણેન. આપજ્જતીતિ પાતિમોક્ખટ્ઠપનકો આપજ્જતિ. ઇચ્ચસ્સાપીતિ ઇતિ એવં અસ્સ પાતિમોક્ખટ્ઠપનકસ્સાપિ પચ્ચાદિયતીતિ પતિ આદિયતિ, ‘‘અકતં કમ્મં, પુન કાતબ્બં કમ્મ’’ન્તિઆદિના પુન આદીયતિ, પુન આરભતીતિ અત્થો.
૬. ધમ્મિકપાતિમોક્ખટ્ઠપનકથા
૩૮૮. મગ્ગપટિપાદનાદીસૂતિ મગ્ગસ્મિં પટિપાદનાદીસુ. આદિસદ્દેન થેય્યચિત્તેન અવહારાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. આકારાદિસઞ્ઞાતિ આકારસઞ્ઞા લિઙ્ગસઞ્ઞા નિમિત્તસઞ્ઞા. તન્તિ પરિસઙ્કં સન્ધાયાતિ સમ્બન્ધો.
૭. અત્તાદાનઅઙ્ગકથા
૩૯૮. અત્તાદાનં આદાતુકામેનાતિ એત્થ કિં અત્તાદાનન્તિ આહ ‘‘સાસનં સોધેતુકામો’’તિઆદિ. ઇમિના પરં ચોદેતું અત્તના આદાતબ્બં અધિકરણં અત્તાદાનન્તિ વુચ્ચતીતિ દસ્સેતિ. અકાલો ઇમં અત્તાદાનં આદાતુન્તિ એત્થ અકાલં દસ્સેન્તો આહ ‘‘રાજભય’’ન્તિઆદિ. તત્થ વસ્સારત્તોતિ વસ્સકાલો. સો હિ વસ્સો અતિવિય રઞ્જતિ એત્થ કાલેતિ વસ્સારત્તોતિ વુચ્ચતિ. વસ્સારત્તોપિ અધિકરણવૂપસમત્થં લજ્જિપરિસાય દૂરતો આનયનસ્સ દુક્કરત્તા અકાલો નામ. ઇતીતિ અયં રાજભયાદિકાલોતિ અત્થો. વિપરીતોતિ રાજભયાદીનં અભાવકાલો.
અભૂતં ઇદં અત્તાદાનન્તિ એત્થ અભૂતસદ્દો અવિજ્જમાનપરિયાયોતિ આહ ‘‘અસન્તમિદ’’ન્તિ, ઇદં અત્તાદાનં અવિજ્જમાનન્તિ અત્થો. મયા ગહિતોતિ સમ્બન્ધો. સીલવા પુગ્ગલોતિ યોજના. યન્તિ અત્તાદાનં સંવત્તતીતિ સમ્બન્ધો. ઇદન્તિ અત્તાદાનં.
ન લભિસ્સામિ સન્દિટ્ઠે, લભિસ્સામિ સન્દિટ્ઠેતિ એત્થ ‘‘ન લભિસ્સામિ, લભિસ્સામી’’તિ ઇદં કિં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ‘‘અપ્પેકદા હી’’તિઆદિ. તત્થ અપ્પેકદાતિ અપિ એકદા. હિસદ્દો વિત્થારજોતકો. એવરૂપાતિ સન્દિટ્ઠસમ્ભત્તસભાવા. તન્તિ ઉપત્થમ્ભકભિક્ખુલભનં સન્ધાયાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ન લભિસ્સામી’’તિ ઇદં વચનં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો.
કોસમ્બકાનં ભણ્ડનાદિ ભવતિ વિય ભણ્ડનાદિ ભવિસ્સતીતિ યોજના. પચ્છાપિ અવિપ્પટિસારકરં ભવિસ્સતીતિ એત્થ કેસં અવિપ્પટિસારકરં ભવતિ વિય પઞ્ચઙ્ગસમ્પન્નાગતં અત્તાદાનં પઞ્ચસતિકસઙ્ગીતિન્તિ પઞ્ચસતેહિ મહાકસ્સપાદીહિ કત્તબ્બં સઙ્ગીતિં. મહાકસ્સપત્થેરસ્સ પચ્છા સમનુસ્સરણકરં હોતિ ઇવ હોતીતિ યોજના. એસેવ નયો સેસેસુપિ. સમનુસ્સરણકરન્તિ સમ્મોદવસેન પુનપ્પુનં અનુસ્સરણસ્સ કરં. ઇમિના ‘‘અવિપ્પટિસારકર’’ન્તિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેતિ. પચ્છાપીતિ એત્થ પિસદ્દસ્સ અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સાસનસ્સ ચા’’તિઆદિ. તત્થ સાસનસ્સ ચ સસ્સિરિકતાયાતિ સમ્બન્ધો. વિગતઉપક્કિલેસચન્દિમસૂરિયાનં વિય સાસનસ્સ ચ સસ્સિરિકતાય સંવત્તતીતિ અધિપ્પાયો.
૮. ચોદકેન પચ્ચવેક્ખિતબ્બધમ્મકથા
૩૯૯. ‘‘અચ્છિદ્દેન છિદ્દો, પટિ પુનપ્પુનં મસિયતિ આમસિયતીતિ પટિમંસો, નિગ્ગહિતાગમો, ભાવપ્પધાનોયં કમ્મનિદ્દેસો. સહ પટિમંસેનાતિ સપ્પટિમંસો, કાયસમાચારો. વિપરીતોતિ વિપરિવત્તવસેન ઇતો પવત્તો, કાયસમાચારોતિ અત્થો. અમૂલકાનુદ્ધંસનાદીહીતિ આદિસદ્દેન દુટ્ઠુલ્લવાચાદયો સઙ્ગણ્હાતિ.
મેત્તં નુ ખો મે ચિત્તન્તિ એત્થ અપ્પનાભાવપ્પત્તં મેત્તચિત્તમેવાધિપ્પેતન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પલિબોધે છિન્દિત્વા’’તિઆદિ. તત્થ પલિબોધેતિ આવાસપલિબોધાદિકે પલિબોધે. ‘‘વિક્ખમ્ભનવસેન વિહતાઘાત’’ન્તિ ઇમિના અપ્પનાભાવપ્પત્તં મેત્તચિત્તમેવ દસ્સેતિ. ઇદં પનાવુસો કત્થ વુત્તં ભગવતાતિ એત્થ ઇદંસદ્દકિંસદ્દાનં વિસયં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇદં સિક્ખાપદં કતરસ્મિં નગરે’’તિ.
૯. ચોદકેન ઉપટ્ઠાપેતબ્બકથા
૪૦૦. ‘‘કાલેન વક્ખામી’’તિઆદીસુ ચોદનાય કાલઅકાલાદિં દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકો એક’’ન્તિઆદિ. તત્થ એકોતિ એકકો ચોદકો. એકન્તિ એકકં ચુદિતકં. સઙ્ઘમજ્ઝ…પે॰… અસનસાલાદીસુ વા પરિવારિતક્ખણે વાતિ યોજના. તત્થ ‘‘સઙ્ઘમજ્ઝ…પે॰… અસનસાલાદીસૂ’’તિ ઇમિના ઠાનાભાવં દસ્સેતિ, ‘‘ઉપટ્ઠાકેહિ પરિવારિતક્ખણે’’તિ ઇમિના કાલાભાવં દસ્સેતિ. ઇમેહિ પદેહિ ઠાનમ્પિ કાલેન સઙ્ગહેત્વા ‘‘કાલેન તચ્છેનાતિ સચ્ચેન. હમ્ભોતિ નિપાતો પચ્છિમપદેસુ પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. હમ્ભો મહલ્લક, હમ્ભો પરિસાવચર, હમ્ભો પંસુકૂલિક, હમ્ભો ધમ્મકથિકાતિ હિ અત્થો. ઇદન્તિ કમ્મં. કારણનિસ્સિતન્તિ મહલ્લકભાવકારણાદીસુ કારણનિસ્સિતં કત્વાતિ ઇમસ્મિં વીતિક્કમે અયં નામ દોસોતિ કારણનિસ્સિતં કત્વા. ‘‘મેત્તચિત્તં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ ઇમિના મેત્તચિત્તોતિ પદસ્સ ‘‘વક્ખામી’’તિ પદે કિરિયાવિસેસનભાવં દસ્સેતિ. નો દોસન્તરોતિ એત્થ અન્તરસદ્દસ્સ ચિત્તવાચકભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન દુટ્ઠચિત્તો’’તિ. ‘‘હુત્વા’’તિ ઇમિના કિરિયાવિસેસનભાવં દસ્સેતિ.
૧૦. ચોદકચુદિતકપટિસંયુત્તકથા
૪૦૧. અજ્ઝત્તન્તિ એત્થ અત્તસદ્દસ્સ ચિત્તવાચકભાવઞ્ચ સત્તમીવિભત્તિયાપિ અમાદેસભાવઞ્ચ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અત્તનો ચિત્તે’’તિ. ઉપ્પાદેત્વાતિ ઇમિના ‘‘મનસિકરિત્વા’’તિ પદસ્સ અધિપ્પાયત્થં દસ્સેતિ. કારુઞ્ઞતાતિ એત્થ દ્વીસુ ણ્યપચ્ચયતાપચ્ચયેસુ એકસ્સેવ ભાવવાચકત્તા એકો સ્વત્થોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કરુણભાવો’’તિ. તત્થ કરુણસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભાવો કારુઞ્ઞં, તદેવ કારુઞ્ઞતા. અથ વા કરુણો એવ પુગ્ગલો કારુઞ્ઞં, તસ્સ ભાવો કારુઞ્ઞતાતિ વચનત્થો કાતબ્બો. ઇમિનાતિ ‘‘કારુઞ્ઞતા’’તિ પદેન. કરુણઞ્ચાતિ અપ્પનાપત્તં કરુણઞ્ચ. કરુણાપુબ્બભાગઞ્ચાતિ અપ્પનાપત્તાય કરુણાય પુબ્બભાગે પરિકમ્મૂપચારવસેન પવત્તં કામાવચરકરુણઞ્ચ. દ્વીહિપીતિ ‘‘હિતેસિતા, અનુકમ્પિતા’’તિ દ્વીહિપિ પદેહિ. મેત્તઞ્ચાતિ અપ્પનાપત્તમેત્તઞ્ચ. મેત્તાપુબ્બભાગઞ્ચાતિ અપ્પનાપત્તાય મેત્તાય પુબ્બભાગે પરિકમ્મૂપચારવસેન પવત્તં કામાવચરમેત્તઞ્ચ. સુદ્ધન્તેતિ સુદ્ધે કોટ્ઠાસે. પટિઞ્ઞં આરોપેત્વાતિ ચુદિતકં પટિઞ્ઞં આરોપેત્વા. યે એતેતિ ‘‘કારુઞ્ઞતા’’તિઆદિના નયેન યે એતે પઞ્ચ ધમ્મા વુત્તાતિ યોજના. ઇમિના ઇમે પઞ્ચ ધમ્મેતિ એત્થ ઇમસદ્દસ્સ અનિયમનિદ્દેસભાવં દસ્સેતિ.
સચ્ચે ચ અકુપ્પે ચાતિ એત્થ સચ્ચસદ્દસ્સ વિરતિસચ્ચપરમત્થસચ્ચાનિ પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘વચીસચ્ચે ચા’’તિ. ‘‘અકુપ્પનતાયા’’તિ ઇમિના નકુપસ્સ ભાવો અકુપ્પન્તિ કત્વા ણ્યપચ્ચયસ્સ હીતિ સચ્ચં, વિત્થારો વા. ન પરો ઘટ્ટેતબ્બોતિ ન પરો કુજ્ઝાપેતબ્બો. સબ્બત્થાતિ સબ્બસ્મિં પાતિમોક્ખટ્ઠપનક્ખન્ધકે.
ઇતિ પાતિમોક્ખટ્ઠપનક્ખન્ધકવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.
૧૦. ભિક્ખુનિક્ખન્ધકં
મહાપજાપતિગોતમીવત્થુકથા
૪૦૨. ભિક્ખુનિક્ખન્ધકે કસ્મા પટિક્ખિપતીતિ ચોદનં દસ્સેત્વા તસ્સા આભોગં દસ્સેન્તો આહ ‘‘નનૂ’’તિઆદિ. ‘‘કામ’’ન્તિઆદિના અભ્યૂપગમપરિહારવસેન વિસ્સજ્જેતિ. તત્થ કામંસદ્દો અનુગ્ગહત્થો, પન સદ્દો ગરહત્થો, પન તથાપિ પટિક્ખિપતીતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ મહાપજાપતિં ગોતમિં. યાચિતેન હુત્વા અનુઞ્ઞાતન્તિ યોજના. અયન્તિ પબ્બજ્જા. ભદ્દકં કત્વાતિ લદ્ધકં કત્વા, મનાપં કત્વાતિ અત્થો.
૪૦૩. કુમ્ભથેનકેહીતિ એત્થ કુમ્ભે દીપં જાલેત્વા તેનાલોકેન થેનેન્તીતિ કુમ્ભથેનકાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કુમ્ભે દીપં જાલેત્વા’’તિઆદિ.
નાળિમજ્ઝગતન્તિ સસ્સનાળસ્સ મજ્ઝે ગતં. ગણ્ઠિન્તિ ફળું. ‘‘કણ્ડ’’ન્તિપિ પાઠો, દણ્ડન્તિ અત્થો. યેનાતિ પાણકેન. અયઞ્હિ યંસદ્દો તંસદ્દાનપેક્ખોતિ દટ્ઠબ્બો.
અન્તોરત્તભાવોતિ અન્તોલોહિતભાવો. એતમત્થન્તિ એતં વક્ખમાનં અત્થં. આળિયાતિ આવરણાય. અબદ્ધાયપીતિ પિસદ્દો અનુગ્ગહત્થો, બદ્ધાય પન પગેવાતિ અત્થો. કિઞ્ચીતિ અપ્પમત્તકં. યન્તિ ઉદકં. તમ્પીતિ ઉદકમ્પિ. પિસદ્દો અબદ્ધાય ઠિતં કિઞ્ચિ ઉદકં અપેક્ખતિ. યે ઇમે ગરુધમ્મા પઞ્ઞત્તાતિ યોજના. પટિકચ્ચેવાતિ પગેવ તેસૂતિ ગરુધમ્મેસુ. અપઞ્ઞત્તેસુ સન્તેસુપીતિ યોજના. પઠમં વુત્તન્તિઆદિ વુત્તં, વસ્સસહસ્સમેવ ઠસ્સતિ ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેતીતિ યોજના. ‘‘વસ્સસહસ્સ’’ન્તિ ચ એતં વચનં વુત્તન્તિ તતોતિ વસ્સસહસ્સતો. પરિયત્તિધમ્મોપીતિ પિસદ્દો પટિવેધસદ્ધમ્મં અપેક્ખતિ. દ્વીસુ સદ્ધમ્મેસુ ઠિતેસુ પટિપત્તિસદ્ધમ્મો ઠિતોયેવાતિ કત્વા ન વુત્તં. તાનિયેવાતિ પઞ્ચવસ્સસહસ્સાનિયેવ. પરિયત્તિયા સતિ પટિવેધો ન હોતીતિ નાપિ વત્તબ્બોતિ યોજના. લિઙ્ગન્તિ સમણવેસં, સમણાકારન્તિ અત્થો.
ભિક્ખુનીઉપસમ્પદાનુજાનનકથા
૪૦૪. ઇમાય અનુપઞ્ઞત્તિયાતિ મહાપજાપતિયા અટ્ઠગરુધમ્મપટિગ્ગહણૂપસમ્પદં ઉપનિધાય અયં પઞ્ઞત્તિ અનુપઞ્ઞત્તિ નામ, તાય અનુપઞ્ઞત્તિયા ઉપસમ્પાદેતુન્તિ અત્થો. મહાપજાપતિયા સદ્ધિવિહારિનિયો કત્વાતિ મહાપજાપતિં ઉપજ્ઝં કત્વા પઞ્ચસતા સાકિયાનિયો તસ્સા સદ્ધિવિહારિનિયો કત્વાતિ અત્થો. ઇતીતિ તસ્મા અહેસુન્તિ સમ્બન્ધો. ઇમિના ઓવાદેનાતિ ભગવતો ઇમિના ઓવાદેન.
૪૧૦. એતિસ્સાતિ એતિસ્સા ભિક્ખુનિયા. તન્તિ કમ્મં. અઞ્ઞસ્મિન્તિ અઞ્ઞસ્મિં કમ્મે. અઞ્ઞન્તિ રોપિતબ્બકમ્મતો અઞ્ઞં કમ્મં.
૪૧૧. કદ્દમોદકેનાતિ કદ્દમેન આલુળિતેન ઉદકેનેવ. કદ્દમાદીસુપીતિ પીસદ્દો ‘‘યેન કેનચી’’તિ એત્થ યોજેતબ્બો. યેન કેનચિપીતિ હિ અત્થો. સન્નિપતિત્વાતિ ભિક્ખુનિસઙ્ઘેન સન્નિપતિત્વા. અપસાદનીયન્તિ અપસાદેતબ્બં કમ્મં. એત્તાવતાતિ એત્તકેન સાવનમત્તેન. અવન્દિયોતિ ન વન્દેતબ્બો, વન્દિતું ન અરહોતિ અત્થો. તતોતિ તિક્ખત્તું સાવેતબ્બતો. ન વન્દન્તીતિ ભિક્ખુનિયો ન વન્દન્તિ. દિસ્વાપીતિ તં ભિક્ખું દિસ્વાપિ. તેન ભિક્ખુનાતિ અપસાદનીયં દસ્સેન્તેન ભિક્ખુના, ખમાપેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. વિહારેયેવાતિ ભિક્ખૂનં વિહારેયેવ. તેન ભિક્ખુનાતિ ઉપસઙ્કમિતબ્બેન તતોતિ વત્તબ્બકાલતો. સોતિ અપસાદનીયં દસ્સેન્તો ભિક્ખુ. એત્થાતિ ભિક્ખુનિક્ખન્ધકે. કમ્મવિભઙ્ગેતિ પરિવારાવસાને કમ્માનં વિભઙ્ગટ્ઠાને (પરિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૯૫-૪૯૬).
ઓભાસન્તીતિ અવ હીનેન ભાસન્તીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અસદ્ધમ્મેન ઓભાસન્તી’’તિ. ‘‘ભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં સમ્પયોજેન્તી’’તિ એત્થ કમ્મકરણે દસ્સેન્તો આહ ‘‘પુરિસે અસદ્ધમ્મેના’’તિ. એત્થ ‘‘પુરિસે’’તિ ઇમિના કમ્મં દસ્સેતિ, ‘‘અસદ્ધમ્મેના’’તિ ઇમિના કરણં. વિહારપ્પવેસનેતિ ભિક્ખૂનં વિહારપ્પવેસને. ઓવાદં ઠપેતુન્તિ એત્થ ઓવાદટ્ઠપનાકારં દસ્સેન્તો ઓવાદત્થાયાતિ ઓવાદપટિગ્ગહણત્થાય. મા કરિત્થાતિ મા કરેય્યાથ.
૪૧૬. ગિહિદારિકાયોતિ ગિહિભૂતા દારિકાયો બન્ધન્તિ વિયાતિ યોજના. ઘનપટ્ટકેનાતિ ઘનભૂતેન પટ્ટેન નિયુત્તેન. એકપરિયકન્તિ એત્થ એકવારં કટિયં પરિક્ખિપિત્વા કતં કાયબન્ધનં એકપરિયકન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકવારં પરિક્ખિપનક’’ન્તિ. તત્થ પરિક્ખિપનકન્તિ કટિયં પરિક્ખિપનારહં.
વિલીવેનાતિ એત્થ બહુત્થે એકવચનન્તિ આહ ‘‘સણ્હેહિ વિલીવેહી’’તિ. ‘‘કતપટ્ટેના’’તિ ઇમિના પાળિયં ‘‘કતેના’’તિ પાઠસેસં દસ્સેતિ. સેતવત્થપટ્ટેનાતિ સેતવત્થેન કતેન પટ્ટેન. કતવેણિયાતિ કતાય વેણિયા. ઇમિના દુસ્સેન કતા વેણિ દુસ્સવેણીતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. એસેવ નયો પુરિમપચ્છિમપદેસુપિ. ચોળકાસાવન્તિ ચોળમેવ કસાવેન રત્તત્તા ચોળકાસાવં.
અટ્ઠિલ્લેનાતિ અદ્દેન અટ્ઠિના. ‘‘ગોજઙ્ઘટ્ઠિકે’’તિ ઇમિના અટ્ઠિનો સમ્બન્ધં દસ્સેતિ. હત્થં કોટ્ટાપેન્તીતિ એત્થ હત્થં નામ અગ્ગબાહમેવાધિપ્પેતં, ન કપ્પરતો પટ્ઠાયાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અગ્ગબાહ’’ન્તિ. પિટ્ઠિહત્થન્તિ હત્થપિટ્ઠિં. પિટ્ઠિપાદન્તિ પાદપિટ્ઠિં.
૪૧૭. વુત્તનયાનેવાતિ અઙ્ગદેસેતિ સરીરપ્પદેસે. ગણ્ડપ્પદેસેતિ કપોલપ્પદેસે. સાલોકે તિટ્ઠન્તીતિ એત્થ સંવિજ્જતિ આલોકો એત્થાતિ સાલોકન્તિ કત્વા દ્વારં ગહેતબ્બં. તેન વુત્તં ‘‘દ્વારં વિવરિત્વા’’તિ. વુટ્ઠાપેન્તીતિ ઉપસમ્પાદેન્તિ. સૂનં ઠપેન્તીતિ એત્થ સૂનાસદ્દો મંસપરિયાયોતિ આહ ‘‘મંસં વિક્કિણન્તી’’તિ. તેનાતિ દાસેન. ઇદં પદં ‘‘કારેન્તી’’તિ પદે કારિતકમ્મં. ‘‘હરિતકઞ્ચેવ પક્કઞ્ચા’’તિ ઇમિના હરિતકપક્કિકન્તિ પદસ્સ દ્વન્દવાક્યં દસ્સેતિ. તત્થ હરિતકન્તિ હરિતમેવ પણ્ણં. પક્કન્તિ સેદિતં પણ્ણં.
૪૧૮. કથિતાયેવાતિ ચીવરક્ખન્ધકે કથિતાયેવ.
૪૧૯. પાળિમુત્તકવિનિચ્છયોતિ પાળિયં વુત્તવિનિચ્છયતો મુત્તો વિનિચ્છયો. પાળિમુત્તકવિનિચ્છયં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘સચે હી’’તિઆદિ. યો કોચિ કાલં કરોન્તો વદતીતિ સમ્બન્ધો. મમચ્ચયેનાતિ મમ અતિક્કમેન. અઞ્ઞસ્સાતિ વુત્તેહિ ઉપજ્ઝાયાદીહિ અઞ્ઞસ્સ તેસન્તિ ઉપજ્ઝાયાદીનં. ન હોતીતિ પરિક્ખારો ન હોતિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. અચ્ચયદાનન્તિ અચ્ચયેન હોતૂતિ દાનં. ન રુહતીતિ પઞ્ચન્નં સહધમ્મિકાનં પબ્બજિતસ્સ વા ગહટ્ઠસ્સ વા યસ્સ કસ્સચિ અચ્ચયદાનં તેસં ન રુહતિ, સઙ્ઘસ્સેવ રુહતીતિ અધિપ્પાયો. ગિહીનં પન અચ્ચયદાનન્તિ સમ્બન્ધો. રુહતીતિ ગિહીનં પબ્બજિતસ્સ વા ગહટ્ઠસ્સ વા યસ્સ કસ્સચિ અચ્ચયદાનં તેસં રુહતિ, તેસંયેવ સન્તકો હોતીતિ અધિપ્પાયો.
૪૨૦. પુરાણમલ્લીતિ એત્થ મલ્લસ્સ ભરિયા મલ્લી, પુરાણે મલ્લી પુરાણમલ્લીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પુરાણે’’તિઆદિ. ‘‘ગિહિકાલે’’તિ ઇમિના ‘‘પુરાણે’’તિ એત્થ ણપચ્ચયસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. મલ્લસ્સાતિ મુટ્ઠિમલ્લસ્સ. પુરિસબ્યઞ્જનન્તિ એત્થ બ્યઞ્જનસદ્દો નિમિત્તપરિયાયોતિ આહ ‘‘પુરિસનિમિત્ત’’ન્તિ. ચિત્તન્તિ રાગચિત્તં.
૪૨૧. યન્તિ અગ્ગન્તિ પઠમભાગં. અસપ્પાયન્તિ અત્તનો અસપ્પાયં.
હિય્યોતિ અતીતાનન્તરાહનિ. અઞ્ઞસ્મિન્તિ ભિક્ખુનીહિ અઞ્ઞસ્મિં. ‘‘ભિક્ખુનીહી’’તિ પદં ‘‘પટિગ્ગાહાપેત્વા’’તિ પદે કારિતકમ્મં. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા.
૪૨૬. ‘‘ભોજનકાલ’’ન્તિ ઇમિના ‘‘કાલં વીતિનામેસુ’’ન્તિ એત્થ કાલવિસેસં દસ્સેતિ.
પુરેતિ આદિમ્હિ. તાસન્તિ અટ્ઠન્નં ભિક્ખુનીનં. અબ્ભન્તરિમાતિ અબ્ભન્તરે પરિયાપન્ના. અઞ્ઞાતિ અટ્ઠહિ ભિક્ખુનીહિ અઞ્ઞા. નવકતરા હોતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ઠપેત્વા ભત્તગ્ગ’’ન્તિ ઇમિના અઞ્ઞત્થ સબ્બત્થ યથાવુડ્ઢં ન પટિબાહિતબ્બન્તિ એત્થ અઞ્ઞસદ્દસ્સ અપાદાનં દસ્સેતિ. અઞ્ઞસ્મિન્તિ એત્થ સ્મિંવચનેન ત્થપચ્ચયસ્સ અત્થં દસ્સેતિ. ‘‘ચતુપચ્ચયભાજનીયટ્ઠાને’’તિ ઇમિના સરૂપં દસ્સેતિ.
૪૩૦. દૂતેનપિ ઉપસમ્પાદેતુન્તિ એત્થ કિં સબ્બથા દૂતેન ઉપસમ્પદા વટ્ટતીતિ આહ ‘‘દૂતેન…પે॰… વટ્ટતી’’તિ. યેન કેનચિ અન્તરાયેનાતિ સમ્બન્ધો, અસતિ અન્તરાયે ન વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો. કમ્મવાચાપરિયોસાને ઉપસમ્પન્નાવ હોતીતિ સમ્બન્ધો. તાવદેવાતિ ઉપસમ્પન્નક્ખણેયેવ.
૪૩૧. નવકમ્મમ્પીતિ
૪૩૨. તસ્સાતિ તસ્સા ઇત્થિયા. યાવ સો દારકો વિઞ્ઞુતં પાપુણાતીતિ એત્થ કથં વિઞ્ઞુભાવો ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘યાવ ખાદિતુ’’ન્તિઆદિ.
ઠપેત્વા સાગારન્તિ એત્થ સકારો સહસદ્દકારિયો, અગારન્તિ ચ સેય્યાગારન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સહાગારસેય્યમત્તં ઠપેત્વા’’તિ. યથા અઞ્ઞસ્મિં પુરિસે પટિપજ્જિતબ્બં, એવં તથાતિ યોજના. ‘‘અઞ્ઞસ્મિ’’ન્તિ ઇમિના પાળિયં અઞ્ઞે પુરિસેતિ એત્થ સ્મિંવચનસ્સ સબ્બનામતો એકારાદેસો
૪૩૪. ‘‘યદેવ સા વિબ્ભન્તા’’તિ ઇમિના દસ્સેતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘યસ્મા’’તિ ઇમિના યદેવાતિ એત્થ યંસદ્દસ્સ કારણત્થં દસ્સેતિ. ઓદાતાનિ વત્થાનિ નિવત્થાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘તસ્માયેવા’’તિ ઇમિના તદેવાતિ પદસ્સ કારણત્થમેવ દસ્સેતિ. ‘‘ન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનેના’’તિ ઇમિના એવત્થફલં દસ્સેતિ. સા પુન ઉપસમ્પદં ન લભતીતિ સા વિબ્ભન્તા ભિક્ખુની પુન ઉપસમ્પદં ન લભતિ.
પબ્બજ્જમ્પિ ન લભતીતિ તિત્થાયતનસઙ્કન્તા ભિક્ખુની પબ્બજ્જમ્પિ ન લભતિ, પગેવ ઉપસમ્પદં.
પાદે સમ્બાહન્તાતિ ભિક્ખુનીનં પાદે સમ્બાહન્તા. કેસેતિ ભિક્ખુનીનં કેસે. તત્રાતિ ‘‘કુક્કુચ્ચયન્તા ન સાદિયન્તી’’તિ વચને. એકે આચરિયા વદન્તીતિ સમ્બન્ધો. સારત્તા હોન્તીતિ યોજના. એત્થાતિ પુરિસાનં અભિવાદનાદીસુ. ઇદન્તિ પુરિસાનં અભિવાદનાદિ, ‘‘અનુઞ્ઞાત’’ન્તિ પદે વુત્તકમ્મં ‘‘વટ્ટતી’’તિ પદે વુત્તકત્તા. અથ વા ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતં ઇદં પુરિસાનં અભિવાદનાદિ વટ્ટતીતિ યોજના. એવઞ્હિ સતિ ‘‘ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાત’’ન્તિ પદં હેતુઅન્તોગધવિસેસનં, ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો. તન્તિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તવચનં. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા.
૪૩૫. પલ્લઙ્કેન નિસીદન્તીતિ એત્થ આસનપલ્લઙ્કં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસીદન્તી’’તિ. તત્થ આભુજિત્વાતિ આબન્ધિત્વા. કૂપોતિ વચ્ચકૂપો. ઉપરીતિ કૂપતો
૪૩૬. કુણ્ડકન્તિ કણં. એત્થાતિ ભિક્ખુનિક્ખન્ધકે.
ઇતિ ભિક્ખુનિક્ખન્ધકવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.
૧૧. પઞ્ચસતિકક્ખન્ધકં
૧. ખુદ્દાનુખુદ્દકસિક્ખાપદકથા
૪૪૧. પઞ્ચસતિકક્ખન્ધકે પરિયાયેનાતિ કારણેન. ધૂમકાલિકન્તિ એત્થ ધૂમસ્સ કાલો ધૂમકાલો, ધૂમસ્સ ઉટ્ઠિતકાલોતિ અત્થો. સો એતસ્સત્થીતિ ધૂમકાલિકં, સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તં. ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યાવા’’તિઆદિ.
૪૪૩. ઇદન્તિ ‘‘કતમાનિ પન ભન્તે ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાની’’તિ અપુચ્છનં. ‘‘તયા’’તિ ઇમિના ઇદં તેતિ એત્થ તેસદ્દસ્સ ‘‘તુય્હં, તવા’’તિ અત્થે પટિક્ખિપતિ. આપત્તિન્તિ દુક્કટાપત્તિં. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તેતિ થેરા. ‘‘સઙ્ઘો…પે॰… ન સમુચ્છિન્દતી’’તિ એતં વચનં અનુસ્સાવિતન્તિ યોજના. ‘‘દેસેહિ તં આવુસો દુક્કટ’’ન્તિ ઇદમ્પિ ચ વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. થેરો પનાતિ આનન્દત્થેરો પન આહાતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ અપુચ્છને. યથાતિ યેનાકારેન. ચતૂસુ ઠાનેસૂતિ ‘‘ભગવતો વસ્સિકસાટિકં અક્કમિત્વા સિબ્બેસી’’તિઆદીસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ. એત્થાતિ પઞ્ચસતિકક્ખન્ધકે.
ઇતિ પઞ્ચસતિકક્ખન્ધકવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.
૧૨. સત્તસતિકક્ખન્ધકં
દસવત્થુકથા
૪૪૭. સત્તસતિકક્ખન્ધકે વડ્ઢેન્તિ કટસિન્તિ એત્થ કટસીસદ્દો સુસાનભૂમિવાચકોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પુનપ્પુનં કળેવરં નિક્ખિપમાના ભૂમિં વડ્ઢેન્તી’’તિ. તત્થ કળેવરન્તિ દેહં. તઞ્હિ કળે અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં અવયવે સમ્પિણ્ડેત્વા વરિયતિ ઇચ્છિયતીતિ કળેવરન્તિ વુચ્ચતિ. એવં ઘોરં કટસિં વડ્ઢેન્તાવ પુનબ્ભવં આદિયન્તીતિ યોજના.
૪૫૪. પાપકં નો આવુસો કતન્તિ એત્થ નોસદ્દો અમ્હસદ્દકારિયો, છટ્ઠીકત્તા ચ હોતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘આવુસો અમ્હેહિ પાપકં કત’’ન્તિ.
૪૫૫. ‘‘પિયવચન’’ન્તિ ઇમિના કતમેન ત્વં ભૂમિ-વિહારેનાતિ એત્થ ભૂમિસદ્દો પિયવાચકો રુળ્હીસદ્દોતિ દસ્સેતિ. ‘‘આમન્તેતી’’તિ ઇમિના આલપનપદન્તિ દસ્સેતિ. આવુસો ભૂમીતિ અત્થો. કુલ્લવિહારો નામ મેત્તાવિહારો, સો ચ હેટ્ઠિમઝાનત્તયે યુત્તત્તા ઉત્તાનવિહારોતિ આહ ‘‘ઉત્તાનવિહારેના’’તિ.
૪૫૭. સાવત્થિયાતિ સાવત્થિનગરે. સુત્તવિભઙ્ગેતિ પદભાજનીયે. પટિક્ખિત્તભાવં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘તત્ર હી’’તિઆદિ. તત્રાતિ સુત્તવિભઙ્ગે, પટિક્ખિત્તં હોતીતિ સમ્બન્ધો. તત્રાતિ ‘‘સન્નિધિકારકે અસન્નિધિકારકસઞ્ઞી’’તિઆદિવચને. એકે આચરિયા એવં મઞ્ઞન્તીતિ યોજના. કિન્તિ મઞ્ઞન્તીતિ આહ ‘‘યો પન ભિક્ખૂ’’તિઆદિ. અલોણકં યમ્પિ આમિસન્તિ યોજના. તેનાતિ પુરેપરિગ્ગહિતલોણેન. તન્તિ આમિસં. તદહુપટિગ્ગહિતમેવાતિ તસ્મિં અહનિ પટિગ્ગહિતમેવ. તસ્માતિ યસ્મા તદહુપટિગ્ગહિતમેવ, તસ્મા. વદતોતિ વદન્તસ્સ, ભગવતો વચનેનાતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ અલોણકામિસપરિભુઞ્જને, દુક્કટેન ભવિતબ્બં ઇતિ મઞ્ઞન્તીતિ યોજના. તેતિ એકે આચરિયા. દુક્કટેનપીતિ પિસદ્દેન પગેવ પાચિત્તિયેનાતિ દસ્સેતિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. એત્થાતિ યાવજીવિકયાવકાલિકેસુ. યાવજીવિકં ન તદહુપટિગ્ગહિતં, યાવકાલિકમેવ તદહુપટિગ્ગહિતન્તિ યોજના. તદહુપટિગ્ગહિતઞ્ચ યાવકાલિકન્તિ સમ્બન્ધો. તં દુક્કટં તુમ્હે યદિ યાવજીવિકમિસ્સન્તિ લોણસઙ્ખાતેન યાવજીવિકેન સંસટ્ઠં. બ્યઞ્જનમત્તન્તિ વિકાલે ન કપ્પતીતિ બ્યઞ્જનમત્તં.
એત્થાતિ ‘‘યાવકાલિકેન ભિક્ખવે’’તિઆદિવચને (મહાવ॰ ૩૦૫) તદહુપટિગ્ગહિતં યાવજીવિકન્તિ યોજના. યાવકાલિકસ્સ ગતિ વિય ગતિ એતસ્સાતિ યાવકાલિકગતિકં. તસ્મા દુક્કટં ન હોતીતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ પુરેપટિગ્ગહિતલોણેન આમિસપરિભુઞ્જને. તદહુપટિગ્ગહિતં યાવકાલિકેન સમ્ભિન્નરસં યાવજીવિકન્તિ યોજના. તન્તિ યથાવુત્તં યાવજીવિકં, વિકાલભોજનપાચિત્તિયા એવ કારણં હોતીતિ યોજના. એવન્તિ તથા, અજ્જ પટિગ્ગહિતમ્પિ યાવજીવિકન્તિ સમ્બન્ધો. અપરજ્જુ પટિગ્ગહિતેન યાવકાલિકેનાતિ યોજના. તન્તિ યાવજીવિકેન સમ્મિસ્સં યાવકાલિકં, અજાનન્તોપીતિ સમ્બન્ધો. ઇદન્તિ યથાવુત્તં યાવકાલિકં. તતોતિ સન્નિધિભોજનપાચિત્તિયતો. હીતિ સચ્ચં. ‘‘સાવત્થિયા સુત્તવિભઙ્ગે’’તિ ઇદં બ્યાકરણં પરિસુદ્ધન્તિ યોજના.
‘‘રાજગહે ઉપોસથસંયુત્તે’’તિ ઇદં વચનં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. ઉપોસથસંયુત્તેતિ ઉપોસથેન સમ્બન્ધે ઉપોસથક્ખન્ધકે. કિં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ‘‘ન ભિક્ખવે…પે॰… દુક્કટસ્સાતિ (મહાવ॰ ૧૪૧) એતં સન્ધાયા’’તિ. અતિસારેતિ અતિક્કમિત્વા સરણે ગમને પવત્તનેતિ અત્થો. નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મં. ‘‘ચમ્પેય્યકે વિનયવત્થુસ્મિ’’ન્તિ ઇદં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘ચમ્પેય્યક્ખન્ધકે આગત’’ન્તિ ઇમિના ચમ્પેય્યે આગતં ચમ્પેય્યકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ.
ધમ્મિકન્તિ ભૂતેન પવત્તં. સુત્તવિભઙ્ગે હિ યસ્મા આગતન્તિ સમ્બન્ધો. દસાયેવાતિ દસાયમેવ, આધારે ચેતં ભુમ્મં. વિદત્થિમત્તાતિ વિદત્થિપમાણા. દસાય વિનાતિ દસં વજ્જેત્વા. તં પમાણન્તિ વિદત્થિત્તયસઙ્ખાતં તં પમાણં કરોન્તસ્સ વુત્તપાચિત્તિયં આપજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘તં અતિક્કામયતો છેદનકં પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ॰ ૫૩૩) ઇદં વચનં આગતમેવ હોતીતિ યોજના. સબ્બત્થાતિ સબ્બસ્મિં સત્તસતિકક્ખન્ધકે.
ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય
સત્તસતિકક્ખન્ધકવણ્ણનાય
યોજના સમત્તા.
દ્વિવગ્ગસઙ્ગહાતિ દ્વાવીસતિપભેદનાતિ મહાવગ્ગે પઞ્ચક્ખન્ધદુક્ખપ્પહાયિનોતિ પઞ્ચક્ખન્ધસઙ્ખાતં દુક્ખં પજહનસીલસ્સ, ભગવતોતિ સમ્બન્ધો. આસાપીતિ ઇચ્છાપિ. અયં પનેત્થ યોજના-પઞ્ચક્ખન્ધદુક્ખપ્પહાયિનો ભગવતો સાસને દ્વિવગ્ગસઙ્ગહા દ્વાવીસતિપભેદના યે ખન્ધકા ભગવતા વુત્તા, તેસં ખન્ધકાનં એસા વણ્ણના અન્તરાયં વિના યથા સિદ્ધા, એવં તથા પાણીનં કલ્યાણા આસાપિ સિજ્ઝન્તૂતિ.
ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય
ચૂળવગ્ગસંવણ્ણનાય
યોજના સમત્તા.
જાદિલઞ્છિતનામેન, નેકાનં વાચિતો મયા;
ચૂળવગ્ગખન્ધકસ્સ, સમત્તો યોજનાનયોતિ.
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
પાચિત્યાદિયોજના