ખુદ્દસિક્ખા-અભિનવટીકા
ગન્થારમ્ભકથા
તિલોકતિલકં
સંસુટ્ઠુકતસમ્ભત્તિં, જિનં જનમનોરમં.
સારિપુત્તં મહાસામિં, નેકસત્થવિસારદં;
મહાગુણં મહાપઞ્ઞં, નમો મે સિરસા ગરું.
ખુદ્દસિક્ખાય ટીકા યા, પુરાતના સમીરિતા;
ન તાય સક્કા સક્કચ્ચં, અત્થો સબ્બત્થ ઞાતવે.
તતોનેકગુણાનં
સુમઙ્ગલસનામેન, તેન પઞ્ઞવતા સતા.
અજ્ઝેસિતો યતિન્દેન, સદારઞ્ઞનિવાસિના;
સવિનિચ્છયમેતિસ્સા, કરિસ્સામત્થવણ્ણનં.
ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના
(ક) એત્થાહ – કિમત્થમાદિતોવાયં ગાથા નિક્ખિત્તા, નનુ યથાધિપ્પેતમેવ પકરણમારભનીયન્તિ? વુચ્ચતે – સપ્પયોજનત્તા
તત્થ વન્દિત્વા રતનત્તયન્તિ ઇમિના રતનત્તયપ્પણામો દસ્સિતો, ખુદ્દસિક્ખન્તિ ઇમિના ખુદ્દભૂતાનં સિક્ખાનં ઇધ પટિપાદેતબ્બતાદીપનેન અભિધેય્યં, અભિધેય્યો ચ નામેસ સમુદિતેન સત્થેન વચનીયત્થોતિ. અભિધાનઞ્ચ પન ઇમિનાવ દસ્સિતં તેન અત્થાનુગતસમઞ્ઞાપરિદીપનતો. સમાતિકન્તિ ઇમિના કરણપ્પકારો, ખુદ્દસિક્ખન્તિ ઇમિના ચ, તેન ખુદ્દભૂતાનં સિક્ખાનં ઇધ દસ્સેતબ્બભાવપ્પકાસનતો. આદિતો ઉપસમ્પન્ન સિક્ખિતબ્બન્તિ ઇમિના પયોજનપયોજનં પન ઇમિનાવ સામત્થિયતો દસ્સિતમેવ, તાસં સિક્ખિતબ્બપ્પકાસનેન હિ સિક્ખને સતિ તમ્મૂલિકાય દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થનિપ્ફત્તિયા સંસિજ્ઝનતો. પકરણપ્પયોજનાનં સાધનસાધિયલક્ખણો સમ્બન્ધો તન્નિસ્સયદસ્સનેનેવ દસ્સિતોયેવાતિ અયમેત્થ સમુદાયત્થો.
અયં પનેત્થાવયવત્થો – રતનત્તયં વન્દિત્વા ખુદ્દસિક્ખં પવક્ખામીતિ સમ્બન્ધો. રતિજનનટ્ઠેન
‘‘ચિત્તીકતં
અનોમસત્તપરિભોગં, રતનં તેન વુચ્ચતી’’તિ. (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૩; સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૩.૫.૨૨૩; ખુ॰ પા॰ અટ્ઠ॰ ૩; સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨૨૬; ઉદા॰ અટ્ઠ॰ ૪૫; મહાનિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૦);
તયો અવયવા અસ્સાતિ તયં, સમુદાયાપેક્ખં એકવચનં, અવયવવિનિમુત્તસ્સ પન સમુદાયસ્સ અભાવતો તીણિ એવ રતનાનિ વુચ્ચન્તિ. રતનાનં તયં રતનત્તયં. વન્દિત્વાતિ તીહિ દ્વારેહિ નમસ્સિત્વા. ‘‘તિસ્સો ઇમા, ભિક્ખવે, વન્દના કાયેન વન્દતિ, વચસા વન્દતિ, મનસા વન્દતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૧૫૫) હિ વુત્તં. તત્થ વિઞ્ઞત્તિં અનુપ્પાદેત્વા કેવલં રતનત્તયગુણાનુસ્સરણવસેન મનોદ્વારે બહુલપ્પવત્તા કુસલચેતના મનોદ્વારવન્દના. તં તં વિઞ્ઞત્તિં ઉપ્પાદેત્વા પન પવત્તા કાયવચીદ્વારવન્દના. સિક્ખિતબ્બાતિ સિક્ખા, અધિસીલઅધિચિત્તઅધિપઞ્ઞાવસેન તિસ્સો સિક્ખા. સિક્ખનઞ્ચેત્થ યથાક્કમં સીલાદિધમ્માનં સંવરણવસેન, એકારમ્મણે ચિત્તચેતસિકાનં સમાધાનવસેન, આરમ્મણજાનનલક્ખણપ્પટિવેધમગ્ગપાતુભાવપાપનવસેન ચ આસેવનં દટ્ઠબ્બં. અઞ્ઞત્થ બહુવિધા સિક્ખા, ઇધ તુ સઙ્ખેપનયત્તા અપ્પકાદિઅનેકત્થસમ્ભવેપિ ખુદ્દ-સદ્દસ્સ અપ્પકત્થોવેત્થ યુત્તતરોતિ ખુદ્દા અપ્પકા સિક્ખાતિ ખુદ્દસિક્ખા. ઇધ પન ખુદ્દસિક્ખાપ્પકાસકો ગન્થો તબ્બોહારૂપચારતો ઇત્થિલિઙ્ગવસેન ‘‘ખુદ્દસિક્ખા’’તિ વુચ્ચતિ યથા ‘‘વરુણાનગર’’ન્તિ. તં ખુદ્દસિક્ખં. પવક્ખામીતિ કથેસ્સામિ.
કીદિસન્તિ આહ ‘‘આદિતો ઉપસમ્પન્નસિક્ખિતબ્બ’’ન્તિઆદિ. આદિ-સદ્દોયમત્થિ અવયવવચનો યથા ‘‘સબ્બાદીનિ સબ્બનામાની’’તિ. અત્થિ અપાદાનવચનો યથા ‘‘પબ્બતાદીનિ ખેત્તાની’’તિ. તત્થાવયવવાચી કમ્મસાધનો ‘‘આદિયતીત્યાદી’’તિ. ઇતરો અપાદાનસાધનો ‘‘આદિયતિ એતસ્માત્યાદી’’તિ એવ-સદ્દો પનેત્થ સબ્બવાક્યાનં અવધારણફલત્તા લબ્ભતિ. તો-પચ્ચયો અવધિમ્હિયેવ આદિતોતિ ઇમિના ઇદં દીપેતિ – અતિદુલ્લભં ખણસમવાયં લભિત્વા આલસિયદોસેન અપ્પટિપજ્જન્તેહિ ચ અઞ્ઞાણદોસેન અઞ્ઞથા પટિપજ્જન્તેહિ ચ અહુત્વા આદિતો પટ્ઠાય નિરન્તરમેવ તીસુ સિક્ખાસુ સમ્માપટિપજ્જનવસેન આદરો જનેતબ્બોતિ.
ઉપસમ્પન્નેન ઉપસમ્પન્નાય ચ સિક્ખિતબ્બં આસેવિતબ્બન્તિ ઉપસમ્પન્નસિક્ખિતબ્બં, એકસેસનયેન ઉપસમ્પન્નતાસામઞ્ઞેન વા ઉપસમ્પન્નાયપિ એત્થેવાવિરોધોતિ ઉપસમ્પન્નેન સિક્ખિતબ્બન્તિ સમાસો. નનુ અધિસીલાદયોવ સિક્ખિતબ્બા, એવં સતિ કથં પકરણં સિક્ખિતબ્બત્તેન વુત્તન્તિ? નાયં દોસો, સિક્ખાય સિક્ખિતબ્બત્તે સતિ તદ્દીપકગન્થસ્સાપિ આસેવિતબ્બતા આપજ્જતીતિ. સુખગ્ગહણત્થં વત્તબ્બવિનિચ્છયં સકલમ્પિ સઙ્ગહેત્વા માતિકાય ઠપનતો સહ માતિકાયાતિ સમાતિકં. તગ્ગુણસંવિઞ્ઞાણોયં બહુબ્બીહિ તસ્સ ખુદ્દસિક્ખાસઙ્ખાતસ્સ
માતિકાવણ્ણના
(ખ-જ) ઇદાનિ ‘‘પારાજિકા ચ ચત્તારો’’તિઆદિ આરદ્ધં. એત્થાહ – તીસુ સિક્ખાસુ અધિસીલસિક્ખાવ કસ્મા પઠમં વુત્તાતિ? સબ્બસિક્ખાનં મૂલભૂતત્તા. ‘‘સીલે પતિટ્ઠાય નરો સપઞ્ઞો, ચિત્તં પઞ્ઞઞ્ચ ભાવય’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩; પેટકો॰ ૨૨; મિ॰ પ॰ ૨.૧.૯) હિ વુત્તં. તત્રાપિ મહાસાવજ્જત્તા મૂલચ્છેજ્જવસેન પવત્તનતો સબ્બપઠમં જાનિતબ્બાતિ પારાજિકાવ પઠમં વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. માતિકાપદાનં પન અત્થો તસ્સ તસ્સ માતિકાપદસ્સ નિદ્દેસવસેનેવ વિઞ્ઞાયતીતિ ન ઇધ વિસું દસ્સયિસ્સામ. અવિઞ્ઞાયમાનં પન તત્થ તત્થેવ પકાસયિસ્સામ.
ઇદાનિ ઉદ્દિટ્ઠપદાનુક્કમેન નિદ્દેસં આરભન્તો ‘‘પારાજિકા ચ ચત્તારો’’તિ પઠમં માતિકાપદં ઉદ્ધરિ. એવમુપરિપિ. ઇદાનિ પારાજિકાયો ઉદ્દિસિત્વા ઉદ્દિટ્ઠપદાનુક્કમેન નિદ્દેસં આરભન્તો ‘‘ગરુકા નવા’’તિ દુતિયં પદં ઉદ્ધરીતિઆદિના યથાયોગં વત્તબ્બં. તત્થ સિક્ખાપદં અતિક્કમિત્વા આપત્તિં આપન્ના પુગ્ગલા તાય પરાજયન્તીતિ પરાજિયા. તેયેવ પારાજિકા ઉપસગ્ગસ્સ વુદ્ધિં કત્વા ય-કારસ્સ ક-કારકરણેન. તે પન ગણનપરિચ્છેદવસેન ચત્તારોતિ અત્થો.
૧. પારાજિકનિદ્દેસવણ્ણના
૧-૨. ઇદાનિ તે દસ્સેતું ‘‘મગ્ગત્તયે’’તિઆદિ આરદ્ધં. એવમુપરિપિ યથાયોગં યોજેતબ્બં. તત્થ મગ્ગત્તયેતિ એત્થ
‘‘અપદાનં અહી મચ્છા, દ્વિપદાનઞ્ચ કુક્કુટી;
ચતુપ્પદાનં મજ્જારી, વત્થુ પારાજિકસ્સિમા’’તિ. (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૫૫);
તાસં વચ્ચપસ્સાવમુખમગ્ગવસેન તયો તયો કત્વા નવ મગ્ગા, તથા ઉભતોબ્યઞ્જનકાનં, પુરિસાનં પન વચ્ચમુખમગ્ગવસેન દ્વે દ્વે કત્વા છ, તથા પણ્ડકાનન્તિ તિંસ. તેસં તયે. કીદિસેતિ આહ ‘‘સન્થતસન્થતે’’તિ. સન્થતે અસન્થતેતિ પદચ્છેદો. ન સન્થતં અસન્થતં. તસ્મિં અસન્થતે. ન-કારો એત્થ ‘‘અબ્રાહ્મણો’’તિઆદીસુ વિય પયિરુદાસે, તં કિરિયાયુત્તસ્સ તાદિસસ્સ અઞ્ઞસ્સ વત્થુનો વિધાનેન સન્થતસ્સ વત્થુનો પયિરુદાસનં પરિચ્ચજનં પયિરુદાસોતિ. ન પસજ્જપ્પટિસેધે, સન્થતં પસજ્જ પત્વા તસ્સ ‘‘બ્રાહ્મણો ન ભવિસ્સતી’’તિઆદીસુ વિય ન નિસેધોતિ. વા-સદ્દો પનેત્થ વચનયુત્તિબલેનેવ લબ્ભતિ, તસ્સ પલિવેઠેત્વા, અન્તો વા પવેસેત્વા વત્થાદિના કેનચિ પટિચ્છન્ને વા અપ્પટિચ્છન્ને વાતિ અત્થો. તથાભૂતે અલ્લોકાસે પકતિવાતેન અસમ્ફુટ્ઠે તિન્તપ્પદેસે. નિમિત્તન્તિ અઙ્ગજાતં. સન્તિઆદિ તબ્બિસેસનં. સન્તિ અત્તનિયં. સં-સદ્દો હિ અત્તનિ અત્તનિયે ચ વત્તતિ. સન્થતં અસન્થતન્તિ યથાવુત્તનયેન પટિચ્છન્નં વા અપ્પટિચ્છન્નં વા. ઉપાદિણ્ણન્તિ અનટ્ઠકાયપ્પસાદં. કિત્તકન્તિ આહ ‘‘તિલમત્તમ્પી’’તિ. તિલસ્સ મત્તં સાકલ્લં યસ્સ તં તિલમત્તં અપિ-સદ્દો સમ્ભાવને, ‘‘તિલબીજમત્તમ્પી’’તિ સમ્ભાવીયતિ, અધિકે કા સં અઙ્ગજાતં યથાવુત્તે મગ્ગત્તયે તિલમત્તમ્પિ પવેસન્તો ભિક્ખુ ચુતો પરિભટ્ઠો, પારાજિકો નામ હોતિ સાસનતોતિ વિઞ્ઞાયતિ ગમ્મમાનત્થસ્સ સદ્દસ્સ પયોગં પતિ કામાચારત્તા. કીદિસોતિ આહ ‘‘અનિક્ખિત્તસિક્ખો’’તિ. નિક્ખિત્તસિક્ખો પન અભિક્ખુકત્તા પરિચ્ચત્તો. તત્થ નિક્ખિત્તા ઓહિતા પરિચ્ચત્તા પચ્ચક્ખાતા સિક્ખા એતેનાતિ વિગ્ગહો. યથાલક્ખણં ન નિક્ખિત્તસિક્ખો અનિક્ખિત્તસિક્ખો. તત્થ ચિત્તખેત્તકાલપ્પયોગપુગ્ગલવિજાનનવસેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં ઞત્વા તદભાવેન અપચ્ચક્ખાનં વેદિતબ્બં.
તત્થ ઉપસમ્પન્નભાવતો ચવિતુકામતાચિત્તં ચિત્તં નામ. ‘‘બુદ્ધં પચ્ચક્ખામી’’તિઆદીનિ ‘‘ગિહીતિ મં ધારેહિ, ઉપાસકો, આરામિકો, સામણેરોતિ મં ધારેહી’’તિ ‘‘અલં મે બુદ્ધેના’’તિઆદીનિ છ ખેત્તપદાનિ ખેત્તં નામ. ‘‘પચ્ચક્ખામી’’તિઆદિના વુત્તો વત્તમાનકાલોયેવ કાલો નામ. યાય કાયચિ ભાસાય વસેન વાચસિકપ્પયોગોવ પયોગો નામ. અનુમ્મત્તાદિકો પચ્ચક્ખાતો ચ મનુસ્સજાતિકો સોવ પુગ્ગલો નામ. પચ્ચક્ખાતકસ્સ વચનસમનન્તરમેવ ‘‘અયં ઉક્કણ્ઠિતો’’તિ વા ‘‘ગિહિભાવં પત્થયતી’’તિ વા સોતુનો જાનનં વિજાનનં નામાતિ વેદિતબ્બં.
તત્થ નટ્ઠકાયપ્પસાદં પન પિળકં વા ચમ્મખિલં વા લોમં વા પવેસન્તસ્સ દુક્કટં. અક્ખિનાસકણ્ણચ્છિદ્દવત્થિકોસેસુ, સત્થકાદીહિ કતવણે વા મેથુનરાગેન નિમિત્તં પવેસન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં. અવસેસસરીરેસુ ઉપકચ્છકાદીસુ દુક્કટં. તિરચ્છાનગતાનં હત્થિઅસ્સગોગદ્રભઓટ્ઠમહિંસાદીનં નાસાય થુલ્લચ્ચયં, વત્થિકોસે થુલ્લચ્ચયમેવ. સબ્બેસમ્પિ તિરચ્છાનગતાનં અક્ખિકણ્ણવણેસુ દુક્કટં. તથા અવસેસસરીરે
ઇદાનિ પવેસનં નામ ન કેવલં અત્તુપક્કમેનેવ, પરૂપક્કમેનાપિ હોતિ, તત્રાપિ સાદિયન્તોવ ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અથ વાતિ અયં નિપાતો, નિપાતસમુદાયો વા પક્ખન્તરારમ્ભે. પવેસનઞ્ચ ઠિતઞ્ચ ઉદ્ધારો ચ પવિટ્ઠઞ્ચ પવેસન…પે॰… પવિટ્ઠાનિ, ઇતરીતરયોગદ્વન્દો. ઇતરીતરયોગો નામ અઞ્ઞમઞ્ઞત્થોપાદાનતાતિ પવેસનાદીનિ ઠિતાદિઅત્થાનિપિ હોન્તીતિ પવિટ્ઠ-સદ્દોપિ પવેસનાદિઅત્થો હોતિ, તતોયેવેત્થ તસ્મા બહુવચનસમ્ભવો. અઞ્ઞથા દ્વન્દે અવયવત્થપધાનત્તા એકત્થવાચકાપિ પવિટ્ઠ-સદ્દા કથં બહુવચનપ્પસઙ્ગો. સમાહારે વા દ્વન્દો. ખણોતિ કાલવિસેસો. સો ચ યોગવન્તાનં ખણન્તરવિનિમુત્તો નત્થીતિ પવેસન…પે॰…પવિટ્ઠાનિયેવ ખણોતિ કમ્મધારયો, અભેદે ભેદપરિકપ્પનાય વા પવેસન…પે॰… પવિટ્ઠાનં ખણોતિ છટ્ઠીતપ્પુરિસો. તસ્સ સાદકો, તસ્મિં વા સાદકો પવેસન…પે॰… સાદકો. ખણ-સદ્દો પનેત્થ પચ્ચેકં યોજેતબ્બો દ્વન્દસમાસત્તા, પવેસનકાલં ઠિતકાલં ઉદ્ધારકાલં પવિટ્ઠકાલં, તસ્મિં વા સાદિયન્તોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એવં સેવનચિત્તપચ્ચુપટ્ઠાનેન સાદકો ભિક્ખુ ચુતોતિ યોજેતબ્બં. તત્થ યથાવુત્તપ્પદેસસ્સ અન્તોકરણં પવેસનં નામ. યાવ ઉદ્ધરણારમ્ભા નિવત્તં ઠિતં નામ. અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૫૮) પન માતુગામસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિં પત્વા સબ્બથા વાયમતો ઓરમિત્વા ઠિતકાલં સન્ધાય ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠિસમયે’’તિ ઉદ્ધારો નામ. યાવ પવેસનારહટ્ઠાના અન્તોકતં પવિટ્ઠં નામ.
પઠમં.
૩-૪. ઇદાનિ દુતિયં દસ્સેતું ‘‘આદિયેય્યા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અદિન્નં થેય્યચિત્તેન આદિયેય્ય…પે॰… સઙ્કેતં વીતિનામયે, પારાજિકો ભવેતિ સમ્બન્ધો. અદિન્નન્તિ મનુસ્સસામિકેહિ કાયવાચાહિ ન દિન્નં. થેય્યચિત્તેનાતિ થેનોતિ ચોરો, તસ્સ ભાવો થેય્યં ન-કારસ્સ ય-કારં કત્વા દ્વિત્તેન. ભવન્તિ એતસ્મા અભિધાનબુદ્ધીતિ ભાવો, સદ્દપ્પવત્તિનિમિત્તં જાતિગુણાદિ. ઇધ પન અવહરણચિત્તસઙ્ખાતં દબ્બં થેય્યં. થેય્યઞ્ચ તં ચિત્તઞ્ચાતિ થેય્યચિત્તં, તેન. આદિયેય્યાતિ આરામાદિં અભિયુઞ્જિત્વા ગણ્હેય્ય. હરેય્યાતિ હરન્તો ગણ્હેય્ય. અવહરેય્યાતિ ઉપનિક્ખિત્તં ભણ્ડં ‘‘દેહિ મે ભણ્ડ’’ન્તિ વુચ્ચમાનો ‘‘ન મયા ગહિત’’ન્તિઆદીનિ વદન્તો ગણ્હેય્ય. ઇરિયાપથં કોપેય્યાતિ ભણ્ડહારકસ્સ ગમનાદિઇરિયાપથં વિચ્છિન્દિત્વા ગણ્હેય્ય. કોપં કત્વા ગણ્હાતીતિ હિ એતસ્મિં અત્થે ‘‘કોપી’’તિ ઠાના ચાવેય્યાતિ ઠપિતટ્ઠાનતો ચાવેય્ય. સઙ્કેતં વીતિનામયેતિ પરિકપ્પિતટ્ઠાનં વા સુઙ્કઘાતં વા અતિક્કામેય્ય.
એત્થ ચ આરામાદિઅભિયુઞ્જને, સામિકસ્સ વિમતુપ્પાદનધુરનિક્ખેપે, ભણ્ડહારકસ્સ સીસભારામસનફન્દાપનખન્ધોરોપને, ઉપનિક્ખિત્તે ‘‘દેહિ મે ભણ્ડ’’ન્તિ ચોદિયમાનસ્સ ‘‘નાહં ગણ્હામી’’તિ ભણનવિમતુપ્પાદનધુરનિક્ખેપે, થલટ્ઠસ્સ થેય્યચિત્તેનામસનફન્દાપનઠાનાચાવને ચાતિ ચતૂસુ પચ્ચેકં યથાક્કમં દુક્કટથુલ્લચ્ચયપારાજિકાયો વેદિતબ્બા. ‘‘સહભણ્ડહારકં નેસ્સામી’’તિ
અપિચ ઇમાનિ છ પદાનિ વણ્ણયન્તેન નાનાભણ્ડએકભણ્ડસાહત્થિકપુબ્બપ્પયોગથેય્યાવહારસઙ્ખાતે પઞ્ચપઞ્ચકે સમોધાનેત્વા પઞ્ચવીસતિ અવહારા દસ્સેતબ્બા છપ્પદન્તોગધત્તા સબ્બેસમ્પિ અવહારાનં. તે પન અવહારા યેન કેનચિ અભિયોગાદિઆકારનાનત્તમત્તેન ભિન્નાતિ તંવસેન પઞ્ચપઞ્ચકં નામ જાતં. એવં સંવણ્ણિતઞ્હિ ઇદં અદિન્નાદાનપારાજિકં સુવણ્ણિતં નામ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. તત્થ પુરિમાનિ દ્વે પઞ્ચકાનિ ‘‘આદિયેય્યા’’તિઆદીનં પઞ્ચન્નં પદાનં વસેન લબ્ભન્તિ. યં પનેતં ‘‘સઙ્કેતં વીતિનામયે’’તિ છટ્ઠં પદં, તં તતિયપઞ્ચમેસુ પઞ્ચકેસુ નિસ્સગ્ગિયપરિકપ્પાવહારવસેન યોજેતબ્બં.
તત્થ સાહત્થિક-સદ્દેન ઉપચારતો તંસહચરિતપઞ્ચકં ગહેત્વા ‘‘સાહત્થિકઞ્ચ તં પઞ્ચકઞ્ચા’’તિ વા ‘‘સાહત્થિકાદિ પઞ્ચક’’ન્તિ મજ્ઝેપદલોપવસેન વા સાહત્થિકપઞ્ચકં. એવમુપરિપિ. તં પન સાહત્થિકો આણત્તિકો નિસ્સગ્ગિયો અત્થસાધકો ધુરનિક્ખેપો ચાતિ. તત્થ સકો હત્થો સહત્થો, સહત્થેન નિબ્બત્તો સાહત્થિકો. એવં આણત્તિકો. સુઙ્કઘાતપરિકપ્પિતોકાસાનં અન્તો ઠત્વા બહિ નિસ્સજ્જનં નિસ્સગ્ગો, સો એવ નિસ્સગ્ગિયો. કાલં અનિયમેત્વા આણત્તસ્સ ભણ્ડગ્ગહણતો અત્થસાધકો. સો પન આણાપનપ્પયોગો, ઉપાહનાદીનં નિક્ખેપપ્પયોગો ચ. આરામાભિયોગે ચ ઉપનિક્ખિત્તભણ્ડે ચ તાવકાલિકભણ્ડદેય્યાનમદાને ચ ધુરસ્સ નિક્ખેપો ધુરનિક્ખેપો.
પુબ્બપ્પયોગપઞ્ચકં નામ પુબ્બપ્પયોગો સહપ્પયોગો સંવિધાવહારો સઙ્કેતકમ્મં નિમિત્તકમ્મન્તિ. તત્થ આણાપનં ભણ્ડગ્ગહણતો પુબ્બત્તા પુબ્બપ્પયોગો નામ. ઠાનાચાવનખિલસઙ્કામનપ્પયોગેન સહ વત્તમાનો સહપ્પયોગો. સંવિધાય સમ્મન્તયિત્વા ગતેસુ એકેનાપિ ભણ્ડે ઠાના ચાવિતે સબ્બેસં અવહારો સંવિધાવહારો. સઙ્કેતકમ્મન્તિ પુબ્બણ્હાદિકાલપરિચ્છેદવસેન સઞ્જાનનકરણં. નિમિત્તકમ્મં નામ સઞ્ઞુપ્પાદનત્થં અક્ખિનિખણનાદિકરણં.
થેય્યાવહારપઞ્ચકં પન સયમેવ દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ. નનુ ચ છપ્પદન્તોગધત્તા ‘‘સબ્બેસમ્પિ અવહારાન’’ન્તિ વુત્તં, એવં સતિ ‘‘અથ વા’’તિ પક્ખન્તરવસેન વિસું વિય ઇદં પઞ્ચકં કસ્મા વુત્તન્તિ? નનુ અવોચુમ્હા ‘‘યેન કેનચિ અભિયોગાદિઆકારનાનત્તમત્તેન ભિન્ના’’તિ, એતાદિસસ્સ ભેદસ્સ સમ્ભવતો પક્ખન્તરવસેનાપિ યુજ્જતીતિ એવં વુત્તં. ઇમસ્સ પઞ્ચકસ્સ વિસું ઉદ્ધરિત્વા વચનં પન પસિદ્ધિવસેનાતિ દટ્ઠબ્બં, કુસ-સદ્દેન કુસસઙ્કામનમધિપ્પેતં અભેદોપચારેન. થેય્યઞ્ચ બલઞ્ચ કુસો ચ છન્નઞ્ચ પરિકપ્પો ચ થેય્યા…પે॰… પરિકપ્પં, દીઘો સન્ધિવસેન. તેન અવહારકો પારાજિકો ભવેતિ સમ્બન્ધો. યો પન પટિચ્છન્નેન અવહારકો, સો અત્થતો થેય્યાવહારકો. બલક્કારેન પરસન્તકં ગણ્હન્તો બલાવહારકો. કુસં સઙ્કામેત્વા ગણ્હન્તો કુસાવહારકો. તિણપણ્ણાદીહિ યં કિઞ્ચિ પટિચ્છાદેત્વા પચ્છા કસ્સ પટિચ્છન્નસ્સ અવહારકો પટિચ્છન્નાવહારકો. સાટકાદિભણ્ડવસેન, ગબ્ભદ્વારાદિઓકાસવસેન વા પરિકપ્પેત્વા ગણ્હન્તો પરિકપ્પાવહારકો. એત્થ પન પરિકપ્પિતભણ્ડગ્ગહણે પરિકપ્પિતપરિચ્છેદાતિક્કમે ચ પારાજિકં વેદિતબ્બં.
ઇદાનિ પનેત્થ વિનિચ્છયં દસ્સેતું ‘‘ભણ્ડકાલગ્ઘદેસેહી’’તિઆદિ વુત્તં. એત્થ અદિન્નાદાને ભણ્ડઞ્ચ કાલો ચ અગ્ઘો ચ દેસો ચ તેહિ ચ પરિભોગેન ચ વિનિચ્છયો કાતબ્બોતિ અત્થો ભણ્ડેન વિનિચ્છયો. નિરાલયકાલે ચે અવહટં, પારાજિકં નત્થિ, સામિકેસુ પુન આહરાપેન્તેસુ દાતબ્બં. તદેવ હિ ભણ્ડં કદાચિ મહગ્ઘં, કદાચિ અપ્પગ્ઘં, તસ્મા યસ્મિં કાલે ભણ્ડં અવહટં, તસ્મિંયેવ કાલે યો તસ્સ અગ્ઘો, તેન કાતબ્બો વિનિચ્છયો કાલેન વિનિચ્છયો. નવભણ્ડસ્સ યો અગ્ઘો, સો પચ્છા પરિહાયતિ, તસ્મા સબ્બદા પકતિઅગ્ઘવસેન અકત્વા કાતબ્બો વિનિચ્છયો અગ્ઘેન વિનિચ્છયો. ભણ્ડુટ્ઠાનદેસે ભણ્ડં અપ્પગ્ઘં હોતિ, અઞ્ઞત્થ મહગ્ઘં, તસ્મા યસ્મિં દેસે ભણ્ડં અવહટં, તસ્મિંયેવ દેસે અગ્ઘેન કાતબ્બો વિનિચ્છયો દેસેન વિનિચ્છયો. પરિભોગેન પરિભોગેન વિનિચ્છયો.
દુતિયં.
૫-૭. ઇદાનિ તતિયં દસ્સેતું ‘‘મનુસ્સવિગ્ગહ’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ મનુસ્સવિગ્ગહં કલલતો પટ્ઠાય જીવમાનકમનુસ્સજાતિકાનં સરીરં. ચિચ્ચ પાણોતિ સઞ્ઞાય સદ્ધિંયેવ ‘‘વધામિ ન’’ન્તિ વધકચેતનાય ચેતેત્વા પકપ્પેત્વા. જીવિતા વા વિયોજયેતિ યો ભિક્ખુ જાતિઉણ્ણંસુના સમુદ્ધટતેલબિન્દુમત્તં કલલરૂપકાલે તાપનાદીહિ વા તતો વા ઉદ્ધમપિ તદનુરૂપેન ઉપક્કમેન રૂપજીવિતિન્દ્રિયોપક્કમે સતિ તદાયત્તવુત્તિનો અરૂપજીવિતસ્સાપિ વોરોપનસમ્ભવતો ઉભયજીવિતા વોરોપેય્ય. વા-સદ્દો વિકપ્પે. મરણચેતનોતિ મરણે ચેતના યસ્સ સો મરણાધિપ્પાયો. સત્થહારકન્તિ જીવિતં હરતીતિ હારકં, સત્થઞ્ચ તં હારકઞ્ચાતિ સત્થહારકં, તં. અસ્સ મનુસ્સવિગ્ગહસ્સ. ઉપનિક્ખિપેતિ સમીપે નિક્ખિપેય્ય વા. એતેન થાવરપ્પયોગં દસ્સેતિ. ગાહેય્ય મરણૂપાયન્તિ ‘‘સત્થં વા આહર, વિસં વા ખાદા’’તિઆદિના નયેન મરણત્થાય ઉપાયં ગાહાપેય્ય વા. એતેન આણત્તિપ્પયોગો દસ્સિતો. વદેય્ય મરણે ગુણન્તિ કાયવાચાદૂતલેખાહિ ‘‘યો એવં મરતિ, સો ધનં વા લભતી’’તિઆદિના નયેન મરણે ગુણં પકાસેય્ય વા. ઉભયત્થ અધિકારવસેન વા-સદ્દો આહરિતબ્બો. સો ભિક્ખુ ચુતોતિ સમ્બન્ધો, સાસનતોતિ વિઞ્ઞાયતિ.
ઇદાનિ પનસ્સ છબ્બિધે પયોગેદસ્સેતું ‘‘પયોગા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સાહત્થિ…પે॰… ઇદ્ધિવિજ્જામયા ‘‘સાહત્થી’’તિ વુત્તં. અથ વા અનેકત્થે અનેકતદ્ધિતસમ્ભવેન સહત્થસ્સાયં પયોગો સાહત્થીતિ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. સાહત્થિ ચ નિસ્સગ્ગો ચ આણત્તિ ચ થાવરો ચાતિ દ્વન્દો. ઇદ્ધિ ચ વિજ્જા ચ, તાસમિમેતિ ઇદ્ધિવિજ્જામયા, ઇદ્ધિમયો વિજ્જામયોતિ વુત્તં હોતિ. પયોગાતિ ઇમે છપ્પયોગા નામ હોન્તીતિ અત્થો. તત્થ સયં મારેન્તસ્સ કાયેન વા કાયપ્પટિબદ્ધેન વા પહરણં સાહત્થિકો પયોગો. દૂરે ઠિતં મારેતુકામસ્સ કાયાદીહિ ઉસુસત્તિઆદીનં નિસ્સજ્જનં નિસ્સગ્ગો. ‘‘અસુકં નામ મારેહી’’તિઆદિના આણાપેન્તસ્સ આણાપનં આણત્તિ, ઓપાતખણનં અપસ્સેનસંવિધાનં અસિઆદીનં ઉપનિક્ખિપનાદિ થાવરો. મારણત્થં કમ્મવિપાકજાય ઇદ્ધિયા પયોજનં ઇદ્ધિમયો. કમ્મવિપાકજિદ્ધિ ચ નામેસા રાજાદીનં રાજિદ્ધિઆદયો. તત્થ પિતુરઞ્ઞો સીહળિન્દસ્સ દાઠાકોટનેન ચૂળસુમનકુટુમ્બિયમારણે રાજિદ્ધિ દટ્ઠબ્બા, તદત્થમેવ અથબ્બણાદિવિજ્જાય પરિજપ્પનં વિજ્જામયો પયોગો.
એવં છપ્પયોગે દસ્સેત્વા તેસુ આણત્તિપ્પયોગસ્સ નિયામકે દસ્સેતું ‘‘કાલા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યથાવુત્તં આણત્તિં નિયમેન્તિ સઙ્કેતવિસઙ્કેતતાવસેન પરિચ્છિન્દન્તીતિ આણત્તિનિયામકા. તે પન કાલો ચ વત્થુ ચ આવુધઞ્ચ ઇરિયાપથો ચાતિ ચત્તારો, તથા કિરિયાવિસેસો ઓકાસોતિ ગણનપરિચ્છેદવસેન છ હોન્તીતિ અત્થો. તત્થ કાલો પુબ્બણ્હાદિ યોબ્બનાદિ ચ. વત્થુ મારેતબ્બો સત્તો. આવુધં અસિઆદિ. ઇરિયાપથો મારેતબ્બસ્સ ગમનાદિ. કિરિયાવિસેસો વિજ્ઝનાદિ. ઓકાસો ગામાદિ. યો હિ ‘‘અજ્જ, સ્વે’’તિ અનિયમેત્વા ‘‘પુબ્બણ્હે મારેહી’’તિ વુત્તો યદા કદાચિ પુબ્બણ્હે મારેતિ, નત્થિ વિસઙ્કેતો. યો પન ‘‘પુબ્બણ્હે’’તિ
તતિયં.
૮-૯. ઇદાનિ ચતુત્થં દસ્સેતું ‘‘ઝાનાદિભેદ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અત્તનિ નોસન્તં અત્તુપનાયિકઞ્ચ પચ્ચુપ્પન્નભવસ્સિતઞ્ચ અઞ્ઞાપદેસરહિતઞ્ચ ઝાનાદિભેદં કોટ્ઠાસં કત્વા વા એકેકં કત્વા વા કાયેન વા વાચાય વા વિઞ્ઞત્તિપથે દીપેન્તો નાધિમાનિકો ઞાતે ચુતો ભવેતિ અત્તનિ સકસન્તાને નોસન્તં અનુપ્પન્નત્તાયેવ અવિજ્જમાનં, એત્થ નોસન્તોતિ અત્થે તપ્પુરિસો. ઝાનાદિભેદન્તિ ઝાનં આદિ યસ્સ ‘‘વિમોક્ખસમાધિ સમાપત્તિ ઞાણદસ્સન મગ્ગભાવના ફલસચ્છિ કિરિયાકિલેસપ્પહાનવિનીવરણતાચિત્તસ્સ સુઞ્ઞાગારે અભિરતી’’તિ (પારા॰ ૧૯૮) વુત્તસ્સ સો ઝાનાદિ, સોવ ભેદો વિસેસોતિ સમાસો. તં ઝાનાદિભેદં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં. અત્તુપનાયિકન્તિ ‘‘અયં મયિ અત્થી’’તિ આરોચનવસેન અત્તનિ ઉપનીયતિ, ‘‘અહં વા એત્થ સન્દિસ્સામી’’તિ અત્તા ઉપનીયતિ એત્થ ધમ્મેતિ વા અત્તુપનાયિકો, ઝાનાદિભેદો, તં. પચ્ચુપ્પન્નભવસ્સિતન્તિ પચ્ચુપ્પન્નભવો નામ ઇદાનિ વત્તમાનો અત્તભાવો, તન્નિસ્સિતોતિ સમાસો, સો ચ ઝાનાદિભેદોયેવ, તં.
અઞ્ઞાપદેસરહિતન્તિ ‘‘યો તે વિહારે વસિ, સો ભિક્ખુ પઠમં ઝાનં સમાપજ્જી’’તિઆદિના (પારા॰ ૨૨૦) નયેન અઞ્ઞસ્સ અપદેસો, તેન રહિતો ચત્તોતિ તપ્પુરિસસમાસો, સો રહિતો તેનાતિ વા બહુબ્બીહિ, ઝાનાદિભેદોવ કોટ્ઠાસં કત્વા વાતિ ‘‘પઠમં ઝાનં દુતિયં ઝાનં સમાપજ્જિં, પઠમં ઝાનં તતિયં ઝાનં સમાપજ્જિ’’ન્તિઆદિના નયેન કોટ્ઠાસં કત્વા વા. એકેકં કત્વા વાતિ ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જિં, દુતિયં ઝાનં સમાપજ્જિ’’ન્તિઆદિના નયેન એકેકં કત્વા વા. એત્થ ચ એકન્તિ ઠિતે વિચ્છાયં દ્વિત્તં. એત્થ પન કત્વાતિ કરણકિરિયાય એકેકવસેન ભિન્નસ્સ ઝાનાદિનો અત્થસ્સ સમ્બન્ધનિચ્છા વિચ્છાતિ વેદિતબ્બા. ટીકાયં પન ‘‘કોટ્ઠાસં વાતિ એત્થ ‘ઝાનલાભી, વિમોક્ખલાભી, સમાધિલાભી, સમાપત્તિલાભીમ્હી’તિ એવમાદિના નયેન કોટ્ઠાસતો વાતિ અત્થો’’તિ ચ ‘‘એકેકં વાતિ ‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભી, દુતિયસ્સ ઝાનસ્સ લાભીમ્હી’તિ એવમાદિના નયેન એકેકં વાતિ અત્થો’’તિ ચ વુત્તં. સો પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ અવુત્તક્કમોતિ વેદિતબ્બો. કાયેન વાતિ હત્થમુદ્દાદિવસેન કાયેન વા. વાચાતિ એત્થ ય-કારો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો ‘‘અલજ્જિતા’’તિઆદીસુ વિય. વિઞ્ઞત્તિપથેતિ કાયવચીવિઞ્ઞત્તીનં ગહણયોગ્યે પદેસે ઠત્વાતિ અજ્ઝાહરિતબ્બં. દીપેન્તોતિ ‘‘ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેન અયં ધમ્મો મયિ અત્થી’’તિ પકાસેન્તો. નાધિમાનિકોતિ અપ્પત્તે પત્તસઞ્ઞિતાસઙ્ખાતો અધિકો માનો, સો નત્થિ એતસ્સાતિ નાધિમાનિકો, ભિક્ખુ. ઞાતેતિ વિઞ્ઞુના મનુસ્સજાતિકેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાને વુત્તનયેન વિઞ્ઞાતે સતિ ચુતો ભવે સાસનતોતિ વિઞ્ઞાયતિ. અઞ્ઞાપદેસેન દીપયતો પન થુલ્લચ્ચયં. એત્થ ચ –
દુક્કટં
સેસાનં પન તિણ્ણમ્પિ, થુલ્લચ્ચયમુદીરિતન્તિ.
ચતુત્થં.
૧૦. ઇદાનિ ‘‘પારાજિકેતે’’તિઆદિ આરદ્ધં. એતે ચત્તારો પારાજિકા પુગ્ગલા યથા પુરે પુબ્બે ગિહિકાલે, અનુપસમ્પન્નકાલે ચ વિય અસંવાસાતિ સમ્બન્ધો. સહ વસન્તિ યસ્મા સબ્બેપિ લજ્જિનો એતેસુ કમ્માદીસુ ન એકોપિ તતો બહિદ્ધા સન્દિસ્સતીતિ એકકમ્મં એકુદ્દેસો સમસિક્ખતાતિ ઇમે તયો સંવાસા નામ. તત્થ અપલોકનાદિકં ચતુબ્બિધમ્પિ સઙ્ઘકમ્મં સીમાપરિચ્છિન્નેહિ પકતત્તેહિ ભિક્ખૂહિ એકતો કત્તબ્બતા એકકમ્મં નામ. તથા પઞ્ચવિધોપિ પાતિમોક્ખુદ્દેસો એકતો ઉદ્દિસિતબ્બત્તા એકુદ્દેસો નામ. પઞ્ઞત્તં પન સિક્ખાપદં સબ્બેહિપિ લજ્જીપુગ્ગલેહિ સમં સિક્ખિતબ્બભાવતો સમસિક્ખતા નામ. નત્થિ તે સંવાસા એતેસન્તિ અસંવાસા. ‘‘અભબ્બા’’તિઆદીસુ ભિક્ખુભાવાયાતિ તુમત્થે સમ્પદાનવચનં, તસ્મા યથા સીસચ્છિન્નો જીવિતું અભબ્બો, એવં ચત્તારોમે પુગ્ગલા ભિક્ખુભાવાય ભિક્ખૂ ભવિતું અભબ્બાતિ અત્થો.
૧૧. ઇદાનિ પરિયાયાણત્તીહિ સમ્ભવન્તે દસ્સેતું ‘‘પરિયાયો ચા’’તિઆદિમાહ. પરિયાયો ચ આણત્તિ ચ તતિયે મનુસ્સવિગ્ગહે લબ્ભતીતિ સમ્બન્ધો. તત્થ કાયાદીહિ યથાવુત્તેહિ ‘‘યો એવં મરતિ, સો ધનં વા લભતી’’તિ એવમાદિવિઞ્ઞાપકો બ્યઞ્જનભૂતો કાયવચીપયોગો પરિયાયો. ઇમિના ઇદં દીપેતિ – યથા અદિન્નાદાને ‘‘આદિયેય્યા’’તિ (પારા॰ ૯૨) વુત્તત્તા પારિયાયકથાય મુચ્ચતિ, ન ઇધ એવં. ‘‘સંવણ્ણેય્યા’’તિ (પારા॰ ૧૭૨) પરિયાયકયાયપિ ન મુચ્ચતીતિ. ‘‘દુતિયે પના’’તિઆદીસુ અત્થો પાકટોયેવ. એવમુપરિપિ પાકટમુપેક્ખિસ્સામ.
૧૨. ઇદાનિ મેથુનધમ્માદીનં અઙ્ગાનિ દસ્સેતું ‘‘સેવેતૂ’’તિઆદિમાહ. સેવેતુકામતાચિત્તન્તિ મેથુનં સેવેતું મેથુનધમ્મસ્સાતિ મિથુનાનં ઇત્થિપુરિસાનં ઇદન્તિ મેથુનં, તમેવ ધમ્મોતિ મેથુનધમ્મો. ઇધ પન ઉપચારવસેન પારાજિકાપત્તિ મેથુનધમ્મો નામ. અથ અઙ્ગદ્વયન્તિ અઙ્ગાનં કારણાનં દ્વયં. બુધાતિ વિનયધરા વિઞ્ઞુનો.
૧૩. મનુસ્સસન્તિ મનુસ્સાનં સં મનુસ્સસં, તદાયત્તવત્થુકા ચ. એતેન પેતતિરચ્છાનગતાયત્તં નિવત્તેતિ. તથાસઞ્ઞીતિ તથા તાદિસા સઞ્ઞા તથાસઞ્ઞા, સા અસ્સ અત્થીતિ તથાસઞ્ઞી. પરાયત્તસઞ્ઞિતા ચાતિ અત્થો. ભાવપ્પધાના ઇમે નિદ્દેસા, ભાવપચ્ચયલોપો વા ‘‘બુદ્ધે રતન’’ન્તિઆદીસુ (ખુ॰ પા॰ ૬.૩) વિય. એવમુપરિપિ ઈદિસેસુ. થેય્યચિત્તન્તિ થેનભાવસઙ્ખાતં ચિત્તઞ્ચ. વત્થુનો ગરુતાતિ ભણ્ડસ્સ પાદઅતિરેકપાદારહભાવેન ગરુતા ચ. ઊનપઞ્ચમાસકે વા અતિરેકમાસકે વા થુલ્લચ્ચયં. માસકે વા ઊનમાસકે વા દુક્કટં. અવહારોતિ પઞ્ચવીસતિયા અવહારાનં અઞ્ઞતરેન અવહરણઞ્ચાતિ ઇમે પઞ્ચ અદિન્નાદાનહેતુયો અદિન્નાદાનપારાજિકાપત્તિયા અઙ્ગાનિ.
૧૪. પાણો માનુસ્સકોતિ મનુસ્સજાતિસમ્બન્ધો પાણો ચ, પાણોતિ હિ વોહારતો સત્તો, પરમત્થતો પન જીવિતિન્દ્રિયં વુચ્ચતિ. પાણસઞ્ઞિતાતિ પાણોતિ સઞ્ઞિતા ચ, ઘાતનં ઘાતો, સો એવ ચેતના ઘાતચેતના, ‘‘વધામિ ન’’ન્તિ એવં પવત્તા સા ચ, તંસમુટ્ઠિતો સાહત્થિકાદીનં છન્નમઞ્ઞતરો પયોગો ચ, તેન પયોગેન મરણઞ્ચાતિ એતે યથાવુત્તા પઞ્ચ વધહેતુયો પાણઘાતાપજ્જિતબ્બઆપત્તિયા અઙ્ગાનીતિ અત્થો.
૧૫. અત્તનિ અસન્તતાતિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ સન્તાને અવિજ્જમાનતા ચ. પાપમિચ્છતાયારોચનાતિ યા સા ‘‘ઇધેકચ્ચો દુસ્સીલો સમાનો ‘સીલવાતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિઆદિના (વિભ॰ ૮૫૧) નયેન વુત્તા પાપઇચ્છતાય સમન્નાગતા, તાય ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ આરોચના ચ. તસ્સાતિ યસ્સ આરોચેતિ, તસ્સ. મનુસ્સજાતિતાતિ મનુસ્સાનં જાતિ યસ્સ, તસ્સ ભાવો મનુસ્સજાતિતા, સા ચ, નઞ્ઞાપદેસોતિ ન અઞ્ઞાપદેસો અઞ્ઞાપદેસાભાવો ચ, તદેવ જાનનન્તિ તઙ્ખણંયેવ વિજાનનઞ્ચાતિ ઇમાનિ પઞ્ચ એત્થ અસન્તદીપને અસ્મિં સન્તાને અવિજ્જમાનઉત્તરિમનુસ્સધમ્મપ્પકાસનનિમિત્તે પારાજિકે અઙ્ગાનિ હેતુયોતિ અત્થો.
૧૬. એવં તેસમસંવાસતાભબ્બતાદીનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ ન તે ચત્તારોવ, અથ ખો સન્તઞ્ઞેપીતિ ‘‘અસાધારણા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અસાધારણાતિ પારાજિકા ધમ્મા અધિપ્પેતા. તેનેવ ચેત્થ પુલ્લિઙ્ગનિદ્દેસો. તસ્મા ભિક્ખુનીનં ભિક્ખૂહિ અસાધારણા પારાજિકા ધમ્મા ચત્તારો ચાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઉપચારવસેન તુ ઉબ્ભજાણુમણ્ડલિકાદિકા પારાજિકાપન્ના પરિગ્ગય્હન્તિ. તાસુ યા અવસ્સુતા અવસ્સુતસ્સ મનુસ્સપુરિસસ્સ અક્ખકાનં અધો જાણુમણ્ડલાનં કપ્પરાનઞ્ચ ઉપરિ કાયસંસગ્ગં સાદિયતિ, અયં ઉબ્ભજાણુમણ્ડલિકા. યા પન અઞ્ઞિસ્સા ભિક્ખુનિયા પારાજિકં પટિચ્છાદેતિ, સા વજ્જપ્પટિચ્છાદિકા. યા ઉક્ખિત્તકં ભિક્ખું તસ્સા દિટ્ઠિયા ગહણવસેન અનુવત્તતિ, સા ઉક્ખિત્તાનુવત્તિકા. કાયસંસગ્ગરાગેન તિન્તસ્સ હત્થગ્ગહણં સઙ્ઘાટિકણ્ણગ્ગહણં કાયસંસગ્ગત્થાય પુરિસસ્સ હત્થપાસે ઠાનં ઠત્વા સલ્લપનં સઙ્કેતગમનં પુરિસસ્સાગમનસાદિયનં અટ્ઠવત્થુકા નામ.
અભબ્બકા એકાદસ ચાતિ એત્થ પણ્ડકો થેય્યસંવાસકો તિત્થિયપક્કન્તકો તિરચ્છાનગતો માતુઘાતકો પિતુઘાતકો અરહન્તઘાતકો ભિક્ખુનિદૂસકો સઙ્ઘભેદકો લોહિતુપ્પાદકો ઉભતોબ્યઞ્જનકોતિ ઇમે અભબ્બા એકાદસ ચ. તેસુ પણ્ડકોતિ ઓપક્કમિકનપુંસકપણ્ડકા ચ પણ્ડકભાવપક્ખે પક્ખપણ્ડકો ચ ઇધ અધિપ્પેતા. આસિત્તઉસૂયપણ્ડકાનં પન પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ ન વારિતા. થેય્યસંવાસકો પન લિઙ્ગત્થેનકાદિવસેન તિવિધો. તત્થ સયં પબ્બજિતત્તા લિઙ્ગમત્તં થેનેતીતિ લિઙ્ગત્થેનકો. ભિક્ખુવસ્સગણનાદિકં સંવાસં થેનેતીતિ સંવાસત્થેનકો. સિક્ખં પચ્ચક્ખાય એવં પટિપજ્જન્તેપિ એસેવ નયો. યથાવુત્તમુભયં થેનેતીતિ ઉભયત્થેનકો. ઠપેત્વા પન ઇમં તિવિધં –
રાજદુબ્ભિક્ખકન્તાર-રોગવેરિભયેન વા;
ચીવરાહરણત્થં વા, લિઙ્ગં આદિયતીધ યો.
સંવાસં નાધિવાસેતિ, યાવ સો સુદ્ધમાનસો;
થેય્યસંવાસકો નામ, તાવ એસ ન વુચ્ચતીતિ. (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૦; કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ પઠમપારાજિકવણ્ણના);
તિત્થિયપક્કન્તકાદયો વિબ્ભન્તા ભિક્ખુનીતિ ગિહિનિવાસનનિવત્થા ભિક્ખુની ચ. સા હિ એત્તાવતા પારાજિકા. મુદુકા પિટ્ઠિ યસ્સ, સો ચ. સો હિ અનભિરતિયા પીળિતો યદા અત્તનો
૧૭-૧૮. લમ્બમાનમઙ્ગજાતમેતસ્સાતિ લમ્બી. સો યથાવુત્તેસુ પવેસિતો પારાજિકો. મુખેન ગણ્હન્તો અઙ્ગજાતં પરસ્સ ચાતિ યો અનભિરતિયા પીળિતો પરસ્સ સુત્તસ્સ વા મતસ્સ વા અઙ્ગજાતં મુખેન ગણ્હાતિ, સો પરસ્સ અઙ્ગજાતં મુખેન ગણ્હન્તો ચ. તત્થેવાભિનિસીદન્તોતિ યો અનભિરતિયા પીળિતો તત્થેવ પરસ્સ અઙ્ગજાતે વચ્ચમગ્ગેન અભિનિસીદતિ, સો ચાતિ એતે દ્વયંદ્વયસમાપત્તિયા અભાવેપિ મગ્ગે મગ્ગપ્પવેસનહેતુ મેથુનસ્સ અનુલોમિકા ચત્તારો ચ. ઇધાગતા ચત્તારોતિ ઇધ ખુદ્દસિક્ખાયં યથાવુત્તા મેથુનધમ્મા પારાજિકાદયો ચત્તારો ચાતિ સમોધાના પિણ્ડીકરણવસેન ચતુવીસતિ પારાજિકા ભવન્તીતિ સેસો. એત્થ ચ ગાથાબન્ધવસેન રસ્સં કત્વા ‘‘પરાજિકા’’તિ વુત્તં. એત્થાહ – માતુઘાતકાદયો તતિયં પારાજિકં આપન્ના, ભિક્ખુનિદૂસકો, મુદુપિટ્ઠિકાદયો ચત્તારો ચ પઠમપારાજિકં આપન્ના એવાતિ કુતો ચતુવીસતીતિ? વુચ્ચતે – માતુઘાતકાદયો હિ ચત્તારો ઇધ અનુપસમ્પન્ના એવ અધિપ્પેતા. મુદુપિટ્ઠિકાદયો ચત્તારો કિઞ્ચાપિ પઠમપારાજિકેન સઙ્ગહિતા, યસ્મા પન એકેન પરિયાયેન મેથુનધમ્મં અપ્પટિસેવિનો હોન્તિ, તસ્મા વિસું વુત્તાતિ.
પારાજિકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. સઙ્ઘાદિસેસનિદ્દેસવણ્ણના
૧૯. વુટ્ઠાનસ્સ ગરુકત્તા ગરુકાતિ સઙ્ઘાદિસેસા વુચ્ચન્તિ. નવાતિ તેસં ગણનપરિચ્છેદો. નનુ ‘‘નવા’’તિ કસ્મા વુત્તં, ‘‘તેરસા’’તિ વત્તબ્બન્તિ? નાયં દોસો, ચિરેનાપજ્જિતબ્બે ‘‘મોચેતુકામતા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ સુક્કસ્સાતિ આસયધાતુનાનત્તતો નીલાદિવસેન દસવિધે સુક્કે યસ્સ કસ્સચિ સુક્કસ્સ. મોચેતુકામતાતિ મોચેતુકામતાય, ય-કારો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો. ઇમિના પન વચનેન મોચનસ્સાદ મુચ્ચનસ્સાદ મુત્તસ્સાદમેથુનસ્સાદ ફસ્સસ્સાદ કણ્ડુવનસ્સાદ દસ્સનસ્સાદ નિસજ્જનસ્સાદ વાચસ્સાદ ગેહસિતપેમ વનભઙ્ગિય સઙ્ખાતેસુ એકાદસસ્સાદેસુ એકંયેવ મોચનસ્સાદં દસ્સેતિ.
તત્થ મોચનાય અસ્સાદો સુખવેદના મોચનસ્સાદો. મુચ્ચને અત્તનો ધમ્મતાય મુચ્ચને અસ્સાદો મુચ્ચનસ્સાદો. એવં સબ્બત્થ સત્તમીતપ્પુરિસેન અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇમેહિ પન નવહિ પદેહિ સમ્પયુત્તઅસ્સાદસીસેન રાગો વુત્તો. ગેહનિસ્સિતેસુ માતાદીસુ પેમં ગેહે સિતં પેમન્તિ ગેહસિતપેમં, ઇમિના સરૂપેનેવ રાગો વુત્તો. સન્થવકરણત્થાય ઇત્થિયા પેસિતપુપ્ફાદિ વનભઙ્ગિયં, ઇમિના ચ વત્થુવસેન રાગો વુત્તો. મેથુનસ્સાદોપિ ઇત્થિયા ગહણપ્પયોગેન વેદિતબ્બો. સબ્બત્થેવ ચ પન ચેતનાનિમિત્તુપક્કમમોચને સતિ વિસઙ્કેતાભાવો વેદિતબ્બો. ઉપક્કમ્મ હત્થાદિના નિમિત્તે ઉપક્કમિત્વા. અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તેનાતિ સુપિનોયેવ સુપિનન્તો ‘‘કમ્મમેવ કમ્મન્તો’’તિઆદીસુ વિય અન્ત-સદ્દસ્સ તબ્ભાવવુત્તિત્તા. તં સુપિનન્તં વિના વિમોચયં સુક્કં વિમોચેન્તો સમણો યો કોચિ ભિક્ખુ ગરુકં ગરુકાપત્તિસઙ્ખાતં સઙ્ઘાદિસેસં ફુસે ફુસેય્ય, આપજ્જેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. એત્થ ચ અજ્ઝત્તરૂપબહિદ્ધારૂપઉભયરૂપઆકાસેકટિકમ્પનસઙ્ખાતેસુ ચતૂસુ ઉપાયેસુ સતિ રાગૂપત્થમ્ભાદીસુ
પઠમો.
૨૦. કાયસંસગ્ગરાગવાતિ કાયે સંસગ્ગો, તસ્મિં રાગો, સો અસ્સ અત્થીતિ વન્તુ, કાયસંસગ્ગરાગસમઙ્ગીતિ અત્થો. સમણો ઇત્થિસઞ્ઞીતિ સમ્બન્ધો. ઉપક્કમ્માતિ કાયેન વાયમિત્વા. મનુસ્સિત્થિં સમ્ફુસન્તોતિ અન્તમસો લોમેનપિ પરામસન્તો ગરુકં ફુસેતિ યોજના. મનુસ્સભૂતા અમતા ઇત્થી મનુસ્સિત્થી. તત્થ ‘‘કાયસંસગ્ગરાગવા’’તિ ઇમિના માતુપેમાદિં
દુતિયો.
૨૧. તથાતિ ઇત્થિસઞ્ઞી. સુણન્તિન્તિ વિઞ્ઞત્તિપથે ઠત્વા અત્તનો વચનં સુણન્તિઞ્ચ. વિઞ્ઞુઞ્ચાતિ દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લસલ્લક્ખણસમત્થઞ્ચ મનુસ્સિત્થિં. મગ્ગં વાતિ વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગાનં વસેન મગ્ગં વા મેથુનં વા આરબ્ભાતિ સમ્બન્ધો. દુટ્ઠુલ્લવાચારાગેનાતિ ઓભાસિત્વાતિ વણ્ણાવણ્ણયાચનાદિવસેન અસદ્ધમ્મવચનં વત્વા. અસુણન્તિયા પન દૂતેન વા પણ્ણેન વા આરોચિતે અનાપત્તિ. તત્થ દ્વિન્નં મગ્ગાનં વસેન વણ્ણાવણ્ણેહિ, મેથુનયાચનાદીહિ વા ‘‘સિખરણીસિ, સમ્ભિન્નાસિ, ઉભતોબ્યઞ્જનકાસી’’તિ ઇમેસુ તીસુ અઞ્ઞતરેન અક્કોસવચનેન વા ઓભાસન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસો, અધક્ખકઉબ્ભજાણુમણ્ડલં આદિસ્સ વણ્ણાદિભણને થુલ્લચ્ચયં, તથા યક્ખીપેતીપણ્ડકાનં વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગે આદિસ્સ વણ્ણાદિભણને મેથુનયાચનાદીસુપિ. તેસં પન અધક્ખકાદિકે દુક્કટં, તથા મનુસ્સિત્થીનં ઉબ્ભક્ખકે અધોજાણુમણ્ડલે કાયપ્પટિબદ્ધે ચ.
તતિયો.
૨૨. અત્તકામુપટ્ઠાનન્તિ મેથુનધમ્મસઙ્ખાતેન કામેન ઉપટ્ઠાનં કામુપટ્ઠાનં. અત્તનો અત્થાય કામુપટ્ઠાનં અત્તકામુપટ્ઠાનં. અથ વા કામીયતીતિ કામં, અત્તનો કામં અત્તકામં, સયં મેથુનરાગવસેન પત્થિતન્તિ અત્થો. અત્તકામઞ્ચ તં ઉપટ્ઠાનઞ્ચાતિ અત્તકામુપટ્ઠાનં. તસ્સ વણ્ણો ગુણો, તં. વત્વાતિ ‘‘યદિદં કામુપટ્ઠાનં નામ, એતદગ્ગં ઉપટ્ઠાનાન’’ન્તિ કામુપટ્ઠાને વણ્ણં વાચાતિ વાચાય યકારલોપવસેન. મેથુનયુત્તેનાતિ મેથુનયુત્તાય, લિઙ્ગવિપલ્લાસવસેન તાય ‘‘અરહસિ ત્વં મય્હં મેથુનં ધમ્મં દાતુ’’ન્તિઆદિકાય મેથુનધમ્મપ્પટિસંયુત્તાય વાચાય મેથુનયાચને મેથુનરાગિનોતિ સમ્બન્ધો. મેથુનેરાગો, સો અસ્સ અત્થીતિ મેથુનરાગી, તસ્સ. ગરુ હોતીતિ ગરુકાપત્તિ હોતીતિ અત્થો. મ-કારો પદસન્ધિકરો. એત્થ
ચતુત્થો.
૨૩. ઇત્થિયા વા પુરિસસ્સ વા સન્દેસં પટિગ્ગહેત્વાતિ સમ્બન્ધો. ઇત્થિયા વાતિ ‘‘દસ ઇત્થિયો માતુરક્ખિતા પિતુરક્ખિતા’’તિઆદિના (પારા॰ ૩૦૩) ચ ‘‘દસ ભરિયાયો ધનક્કીતા છન્દવાસિની’’તિઆદિના (પારા॰ ૩૦૩) ચ વુત્તાય વીસતિવિધાય ઇત્થિયા વા પુરિસસ્સ વા તંસમ્બન્ધવસેન તેસં માતાદીનં વા. સન્દેસન્તિ ઇત્થિયા વા પુરિસેન વા ઉભિન્નં માતાદીહિ વા ‘‘એહિ, ભન્તે, ઇત્થન્નામં ઇત્થિં વા પુરિસં વા એવં ભણાહી’’તિ વુત્તં જાયમ્પતિભાવસન્નિસ્સિતં સન્દેસવચનં. પટિગ્ગહેત્વાતિ ‘‘સાધૂ’’તિ કાયેન વા વાચાય વા સમ્પટિચ્છિત્વા. વીમંસિત્વાતિ યત્થ પેસિતો, તેસં અધિપ્પાયં ઉપપરિક્ખિત્વા વા ઉપપરિક્ખાપેત્વા વા. હરં પચ્ચાતિ ઇત્થી વા પુરિસો વા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છતુ વા, મા વા, યેહિ પેસિતો, તેસં પચ્ચાહરન્તો વા હરાપેન્તો વા, જાયમ્પતિભાવો હોતુ વા, મા વા, અકારણમેતં. ઇમાય તિવઙ્ગસમ્પત્તિયા સઙ્ઘાદિસેસો ચ, દ્વીહિ અઙ્ગેહિ પણ્ડકે ચ અઙ્ગત્તયેનાપિ થુલ્લચ્ચયં, એકેન દુક્કટં. કેચિ પન ‘‘હરં પચ્છા’’તિ વિપાઠં પરિકપ્પેત્વા ‘‘પચ્છા હર’’ન્તિ યોજેન્તિ, તં ન સુન્દરં પચ્ચાતિ ઉપસગ્ગત્તા. પદસ્સ ઉપરિ અત્થે સજ્જેન્તો પકાસેન્તો ગચ્છતીતિ હિ ઉપસગ્ગો નામ, તસ્મા ‘‘પતિ આ’’તિ ઉપસગ્ગાનં ‘‘હર’’ન્તિમસ્સ પદસ્સ ઉપરિ ભવિતબ્બન્તિ.
પઞ્ચમો.
૨૪. સંયાચિતપરિક્ખારન્તિ સં અત્તના યાચિતો વાસિઆદિકો પરિક્ખારો યસ્સા, તં. અદેસિતવત્થુકન્તિ ઉત્તિદુતિયકમ્મેન અદેસિતં વત્થુ કુટિકરણપ્પદેસો યસ્સાતિ પમાણાતિક્કન્તન્તિ અત્તુદ્દેસા. કુટિન્તિ ઉલ્લિત્તાદિકં કુટિં કત્વાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ ઉલ્લિત્તા નામ અન્તો ઉદ્ધંમુખં લિત્તા. અવલિત્તા નામ બહિ અધોમુખં લિત્તા. ઉભયથા ઉલ્લિત્તાવલિત્તા. કત્વાતિ અન્તોભૂતકારિતત્થવસેન કારાપેત્વા વા.
તત્થાયં વત્થુદેસનક્કમો – તેન કુટિકારકેન ભિક્ખુના કુટિવત્થું સોધેત્વા સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા વુડ્ઢાનં ભિક્ખૂનં પાદે વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પણામેત્વા પદભાજને (પારા॰ ૩૪૯) વુત્તનયેન સઙ્ઘં તિક્ખત્તું યાચિત્વા સબ્બે વા સઙ્ઘપરિયાપન્ના, સઙ્ઘેન વા સમ્મતા દ્વે તયો ભિક્ખૂ તત્થ નેતબ્બા. તેહિ ચ કિપિલ્લિકાદીહિ સોળસહિ ઉપદ્દવેહિ વિરહિતત્તા અનારમ્ભં અનુપદ્દવં દ્વીહિ ચતૂહિ વા બલિબદ્દેહિ યુત્તેન સકટેન એકચક્કં નિબ્બોદકપતનટ્ઠાને એકં બહિ કત્વા આવિઞ્છિતું સક્કુણેય્યતાય ‘‘સપરિક્કમન’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા સચેપિ સઙ્ઘપ્પહોનકા હોન્તિ, તત્થેવ, નો ચે, સઙ્ઘમજ્ઝં ગન્ત્વા તેન ભિક્ખુના યાચિતેહિ પદભાજને (પારા॰ ૫૦, ૫૧) વુત્તાય ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય વત્થુ દેસેતબ્બન્તિ. અદેસિતવત્થુકં પમાણાતિક્કન્તં કુટિં કરિસ્સામીતિ સબ્બપ્પયોગે દુક્કટં, ઇદાનિ દ્વીહિ પિણ્ડેહિ નિટ્ઠાનં ગમિસ્સતીતિ પઠમપિણ્ડદાને
છટ્ઠો.
૨૫. મહલ્લકન્તિ સસ્સામિકભાવેન સંયાચિતકુટિતો મહન્તભાવેન, વત્થું દેસાપેત્વા પમાણાતિક્કમેનાપિ કાતબ્બભાવેન ચ મહન્તતાય મહત્તં લાતિ આદદાતીતિ મહલ્લકો. મહત્તલક ઇતિ ઠિતે ત્તસ્સ લોપો લસ્સ ચ દ્વિત્તં, તં. વસનં અત્થો પયોજનં વસનત્થો, તાય
સત્તમો.
૨૬. અમૂલકેન અન્તિમેન વત્થુનાતિ સમ્બન્ધો. અમૂલકેનાતિ દસ્સનસઙ્ખાતસ્સ, સવનસઙ્ખાતસ્સ, દિટ્ઠસુતમુતવસેન પવત્તપરિસઙ્કાસઙ્ખાતસ્સ ચ મૂલસ્સ અભાવેન નત્થિ મૂલમેતસ્સાતિ અમૂલકં, તેન. તં પન સો આપન્નો વા હોતુ, નો વા, એતં ઇધ અપ્પમાણં. તત્થ ભિક્ખુઞ્ચ માતુગામઞ્ચ તથારૂપે ઠાને દિસ્વા પરિસઙ્કતિ, અયં દિટ્ઠપરિસઙ્કા. અન્ધકારે વા પટિચ્છન્ને વા ભિક્ખુસ્સ ચ માતુગામસ્સ ચ વચનં સુત્વા અઞ્ઞસ્સ અત્થિભાવં અજાનન્તો પરિસઙ્કતિ, અયં સુતપરિસઙ્કા. ધુત્તાનં ઇત્થીહિ સદ્ધિં મુતપરિસઙ્કા નામ. અન્તિમેન ચાતિ તતો પરં વજ્જાભાવેન અન્તે ભવત્તા અન્તિમેનેવ. વત્થુનાતિ ભિક્ખુનો અનુરૂપેસુ એકૂનવીસતિયા પારાજિકેસુ ધમ્મેસુ અઞ્ઞતરેન પારાજિકેન ધમ્મેન. ચ-કારો પનેત્થ અવધારણે, તેન સઙ્ઘાદિસેસાદિં નિવત્તેતિ. અથ વા ચ-કારો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો.
ચોદેન્તો વા ચોદાપેન્તોવાચાતિ યોજેતબ્બો. ચાવેતુન્તિ બ્રહ્મચરિયા ચાવનત્થાય. એતેન એકં ચાવનાધિપ્પાયં ગહેત્વા અવસેસે અક્કોસાધિપ્પાયવુટ્ઠાપનાધિપ્પાયાદિકે સત્તાધિપ્પાયે પટિક્ખિપતિ. સુણમાનન્તિ ઇદં ‘‘ચોદેન્તો’’તિઆદીનં કમ્મપદં, ઇમિના પરમ્મુખા ચોદનં પટિક્ખિપતિ. પરમ્મુખા પન સત્તહિ આપત્તિક્ખન્ધેહિ વદન્તસ્સ દુક્કટં. ચોદેન્તોતિ ‘‘વત્થુસન્દસ્સના આપત્તિસન્દસ્સના સંવાસપ્પટિક્ખેપો સામીચિપ્પટિક્ખેપો’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૮૫-૩૮૬) સઙ્ખેપતો વુત્તાનં ચતુન્નં ચોદનાનં વસેન સયં ચોદેન્તો વા. ચોદાપેન્તો વાતિ પરેન યેન કેનચિ ચોદાપેન્તો વા. તસ્મા યો ભિક્ખુસ્સ સમીપે ઠત્વા ‘‘ત્વં મેથુનં ધમ્મં સેવિ, અસ્સમણોસી’’તિઆદિના વત્થુસન્દસ્સનવસેન વા ‘‘ત્વં મેથુનધમ્માપત્તિં આપન્નોસી’’તિઆદિના આપત્તિસન્દસ્સનવસેન વા ‘‘અસ્સમણોસિ, નત્થિ તયા સદ્ધિં ઉપોસથો વા
અટ્ઠમો.
૨૭. અઞ્ઞસ્સાતિ ખત્તિયાદિજાતિકસ્સ પરસ્સ. કિરિયન્તિ મેથુનવીતિક્કમસઙ્ખાતં કિરિયં. તેનાતિ અઞ્ઞસ્સ વીતિક્કમસઙ્ખાતસ્સ મેથુનવીતિક્કમસન્દસ્સનેન કરણભૂતેન. લેસેનાતિ યસ્સ જાતિઆદયો તતો અઞ્ઞમ્પિ વત્થું લિસ્સતિ ઉદ્દિટ્ઠે વિત્થારં સિલિસ્સતિ વોહારમત્તેનેવાતિ જાતિઆદયોવ ‘‘લેસા’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેન જાતિલેસનામલેસાદિના લેસેન. અઞ્ઞન્તિ યો વીતિક્કમન્તો દિટ્ઠો, તતો અપરમ્પિ ભિક્ખું ચાવેતું અન્તિમેન વત્થુના ચોદયન્તિ સમ્બન્ધો. કથં? કોચિ ખત્તિયજાતિયો વીતિક્કમન્તો દિટ્ઠો, તતો અઞ્ઞં અત્તનો વેરિં ખત્તિયજાતિકં ભિક્ખું પસ્સિત્વા તં ખત્તિયં જાતિલેસં ગહેત્વા ‘‘ખત્તિયો મયા દિટ્ઠો વીતિક્કમન્તો, ત્વં ખત્તિયો પારાજિકં ધમ્મં આપન્નોસી’’તિ ચોદેતિ ચોદાપેતિ વા. એવં નામલેસાદયોપિ વેદિતબ્બા. સેસા વિનિચ્છયકથા અટ્ઠમે વુત્તસદિસાયેવ.
નવમો.
૨૮. એત્તાવતા ‘‘ગરુકા નવા’’તિ ઉદ્દિટ્ઠે વિત્થારતો દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેસુ આપન્નેસુ પટિપજ્જિતબ્બાકારં દસ્સેતું ‘‘છાદેતિ જાનમાપન્ન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યો ભિક્ખુ અત્તના આપન્નં સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિં આપત્તિવસેન વા વત્થુવસેન વા જાનં જાનન્તો યાવતા છાદેતિ પટિચ્છાદેતિ, તાવતા તત્તકાનિ અહાનિ તસ્સ પરિવાસો હોતીતિ એવં પદસન્ધિવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. તત્થ પટિચ્છન્નપરિવાસો સુદ્ધન્તપરિવાસો સમોધાનપરિવાસોતિ તિવિધો પરિવાસો. તેસં પન અતિસઙ્ખેપનયેન મુખમત્તેપિ દસ્સિતે વિત્થારવિનિચ્છયપવેસોપાયસમ્ભવો સિયાતિ મુખમત્તં દસ્સયિસ્સામ.
તત્થ પટિચ્છન્નપરિવાસો નામ યથાપટિચ્છન્નાય આપત્તિયા દાતબ્બો, તસ્મા પટિચ્છન્નદિવસે ચ આપત્તિયો ચ સલ્લક્ખેત્વા સચે એકાહપ્પટિચ્છન્ના હોતિ, ‘‘અહં, ભન્તે, સમ્બહુલા આપત્તિયો આપજ્જિં એકાહપ્પટિચ્છન્નાયો’’તિઆદિના ખન્ધકે (ચૂળવ॰ ૯૮-૯૯) આગતનયેન યાચાપેત્વા ‘‘સુણાતુ મે ભન્તે સઙ્ઘો, અયં ઇત્થન્નામો ભિક્ખુ સમ્બહુલા આપત્તિયો આપજ્જિ એકાહપ્પટિચ્છન્નાયો’’તિઆદિના ખન્ધકે આગતનયેનેવ કમ્મવાચં વત્વા પરિવાસો દાતબ્બો. એકં આપજ્જિત્વા ‘‘સમ્બહુલા’’તિ વિનયકમ્મં કરોન્તસ્સાપિ વુટ્ઠાતીતિ ‘‘સમ્બહુલા’’તિ વુત્તં. નાનાવત્થુકાસુપિ એસેવ નયો. અથ દ્વીહાદિપ્પટિચ્છન્ના હોન્તિ, પક્ખઅતિરેકપક્ખમાસઅતિરેકમાસસંવચ્છરઅતિરેકસંવચ્છરપ્પટિચ્છન્ના વા, ‘‘દ્વીહપ્પટિચ્છન્નાયો વા’’તિઆદિના વત્વા યો યો આપન્નો હોતિ, તસ્સ તસ્સ નામઞ્ચ ગહેત્વા યોજના કાતબ્બા.
કમ્મવાચાપરિયોસાને ચ સચે અપ્પભિક્ખુકો આવાસો હોતિ, સક્કા રત્તિચ્છેદં અનાપજ્જન્તેન વસિતું, તત્થેવ ‘‘પરિવાસં સમાદિયામિ, વત્તં સમાદિયામી’તિ વત્તં સમાદાય તત્થેવ સઙ્ઘસ્સ ‘‘અહં, ભન્તે, સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિં એકાહપ્પટિચ્છન્નાયો’’તિઆદિના આરોચેત્વા પુન આગતાગતાનં ભિક્ખૂનં
સચે ન સક્કા હોતિ પરિવાસં સોધેતું, નિક્ખિત્તવત્તેન વસિતુકામો હોતિ, તત્થેવ સઙ્ઘમજ્ઝે વા એકસ્સ પુગ્ગલસ્સ વા સન્તિકે ‘‘પરિવાસં નિક્ખિપામિ, વત્તં નિક્ખિપામી’’તિ પરિવાસો નિક્ખિપિતબ્બો. નિક્ખિત્તકાલતો પટ્ઠાય પકતત્તટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. અથાનેન પચ્ચૂસસમયે એકેન ભિક્ખુના સદ્ધિં પરિક્ખિત્તસ્સ વિહારસ્સ પરિક્ખેપતો, અપરિક્ખિત્તસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનતો દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વા મહામગ્ગતો ઓક્કમ્મ પટિચ્છન્નટ્ઠાને નિસીદિત્વા અન્તોઅરુણેયેવ વત્તં સમાદિયિત્વા આરોચેતબ્બં. સચે બહિ ઠિતાનમ્પિ સદ્દં સુણાતિ, પસ્સતિ વા, દૂરં ગન્ત્વાપિ આરોચેતબ્બં, અનારોચેન્તે રત્તિચ્છેદો ચેવ વત્તભેદદુક્કટઞ્ચ. સચે અજાનન્તસ્સેવ ઉપચારસીમં પવિસિત્વા ગચ્છન્તિ, રત્તિચ્છેદોવ હોતિ, ન વત્તભેદો. અરુણે ઉટ્ઠિતે તસ્સ સન્તિકે વત્તં નિક્ખિપિત્વા વિહારં ગન્તબ્બં. એવં યાવ રત્તિયો પૂરેન્તિ, તાવ પરિવત્થબ્બં. અયં તાવ પટિચ્છન્નપરિવાસો.
સુદ્ધન્તો ચૂળસુદ્ધન્તો. યો પન સબ્બસો રત્તિપરિયન્તં ન જાનાતિ નસ્સરતિ, તત્થ ચ વેમતિકો, તસ્સ દાતબ્બો મહાસુદ્ધન્તો. આપત્તિપરિયન્તં જાનાતુ વા, મા વા, અકારણમેતં.
સમોધાનપરિવાસો ઓધાનસમોધાનો નામ. સચે કસ્સચિ એકાપત્તિ એકાહપ્પટિચ્છન્ના, દ્વીહપ્પટિચ્છન્ના, એવં યાવ દસાહપ્પટિચ્છન્ના, તાસં અગ્ઘેન સમોધાય તાસં દસાહપ્પટિચ્છન્નવસેન અવસેસાનં એકાહપ્પટિચ્છન્નાદીનમ્પિ દાતબ્બપરિવાસો અગ્ઘસમોધાનો નામ. યો પન નાનાવત્થુકા આપત્તિયો એકતો કત્વા દાતબ્બપરિવાસો મિસ્સકસમોધાનો નામ. દાનવિધિ પન સબ્બત્થ ખન્ધકે (ચૂળવ॰ ૧૩૪ આદયો) આગતનયેનેવ વેદિતબ્બો.
એવં પરિવુત્થપરિવાસો ભિક્ખુ માનત્તં ભિક્ખૂનં માનનભાવં છ રત્તિયો અખણ્ડં કત્વા ચરેય્ય કરેય્ય, સમ્પાદેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ સઙ્ઘેન ગણેન પુગ્ગલેન કતં તેન ભિક્ખુના સઙ્ઘમજ્ઝે વત્તં સમાદાપેત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, સમ્બહુલા આપત્તિયો આપજ્જિ’’ન્તિઆદિના ખન્ધકે વુત્તનયેન યાચાપેત્વા તત્થેવ વુત્તનયેન માનત્તદાનાદયોપિ વેદિતબ્બા. ઇમિનાપિ વત્તં નિક્ખિપિતુકામેન ચે વત્તં નિક્ખિપિત્વા ચતૂહિ પઞ્ચહિ સદ્ધિં પરિવાસે વુત્તપ્પકારં પદેસં ગન્ત્વા પુરિમનયેનેવ હેટ્ઠા વુત્તં સહવાસાદિં અન્તમસો ચતૂહિ ઊનત્તા ઊને ગણે ચરણદોસઞ્ચ વજ્જેત્વા પટિપજ્જિતબ્બં. અપ્પટિચ્છન્નાપત્તિકસ્સ પન પરિવાસં અદત્વા માનત્તમેવ દાતબ્બં. એવં ચિણ્ણં કતં પરિનિટ્ઠાપિતં માનત્તં યેન તં ભિક્ખું. વીસતિ સઙ્ઘો ગણો અસ્સાતિ વીસતીગણો દીઘં કત્વા, સો સઙ્ઘો અબ્ભેય્ય સમ્પટિચ્છેય્ય, અબ્ભાનકમ્મવસેન ઓસારેય્યાતિ વુત્તં હોતિ, અવ્હેય્યાતિ વા અત્થો. એત્થાપિ સમાદાનઆરોચનયાચનાનિ, કમ્મવાચા ચ ખન્ધકે વુત્તનયેન વેદિતબ્બા.
૨૯. એવં ‘‘આપત્તી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ન ઉક્ખિત્તો અનુક્ખિત્તો, નત્થિ અન્તરાયો અસ્સાતિ અનન્તરાયો. સકત્થે ત્તપચ્ચયવસેન વા, પહુનો ભાવો પહુત્તં, તં અસ્સત્થીતિ સદ્ધાદિવસેન વા પહુત્તો. અનુક્ખિત્તો ચ અનન્તરાયો ચ પહુત્તો ચાતિ દ્વન્દો, તેસં ભાવો અનુક્ખિત્તાદિગુણો અનુક્ખિત્ત…પે॰… પહુત્તતા. આપત્તિ ચ અનુક્ખિત્ત…પે॰… પહુત્તતા ચ આપત્તિ…પે॰… પહુત્તતાયો. મ-કારો પદસન્ધિજો. તથા તેન પકારેન આપત્તિઆદીસુ ચતૂસુ આપત્તાદિપકારેન સઞ્ઞી તથસઞ્ઞી રસ્સવસેન. તસ્સ ભાવો તથસઞ્ઞિતા, યથાવુત્તઆપત્તાદિસઞ્ઞિતાતિ વુત્તં હોતિ. ચ-કારો વુત્તસમુચ્ચયત્થો. કમનં પત્થનં કામો, છાદેતું કામો છાદેતુકામો. ઇતિ યથાવુત્તા નવ, અથ છાદના ચાતિ એવં દસ ચ તાનિ અઙ્ગાનિ ચાતિ, તેહિ. અરુણુગ્ગમમ્હિ અરુણસઙ્ખાતસ્સ પઠમબાલસૂરિયરંસિનો ઉગ્ગમને સતિ છન્ના હોતિ, આપત્તીતિ સેસો.
તત્થાયમધિપ્પાયો – યો ભિક્ખુ રાજચોરઅગ્ગિઉદકમનુસ્સઅમનુસ્સવાળસરીસપજીવિતબ્રહ્મચરિયન્તરાયાનં દસન્નમેકસ્સાપિ નત્થિતાય અનન્તરાયિકો સમાનો અનન્તરાયિકસઞ્ઞી હુત્વા ભિક્ખુનો સન્તિકં ગન્તુઞ્ચેવ આરોચેતુઞ્ચ સક્કુણેય્યતાય
સઙ્ઘાદિસેસનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. ચીવરનિદ્દેસવણ્ણના
૩૦. ‘‘ખોમઞ્ચ ખોમ…પે॰… ભઙ્ગાનિ. તત્થ ખોમન્તિ ગચ્છજાતિ. ઉપચારતો પન ખોમેન ખોમસુત્તેન વાયિતન્તિ તદ્ધિતેન ઉપચારેન વા ખોમં ખોમપટચીવરં, તથા અવસેસાનિ. સાણં સાણવાકસુત્તેહિ વાયિતં ચીવરં. ભઙ્ગં ખોમસુત્તાદીનિ સબ્બાનિ એકચ્ચાનિ વા વોમિસ્સેત્વા વાયિતચીવરં. વાકમયમેવ વાતિ કેચિ. કમ્બલન્તિ મનુસ્સલોમં વાળલોમઞ્ચ ઠપેત્વા સેસલોમેહિ વાયિતં. એતાનીતિ ખોમાદીનિ યથાવુત્તાનિ. સહ અનુલોમેહીતિ સાનુલોમાનિ. જાતિતો કપ્પિયાનિ છ ચીવરાનિ ભવન્તિ.
૩૧. ઇદાનિ ‘‘દુકૂલ’’ન્તિઆદિના તેસં અનુલોમાનિ દસ્સેતિ. તત્થ દુકૂલન્તિ દુકૂલસઙ્ખાતેન કેનચિ વાકવિસેસેન વાયિતં ચીવરં. ચેવાતિ સમુચ્ચયે, સો ઉપરિ આકડ્ઢિતબ્બો. પટ્ટુણ્ણન્તિ પટ્ટુણ્ણેસુ જાતં પટ્ટુણ્ણં. દેસવાચિનો સોમારચીનજં. ઇમાનિ તીણિ પાણકેહિ કતસુત્તમયાનિ. એહિભિક્ખૂનં પુઞ્ઞિદ્ધિયા જાતં ઇદ્ધિજં, તં પન ખોમાદીનં અઞ્ઞતરં. દેવદિન્નન્તિ દેવેહિ દિન્નં કપ્પરુક્ખે નિબ્બત્તં ચીવરં. તદેતં દુકૂલાદિ તસ્સ તસ્સ યથાવુત્તસ્સ ખોમાદિનો અનુલોમિકં હોતિ. તત્થ લોમાનિ અનુગતં અનુલોમં, યથા સેસલોમાનિ અનુગતં લોમં તદનુકૂલત્તા ‘‘અનુલોમ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તથા તંજાતિયકં યેસં કેસઞ્ચિ અનુકૂલં સબ્બમ્પિ રુળ્હીવસેન ‘‘અનુલોમ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તમેવ અનુલોમિકં, અનુકૂલન્તિ અત્થો. કથં? દુકૂલં સાણસ્સ અનુલોમં, પટ્ટુણ્ણાદીનિ તીણિ કોસેય્યસ્સ અનુલોમાનિ, ઇદ્ધિજં દેવદિન્નઞ્ચ ખોમાદીનમનુલોમન્તિ.
૩૨-૩. એવં સાનુલોમાનિ ચીવરાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ અધિટ્ઠાનાદિકં દસ્સેતું ‘‘તિચીવર’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અવુત્તેપિ અવસ્સં વત્તબ્બતાય સબ્બત્થ ચ-સદ્દો અજ્ઝાહરિતબ્બો, તિચીવરઞ્ચ…પે॰… કણ્ડુચ્છાદિઞ્ચ અધિટ્ઠેય્ય ન વિકપ્પેય્યાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ તિણ્ણં ચીવરાનં સમાહારો તિચીવરં. પરિક્ખારઞ્ચ તં ચોળઞ્ચાતિ પરિક્ખારચોળં. વસ્સસ્સ યોગ્ગા વસ્સિકા, સાવ સાટિકા વસ્સિકસાટિકા. પુઞ્છતિ અનેનાતિ પુઞ્છનં, મુખસ્સ પુઞ્છનં મુખપુઞ્છનં. નિસીદન્તિ એત્થાતિ નિસીદનં, મુખપુઞ્છનઞ્ચ નિસીદનઞ્ચ મુખપુઞ્છનનિસીદનં પચ્ચત્થરણકં. કણ્ડું છાદેતીતિ કણ્ડુચ્છાદિ. અધિટ્ઠહેતિ ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિઆદિના નવન્નં નામં ગહેત્વા અધિટ્ઠેય્ય. ન વિકપ્પેય્યાતિ તસ્સ તસ્સ નામં ગહેત્વા ન વિકપ્પેય્ય, તસ્સ તસ્સ પન નામં અગ્ગહેત્વા ‘‘ઇમં ચીવરં તુય્હં વિકપ્પેમી’’તિ વિકપ્પેય્યાતિ અધિપ્પાયો. એત્થાતિ ઇમેસુ નવસુ તિચીવરન્તિ તિચીવરનામેન અધિટ્ઠિતં. તથા હિ અધિટ્ઠાનતો પુબ્બે વિસું તિચીવરં નામ નત્થિ સઙ્ઘાટિઆદિપ્પહોનકસ્સ પચ્ચત્થરણાદિવસેનાપિ અધિટ્ઠાતું અનુઞ્ઞાતત્તા. તં વિના એકાહં એકદિવસમ્પિ. ન વસેય્યાતિ અલદ્ધસમ્મુતિકો ભિક્ખુ અવિપ્પવાસસીમતો અઞ્ઞત્થ વાસં ન કરેય્યાતિ અત્થો. એવં સતિ તિચીવરઞ્ચ નિસ્સજ્જિતબ્બં હોતિ, પાચિત્તિયઞ્ચ આપત્તિં આપજ્જતીતિ દીપેતિ. નિસીદનં વિના ચાતુમાસં ન વસેય્યાતિ સમ્બન્ધો. ચતુન્નં માસાનં સમાહારો ચતુમાસં, તમેવ ચાતુમાસં. તં અચ્ચન્તસંયોગવસેન.
૩૪. ઇદાનિ ‘‘ઇમ’’ન્તિઆદિના ‘‘અધિટ્ઠેય્યા’’તિ વુત્તમધિટ્ઠાનં દસ્સેતિ. સઙ્ઘાટિં ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિ અધિટ્ઠહેતિ સમ્બન્ધો. તત્થ અધિટ્ઠહેતિ હત્થપાસે ઠિતં એવં અધિટ્ઠેય્ય. અહત્થપાસન્તિ હત્થસ્સ પાસો સમીપો હત્થપાસો, અડ્ઢતેય્યહત્થબ્ભન્તરો. દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરોતિપિ વદન્તિ. નત્થિ હત્થપાસો એતિસ્સાતિ અહત્થપાસા, તં એતન્તિ અધિટ્ઠહેતિ સમ્બન્ધો. કિં વુત્તં હોતિ? અન્તોગબ્ભે વા ઉપરિપાસાદે વા તદહેવ ગન્ત્વા નિવત્તનયોગ્ગે પદેસે વા ઠિતં ચીવરં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘એતં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિ અધિટ્ઠેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. તતો દૂરે ઠિતમ્પિ અધિટ્ઠાતબ્બન્તિપિ વદન્તિ. સેસેસુપીતિ ઉત્તરાસઙ્ગાદિકણ્ડુપ્પટિચ્છાદિપરિયન્તેસુપિ અવસેસચીવરેસુ. અયં નયોતિ અયમેવ નયો. યથા સઙ્ઘાટિયા, એવં ‘‘ઇમં ઉત્તરાસઙ્ગં અધિટ્ઠામી’’તિઆદિ વુત્તનયોવાતિ વુત્તં હોતિ. અધિટ્ઠહન્તેન પન હત્થેન ગહેત્વા કાયવિકારં કરોન્તેન ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિ ચિત્તેન આભોગં કત્વા કાયેન વા અધિટ્ઠાતબ્બં, વચીભેદમત્તં કત્વા વાચાય વા. પરિક્ખારચોળં નામ પાટેક્કં નિધાનમુખન્તિ તિચીવરં પરિક્ખારચોળમ્પિ અધિટ્ઠાતું વટ્ટતીતિ.
૩૫. ઇદાનિ ‘‘અધિટ્ઠહન્તો’’તિઆદિમાહ. તત્થ સઙ્ઘાટિ પભુતિ આદિ યસ્સ તં સઙ્ઘાટિપ્પભુતિ. એતં ‘‘અધિટ્ઠહન્તો’’તિ એત્થાપિ ‘‘અધિટ્ઠેય્યા’’તિ એત્થાપિ કમ્મપદં, ‘‘પુબ્બચીવર’’ન્તિ પચ્ચુદ્ધરિત્વાતિ પરિચ્ચજિત્વા. પરિક્ખારચોળનામેન અધિટ્ઠહિત્વા ઠપિતવત્થેહિ સઙ્ઘાટિઆદીનિ કરોતિ, નિટ્ઠિતે રજને ચ કપ્પે ચ ઇમં પરિક્ખારચોળં પચ્ચુદ્ધરિત્વા પુન અધિટ્ઠાતબ્બાનિ. પત્તાધિટ્ઠહનેતિ પત્તસ્સ અધિટ્ઠાને. તથાતિ ચ યથા ચીવરે, તથા પત્તેપિ અધિટ્ઠાનાદિકં સબ્બન્તિ અત્થો. એત્થ પન ‘‘ઇમં પત્તં, એતં પત્ત’’ન્તિ વા વિસેસો.
૩૬. ઇદાનિ પચ્ચુદ્ધારવિધિં દસ્સેતું ‘‘એત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઇમં વ ઇતિ વા-સદ્દો રસ્સં કત્વા નિદ્દિટ્ઠો, સો ઇતિ-સદ્દતો પરં યોજેતબ્બો, તસ્મા ‘‘એતં સઙ્ઘાટિં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ વા ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ વા સંસેતિ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. સંસેતિ વદેય્ય. એવન્તિ યથા નામેન સઙ્ઘાટિ પચ્ચુદ્ધરિતબ્બા, તથા ઉત્તરાસઙ્ગાદીનીતિ અત્થો. વિદૂતિ પચ્ચુદ્ધરેતિમસ્સ કત્તુપદં, પઞ્ઞવાતિ અત્થો. સબ્બત્થાપિ દૂરાસન્નતાદી વુત્તનયેન વેદિતબ્બા.
૩૭-૮. ઇદાનિ સઙ્ઘાટિઆદીનં છન્નં પમાણપરિચ્છેદં દસ્સેતિ ‘‘સઙ્ઘાટી’’તિઆદિના. પચ્છિમો અન્તો પચ્છિમન્તો, તેન, પચ્છિમકોટિયાતિ અત્થો. દીઘસોતિ દીઘતો. મુટ્ઠિયા સહિતં પઞ્ચકં યસ્સા સા મુટ્ઠિપઞ્ચકા, લિઙ્ગવિપલ્લાસવસેન પન મુટ્ઠિપઞ્ચકો. મુટ્ઠિ-સદ્દેનેત્થ ઉપચારવસેન કતમુટ્ઠિકો હત્થોવ વુત્તો. સુગતસ્સ ચીવરતો ઊનાતિ સમાસો. અપીતિ વુત્તસમુચ્ચયે, તેન મુટ્ઠિત્તિકઞ્ચ તિરિયન્તિ એત્થાપિ અનુવત્તેત્વા અત્થો વેદિતબ્બો. ચ-સદ્દો ‘‘ઉત્તમન્તેન સુગતચીવરૂનાપિ વટ્ટતી’’તિ ઇદં સમુચ્ચિનોતિ. તત્થ ઇદાનિ મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ તિસ્સો વિદત્થિયો એકા સુગતવિદત્થિ, તાય વિદત્થિયા નવ વિદત્થિયો દીઘતો સુગતચીવરપ્પમાણં, તિરિયં છ વિદત્થિયો, તં પન વડ્ઢકિહત્થેન દીઘતો તેરસ હત્થા એકા ચ વિદત્થિ, તિરિયતો નવ હત્થા હોન્તિ. તંવસેન ઉભયત્થ ઊનતા વિઞ્ઞાતબ્બા.
ઉત્તરાસઙ્ગોપિ તત્તકોવાતિ દસ્સેતું ‘‘તથા એકંસિકસ્સપી’’તિ આહ. એકો અંસો એકંસો, તત્થ કાતબ્બન્તિ તદ્ધિતે એકંસિકં. ‘‘અન્તરવાસકો’’ચ્ચાદિના નિવાસનં દસ્સેતિ. તત્થ અન્તરં મજ્ઝપદેસો, અન્તરે મજ્ઝે કટિપ્પદેસે વાસો વત્થં અન્તરવાસો, સોયેવ અન્તરવાસકો. ચાપીતિ સમુદાયો, એકો વા સમુચ્ચયો. અડ્ઢેન તતિયો ભાગો અડ્ઢતેય્યો. એત્થ દ્વિન્નં હત્થકોટ્ઠાસાનં સમ્પુણ્ણાનં તતિયકોટ્ઠાસસંસિજ્ઝને કરણભૂતા અડ્ઢ-સદ્દનિદ્દિટ્ઠા યા વિદત્થિ ‘‘દ્વિહત્થો’’તિ વુત્તં. વા-સદ્દો અડ્ઢતેય્યં વિકપ્પેતિ. તિરિયસ્સ અન્તોતિ છટ્ઠીતપ્પુરિસો, તિરિયમેવ અન્તોતિ વા કમ્મધારયો ‘‘ગામન્તો’’તિઆદીસુ વિય.
૩૯. ‘‘નિસીદનસ્સા’’તિઆદિના નિસીદનં નામ સમે ભૂમિભાગે એળકલોમાનિ ઉપરૂપરિ સન્થરિત્વા કઞ્જિકાદીહિ સિઞ્ચિત્વા કતો દ્વીસુ ઠાનેસુ ફાલિતત્તા તીહિ દસાહિ યુત્તો પરિક્ખારવિસેસો. વિદત્થી દ્વેતિ દ્વે વિદત્થી. વિસાલતો પુથુલતો.
૪૦. ‘‘કણ્ડુપ્પટિચ્છાદી’’તિઆદિના કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિં દસ્સેતિ. તત્થ કણ્ડૂતિ હિ ન અત્થતો નાનં, તગ્ગહણેન પનેત્થ પિળકસ્સાવથુલ્લકચ્છાબાધં ગય્હતિ. કણ્ડું યથાવુત્તં પિળકાદિં પટિચ્છાદેતીતિ કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિ. પટિચ્છદનં વા પટિચ્છાદો, યથાવુત્તકણ્ડુયા પટિચ્છાદો કણ્ડુપ્પટિચ્છાદો, સો અસ્સ અત્થીતિ કણ્ડુપ્પટિચ્છાદી, તસ્સ. તિરિયન્તિ તિરિયતો.
૪૧. ‘‘વસ્સિકા’’તિઆદિના વસ્સિકસાટિકં દસ્સેતિ, તં સુવિઞ્ઞેય્યં.
૪૨. એવં પમાણવન્તાનં પમાણં દસ્સેત્વા વુત્તપ્પમાણાતિક્કમે દોસં, કેસઞ્ચિ પમાણાભાવગણનાભાવઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘એત્થા’’તિઆદિમાહ. તત્થ એત્થાતિ વુત્તપ્પમાણવન્તેસુ ચીવરેસુ. તદુત્તરિ તતો વુત્તપ્પમાણતો ઉત્તરિ નિપાતેન ઉત્તરિ-સદ્દેન તપ્પુરિસો. કરોન્તસ્સ સમ્પાદેન્તસ્સ. છેદનપાચિત્તીતિ છેદનેન સહિતા પાચિત્તિ, અતિરેકં છિન્દિત્વા પાચિત્તિયં દેસેતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. વુત્તપ્પમાણતો પન અતિરેકઞ્ચ ઊનકઞ્ચ ‘‘પરિક્ખારચોળ’’ન્તિ અધિટ્ઠાતબ્બં. યેન મુખં પુઞ્છન્તિ, તં મુખસમ્બન્ધીતિ મુખસ્સ ચોળન્તિ સમાસે દ્વન્દો. આકઙ્ખિતં ઇચ્છિતં પમાણન્તિ કમ્મધારયો. તમેતેસમત્થીતિ આકઙ્ખિતપ્પમાણિકા. એત્થ ચ તિચીવરાદીસુ અવુત્તેપિ ગણનવિભાગે પચ્ચત્થરણમુખપુઞ્છનપરિક્ખારચોળે ઠપેત્વા આદિતો પટ્ઠાય
૪૩. ગણનાતિ એત્થ નપુંસકસ્સ ઇત્થિવચનેન યોગાભાવા ‘‘ન દીપિતા’’તિ લિઙ્ગં વિપરિણામેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં, અટ્ઠકથાયં ન પકાસિતાતિ અત્થો. તિણ્ણં પનેતેસં ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેનેવ વુત્તં, વિકપ્પનૂપગપચ્છિમેન પચ્છિમપ્પમાણં અત્થિયેવ. ઇદાનિ યસ્મા તત્થ તં સબ્બં ન દીપિતં, તસ્મા વિકપ્પનૂપગથવિકાદિ સબ્બં એકં ‘‘પરિક્ખારચોળ’’ન્તિ, બહૂનિ એકતો કત્વા ‘‘પરિક્ખારચોળાની’’તિપિ વત્વા અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘તથા’’તિઆદિમાહ. ઇમિના પરિક્ખારચોળં નામ પાટેક્કં નિધાનમુખન્તિ દસ્સેતિ. થવિકાદિં થવિકા આદિ યસ્સ પરિસ્સાવનાદિનોતિ સમાસો. વિકપ્પસ્સ ઉપગં વિકપ્પિયં, તઞ્ચ ઉપરિ વક્ખતિ.
૪૪. ઇદાનિ તિણ્ણં ચીવરાનં પટિભાગં દસ્સેતું ‘‘અહતા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ અહતેન નવેન અધોતેન કપ્પં સદિસં અહતકપ્પં, એકવારધોતં. અહતઞ્ચ અહતકપ્પઞ્ચ અહતાહતકપ્પાનિ, વત્થાનિ, તેસં. દ્વે ગુણા પટલાનિ યસ્સ સાતિ દુગુણા. ‘‘ગુણો પટલરાસીસૂ’’તિ હિ અભિધાનપ્પદીપિકા. દુગુણા દુપટ્ટા, ઉત્તરસ્મિં દેહભાગે આસઞ્જીયતીતિ ઉક્કરાસઙ્ગો. એકચ્ચં એકપટ્ટં અસ્સ અત્થીતિ એકચ્ચી, એકપટ્ટોતિ અત્થો. નિપાતો વા એકચ્ચીતિ. તથાતિ સમુચ્ચયે, અન્તરવાસકો ચાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપમાયં વા, યથા ઉત્તરાસઙ્ગો એકચ્ચિયો, એવં અન્તરવાસકોતિ અત્થો.
૪૫. ‘‘ઉતૂ’’તિ અનેકઉતુ ગહિતાતિ ઉતુતો દીઘકાલતો ઉદ્ધટા ઉતુદ્ધટા, તેસં પિલોતિકાનન્તિ અત્થો. સેસાતિ ઉત્તરાસઙ્ગઅન્તરવાસકા. પંસુ વિય કુચ્છિતં પંસુકૂલં, રથિકાસુસાનસઙ્કારકૂટાદીનં યત્થ કત્થચિ ઠિતં ચોળખણ્ડં, તસ્મિં. યા યા રુચીતિ અબ્યયીભાવે યથારુચિ, યાવદત્થં સતપટ્ટમ્પિ વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો.
૪૬. ઇદાનિ તીસુ છિન્દિત્વા કાતું અપ્પહોન્તેસુ કાતબ્બવિધિં દસ્સેતું ‘‘તીસૂ’’તિઆદિમાહ. તત્થ તિચીવરસમુદાયતો એકદેસભૂતાનં દ્વિન્નમેકસ્સ ચ સઙ્ખાગુણેન નિદ્ધારિયમાનત્તા તીસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં. એકવચનસ્સ બહ્વત્થેન યોગાભાવતો દ્વિચીવરસઙ્ખાતબહ્વત્થવસેન પહોન્તીતિ પચ્છિમચીવરપ્પમાણછિન્નકાનિ પહોન્તિ. અપીતિ સમ્ભાવને, તીસુ કા કથાતિ અત્થો. અન્વાધિન્તિ આગન્તુકપત્તં. અનુ પચ્છા આધીયતીતિ અન્વાધિ, યં ચીવરસ્સોપરિ સઙ્ઘાટિઆકારેન આરોપેતબ્બં. અનાદિણ્ણન્તિ અનારોપિતં અન્વાધિકં. ન ધારેય્યાતિ ઇમિના યદિ ધારેય્ય, દુક્કટન્તિ દીપેતિ.
૪૭-૮. ઇદાનિ ‘‘તિચીવરં ન વસેય્ય વિનેકાહ’’ન્તિ વુત્તાનં તિણ્ણં અવિપ્પવાસલક્ખણં દસ્સેતું ‘‘ગામે’’તિઆદિના ઉદોસિતસિક્ખાપદે (પારા॰ ૪૭૧ આદયો) વુત્તપરિહારમાહ. તત્થ ગામે વા…પે॰… વિહારે વા તિચીવરં નિક્ખિપિત્વાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ ‘‘પટો દડ્ઢો’’તિઆદીસુ વિય અવયવેપિ સમુદાયવોહારવસેન તીસુ એકમ્પિ ‘‘તિચીવર’’ન્તિ વુત્તં. ભિક્ખુસમ્મુતિયઞ્ઞત્રાતિ સઙ્ઘેન ગિલાનસ્સ ભિક્ખુનો દીયમાનં ચીવરેન વિપ્પવાસસમ્મુતિં વિના. વિપ્પવત્થુન્તિ એકૂપચારનાનૂપચારગામાદિતો બહિ, અથ વા નિવેસનાદીનં, તત્થ ચ ગબ્ભોવરકાનં ચીવરસ્સ વા હત્થપાસં અતિક્કમ્મ ચીવરેન વિપ્પયુત્તો
તત્થ ઉદોસિતો નામ યાનાદીનં ભણ્ડાનં સાલા. પાસાદો દીઘપાસાદો. હમ્મિયં મુણ્ડચ્છદનપાસાદો. નાવા ચ અટ્ટો ચ માળો ચ આરામો ચ નાવા…પે॰… આરામં, તસ્મિં. અટ્ટો નામ પટિરાજાદીનં પટિબાહનત્થં ઇટ્ઠકાહિ કતો બહલભિત્તિકો ચતુપઞ્ચભૂમિકો પતિસ્સયવિસેસો. માળો એકકૂટસઙ્ગહિતો ચતુરસ્સપાસાદો. આરામો પુપ્ફારામો વા ફલારામો વા. સત્થો ચ ખેત્તઞ્ચ ખલઞ્ચાતિ દ્વન્દો. સત્થો નામ જઙ્ઘસત્થો વા સકટસત્થો વા. ખલં વુચ્ચતિ ધઞ્ઞકરણં. દુમો નામ દુમમૂલં છાયાય ફુટ્ઠોકાસો ઉપચારવસેન. અબ્ભોકાસો પન અગામકે અરઞ્ઞેવ અધિપ્પેતો.
૪૯. ઇદાનિ ‘‘એતં…પે॰… સઙ્ઘાટિ’’ન્તિઆદિના નવન્નમેવ પચ્ચુદ્ધારો વુત્તો, ન પન તેસં ‘‘રોગા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ દેવદત્તો દત્તોતિ નામેકદેસેનાપિ નામવોહારતો વસ્સિકસાટિકાવ ‘‘સાટિકા’’તિ પકરણવસેન ગમ્મમાનત્થત્તા વુત્તા. કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિકા ચ રોગવસ્સાનપરિયન્તા. રોગા ચ વસ્સાના ચ માસા રોગવસ્સાના, તે તદતિક્કમેન પચ્ચુદ્ધરિતબ્બતાય પરિયન્તા યાસન્તિ વિગ્ગહો.
કિં વુત્તં હોતિ? વસ્સિકસાટિકા વસ્સાનમાસાતિક્કમે કત્તિકપુણ્ણમાય એવ પચ્ચુદ્ધરિતબ્બા. તથા કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિકા અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૬૯) વુત્તં. એત્થ પન કેચિ આચરિયા ‘‘પચ્ચુદ્ધરિત્વાતિ વસ્સિકસાટિકભાવતો અપનેત્વા’’તિ વદિંસુ, તં ન યુજ્જતિ. પચ્ચુદ્ધારવિનયકમ્મવિસયેયેવ પચ્ચુદ્ધાર-સદ્દસ્સ દિટ્ઠત્તા, ‘‘ચાતુમાસં અધિટ્ઠાતું તતો પરં વિકપ્પેતુ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૩૫૮) પાળિવચનતો ચ. ‘‘ચાતુમાસં અધિટ્ઠાતુ’’ન્તિ ચ ચતુન્નં માસાનં અધિટ્ઠાનેન સહ અચ્ચન્તસંયોગો દસ્સિતોતિ ન તેન અધિટ્ઠાનભેદો વિઞ્ઞાયતિ. તેનેવ કુરુન્દટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘વસ્સાનં ચાતુમાસં અધિટ્ઠાતું, તતો પરં વિકપ્પેતુ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૩૫૮) વચનતો કત્તિકપુણ્ણમાય એવ પચ્ચુદ્ધરિત્વા હેમન્તે વિકપ્પેતબ્બાતિ વુત્તં. તસ્મા ‘‘વસ્સિકસાટિકા વસ્સાનમાસાતિક્કમેનાપિ કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિ આબાધવૂપસમેનાપિ અધિટ્ઠાનં વિજહતી’’તિ (કઙ્કા॰ અટ્ઠ॰ કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તં. માતિકાટ્ઠકથાયમ્પિ પચ્ચુદ્ધારવસેનાપિ અધિટ્ઠાનં વિજહતીતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો. એવઞ્હિ સતિ સબ્બટ્ઠકથાયો સમેન્તિ, યુત્તિ ચ અવિરુદ્ધા હોન્તીતિ. તતો પરન્તિ પચ્ચુદ્ધારતો ઉપરિ. વિકપ્પેય્યાતિ કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિં પચ્ચુદ્ધરિત્વા વિકપ્પેય્ય. વસ્સિકસાટિકં કત્તિકપુણ્ણમાયં પચ્ચુદ્ધરિત્વા હેમન્તસ્સ પઠમદિવસે વિકપ્પેય્ય, એવં અસતિ દુક્કટન્તિ અધિપ્પાયો. સેસાતિ અપરે સત્ત ચીવરાનિ સેસા. નત્થિ પરિયન્તં વુત્તસદિસો કાલપરિચ્છેદો એતેસન્તિ અપરિયન્તિકા.
૫૦. ઇદાનિ પચ્ચત્થરણાદિકં ચીવરચતુક્કં સદસાદિકં વટ્ટતિ, નાપરન્તિ દસ્સેતું ‘‘પચ્ચત્થરણા’’તિઆદિમાહ. તત્થ પરિક્ખારો ચ મુખપુઞ્છનઞ્ચાતિ દ્વન્દો. પરિક્ખારમુખપુઞ્છનમેવ ચોળકન્તિ કમ્મધારયો. દ્વન્દસમાસન્તે સુય્યમાનત્તા પન ચોળક-સદ્દો પરિક્ખાર-સદ્દતો ચ પરં દટ્ઠબ્બો પચ્ચત્થરણ…પે॰… ચોળકઞ્ચ નિસીદનઞ્ચાતિ એતં ચીવરચતુક્કં સદસમ્પિ અરત્તમ્પિ અનાદિણ્ણકપ્પમ્પિ લબ્ભન્તિ સમ્બન્ધો. સદસન્તિ સહ યાહિ કાહિચિ દસાહીતિ સદસં. સદસકે લબ્ભમાને અદસમ્પિ લબ્ભતેવાતિ સદસમ્પિ અદસમ્પિ પુપ્ફદસમ્પીતિ એત્થ અત્થો. પિ-સદ્દો વુત્તાવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થો. અરત્તન્તિ નીલપીતાદિરજનેન અરઞ્જિતમ્પિ. પિ-સદ્દેન રઞ્જિતનીલપીતાદિકમ્પિ અનાદિણ્ણકપ્પમ્પીતિ. આદિણ્ણો કપ્પો યસ્સ નત્થીતિ તં અનાદિણ્ણકપ્પમ્પિ. પિ-સદ્દેન આદિણ્ણકપ્પમ્પિ.
નનુ ચ ‘‘ન ભિક્ખવે સબ્બનીલકાનિ ચીવરાનિ ધારેતબ્બાની’’તિઆદિના (મહાવ॰ ૩૭૨) સબ્બનીલકસબ્બપીતકસબ્બલોહિતકચીવરાનિ સામઞ્ઞેન પટિક્ખિત્તાનીતિ કથમિદં ચીવરચતુક્કં સદસાદિકં વટ્ટતિ, કથઞ્ચ અનાદિણ્ણકપ્પમ્પિ વટ્ટતીતિ? વુચ્ચતે – ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ કુસચીરં નિવાસેત્વા’’તિઆદિના ઉપ્પન્નવત્થૂસુ (મહાવ॰ ૩૭૧) ‘‘ન ભિક્ખવે કુસચીરં…પે॰… તિત્થિયદ્ધજો ધારેતબ્બો. યો ધારેય્ય, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિઆદિના (મહાવ॰ ૩૭૧) ઉપ્પન્નવત્થુવસેનેવ નિવાસનપારુપનસઙ્ખાતધારણસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા ચ તત્થેવ અટ્ઠકથાયઞ્ચ (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૭૨) ‘‘સબ્બનીલકાદીનિ રજનં ધોવિત્વા પુન રજિત્વા ધારેતબ્બાનિ, ન સક્કા ચે હોન્તિ ધોવિતું, પચ્ચત્થરણાનિ વા કાતબ્બાનિ, દુપટ્ટચીવરસ્સ વા મજ્ઝે દાતબ્બાનિ, અચ્છિન્નદસદીઘદસાનિ દસા છિન્દિત્વા ધારેતબ્બાનિ, કઞ્ચુકં લભિત્વા ફાલેત્વા રજિત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, વેઠનેપિ એસેવ નયો’’તિ નિવાસનપારુપનવસેનેવ ધારણપરિભોગાનં દુબ્બણ્ણકરણસિક્ખાપદે (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૮) ‘‘યં નિવાસેતું વા પારુપિતું વા સક્કા હોતિ, તદેવ ચીવરન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ પઞ્ચન્નંયેવ કપ્પબિન્દુનો અનુઞ્ઞાતત્તા ચ તિચીવરકણ્ડુપ્પટિચ્છાદિવસ્સિકસાટિકસઙ્ખાતાનિ પઞ્ચ ચીવરાનિ કાયપરિહારિયાનેવ અદસાનિ અસબ્બનીલકાદીનિ કપ્પિયરજનરજિતાનિ આદિણ્ણકપ્પાનિયેવ હોન્તિ, ન નિયમેન નિવત્તિતાનિ પરાનિ ચત્તારીતિ ચીવરચતુક્કમેવ સદસાદિકં અનાદિણ્ણકપ્પમ્પિ વટ્ટતીતિ.
૫૧. સેસચીવરપઞ્ચકં અદસંયેવ રજિતંયેવ આદિણ્ણકપ્પંવ કપ્પતીતિ યોજના. રજિતન્તિ કપ્પિયરજનેન રજિતં. નિસીદનસ્સ યથાવુત્તેનત્થેન સબ્બત્થ અદસત્થં નિસેધેતું ‘‘સદસંવ નિસીદન’’ન્તિ વુત્તં. સતિ હિ સમ્ભવે બ્યભિચારે ચ વિસેસનં સાત્થકં હોતિ.
૫૨. ઇદાનિ ‘‘અનધિટ્ઠિત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અનધિટ્ઠિતન્તિ તિચીવરાદિવસેન અનધિટ્ઠિતં. અનિસ્સટ્ઠન્તિ યસ્સ કસ્સચિ દાનલક્ખણેન અદિન્નં. વિકપ્પેત્વા પરિભુઞ્જયેતિ વક્ખમાનનયેન એકબહુભાવં, સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વા વિકપ્પેત્વા પચ્ચુદ્ધરિત્વા પરિભુઞ્જેય્ય. વક્ખમાનનયેન પન વિઞ્ઞાયતીતિ ‘‘પચ્ચુદ્ધરિત્વા’’તિ ન વુત્તં.
ઇદાનિ ‘‘વિકપ્પેત્વા’’તિ વુત્તં કીદિસં તં હેટ્ઠિમન્તેન વિકપ્પિયન્તિ આહ ‘‘હત્થા’’તિઆદિ. તત્થ હત્થો દીઘેન યસ્સ તં હત્થદીઘં. તતોતિ તસ્મા હત્થતો. ઉપડ્ઢો હત્થસ્સ દુતિયો ભાગો વિદત્થિસઙ્ખાતો વિત્થારેન યસ્સ તં ઉપડ્ઢવિત્થારં.
૫૩. ઇદાનિ યથાવુત્તવિધાનં તેચીવરિકસ્સેવ વસેન, અપરો પન અઞ્ઞથા પટિપજ્જતીતિ તં દસ્સેતું ‘‘તિચીવરસ્સા’’તિઆદિમાહ તિચીવરો. તસ્સ વિનયતેચીવરિકસ્સાતિ અત્થો, ન પરિક્ખારચોળનામેન અધિટ્ઠિતચીવરસ્સ. વિનયતેચીવરિકસ્સ પન ઉદોસિતસિક્ખાપદે વુત્તપરિહારો નત્થિ. પરિક્ખારચોળિયોતિ પરિક્ખારચોળમસ્સ અત્થીતિ ણિકેન ય-કારો. સબ્બન્તિ સકલં નવવિધમ્પિ ચીવરં. તથા વત્વાતિ એકબહુભાવં, સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવઞ્ચ ઞત્વા ‘‘ઇમં પરિક્ખારચોળં અધિટ્ઠામી’’તિઆદિના વત્વા. અધિટ્ઠતીતિ અધિટ્ઠાતિ.
૫૪. અધિટ્ઠિતચીવરં પન પરિભુઞ્જતો કથં અધિટ્ઠાનં વિજહતીતિ તં દસ્સેન્તો ‘‘અચ્છેદા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અચ્છેદો ચ વિસ્સજ્જનઞ્ચ ગાહો ચ વિબ્ભમો ચાતિ દ્વન્દો. અચ્છેદો નામ ચોરાદીહિ અચ્છિન્દિત્વા ગહણં. વિસ્સજ્જનં પરેસં દાનં. ગાહો વિસ્સાસેન ગહણં. વિબ્ભમો સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય ગિહિભાવૂપગમનં. તદાપિ તસ્સ અઞ્ઞસ્સ દાને વિય ચીવરસ્સ નિરાલયભાવેન પન પરિચ્ચાગોતિ. ટીકાયં પન ભાદિસો ભિક્ખુયેવાતિ અધિટ્ઠાનં ન વિજહતીતિ અત્થં વિકપ્પેત્વા ભિક્ખુનિયા ગિહિભાવૂપગમનં વુત્તં, તં ન ગહેતબ્બં, કારણં પનેત્થ અમ્હાકં ગરૂહિયેવ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૪૬૯) ‘‘ભિક્ખુનિયા ‘હીનાયાવત્તનેના’તિ વિસેસેત્વા અવુત્તત્તા ભિક્ખુનિયા હિ ગિહિભાવૂપગમને અધિટ્ઠાનવિજહનં વિસું વત્તબ્બં નત્થિ તસ્સા વિબ્ભમનેનેવ અસ્સમણીભાવતો’’તિ વુત્તં. નનુ ચ ભિક્ખુનો અપ્પચ્ચક્ખાતસિક્ખસ્સ ગિહિભાવૂપગમનેન અધિટ્ઠાનવિજહનેન નિરાલયભાવો કારણભાવેન અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૬૯) ‘‘યં પનસ્સ ભિક્ખુભાવે
મારણલિઙ્ગસિક્ખાતિ ઉત્તરપદલોપેન ઉપચારેન વા લિઙ્ગપરિવત્તનં સિક્ખાપચ્ચક્ખાનઞ્ચ ‘‘લિઙ્ગસિક્ખા’’તિ ચ વુત્તં. ઇતિ એતે અટ્ઠ સબ્બેસુ નવસુ ચીવરેસુ અધિટ્ઠાનસ્સ વિયોગો વિપ્પવાસો, તસ્સ કારણા હોન્તીતિ પાઠસેસો. તિચીવરસ્સ પન ન કેવલં ઇમેયેવ અટ્ઠ, વિનિવિદ્ધછિદ્દઞ્ચ અધિટ્ઠાનવિયોગકારણન્તિ લિઙ્ગવચનઞ્ચ પરિવત્તેત્વા યોજેતબ્બં. તત્થ અબ્ભન્તરે એકસ્સપિ તન્તુનો અભાવેન વિનિવિદ્ધં વિનિવિજ્ઝિત્વા ગતછિદ્દંકનિટ્ઠઙ્ગુલિનખપિટ્ઠિપ્પમાણં વિનિવિદ્ધછિદ્દં. તત્થ સઙ્ઘાટિયા ચ ઉત્તરાસઙ્ગસ્સ ચ દીઘન્તતો વિદત્થિપ્પમાણસ્સ, તિરિયન્તતો અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણસ્સ, અન્તરવાસકસ્સ પન દીઘન્તતો વિદત્થિપ્પમાણસ્સેવ તિરિયન્તતો ચતુરઙ્ગુલપ્પમાણસ્સ પદેસસ્સ ઓરતો છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ભિન્દતિ, સૂચિકમ્મં કત્વા પુન અધિટ્ઠાતબ્બં. સૂચિકમ્મં કરોન્તેન ચ છિન્દિત્વા દુબ્બલટ્ઠાનાપનયનેન છિદ્દં અદસ્સેત્વા કાતબ્બં.
૫૫. ઇદાનિ અકપ્પિયાનિ દસ્સેતું ‘‘કુસા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કુસા ચ વાકા ચ ફલકાનિ ચ, તેસં ચીરાનિ કુસ…પે॰… ચીરાનિ. તત્થ કુસેન ગન્થેત્વા કતં કુસચીરં. તથા વાકેન ગન્થેત્વા કતં વાકચીરં, તાપસાનં વક્કલં. ફલકસણ્ઠાનાનિ ફલકાનિ સિબ્બિત્વા કતં ફલકચીરં. કેસવાલજન્તિ કેસેહિ ચ વાલેહિ ચ જાતં વાયિતં કમ્બલન્તિ સમ્બન્ધો. ઉલૂકપક્ખાજિનક્ખિપેતિ ઉલૂકાનં કોસિયસકુણાનં પક્ખં પક્ખેન કતં નિવાસનઞ્ચ અજિનક્ખિપં સલોમં સખુરં અજિનમિગાનં ચમ્મઞ્ચ ધારયતો થુલ્લચ્ચયન્તિ સમ્બન્ધો.
૫૬. કદલેરકક્કદુસ્સેસૂતિ કદલિયો ચ એરકો ચ અક્કો ચ, તેસં દુસ્સાનિ વત્થાનિ, તેસુ ચેવ મકચિવાકેહિ પોત્થકે ચાપિ દુક્કટં. નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મં. કદલિદુસ્સાદિસદ્દેન તંધારણમધિપ્પેતં, તસ્મા તંધારણનિમિત્તં દુક્કટં હોતીતિ અત્થો. એવં સબ્બત્થ. ‘‘નીલકો ચા’’તિઆદિના દ્વન્દો. સબ્બા નીલક…પે॰… કણ્હકાતિ કમ્મધારયો. નીલાદિવણ્ણયોગેન નીલકં ઉમાપુપ્ફવણ્ણં. મઞ્જેટ્ઠં મઞ્જેટ્ઠિકવણ્ણં. પીતં કણિકારપુપ્ફવણ્ણં. લોહિતં જયસુમનપુપ્ફવણ્ણં. કણ્હકં અદ્દારિટ્ઠકવણ્ણં. સબ્બ-સદ્દો પનેત્થ પચ્ચેકં યોજેતબ્બો.
૫૭. મહા…પે॰… રત્તેતિ મહારઙ્ગો ચ મહાનામરઙ્ગો ચ, તેહિ રત્તે. એત્થાપિ પુન સુય્યમાનં સબ્બસદ્દમનુવત્તિયં, ‘‘સબ્બમહારઙ્ગરત્તે’’તિઆદિના અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમિના ચ અસબ્બનીલકાદિ કપ્પિયરજનરજિતં પરિભુઞ્જન્તસ્સ નત્થિ દોસોતિ દીપેતિ. તત્થ મહારઙ્ગો સતપદિપિટ્ઠિવણ્ણો. મહાનામરઙ્ગો સમ્ભિન્નવણ્ણો, સો પન પણ્ડુપલાસવણ્ણો હોતિ, પદુમવણ્ણોતિપિ વદન્તિ. તિરીટકેતિ તં નામક રુક્ખતચે. અચ્છિન્નદીઘદસકેતિ સબ્બસો અચ્છિન્નત્તા અચ્છિન્ના ચ મજ્ઝે છિન્નત્તા દીઘા ચ સા દસા ચ વત્થકોટિ યસ્સાતિ અઞ્ઞપદત્થસમાસો. ફલપુપ્ફદસેતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસિબ્બિત્વા કતા ફલસદિસા દસા ‘‘ફલા’’તિ વુચ્ચન્તિ, કેતકાદિ પુપ્ફસદિસાનિ ‘‘પુપ્ફાની’’તિ ચ, ફલા ચ પુપ્ફા ચ દસા યસ્સ, ફલસદિસે દસે, પુપ્ફસદિસે દસે ચાતિ અત્થો. વેઠનેતિ સીસવેઠને. તથાતિ ઇમિના સબ્બનીલકાદીસુ દુક્કટં અતિદિસતિ. સબ્બન્તિ કુસચીરાદિકં સકલં. અચ્છિન્નં ચીવરં યસ્સ સો લભતીતિ સમ્બન્ધો.
ચીવરનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. રજનનિદ્દેસવણ્ણના
૫૮. મૂલઞ્ચ રજનાનિ, મૂલાદીનિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, છ રજનાનિ મૂલરજન’’ન્તિઆદિના (મહાવ॰ ૩૪૪) ભગવતા અનુઞ્ઞાતત્તા વુત્તં ‘‘રજના છપ્પકારાનિ, અનુઞ્ઞાતાનિ સત્થુના’’તિ.
૫૯. મૂલેતિ તુઙ્ગહારકો નામ એકો કણ્ટકરુક્ખો, તસ્સ હરિતાલવણ્ણં ખન્ધરજનં હોતિ. અલ્લિપત્તેન એકવારં ગિહિપરિભુત્તં રજિતું વટ્ટતિ. ફલરજને સબ્બમ્પિ વટ્ટતિ.
રજનનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. પત્તનિદ્દેસવણ્ણના
૬૦. અયોપત્તો નામ અયસા કાળલોહેન નિબ્બત્તો પત્તો. જાતિયા ઉક્કટ્ઠાદીનં સામઞ્ઞવસેન. પમાણતોતિ પરિચ્છેદતો. તયો પત્તાતિ પાઠસેસો.
૬૧. ‘‘મગધેસૂ’’તિ વત્તબ્બે મગધેતિ વચનવિપલ્લાસેન વા ‘‘પચ્ચાસા સતી’’તિઆદીસુ વિય સુ-સદ્દલોપેન વા નાળિદ્વયતણ્ડુલસાધિતન્તિ એત્થ મગધાપેક્ખોપિ નાળિ-સદ્દો દ્વય-સદ્દેન સમાસો હોતિ ગમ્મકત્તાતિ નાળિયા દ્વયં નાળિદ્વયં. તત્થ મગધનાળિ નામ અડ્ઢતેરસપલા હોતિ. એત્થ ચ અડ્ઢતેરસપલાનિ માસાનન્તિ વદન્તિ. નાળિદ્વયેન પમિતા તણ્ડુલા સુકોટ્ટિતપરિસુદ્ધા અનુપહતપુરાણસાલિતણ્ડુલા નાળિદ્વયતણ્ડુલા, તેહિ સાધિતં પચિતન્તિ અત્થો. ઓદનન્તિ સમ્મા સમ્પાદિતં અવસ્સાવિતોદનં. સૂપન્તિ ઓદનસ્સ ચતુત્થભાગપ્પમાણં નાતિઘનં નાતિતનુકં હત્થહારિયં સબ્બસમ્ભારસઙ્ખતં મુગ્ગસુપં. બ્યઞ્જનઞ્ચ તદૂપિયન્તિ તસ્સ ઓદનસ્સ ઉપિયં અનુરૂપં યાવ ચરિમાલોપપ્પહોનકં મચ્છમંસાદિબ્યઞ્જનઞ્ચ ઉક્કટ્ઠો ગણ્હાતીતિ સમ્બન્ધો.
૬૨. તસ્સાતિ યથાવુત્તઓદનાદિનો. ઉપડ્ઢોતિ ઉપડ્ઢં નાળિકોદનાદિ અસ્સ અત્થીતિ ઉપડ્ઢો. એવ-કારેન અતિરેકં નિવત્તેતિ. તતોતિ યથાવુત્તનાળિકોદનાદિતો. ઉક્કટ્ઠતો ઉક્કટ્ઠો ઓમકોમકો. ઇમિના પુન પત્તદ્વયદસ્સનેન પમાણતો તયોપિ પત્તા વિભાગતો નવ હોન્તીતિ દીપેતિ. તત્થ યસ્મિં મગધનાળિદ્વયતણ્ડુલોદનાદિકં સબ્બમ્પિ વડ્ઢનપક્ખે ઠિતં પક્ખિત્તં સચે પત્તસ્સ મુખવટ્ટિયા હેટ્ઠિમરાજિસમં તિટ્ઠતિ, સુત્તેન વા હીરેન વા છિન્દન્તસ્સ સુત્તસ્સ વા હીરસ્સ વા હેટ્ઠિમન્તં ફુસતિ, અયં ઉક્કટ્ઠો નામ પત્તો. સચે તં રાજિં અતિક્કમ્મ થૂપીકતં તિટ્ઠતિ, અયં ઉક્કટ્ઠોમકો નામ પત્તો. સચે તં રાજિં ન સમ્પાપુણાતિ અન્તોગતમેવ, અયં ઉક્કટ્ઠુક્કટ્ઠો નામ પત્તો. ‘‘એકં નાળિકોદનાદિ સબ્બમ્પિ પક્ખિત્તં વુત્તનયેનેવ હેટ્ઠિમરાજિસમં તિટ્ઠતિ, અયં મજ્ઝિમો નામ પત્તો’’તિઆદિના મજ્ઝિમમજ્ઝિમોમકમજ્ઝિમુક્કટ્ઠા ચ ‘‘યત્થ ઉપડ્ઢનાળિકોદનાદિ સબ્બમ્પિ પક્ખિત્તં હેટ્ઠિમરાજિસમં તિટ્ઠતિ ઓમકઓમકોમકઓમકુક્કટ્ઠા ચ પત્તા ઉક્કટ્ઠે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. તેસુ દ્વે અપત્તા ભાજનપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતબ્બા, નાધિટ્ઠાનૂપગા, ન વિકપ્પનૂપગા.
૬૩. કપ્પો સકો અતિરેકપત્તો દસાહપરમં ધારેય્યાતિ યોજના. તત્થ કપ્પોતિ કપ્પિયો. સકોતિ અત્તનો સન્તકો. કપ્પિયત્તા પન અત્તસન્તકત્તા ચ સત્તન્નમ્પિ અધિટ્ઠાનવિકપ્પનૂપગતા વેદિતબ્બા. તત્થ અયોપત્તો પઞ્ચહિ પાકેહિ, મત્તિકાપત્તો દ્વીહિ પાકેહિ પક્કો અધિટ્ઠાનૂપગો ચ વિકપ્પનૂપગો ચ, તથા ઉભોપિ કાકણિકમત્તસ્સાપિ મૂલસ્સ અનવસેસેત્વા દિન્ને, સબ્બસો અત્તસન્તકત્તે વિઞ્ઞાતે ચ અધિટ્ઠાનવિકપ્પનૂપગાતિ દટ્ઠબ્બં. અતિરેકપત્તોતિ અનધિટ્ઠિતાવિકપ્પિતતાય અતિરેકપત્તો. અધિટ્ઠાનપચ્ચુદ્ધારા પનેત્થ ચીવરે વુત્તાવ. વિકપ્પેન્તેન પન પત્તાનં એકબહુભાવં, સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવઞ્ચ ઞત્વા ‘‘ઇમં પત્ત’’ન્તિ વા ‘‘ઇમે પત્તે’’તિ વા ‘‘એતં પત્ત’’ન્તિ વા ‘‘એતે પત્તે’’તિ વા વત્વા ‘‘તુય્હં વિકપ્પેમી’’તિ વત્તબ્બં. સમ્મુખાદિભેદો પનેત્થ ચીવરે વક્ખમાનનયેન વેદિતબ્બો. દસાહપરમન્તિ દસ અહાનિ પરમો પરિચ્છેદો અસ્સાતિ દહાહપરમો, કાલો, તં. અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. ધારેય્યોતિ પરિભોગવસેન ધારેતબ્બો. તસ્મિંકાલે અતિનામિતે પત્તો નિસ્સગ્ગિયો હોતીતિ યોજના. અતિનામિતેતિ અતિક્કામિતે નિસ્સગ્ગિયો હોતિ, એકાદસે અરુણુગ્ગમને સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા પદભાજનીયે (પારા॰ ૬૦૨) વુત્તનયેન પત્તો નિસ્સજ્જિતબ્બો હોતિ, તથા સતિ પાચિત્તિયાપત્તિ ચસ્સ હોતીતિ અધિપ્પાયો.
૬૪. ‘‘અચ્છેદા’’તિઆદિ મરણુદ્ધટાતિ છિદ્દેનાતિ યેન કઙ્ગુસિત્થં નિક્ખમતિ ચેવ પવિસતિ ચ, તેન મુખવટ્ટિતો હેટ્ઠા દ્વઙ્ગુલછિદ્દેન. પત્તાધિટ્ઠાનમુજ્ઝતીતિ પત્તો અધિટ્ઠાનં ઉજ્ઝતિ વિસ્સજ્જતિ.
૬૫. ઇદાનિ ‘‘પત્ત’’ન્તિઆદિના અઞ્ઞથા પરિહરણે દુક્કટં દસ્સેતિ. તત્થ સોદકં પત્તં ન પટિસામેય્યાતિ યોજના. ન પટિસામેય્યાતિ ગુત્તટ્ઠાને ન નિક્ખિપેય્ય, ‘‘સોદકં પત્તં ઉણ્હે ન ચ ઓતપે’’તિઆદિના ચ યોજનીયં. ન ચ ઓતપેતિ નેવ ઈસકં તાપેય્ય. ન નિદહેતિ નિરુદકં કત્વાપિ ભુસં ન નિદહેય્ય, વોદકં કત્વા ઈસકં તાપેય્યાતિપિ બ્યતિરેકત્થો. ભૂમ્યા ન ઠપેતિ ખરાય ભૂમિયા ન ઠપેય્ય. યત્થ પન વણ્ણો ન દુસ્સતિ, એવરૂપાય મત્તિકાય પરિભણ્ડકતાય ભૂમિયા વા તથારૂપાય એવ વાલિકાય વા નિક્કુજ્જિત્વા ઉક્કુજ્જિત્વા ઠપેતું વટ્ટતિ. નો ચ લગ્ગયેતિ ભિત્તિખિલાદીસુ ન ઓલમ્બેય્ય.
૬૬. ‘‘મિડ્ઢન્તે વા’’તિઆદિના વત્વા પત્તં ઠપેતું ન ચ કપ્પતીતિ યોજેતબ્બં. મિડ્ઢન્તેતિ આળિન્દકમિડ્ઢિકાદીનં મિડ્ઢીનં અન્તે. સચે પન પરિવત્તેત્વા તત્થેવ પતિટ્ઠાતિ, એવરૂપાય વિત્થિણ્ણાય મિડ્ઢિયા ઠપેતું વટ્ટતિ. પરિભણ્ડન્તે વાતિ બાહિરપસ્સે કતાય તનુકાય મિડ્ઢિકાય અન્તે વા. એત્થ વા-સદ્દો સમુચ્ચયે, સો ચ પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. અઙ્કે પન અંસબદ્ધકેન અંસકૂટે લગ્ગેત્વા ઠપેતુઞ્ચ વટ્ટતિ. છત્તેપિ ભણ્ડકેન સદ્ધિં બન્ધિત્વા વા અટ્ટં કત્વા વા ઠપેતું વટ્ટતિ. મઞ્ચેપિ અઞ્ઞેન સદ્ધિં બન્ધિત્વા ઠપેતું, અટનિયં બન્ધિત્વા ઓલમ્બેતું વટ્ટતિ.
૬૭. પત્તેન ઉચ્છિટ્ઠોદકઞ્ચ ચલકટ્ઠિકઞ્ચ ન નીહરેય્યાતિ સમ્બન્ધો. ઉચ્છિટ્ઠોદકન્તિ મુખવિક્ખાલનોદકં. ચલકાનિ ચ ચલકટ્ઠિકં. પત્તં પટિગ્ગહં કત્વા હત્થં ધોવિતુમ્પિ હત્થધોતાદિ ઉદકમ્પિ પત્તે આકિરિત્વા નીહરિતુમ્પિ અનુચ્છિટ્ઠં સુદ્ધપત્તં ઉચ્છિટ્ઠહત્થેન ગણ્હિતુમ્પિ ન વટ્ટતિ. મચ્છમંસફલાફલાદીનિ ખાદન્તો યં તત્થ અટ્ઠિં વા ચલકં વા છડ્ડેતુકામો હોતિ, તં પત્તે ઠપેતું ન લભતિ. મુખતો નીહટં પન યં કિઞ્ચિ પુન અખાદિતુકામો પત્તે ઠપેતું ન લભતિ. સિઙ્ગિવેરાદીનિ ડંસિત્વા પુન ઠપેતું લભતિ. પત્તહત્થોતિ પત્તો હત્થે યસ્સાતિ વિગ્ગહો. ‘‘પત્તહત્થો, કવાટ’’ન્તિ ચ ઉપલક્ખણમેતં. યત્થ કત્થચિ સરીરાવયવે પન પત્તસ્મિં
૬૮. ભૂમિયા ભૂમિસમ્બન્ધી આધારકો, તસ્મિં દન્તવલ્લિવેત્તાદીહિ કતે વલયાધારકે ચ એકદારુના કતે દારુઆધારકે ચ બહૂહિ દણ્ડેહિ કતે દણ્ડાધારકે ચ યત્થ ઠપિતો પત્તો યથા પરિવત્તિત્વા ન પરિપતતિ, તથા સુટ્ઠુ સજ્જિતે તસ્મિં પત્તસ્સુપરિ પત્તોતિ એવરૂપે દુવે પત્તે ઠપેય્યાતિ પદત્થયોજના. ભમકોટિસદિસો પન દારુઆધારકો તીહિ દણ્ડકેહિ બદ્ધો દણ્ડાધારકો ચ એકસ્સપિ પત્તસ્સ અનોકાસો, તત્થ ઠપેત્વાપિ હત્થેન ગહેત્વા નિસીદિતબ્બં. ભૂમિયન્તિ કટસારકાદિના અત્થતાય ભૂમિયા પન નિક્કુજ્જિત્વા વા પટિકુજ્જિત્વા વા એકં પત્તં ઠપેય્યાતિ યોજના.
૬૯. ઇદાનિ અકપ્પિયપત્તે દસ્સેતિ ‘‘દારૂ’’તિઆદિના. તત્થ સુવણ્ણમેવ સોવણ્ણં. દારુ ચ રૂપિયઞ્ચ સોવણ્ણઞ્ચ મણિ ચ વેળુરિયઞ્ચ દારુ…પે॰… વેળુરિયાનિ, તેહિ નિબ્બત્તા દારુ…પે॰… મયા મણિ નામ. કંસો ચ કાચો ચ તિપુ ચ સીસઞ્ચ ફલિકા ચ તમ્બલોહો ચાતિ દ્વન્દો, તેહિ જાતા કંસ…પે॰… જા. તત્થ કંસ-સદ્દેન વટ્ટલોહોપિ સઙ્ગહિતો. સેતં તિપુ, કણ્હં સીસં.
૭૦. છવસીસમયોતિ છવસ્સ મતમનુસ્સસ્સ સીસં સીસકપાલં, તેન નિબ્બત્તો છવસીસમયો. ઘટિ ચ તુમ્બઞ્ચ, તેસં કટાહો, તેહિ જાતાતિ ઘટિતુમ્બકટાહજા. તત્થ ઘટીતિ ઘટોયેવ. તુમ્બં અલાબુ. ઇતિ ઇમે સબ્બે પત્તા અકપ્પિયા વુત્તા, દુક્કટવત્થુકા ચ વુત્તાતિ યોજના. તત્થ રૂપિયાદીસુ ચતૂસુ સચે ગિહી ભત્તગ્ગેસુ સુવણ્ણતટ્ટકાદીસુ બ્યઞ્જનં કત્વા ઉપનામેન્તિ, આમસિતું ન વટ્ટતિ. કંસકાચફલિકજાનિ પન તટ્ટકાદીનિ ભાજનાનિ પુગ્ગલિકપરિભોગેનેવ ન વટ્ટન્તિ, સઙ્ઘિકપરિભોગેન વા ગિહિવિકટાનિ વા વટ્ટન્તિ. ઘટિતુમ્બકટાહજા પન લભિત્વા પરિહરિતું ન વટ્ટન્તિ, તાવકાલિકં પરિભુઞ્જિતું વટ્ટન્તિ.
પત્તનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. થાલકનિદ્દેસવણ્ણના
૭૧-૨. દારુ અકપ્પા. સઙ્ઘસ્સ ઇમે સઙ્ઘિકા. તાવ-સદ્દો અવધિમ્હિ. તાવ ભોજનાવધિભૂતો કાલો એતાસન્તિ તાવકાલિકા
થાલકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭. પવારણાનિદ્દેસવણ્ણના
૭૩. યેન ઇરિયાપથેન ઉપલક્ખિતો પઞ્ચન્નં ભોજનાનં યં કિઞ્ચિ ભોજનં ભુઞ્જમાનો અયં ભિક્ખુ કપ્પિયાનં પઞ્ચન્નં ભોજનાનં હત્થપાસોપનીતાનં પવારિતો, તતો ઇરિયાપથતો અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન અનતિરિત્તકં યાવકાલિકં ભુઞ્જેય્ય ચે, ઇમસ્સ પાચિત્તિ હોતીતિ પદત્થયોજના. ભુઞ્જનત્થાય પટિગ્ગહણે પન દુક્કટં. તત્થ ઇરિયાય કાયિકકિરિયાય પથો પવત્તનૂપાયો ઇરિયાપથો, ઠાનગમનનિસજ્જનસયનાનિ. પવારેતિ પટિક્ખિપતીતિ પવારિતો, અથ વા પવારણં પટિક્ખિપનં પવારિતં, તમસ્સ અત્થીતિ પવારિતો, કતપ્પવારણો કતપ્પટિક્ખેપોતિ અત્થો, અથ વા પરિવેસકેન વારીયતીતિ પવારિતો પટિક્ખેપિતો. અનતિરિત્તકન્તિ યં પવારેત્વા આસના વુટ્ઠહન્તસ્સ ‘‘અલમેતં સબ્બ’’ન્તિ એવં અતિરિત્તકરણાદીહિ સત્તહિ વિનયકમ્માકારેહિ કપ્પિયં કતં, તઞ્ચ ‘‘અજ્જ વા યદા વા ઇચ્છતિ, તદા ખાદિસ્સતી’’તિ આહટં, ગિલાનાતિરિત્તઞ્ચ અતિરિત્તં અધિકન્તિ વુચ્ચતિ, તતો અઞ્ઞં અનતિરિત્તકં અનધિકન્તિ અત્થો. કુસલં ચિત્તં પાતેતીતિ પાચિત્તિ, તસ્મા ઇત્થિયં તિમ્હિ ત-કારસ્સ ચ-કારે, દ્વિત્તે ચ પાચિત્તિ. યામકાલિકં સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકં આહારત્થાય પટિગ્ગણ્હતો આપત્તિ દુક્કટસ્સ, અજ્ઝોહારે અજ્ઝોહારે આપત્તિ દુક્કટસ્સ.
૭૪. ઇદાનિ ‘‘અસન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અસનન્તિ ભુઞ્જમાનસ્સ ભુઞ્જનં. ઇમિના યં વિપ્પકતં ભોજનં, તં દસ્સેતિ. ભોજનઞ્ચેવાતિ પવારણપ્પહોનકં ભોજનઞ્ચેવ હોતીતિ. અભિહારોતિ દાયકસ્સ કાયેન પવારણપ્પહોનકસ્સ અભિહરણં, ન વાચાય. સમીપતાતિ અડ્ઢતેય્યહત્થપ્પમાણસઙ્ખાતા સમીપતા ચ. એત્થ પન સચે ભિક્ખુ નિસિન્નો હોતિ, આસનસ્સ પચ્છિમન્તતો પટ્ઠાય, સચે ઠિતો, પણ્હિઅન્તતો પટ્ઠાય, સચે નિપન્નો, યેન પસ્સેન નિપન્નો, તસ્સ પારિમન્તતો પટ્ઠાય દાયકસ્સ ઠિતસ્સ વા નિસિન્નસ્સ વા નિપન્નસ્સ વા ઠપેત્વા પસારિતહત્થં યં આસન્નતરં અઙ્ગં, તસ્સ ઓરિમન્તેન પરિચ્છિન્દિત્વા અડ્ઢતેય્યહત્થપાસો વેદિતબ્બો. કાયવાચાપટિક્ખેપોતિ તસ્સ અભિહટભોજનસ્સ અઙ્ગુલિચલનાદિકાયવિકારેન વા ‘‘અલ’’ન્તિઆદિના વચીવિકારેન વા પટિક્ખિપનં. ઇતિ ઇમેહિ પઞ્ચહઙ્ગેહિ પવારણા પકારયુત્તવારણા પઞ્ચઅઙ્ગાતિ સમ્બન્ધો. પઞ્ચ અઙ્ગાનિ યસ્સા સા પઞ્ચઅઙ્ગા.
૭૫. ઇદાનિ એતેસુ ઓદનાદિપઞ્ચવિધં ભોજનં દસ્સેત્વા તાનિ ચ પુન વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘ઓદનો’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ સાલીતિ રત્તસાલિઆદિકા સબ્બાપિ સાલિજાતિ. વીહીતિ સબ્બાપિ વીહિનામિકા વીહિજાતિ. કઙ્ગૂતિ સેતરત્તકાળભેદા સબ્બાપિ કઙ્ગુજાતિ. કુદ્રૂસો નામ કાળકોદ્રવો. વરકો નામ સેતવણ્ણો કોદ્રવો. યવગોધુમેસુ પન ભેદો નત્થિ. એવં યથાવુત્તાનં સાનુલોમાનં સત્તન્નં ધઞ્ઞાનં ભોજ્જયાગુ ચાતિ સમ્બન્ધો. ભોજ્જયાગુ ચાતિ ઉણ્હં વા સીતલં વા ભુઞ્જન્તાનં ભોજનકાલે ગહિતટ્ઠાને ઓધિ પઞ્ઞાયતિ, સા ભોજ્જયાગુ. ચ-સદ્દેન ઓદનો ચાતિ સમ્બન્ધો
૭૬. સામાકાદિતિણં કુદ્રૂસકે સઙ્ગહં ગતં, વરકચોરકો વરકે સઙ્ગહં ગતો, નીવારો ચેવ સાલિયં સઙ્ગહં ગતોતિ યોજના. સામાકાદિતિણન્તિ સામાકો આદિ યસ્સ, તમેવ તિણં તિણધઞ્ઞન્તિ સમાસો.
૭૭. ભટ્ઠધઞ્ઞમયોતિ યવસમ્ભવો, કુમ્માસો કુમ્માસો નામ. મુગ્ગાદીહિ કતો પન પવારણં ન જનેતિ. કપ્પિયો ચાતિ કપ્પિયોયેવ મંસો ‘‘મંસો’’તિ વુત્તોતિ યોજના. ચાતિ અવધારણે. અકપ્પિયો પન પટિક્ખિપિતબ્બોવ. પટિક્ખિત્તોપિ ન પવારેતિ. ઉદકે સમ્ભવો યસ્સ સો મચ્છો નામ. દ્વીસુ પનેતેસુ સચે યાગું પિવન્તસ્સ યાગુસિત્થમત્તેસુપિ મચ્છખણ્ડેસુ વા મંસખણ્ડેસુ વા એકં ખાદિતં એકં હત્થે વા પત્તે વા હોતિ, સો ચે અઞ્ઞં પટિક્ખિપતિ, પવારેતિ. દ્વેપિ ખાદિતાનિ હોન્તિ, મુખે સાસપમત્તમ્પિ અવસિટ્ઠં નત્થિ, સચેપિ અઞ્ઞં પટિક્ખિપતિ, ન પવારેતિ.
૭૮. ઇદાનિ ‘‘કીદિસં ભુઞ્જન્તો કિન્તિ વત્વા ઉપનીતં કિં નામ નિસેધેન્તો પવારેતિ નામા’’તિ ચોદનં મનસિ નિધાયાહ ‘‘ભુઞ્જન્તો’’તિઆદિ ભોજનં ભુઞ્જન્તો ભિક્ખુ તન્નામેન તેસં પવારણાજનકભોજનાનં નામેન વા ‘‘ઇમ’’ન્તિ સામઞ્ઞેન વા વત્વા અભિહટં હત્થપાસોપનીતં કપ્પં કપ્પિયં યથાવુત્તભોજનં નિસેધયં નિસેધયન્તો પવારેય્યાતિ પદત્થસમ્બન્ધો. અયમેત્થ અધિપ્પાયો – યેન ચે અકપ્પિયમંસઞ્ચ કુલદૂસનવેજ્જકમ્મઉત્તરિમનુસ્સધમ્મારોચનસાદિતરૂપિયાદીહિ નિબ્બત્તં અકપ્પિયભોજનઞ્ચ તથા અઞ્ઞઞ્ચ કપ્પિયં વા અકપ્પિયં વા એકસિત્થમત્તમ્પિ અજ્ઝોહટં હોતિ, સો સચે પત્તમુખહત્થેસુ યત્થ કત્થચિ ભોજને સતિ સાપેક્ખોવ અઞ્ઞં હત્થપાસે ઠિતેન ‘‘ઓદનં ગણ્હથા’’તિઆદિના પવારણપ્પહોનકસ્સેવ નામેન વા ‘‘ઇમ’’ન્તિ સામઞ્ઞવસેનેવ વા કાયેનેવ અભિહટં વુત્તલક્ખણં કપ્પિયમેવ ભોજનં કેવલં વા મિસ્સં વા કાયેન વા વાચાય વા પટિક્ખિપતિ પવારેતીતિ. ‘‘આકિર આકિર, કોટ્ટેત્વા કોટ્ટેત્વા પૂરેહી’’તિ પન વત્તું વટ્ટતિ.
૭૯-૮૦. ઇદાનિ યે પવારણં ન જનેન્તિ, તે દસ્સેતું ‘‘લાજા’’તિઆદિમાહ. તત્થ લાજા…પે॰… ફલાદીનિ પવારણં ન જનેન્તીતિ સમ્બન્ધો. લાજાતિ સાલિઆદીહિ કતા લાજા. તંસત્તુભત્તાનીતિ તેહિ લાજેહિ કતા સત્તુ ચેવ ભત્તાનિ ચ. ગોરસોતિ ગુન્નં રસો ખીરાદિ. સુદ્ધખજ્જકોતિ મચ્છમંસેહિ અસમ્મિસ્સતાય સુદ્ધખજ્જકો. સત્તુયો પિણ્ડેત્વા કતો અપક્કો સત્તુગુળો પન સત્તુમોદકસઙ્ખાતો પવારેતિ. તણ્ડુલાતિ સમપાકભજ્જિતાનં સાલિઆદીનં ભટ્ઠપિટ્ઠન્તિ સુદ્ધં યં કિઞ્ચિ ભજ્જિતં પિટ્ઠં. પુથુકાતિ સાલિઆદીનં પુથુકા. પુથુકા હિ તન્તિઆગમયુત્તિયા વિસુમ્પિ ગય્હતિ, એકતોપિ, તસ્મા વુત્તાવસેસાનં પુથુકાવેળુઆદીનં ભત્તન્તિ ચ સમ્બન્ધો. વેળૂતિ તેસં ચ-સદ્દો પનેત્થ સબ્બત્થાપિ યોજેતબ્બો. આદિ-સદ્દેન કન્દમૂલફલાનિપિ ગય્હન્તિ. વુત્તાવસેસાનન્તિ વુત્તેહિ સત્તવિધેહિ ધઞ્ઞેહિ અવસેસાનં. રસયાગૂતિ રસેહિ પક્કમંસાદીહિ સમ્મિસ્સા યાગુ. રસોપિ તાદિસોવ. સુદ્ધયાગૂતિ મંસાદીહિ અમિસ્સા સુદ્ધયાગુ. ફલાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન કન્દાદીનમ્પિ ગહણં. અપિ ચાતિ નિપાતો, નિપાતસમુદાયો વા સમુચ્ચયે, સો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો.
૮૧. ઇદાનિ યસ્મા સત્તહિ વિનયકમ્માકારેહિ યં અતિરિત્તં અકતં, તત્થ પાચિત્તિયં વુત્તં, બ્યતિરેકતો અતિરિત્તકતે નત્થિ, તસ્મા અતિરિત્તં કરોન્તેન એવં કાતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘પવારિતેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ પવારિતેન વુટ્ઠાય અતિરિત્તં ન કાતબ્બં, ભોજનં અભુત્તેન ચ અતિરિત્તં ન કાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. ભોજનન્તિ પવારણપ્પહોનકભોજનં. અભુત્તેનાતિ એકસિત્થમત્તમ્પિ અભુત્તાવિના. યેન યંવા પુરે કતન્તિ એત્થ ચ એવ-સદ્દો દીઘં કત્વા નિદ્દિટ્ઠો, સો ચ અજ્ઝાહટેન તં-સદ્દેન સમ્બન્ધીયતિ, તસ્મા યેન ભિક્ખુના યં ભોજનં પુરે પુબ્બે અતિરિત્તં કતં, તેનેવ તમેવ અતિરિત્તં ન કાતબ્બન્તિ યોજેત્વા અત્થો વેદિતબ્બો. તસ્મા કપ્પિયં કારેત્વા ભુઞ્જન્તસ્સ અઞ્ઞં આમિસં આકિરન્તિ, તં સો પુન કાતું ન લભતિ, તસ્મિં ભોજને કરિયમાને પઠમકતેન સદ્ધિં કતં હોતીતિ. અઞ્ઞસ્મિં પન તેન વા અઞ્ઞેન વા કાતું વટ્ટતિ.
૮૨. ‘‘કપ્પિય’’ન્તિઆદીનિ ‘‘કરોન્તો’’તિ એતસ્સ કમ્મપદાનિ. કપ્પિયઞ્ચેવ ગહિતઞ્ચેવ ઉચ્ચારિતઞ્ચેવ હત્થપાસગઞ્ચેવ યાવકાલિકં અતિરિત્તં કરોન્તો ‘‘અલમેતં સબ્બ’’ન્તિ એવં ભાસતૂતિ કપ્પિયં નામ. ગહિતન્તિ ભિક્ખુના પટિગ્ગહિતં. ઉચ્ચારિતન્તિ કપ્પિયં કારેતું આગતેન ભિક્ખુના ઈસકમ્પિ ઉક્ખિત્તં વા અપનામિતં વા, તં પન અતિરિત્તકારકેન ‘‘અલમેતં સબ્બ’’ન્તિ વુત્તેન કાતબ્બં. હત્થપાસગન્તિ કપ્પિયં કારેતું આગતેન હત્થપાસં ગતં. અતિરિત્તં કરોન્તોતિ ઈદિસં ચતુબ્બિધાકારસમ્પન્નં ભોજનં અતિરિત્તં કરોન્તો પવારેત્વા આસના અવુટ્ઠિતો વા અપ્પવારેત્વાપિ અલમેતં સબ્બન્તિ એવં ભાસતૂતિ અલમેતં સબ્બં ઇતિ એવં ભાસતુ. એવં સત્તવિધં વિનયકમ્માકારં સમ્પાદેન્તો વચીભેદં કત્વા સકિમ્પિ એવં વદેય્યાતિ અત્થો.
૮૩. કપ્પિયં કરોન્તેન પન અનુપસમ્પન્નસ્સ હત્થે ઠિતં ન કાતબ્બં. તેનાહ ‘‘ન કરે…પે॰… હત્થગ’’ન્તિ. ઉપસમ્પન્નતો અઞ્ઞો અનુપસમ્પન્નો, તસ્સ હત્થે ગતં અનુપસમ્પન્નહત્થગં. પેસયિત્વાપીતિ સચે તત્થ અઞ્ઞો બ્યત્તો ભિક્ખુ નત્થિ, યત્થ અત્થિ, તત્થ પેસયિત્વાપિ. તં અતિરિત્તકતં અકારકો અતિરિત્તકારકતો અઞ્ઞો સબ્બો પવારિતોપિ અપ્પવારિતોપિ ભુઞ્જિતું લબ્ભતેતિ સમ્બન્ધનીયં. પવારિતેન પન મુખઞ્ચ હત્થઞ્ચ સોધેત્વા ભુઞ્જિતબ્બં.
પવારણાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. કાલિકનિદ્દેસવણ્ણના
૮૪. કાલિકાતિ મજ્ઝન્હિકપચ્છિમયામસત્તાહયાવજીવપ્પવત્તિસઙ્ખાતો કાલો એતેસમત્થીતિ કાલિકા, સબ્બેપિ ‘‘પટિગ્ગહિતા’’તિ, પટિગ્ગહિતાયેવ તે યાવકાલિકાદિ કાલિકવોહારલાભિનો, નો અઞ્ઞથાતિ અધિપ્પાયો. ઇદાનિ તે દસ્સેતિ ‘‘યાવકાલિક’’ન્તિઆદિના. તત્થ અરુણુગ્ગમનતો યાવ ઠિતમજ્ઝન્હિકો, તાવ પરિભુઞ્જિતબ્બત્તા યાવ મજ્ઝન્હિકસઙ્ખાતો કાલો અસ્સાતિ યાવકાલિકં, પિટ્ઠખાદનીયાદિકં વત્થુ, ઠિતમજ્ઝન્હિકતો પટ્ઠાય તં પરિભુઞ્જિતું ન સક્કા, કાલપરિચ્છેદજાનનત્થં કાલત્થમ્ભો વા યોજેતબ્બો, કાલન્તરે વા ભત્તકિચ્ચં કાતબ્બં. યાવ રત્તિયા પચ્છિમસઙ્ખાતો યામો, તાવ પરિભુઞ્જિતબ્બતો યામો કાલો અસ્સાતિ યામકાલિકં. પટિગ્ગહેત્વા સત્તાહં નિધેતબ્બતો સત્તાહો કાલો અસ્સાતિ સત્તાહકાલિકં. ઠપેત્વા ઉદકં અવસેસં સબ્બમ્પિ પટિગ્ગહિતં યાવજીવં યાવજીવિકં.
નનુ ચ અઞ્ઞત્થ વિય ‘‘યાવજીવિક’’ન્તિ એત્થ કાલસુતિયા અભાવે કથં ‘‘ચત્તારો કાલિકા’’તિ યુજ્જતીતિ? યુજ્જતિ, સોગતાનં ખન્ધવિનિમુત્તસ્સેવ કાલસ્સાભાવતો જીવસઙ્ખાતસ્સ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ ખન્ધસઙ્ગહિતત્તા સોપિ કાલોયેવાતિ. નનુ ચેત્થ ‘‘યાવકાલિક’’ન્તિઆદિના નિદ્દિટ્ઠાનેવ ‘‘કાલિકા’’તિ વુત્તાનિ, ‘‘કાલિકાની’’તિ વત્તબ્બં સિયાતિ? નેદમેવં વિઞ્ઞેય્યં, ‘‘કાલિક’’ન્તિઆદીનિ વત્થુસમ્બન્ધેન વુત્તાનિ, ‘‘કાલિકા’’તિ પન સામઞ્ઞન્તરવસેન અત્થસદ્દસમ્બન્ધેન વુત્તન્તિ નત્થિ વિરોધોતિ.
૮૫. ઇદાનિ તેસુ ‘‘પિટ્ઠ’’ન્તિઆદિના યાવકાલિકં દસ્સેતિ. તત્થ પિટ્ઠં મૂલં ફલન્તિ પિટ્ઠખાદનીયં મૂલખાદનીયં ફલખાદનીયઞ્ચ પિટ્ઠખાદનીયં. ‘‘અધોતં તાલપિટ્ઠં ખીરવલ્લિપિટ્ઠ’’ન્તિઆદિના ગણિયમાનાનં ગણનાય અન્તો નત્થિ, ખાદનીયભોજનીયકિચ્ચસાધકભાવોયેવ પનેતેસં લક્ખણં, સુબહું વત્વાપિ ઇમસ્મિંયેવ લક્ખણે ઠાતબ્બન્તિ ન વિત્થારયામ. એવં સબ્બત્થ. તમ્બકતણ્ડુલેય્યાદિમૂલં મૂલખાદનીયં. પનસલબુજનાળિકેરાદિફલં ફલખાદનીયં. ખજ્જન્તિ સક્ખલિમોદકાદિપુબ્બણ્ણાપરણ્ણમયં ખાદનીયઞ્ચ. ગોરસોતિ ખીરદધિતક્કસઙ્ખાતો ગુન્નં રસો ચ. ધઞ્ઞભોજનન્તિ સાનુલોમાનં ધઞ્ઞાનં ઓદનસત્તુકુમ્માસસઙ્ખાતભોજનઞ્ચ. ટીકાયં પન ‘‘સાનુલોમાનિ સત્તધઞ્ઞાનિ ચ પઞ્ચવિધભોજનઞ્ચા’’તિ વુત્તં, તં ન યુત્તં, ધઞ્ઞાનં વિસું ગહણે પયોજનાભાવા, પયોજનસમ્ભવે ચ ફલગ્ગહણેનેવ તેસં ગહણસમ્ભવતો.
યાગુસૂપપ્પભુતયોતિ યાગુ ચ સૂપઞ્ચ, તં પભુતિ યેસં તેતિ એતે યાવકાલિકા હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. એત્થ ચ પભુતિ-સદ્દેન મચ્છમંસસઙ્ખાતં ધઞ્ઞભોજનતો અવસિટ્ઠં ભોજનઞ્ચ પિટ્ઠમૂલફલખાદનીયતો અવસિટ્ઠં કન્દખાદનીયં, મુળાલખાદનીયાદિઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. તેસુ દીઘો ચ ભિસકન્દાદિ વટ્ટો ચ ઉપ્પલકણ્ડાદિ કન્દખાદનીયં, પદુમમૂલાદિ ચ તંસદિસં એરકમૂલાદિ ચ મુળાલખાદનીયં, તાલાદીનં કળીરસઙ્ખાતા મત્થકા મત્થકખાદનીયં, ઉચ્છુક્ખન્ધાદયો ખન્ધખાદનીયં, તમ્બકતણ્ડુલેય્યાદીનં પણ્ણં પત્તખાદનીયં, ઉચ્છુતચોવ એકો સરસો તચખાદનીયં, તમ્બકસિગ્ગુપુપ્ફાદિ પુપ્ફખાદનીયં, લબુજટ્ઠિપનસટ્ઠિઆદિકં અટ્ઠિખાદનીયં.
૮૬. ‘‘મધૂ’’તિઆદિના મધુ…પે॰… જમ્બુજં, તઞ્ચ ફારુસઞ્ચ પાનકન્તિ યોજના. તત્થ મધુજં પાનં નામ મુદ્દિકાનં જાતિરસં ઉદકસમ્ભિન્નં કત્વા કતપાનં. તં અત્તના કતં પુરેભત્તમેવ સામિસં નિરામિસમ્પિ વટ્ટતિ. અનુપસમ્પન્નેહિ કતં લભિત્વા પન પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં પુરેભત્તં સામિસમ્પિ વટ્ટતિ, પચ્છાભત્તં પન નિરામિસમેવ વટ્ટતિ. એસ નયો સબ્બપાનેસુ. મુદ્દિકજં પાનં નામ મુદ્દિકાનં ઉદકે મદ્દિત્વા કતપાનં. તથા સેસપાનાનિ યથાનુરૂપં વેદિતબ્બાનિ, સાલૂકં રત્તુપ્પલાદીનં સાલૂકં. ચોચં અટ્ઠિકકદલિફલં. મોચં અનટ્ઠિકં. ઇમાનિ અટ્ઠ પાનાનિ સીતાનિપિ આદિચ્ચપાકાનિપિ વટ્ટન્તિ, અગ્ગિપાકાનિ પન ન વટ્ટન્તિ. તેનાહ ‘‘નાગ્ગિસન્તત્ત’’ન્તિ.
૮૭-૮. અવસેસાનિ પન વેત્તતિન્તિણિકમાતુલુઙ્ગકપિત્થકરમન્દાદિખુદ્દકફલપાનાનિ અટ્ઠપાનગતિકાનેવ. તેનાહ ‘‘સાનુલોમાનિ ધઞ્ઞાનિ, ઠપેત્વા ફલજો રસો’’તિ. એકસ્સ પન વક્ખમાનાનઞ્ચ ‘‘પુપ્ફરસો’’તિઆદીનં ‘‘સીતોદમદ્દિતાદિચ્ચપાકો વા યામકાલિકો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. તાલનાળિકેરપનસલબુજઅલાબુકુમ્ભણ્ડપુસ્સફલતિપુસએળાલુકફલાનીતિ નવ મહાફલાનિ, સબ્બઞ્ચ અપરણ્ણં સત્તધઞ્ઞાનિ અનુલોમેન્તીતિ સહ અનુલોમેહીતિ સાનુલોમાનિ. સાનુલોમધઞ્ઞાનં પન રસો યાવકાલિકો. ‘‘સાનુલોમાનિ ધઞ્ઞાની’’તિ ફલાનિ વિઞ્ઞાયન્તિ. ફલસુતિયા ‘‘સેસફલજો’’તિ વત્તબ્બે ગમ્યમાનત્તા ન વુત્તં. મધુકપુપ્ફમઞ્ઞત્રાતિ મધુકપુપ્ફં ઠપેત્વા. પક્કડાકજન્તિ પક્કેહિ યાવકાલિકેહિ ડાકેહિ જાતં રસં. સીતમુદકં સીતોદં, ખીરોદે વિય સીતોદે આદિચ્ચ-સદ્દો આતપે વત્તતિ ઉપચારતોતિ આદિચ્ચે પાકો યસ્સાતિ સમાસો.
૮૯. સત્તાહકાલિકં દસ્સેતિ ‘‘સપ્પી’’તિઆદિના. તત્થ સત્તાહકાલિકાતિ યથાવુત્તાનિ સપ્પિઆદીનિ સત્તાહકાલિકાનિ. ઇદાનિ સપ્પિઆદીનિ વિભજતિ ‘‘સપ્પી’’તિઆદિના. તત્થ યેસં ‘‘સપ્પી’’તિઆદિના સપ્પિલક્ખણમાહ. અકપ્પિયમંસસપ્પિનોપિ કપ્પિયસમ્ભવે તત્થ સત્તાહાતિક્કમે દુક્કટસ્સ વક્ખમાનત્તા નિસ્સગ્ગિયવત્થુમેવ ચેત્થ દસ્સેતું ‘‘યેસં મંસમવારિત’’ન્તિ વુત્તં. ખીરાદીસુ હિ તેસમકપ્પિયં નામ નત્થિ. નવનીતસ્સ સપ્પિસદિસતાય નવનીતલક્ખણં વિસું ન વુત્તં. ઉપરિ સપ્પિપિણ્ડં ઠપેત્વા સીતલપાયાસં દેન્તિ, યં પાયાસેન અસંસટ્ઠં, તં સત્તાહકાલિકં, મિસ્સિતં પન આદિચ્ચપાકં કત્વા પરિસ્સાવિતં, તથા ખીરં પક્ખિપિત્વા પક્કતેલમ્પિ, તેસુ નવનીતં નામ નવુદ્ધટં. તેન કતં પન સપ્પિ.
૯૦. તિલા ચ વસા ચ એરણ્ડાનિ ચ મધુકાનિ ચ સાસપા ચાતિ દ્વન્દો. તેહિ સમ્ભવો યસ્સાતિ બાહિરત્થો, તં તેલં નામાતિ અત્થો. ખુદ્દા ખુદ્દમધુમક્ખિકા ચ ભમરા ચ ખુદ્દભમરં, ખુદ્દજન્તુકત્તા નપુંસકેકવચનં. મધું કરોન્તીતિ મધુકરિયો, તા એવ મક્ખિકા મધુકરિમક્ખિકા, ખુદ્દભમરમેવ મધુકરિમક્ખિકાતિ કમ્મધારયો. તાહિ કતં મધુ મધુ નામાતિ અત્થો. ટીકાયં પન વિસું મધુકરી-સદ્દં વિકપ્પેત્વા ‘‘દણ્ડકેસુ મધુકરા મધુકરિમક્ખિકા નામા’’તિ વુત્તં. મધુપટલં વા મધુસિત્થકં વા સચે મધુના મક્ખિતં, મધુગતિકમેવ. તુમ્બલકાનં ચીરિકાનઞ્ચ નિય્યાસસદિસં મધુ પન રસાદિ. આદિ-સદ્દેન ફાણિતાદીનં ગહણં, સા ઉચ્છુવિકતિ. પક્કાતિ અવત્થુકપક્કા વા, ફાણિતં ફાણિતં નામાતિ અત્થો. સીતૂદકેન કતમધુકપુપ્ફફાણિતં પન ફાણિતગતિકમેવ. અમ્બફાણિતાદીનિ યાવકાલિકાનિ. એતાનિ યથાવુત્તાનિ સપ્પિઆદીનિ પુરેભત્તં સામિસપરિભોગેનાપિ, પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય પન તાનિ ચ પચ્છાભત્તં પટિગ્ગહિતાનિ ચ સત્તાહં નિદહિત્વા નિરામિસપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતબ્બાનિ.
૯૧. ઇદાનિ ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતવસાય પાકતો વિભાગં દસ્સેત્વા તતો સપ્પિઆદીનં દસ્સેતું ‘‘સવત્થૂ’’તિઆદિમાહ. તત્થ પુરેભત્તં સામં વા અત્તના એવ. વા-સદ્દેન પરેહિ વા. અમાનુસા મનુસ્સવસારહિતા. વસા અચ્છાદીનં અકપ્પિયાનં, સૂકરાદીનં કપ્પિયાનઞ્ચ સત્તાનં વસા. સવત્થુપક્કા સત્તાહકાલિકા હોતીતિ સેસો. સવત્થુપક્કાતિ સવત્થુકં કત્વા પક્કા. અયમેત્થ અધિપ્પાયો – સચે પન વસં પુરેભત્તં પટિગ્ગહેત્વા પચિત્વા તેલં પરિસ્સાવિતં સત્તાહાનિ નિરામિસપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતબ્બં. અથ પરેહિ કતં પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં, પુરેભત્તં સામિસમ્પિ ‘‘વસા’’તિ તેલમેવ વુત્તં, વસા પન યાવકાલિકાવ.
ટીકાયં પન વસાય ‘‘સત્તાહકાલિકે આગતટ્ઠાનં નત્થીતિ વદન્તી’’તિ વત્વા ‘‘તં ઉપપરિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ વસાય સત્તાહકાલિકત્તમાસંકિયં વુત્તં. કિમેત્થ ઉપપરિક્ખિતબ્બં? ભેસજ્જં અનુજાનતા ભગવતા ‘‘યાનિ ખો પન તાનિ ગિલાનાનં ભિક્ખૂનં પટિસાયનીયાનિ ભેસજ્જાનિ, સેય્યથિદં – સપ્પિ નવનીતં તેલં મધુ ફાણિતં, તાનિ પટિગ્ગહેત્વા ભેસજ્જક્ખન્ધકેપિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તાનિ પઞ્ચ ભેસજ્જાનિ પટિગ્ગહેત્વા કાલેપિ વિકાલેપિ પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૨૬૦) તાનિ પઞ્ચેવ ‘‘ભેસજ્જાની’’તિ વત્વા તેલં નિયમતો ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસાનિ ભેસજ્જાનિ અચ્છવસં મચ્છવસં સુસુકાવસં સૂકરવસં ગદ્રભવસં કાલે પટિગ્ગહિતં કાલે નિપ્પક્કં કાલે સંસટ્ઠં તેલપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૨૬૨) વુત્તં. ભેસજ્જસિક્ખાપદટ્ઠકથાયઞ્ચ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ ભેસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘ઠપેત્વા મનુસ્સવસં અઞ્ઞં યં કિઞ્ચિ વસ’’ન્તિઆદિના વસાતેલસ્સ વિધાનં દસ્સેત્વા ‘‘અઞ્ઞેસં યાવકાલિકવત્થૂનં વત્થું પચિતું ન વટ્ટતિયેવા’’તિ વદતા અટ્ઠકથાચરિયેન યાવકાલિકેસુ વસં ઠપેત્વા અઞ્ઞેસં યાવકાલિકવત્થૂનં વત્થું પચિતું ન વટ્ટતીતિ અયમેત્થ અત્થો દીપિતોતિ વસા ‘‘યાવકાલિકાયેવા’’તિ વિઞ્ઞાયતીતિ કો એત્થ સુખુમો નયોતિ.
અઞ્ઞેસં વસાતેલતો પરેસં યાવકાલિકવત્થૂનં યેસં તેસં યાવકાલિકવત્થૂનં સપ્પિઆદીનં વત્થું યાવકાલિકસઙ્ખાતં ખીરાદિકં ન પચેતિ સમ્બન્ધો. અયમેત્થ અધિપ્પાયો – યથા સત્તાહપરિભોગત્થાય વસં કાલે પટિગ્ગહેત્વા કાલે પચિતું વટ્ટતિ, ન એવં સપ્પિઆદીનં વત્થુભૂતં ખીરાદિયાવકાલિકં, તં પન સત્તાહપરિભોગત્થાય કાલેપિ ન વટ્ટતિ. તાનિ હિ યદિ તં પટિગ્ગહેત્વા સયં કતાનિ, પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય ન વટ્ટન્તિ સવત્થુકપ્પટિગ્ગહિતત્તા, સામિસં ન વટ્ટન્તિ સામંપક્કત્તા, પુરેભત્તમ્પિ ન વટ્ટન્તિ યાવકાલિકવત્થુતો વિવેચિતત્તા. પરેહિ કતાનિ પન પુરેભત્તં સામિસમ્પિ
૯૨. ઇદાનિ ‘‘હલિદ્દિ’’ન્તિઆદિના યાવજીવિકં દસ્સેતિ. તત્થ ‘‘હલિદ્દિ નામ નિસા’’તિઆદિના વુચ્ચમાનેપિ પરિયાયવચને સમ્મોહો સિયાતિ ન તંવચનેન ભુસં સમ્મોહયિસ્સામ, તસ્મા તાનિ ઉપદેસતોવ વેદિતબ્બાનિ. તત્થ ‘‘હલિદ્દિ’’ન્તિ બિન્દુઆગમેન વુત્તં. ઉપચારેન તુ મૂલાદીનિ હલિદ્દાદિસદ્દેન વુત્તાનિ. તા હલિદ્દાદયો કેચિ ઇત્થિલિઙ્ગાયેવ. મૂલફલે વચત્તઞ્ચ…પે॰… ભદ્દમુત્તઞ્ચ અતિવિસાતિ પદચ્છેદો. પઞ્ચમૂલ-સદ્દેન ચૂળપઞ્ચમૂલમહાપઞ્ચમૂલાનિ ગહિતાનિ. આદિ-સદ્દેન વજકલિમૂલે જરટ્ઠન્તિ એવમાદીનં સઙ્ગહો.
૯૩-૫. ગોટ્ઠફલન્તિ મદનફલન્તિ વદન્તીતિ. તીણિ ફલાનિ યસ્સં સઙ્ગહિતં સા તિફલા. એરણ્ડકાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન જાતિરુક્ખાદીનં ગહણં. સુલસાદીનં પણ્ણન્તિ સમ્બન્ધો. આદિ-સદ્દેન અસોકાદીનં ગહણં. સૂપેય્યપણ્ણન્તિ તમ્બકતણ્ડુલેય્યાદિસૂપયોગ્ગપણ્ણં. ઉચ્છુનિય્યાસં ઠપેત્વા સબ્બો નિય્યાસો નામ. નિરસઉચ્છુતચાદિ સબ્બો તચો નામ. લોણં સામુદ્દાદિ. લોહં અયતમ્બાદિ. સિલા કાળસિલાદિ.
૯૬. સુદ્ધસિત્થન્તિ મધુના અમક્ખિતં. મધુમક્ખિતં પન સત્તાહકાલિકં. યઞ્ચ કિઞ્ચિ સુઝાપિતન્તિ દુજ્ઝાપિતં અકત્વા સુજ્ઝાપિતં યં કિઞ્ચિ ચ. વિકટાદિપ્પભેદન્તિ વિકટં ગૂથમત્તિકામુત્તછારિકાસઙ્ખાતં આદિ યસ્સ, સો પભેદો યસ્સાતિ બાહિરત્થો, તં. યં કિઞ્ચિ ચાતિ સમ્બન્ધો. એત્થ પન આદિ-સદ્દેન કન્દખાદનીયે ખીરકાકોલાદયો, મુળાલખાદનીયે હલિદ્દિસિઙ્ગિવેરમૂલાદયો, મત્થકખાદનીયે હલિદ્દિસિઙ્ગિવેરકળીરાદયો, ખન્ધખાદનીયે ઉપ્પલપણ્ણદણ્ડાદયો, પુપ્ફખાદનીયે ચમ્પકપુપ્ફાદયો, અટ્ઠિખાદનીયે મધુકટ્ઠિએરણ્ડસાસપાદયો, પિટ્ઠખાદનીયે અધોતતાલપિટ્ઠાદયો ચ સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા.
૯૭. ઇદાનિ ‘‘મૂલ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘સારો’’તિ વત્તબ્બે ‘‘સાર’’ન્તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસેનાહ. ‘‘સારો બલે થિરંસે ચા’’તિ હિ નિઘણ્ડુ. આહારટ્ઠન્તિ આહારેન જાતો અત્થો પયોજનં આહારત્થો, સોવ આહારટ્ઠો, તં આહારકિચ્ચન્તિ વુત્તં હોતિ.
૯૮. ઇદાનિ ચતૂસુ કપ્પિયાકપ્પિયાદિવિભાગં દસ્સેતિ ‘‘સબ્બા’’તિઆદિના. તત્થ સબ્બે કાલિકા, તેસં સમ્ભોગો અનુભવોતિ સમાસો. કાલેતિ પુબ્બણ્હકાલે. સબ્બસ્સાતિ ગિલાનાગિલાનસ્સ. સતિ પચ્ચયેતિ તીસુ વિકાલો, તસ્મિં, યામકાલિકં વિકાલે આહારત્થાય અજ્ઝોહરણે, સત્તાહકાલિકં પન યાવજીવિકઞ્ચ તદત્થાય પટિગ્ગહણમત્તેપિ દુક્કટં.
૯૯. ઉભોતિ યાવકાલિકં યામકાલિકઞ્ચ. તત્થ યાવકાલિકં અત્તનો કાલાતિક્કન્તં વિકાલભોજનભિક્ખાપદેન પાચિત્તિયં જનયતિ, યામકાલિકં યામાતિક્કન્તં સન્નિધિસિક્ખાપદેન. એતે ઉભોપિ અન્તોવુત્થઞ્ચ સન્નિધિઞ્ચ જનયન્તીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘અન્તોવુત્થં સન્નિધિ’’ન્તિ ભાવપ્પધાનોયં નિદ્દેસો, અન્તોવુત્થત્તં સન્નિધિત્તઞ્ચાતિ અત્થો.
૧૦૦. અતિનામિતેતિ અતિક્કામિતે. પાચિત્તીતિ સત્તાહાતિક્કન્તં ભેસજ્જસિક્ખાપદેન નિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયાપત્તિ ચ હોતીતિ અત્થો. સચે દ્વિન્નં સન્તકં એકેન પટિગ્ગહિતં અવિભત્તં હોતિ, સત્તાહાતિક્કમે દ્વિન્નમ્પિ અનાપત્તિ, પરિભુઞ્જિતું પન ન વટ્ટતિ. પાળિનારુળ્હેતિ પાળિયં અનારુળ્હે સપ્પિઆદિમ્હિ સત્ત અહાનિ અતિનામિતેતિ સમ્બન્ધો. સપ્પીતિ મનુસ્સાદીનં સપ્પિ. આદિ-સદ્દેન તેસંયેવ નવનીતં, નાળિકેરાદિતેલં, સીતોદકેન કતં મધુકપુપ્ફફાણિતઞ્ચ સઙ્ગહિતં.
૧૦૧. નિસ્સટ્ઠલદ્ધન્તિ નિસ્સટ્ઠં વિનયકમ્મવસેન નિસ્સજ્જિતઞ્ચ તં લદ્ધઞ્ચ પુન તથેવાતિ નિસ્સટ્ઠલદ્ધં. તં ગહેત્વાતિ સેસો. નિસ્સજ્જનવિધાનં પન વક્ખમાનનયેન વેદિતબ્બં. ‘‘નઙ્ગ’’ન્તિઆદિ ઉપલક્ખણમત્તં. તેન મક્ખિતાનિ કાસાવાદીનિ ચ પન અપરિભોગાનિયેવ વિકપ્પેન્તસ્સ સત્તાહે સામણેરસ્સાતિ એત્થ ટીકાયં ‘‘ઇદં સપ્પિં તુય્હં વિકપ્પેમી’’તિઆદિના તેસં તેસં નામં ગહેત્વા સમ્મુખાપરમ્મુખાવિકપ્પનવસેન અત્થં દસ્સેત્વા તં સાધયન્તેહિ અવિકપ્પિતે વિકપ્પિતસઞ્ઞી નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ આપત્તિવારે પાળિ આહટા. ‘‘સચે ઉપસમ્પન્નસ્સ વિકપ્પેતિ, અત્તનો એવ સન્તકં હોતિ, પટિગ્ગહણમ્પિ ન વિજહતી’’તિ દોસં વત્વા અનુપસમ્પન્નસ્સ વિકપ્પને અત્તસન્તકત્તાભાવો, પટિગ્ગહણવિજહનઞ્ચ પયોજનં વુત્તં. તત્થ વદામ – આપત્તિવારે ‘‘અવિકપ્પિતે’’તિઆદિપાળિયેવ નત્થિ, ‘‘અનધિટ્ઠિતે અધિટ્ઠિતસઞ્ઞી નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં, અવિસ્સજ્જિતે વિસ્સજ્જિતસઞ્ઞી નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિઆદિના (પારા॰ ૬૨૪) પાળિયા આગતત્તા તદનુરૂપમેવ અનાપત્તિવારે ‘‘અધિટ્ઠેતિ, વિસ્સજ્જેતી’’તિઆદિનાવ પાળિ આગતા. યદિ ભવેય્ય, વણ્ણનીયટ્ઠાનતાય અટ્ઠકથાય ભવિતબ્બં, ન ચેત્થ અટ્ઠકથાયં વિજ્જતિ. અનુપસમ્પન્નસ્સ વિકપ્પને ચ કથં પટિગ્ગહણં વિજહતિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનાદીસુ છસુ પટિગ્ગહણવિજહનકારણેસુ વિકપ્પનસ્સ અનન્તોગધત્તા, તસ્મા નાયમેત્થ અત્થોતિ.
મયમેત્થ એવમત્થં ભણામ – વિકપ્પેન્તસ્સાતિ એત્થ વિકપ્પનં સંવિદહનં ‘‘ચિત્તસઙ્કપ્પો’’તિઆદીસુ વિય, ઉભયત્થ પન ઉપસગ્ગેહિ નાનત્તમત્તં, તસ્મા અન્તોસત્તાહે સામણેરસ્સ યસ્સ કસ્સચિ વિકપ્પેન્તસ્સ સંવિદહન્તસ્સ પરિચ્ચાગસઞ્ઞં પરિચ્ચાગચેતનં પરિચ્ચાગાધિપ્પાયં ઉપ્પાદેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અત્થો. ઇદઞ્ચ મહાસુમત્થેરવાદમોલુબ્ભ વુત્તં. વુત્તઞ્હિ ‘‘તેન ચિત્તેના’’તિઆદીસુ પાળિવચનેસુ અધિપ્પાયં દસ્સેન્તેન, ‘‘ઇદં કસ્મા વુત્તં. એવઞ્હિ અન્તોસત્તાહે દત્વા પચ્છા પટિલભિત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિદસ્સનત્થ’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૬૨૫). મહાપદુમત્થેરો પનાહ ‘‘સત્તાહાતિક્કન્તસ્સ પન આદિ-સદ્દેન અબ્ભઞ્જનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. અયમેત્થાધિપ્પાયો – સપ્પિઆદિં અબ્ભઞ્જનાદિં મધું અરુમક્ખનં, ફાણિતં ઘરધૂપનં અધિટ્ઠતો અનાપત્તીતિ. અઞ્ઞસ્સાતિ ઉપસમ્પન્નસ્સ વા અનુપસમ્પન્નસ્સ વા.
૧૦૨. યાવકાલિકઆદીનિ અત્તના સહ સંસટ્ઠાનિ સબ્ભાવં ગાહાપયન્તીતિ સમ્બન્ધો. સબ્ભાવન્તિ સસ્સ અત્તનો ભાવો દ્વિત્તે સબ્ભાવો, તં. તસ્માતિ યસ્મા એવં, તસ્મા. એવમુદીરિતન્તિ ટીકાયં પન ‘‘ઇદાનિ વક્ખમાનં સન્ધાય એવન્તિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. તં વક્ખમાનસ્સ અતીતઉદીરિતત્તાયોગતો કથં યુજ્જતીતિ. એવમુદીરિતન્તિ વા પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ એવમેવ વુત્તન્તિ અત્થો. એવ-સદ્દો અવધારણે.
૧૦૩-૫. ઇદાનિ અત્તસંસટ્ઠાનં યાવકાલિકાદીનં સબ્ભાવગાહાપનં સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘પુરે’’તિઆદિમાહ. તત્થ સત્તાહન્તિ સત્ત અહાનિ યસ્સ તં સત્તાહં, સત્તાહકાલિકં. ચ-સદ્દો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો, સો સત્તાહઞ્ચ યાવજીવિકઞ્ચાતિ યોજેતબ્બો. સેસકાલિકસમ્મિસ્સન્તિ સેસેહિ તદહુ પટિગ્ગહિતેહિ કાલિકેહિ યાવકાલિકયામકાલિકસઙ્ખાતેહિ સમ્મિસ્સં. પાચિત્તીતિ તદહુ પટિગ્ગહિતન્તિ તસ્મિંયેવ દિને પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં. તદહેવાતિ તસ્મિંયેવ દિને પુરેભત્તમેવ. સેસન્તિ સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકઞ્ચ. એવન્તિ યામે એવ પરિભુઞ્જયેતિ વિજાનીયન્તિ સમ્બન્ધો. ઇતરન્તિ સત્તાહકાલિકતો અઞ્ઞં યાવજીવિકં.
કાલિકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯. પટિગ્ગાહનિદ્દેસવણ્ણના
૧૦૬. દાતું કામેતીતિ દાતુકામો, તસ્સ અભિહારો ઈસકમ્પિ ઓણમનાદિનાભિહરણન્તિ તપ્પુરિસો, હત્થસ્સ પાસો હત્થપાસો. રુળ્હીવસેન તુ અડ્ઢતેય્યહત્થો હત્થપાસો નામ. સો ચ સચે ભિક્ખુ નિસિન્નો હોતિ, આસનસ્સ પચ્છિમન્તતો પટ્ઠાય, સચે ઠિતો, પણ્હિઅન્તતો પટ્ઠાય, સચે નિપન્નો, યેન પસ્સેન નિપન્નો, તસ્સ પારિમન્તતો પટ્ઠાય દાયકસ્સ નિસિન્નસ્સ ઠિતસ્સ વા ઠપેત્વા પસારિતહત્થં યં આસન્નતરં અઙ્ગં, તસ્સ ઓરિમન્તેન પરિચ્છિન્દિત્વા વેદિતબ્બો. એરણક્ખમન્તિ થામમજ્ઝિમેન પુરિસેન એરણસ્સ ઉક્ખિપનસ્સ તિધા દેન્તેતિ કાયકાયપ્પટિબદ્ધનિસ્સગ્ગિયાનં વસેન તીહિ પકારેહિ દાયકે દદમાને. તત્થ યેન કેનચિ સરીરાવયવેન અન્તમસો પાદઙ્ગુલિયાપિ દીયમાનં કાયેન દિન્નં નામ હોતિ, કટચ્છુઆદીસુ યેન કેનચિ દીયમાનં કાયપ્પટિબદ્ધેન, કાયતો પન કાયપ્પટિબદ્ધતો વા મોચેત્વા હત્થપાસે ઠિતસ્સ કાયેન વા કાયપ્પટિબદ્ધેન વા પાતિયમાનં નિસ્સગ્ગિયેન પયોગેન દિન્નં નામ. દ્વિધા ગાહોતિ કાયકાયપ્પટિબદ્ધાનં વસેન દ્વીહિ પકારેહિ યેહિ કેહિચિ પઞ્ચઙ્ગોતિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ યસ્સાતિ બહુબ્બીહિ.
૧૦૭. ઇદાનિ અનેરણક્ખમે ચ કિસ્મિઞ્ચિ કાયપ્પટિબદ્ધે ચ પટિગ્ગહણારોહનં દસ્સેતું ‘‘અસંહારિયે’’તિઆદિમાહ. તત્થ અસંહારિયેતિ આનેતુમસક્કુણેય્યે ફલકપાસાણાદિમ્હિ. તત્થજાતેતિ તેસુયેવ રુક્ખાદીસુ જાતે કિંસુકપદુમિનિપણ્ણાદિકે. ચિઞ્ચઆદીનં સુખુમે પણ્ણેતિ સમ્બન્ધો. તાનિ હિ સન્ધારેતું ન સક્કોન્તિ. તેસં પન સાખાસુ વટ્ટતિ. આદિ-સદ્દેન ‘‘અઙ્ગ’’ન્તિઆદિકં સઙ્ગણ્હાતિ. વા-સદ્દો સમુચ્ચયે. અસય્હભારેતિ થામમજ્ઝિમપુરિસેન સહિતું સન્ધારેતું અસક્કુણેય્યે ભારે. સબ્બેસં પટિગ્ગહો ‘‘ન રૂહતી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો.
૧૦૮. ઇદાનિ પટિગ્ગહણવિજહનં દસ્સેતિ ‘‘સિક્ખા’’તિઆદિના. તત્થ સિક્ખામરણલિઙ્ગેહીતિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનેન ચ મરણેન ચ લિઙ્ગપરિવત્તનેન ચ. અનપેક્ખવિસગ્ગતોતિ નત્થિ અપેક્ખો એતસ્સાતિ અનપેક્ખો, સોવ વિસગ્ગો, તતો ચ. અચ્છેદાતિ ચોરાદીહિ અચ્છિન્દિત્વા ગહણેન. અનુપસમ્પન્નદાનાતિ અનુપસમ્પન્નસ્સ દાનેન. ચ-સદ્દો સબ્બત્થ આનેતબ્બો. ગાહોતિ પટિગ્ગહણં. ઉપસમ્મતીતિ વિજહતિ.
૧૦૯-૧૦. ઇદાનિ અપ્પટિગ્ગહિતં પરિભોગે દોસં દસ્સેતું ‘‘અપ્પટિગ્ગહિત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ સબ્બન્તિ ચતુકાલિકપરિયાપન્નં સકલમ્પિ. ઇદાનિ અપ્પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં દસ્સેતું ‘‘સુદ્ધ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ સુદ્ધં નાતિબહલં ઉદકઞ્ચ તથા અઙ્ગલગ્ગં અવિચ્છિન્નં દન્ત…પે॰… ગૂથકઞ્ચ લોણ…પે॰… કરીસકઞ્ચ કપ્પતેતિ સમ્બન્ધો. તત્થ સુદ્ધન્તિ રજરેણૂહિ અઞ્ઞરસેન નાતિબહલન્તિ યં કસિતટ્ઠાને બહલમુદકં વિય મુખે વા હત્થે વા ન લગ્ગં, તં. અવિચ્છિન્નન્તિ અઙ્ગતો વિચ્છિન્દિત્વા લોણં સરીરુટ્ઠિતં. સિઙ્ઘાણીતિ સિઙ્ઘાણિકા. વિચ્છિન્નં ન પટિગ્ગહેતબ્બં.
૧૧૧. ઇદાનિ ‘‘ગૂથા’’તિઆદિના કાલોદિસ્સં દસ્સેતિ. તથાવિધેતિ સપ્પદટ્ઠક્ખણાદિકે તથાવિધે કાલે. તથા તાદિસો વિધો કાલો એતસ્સાતિ બહુબ્બીહિ. સેવેય્યાતિ સેવનં કરેય્ય, પરિભુઞ્જેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. અસન્તે કપ્પકારકેતિ એત્થ દુબ્બચોપિ અસમત્થોપિ કપ્પિયકારકો અસન્તપક્ખેયેવ તિટ્ઠતીતિ વેદિતબ્બો. કાલોદિસ્સત્તા પન છારિકાય અસતિ અલ્લદારું રુક્ખતો છિન્દિત્વા કાતું, મત્તિકાય અસતિ ભૂમિં ખણિત્વાપિ મત્તિકં ગહેતું વટ્ટતિ.
૧૧૨. દુરૂપચિણ્ણેતિ દુટ્ઠું ઉપચિણ્ણં આમટ્ઠં દુરૂપચિણ્ણં. સચે ભિક્ખુ અપ્પટિગ્ગહિતં સામિસં ભાજનં ઠિતટ્ઠાનતો અપનેત્વા આમસતિ, પિધાનં આમસતિ, ઉપરિ ઠિતકચવરાદિં છડ્ડેતિ, તત્થજાતકફલિનિયા સાખાય વા વલ્લિયા વા ગહેત્વા વા ચાલેતિ, દુરૂપચિણ્ણં નામ હોતિ. તસ્મિં દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. ફલરુક્ખં પન અપસ્સયિતું વા તત્થ કણ્ટકં વા બન્ધિતું વટ્ટતિ. અરઞ્ઞે પતિતઅમ્બફલાદિં ‘‘સામણેરસ્સ દસ્સામી’’તિ આહરિત્વા દાતું વટ્ટતિ. રજોકિણ્ણેતિ રજસા ઓકિણ્ણે, તસ્મિં પત્તાદિકે યં કિઞ્ચિ પટિગ્ગણ્હતો વિનયદુક્કટં હોતીતિ અત્થો. સચે પિણ્ડાય ચરન્તસ્સ પત્તે રજં પતતિ, પટિગ્ગહેત્વા ભિક્ખા ગણ્હિતબ્બા
અથાતિ વક્ખમાનારમ્ભે. ઉગ્ગહપ્પટિગ્ગહેતિ ઉગ્ગહિત્થાતિ ઉગ્ગહો, ઉગ્ગહિતં, તસ્સ પટિગ્ગહો, તસ્મિં. અપ્પટિગ્ગહિતભાવં જાનતો અત્તના એવ ઉગ્ગહેત્વા ગહણેતિ અધિપ્પાયો. માતાપિતૂનં અત્થાય પન અપ્પટિગ્ગહેત્વા તેલાદીનિ, છાયત્થાય સાખાદીનિ વા ગહેત્વા પચ્છતો ભુઞ્જિતુકામતાય પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. ઉચ્છુઆદીસુ ફાલિતેસુ મલં ન પઞ્ઞાયતિ, મૂલભેસજ્જાદીનિ પિસન્તાનં વા કોટ્ટેન્તાનં વા નિસદનિસદપોતકઉદુક્ખલમુસલાનિ ખીયન્તિ, દન્તન્તરે લગ્ગં સુખુમઆમિસં હોતિ, રસો ન પઞ્ઞાયતિ, અબ્બોહારિકં. અન્તોવુત્થેતિ સયંપક્કેતિ અત્તના યત્થ કત્થચિ પક્કે. સચે વાસિઆદિં તાપેત્વા તક્કાદીસુ પક્ખિપતિ, એત્તાવતાપિ સામપાકતો ન મુચ્ચતિ. પુરિમકાલિકદ્વયે પુનપાકઞ્હિ ઠપેત્વા યં કિઞ્ચિ આમિસં ભિક્ખુનો પચિતું ન વટ્ટતિ. સચેપિસ્સ ઉણ્હયાગુયા સુલસિપણ્ણાદીનિ વા સિઙ્ગિવેરં વા પક્ખિપન્તિ, ચાલેતું ન વટ્ટતિ. ઉત્તણ્ડુલં ભત્તં લભિત્વા પિદહિતું ન વટ્ટતિ. અન્તોપક્કેતિ અકપ્પિયકુટિયા અન્તો પક્કે. સબ્બત્થ દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો.
પટિગ્ગાહનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦. અકપ્પિયમંસનિદ્દેસવણ્ણના
૧૧૩-૪. મનુસ્સહત્થિઅસ્સાનઞ્ચ તરચ્છા. ઉરગસ્સાતિ ઇમિના સબ્બાપિ દીઘજાતિ સઙ્ગહિતા. ઉદ્દિસ્સકતમંસન્તિ ભિક્ખું ઉદ્દિસિત્વા કતં ઉદ્દિસ્સકતં, તઞ્ચ તં મંસઞ્ચ. એત્થ ચ મંસ-ગ્ગહણેન મચ્છાનમ્પિ ગહણં વેદિતબ્બં ઉપલક્ખણવસેન, ચ-સદ્દેન વા. પઞ્ચસુપિ સહધમ્મિકેસુ યં કિઞ્ચિ ઉદ્દિસ્સકતં સબ્બેસમ્પિ ન કપ્પતિ, તમ્પિ અદિટ્ઠઅસુતઅપરિસઙ્કિતતાય તિકોટિપરિસુદ્ધં વટ્ટતિ. અપ્પટિવેક્ખિતન્તિ અનુપપરિક્ખિતં, અનાપુચ્છિતન્તિ અત્થો. આપત્તિભીરુકેન હિ રૂપં સલ્લક્ખેન્તેનાપિ પુચ્છિત્વા પટિગ્ગહેતબ્બં પરિભુઞ્જિતબ્બઞ્ચ. મનુસ્સાનં મંસેસુ થુલ્લચ્ચયન્તિ યોજના. થૂલો અચ્ચયો એત્થાતિ રસ્સે, દ્વિત્તે ચ થુલ્લચ્ચયં. પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસેહિ ઠપેત્વા ઇતો અધિકં વજ્જં નત્થિ. સેસેસૂતિ અવસેસેસુ એકાદસસુ.
૧૧૫. ઇદાનિ મનુસ્સાદીનં અટ્ઠિઆદીનિપિ અકપ્પિયાનીતિ દસ્સેતું ‘‘અટ્ઠિપી’’તિઆદિમાહ. પિ-સદ્દો ‘‘લોહિત’’ન્તિઆદીસુપિ અનુવત્તેતબ્બો. એસન્તિ મનુસ્સાદીનં દસન્નં. વસાસુ પન એકા મનુસ્સવસા ન વટ્ટતિ. ખીરાદીસુ અકપ્પિયં નામ નત્થિ. ઉદ્દિસ્સકતંયેવ સચિત્તકન્તિ ઉદ્દિસ્સકતભાવજાનનચિત્તેન સહ વત્તતીતિ સચિત્તકં. વત્થુવીતિક્કમવિજાનનચિત્તેન હિ સચિત્તકત્તં. એત્થ ચ સચિત્તકત્તં આપત્તિયા એવ, ન ચ મંસસ્સ, તથાપિ મંસસીસેન આપત્તિ એવ વુત્તાતિ વિઞ્ઞાતબ્બન્તિ.
અકપ્પિયમંસનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૧. નિસ્સગ્ગિયનિદ્દેસવણ્ણના
૧૧૬-૭. રૂપિયેન રૂપિયેનાતિ રૂપિયસઙ્ખાતેન નિસ્સગ્ગિયવત્થુના. અરૂપિયન્તિ અરૂપિયસઙ્ખાતં દુક્કટવત્થું કપ્પિયવત્થુઞ્ચ. ઇતરેનાતિ અરૂપિયેન. નિસ્સગ્ગીતિ નિસ્સજ્જનં નિસ્સગ્ગો, પુબ્બભાગે કત્તબ્બસ્સ વિનયકમ્મસ્સેતં નામં. નિસ્સગ્ગો અસ્સ અત્થીતિ નિસ્સગ્ગિ, કિં તં? પાચિત્તિયં. રૂપિયસ્સ મૂલગ્ગહણે પન રૂપિયપ્પટિગ્ગહણસિક્ખાપદેન નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં.
ઇદાનિ રૂપિયાદિં દસ્સેતું ‘‘ઇધા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ કહા…પે॰… માસકં ઇધ રૂપિયન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થ કહાપણો નામ સુવણ્ણમયો વા રજતમયો વા એતરહિ પકતિકહાપણો વા. સજ્ઝૂતિ રજતં. સિઙ્ગીતિ સુવણ્ણભેદો, તથાપિ ચેત્થ સામઞ્ઞેન સુવણ્ણમધિપ્પેતં. વોહારૂપગમાસકન્તિ વોહારં કયવિક્કયં ઉપગચ્છતીતિ વોહારૂપગં, તઞ્ચ તં માસકઞ્ચ. તં પન સમુટ્ઠાપિતરૂપઞ્ચ અસમુટ્ઠાપિતરૂપઞ્ચ લોહદારુઆદિમયં વુચ્ચતિ. ઇધ રૂપિયન્તિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે રૂપિયં નામાતિ અત્થો. વત્થમુત્તાદિ કપ્પં દુક્કટવત્થુઞ્ચ ઇતરન્તિ યોજના. તત્થ વત્થઞ્ચ મુત્તા ચ આદિ યસ્સાતિ સમાસો. આદિ-સદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો ‘‘વત્થાદિ મુત્તાદી’’તિ. તત્થ પઠમેન આદિ-સદ્દેન કપ્પાસસુત્તાપરણ્ણાદિકં યં કિઞ્ચિ કપ્પિયવત્થું, દુતિયેન મણિ સઙ્ખો સિલા પવાળં લોહિતઙ્કો મસારગલ્લં સત્તધઞ્ઞાનિ દાસિદાસખેત્તવત્થુપુપ્ફારામફલારામાદયોતિ ઇદં દુક્કટવત્થું સઙ્ગણ્હાતિ. વત્થાદિકપ્પિયવત્થું, મુત્તાદિદુક્કટવત્થુઞ્ચ ઇતરં અઞ્ઞં અરૂપિયં નામાતિ અત્થો.
૧૧૮. એત્તાવતા ‘‘ઇમ’’ન્તિઆદિ. તત્થ ઇમન્તિ તણ્ડુલાદિં. ભુત્વાતિ ઓદનાદિં ભુઞ્જિત્વા. ઇમં દેહીતિ એતં વત્થાદિકં દેહિ. ઇમં કરાતિ એતં રજનપચનાદિં કરોહિ. ઇમં આનયાતિ એતં રજનકટ્ઠાદિં આનેહિ. ઇમં દેમીતિ એતં વત્થાદિકં તવ દેમિ. સમાપન્નેતિ કતે. તસ્મા કપ્પિયં ભણ્ડં પરિવત્તેન્તેન અઞ્ઞાતકેહિ સદ્ધિં ‘‘ઇમં દેહી’’તિ વદતો વિઞ્ઞત્તિ, ‘‘ઇમં ગણ્હાહી’’તિ વદતો સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનં, ‘‘ઇમિના ઇમં દેહી’’તિ વદતો કયવિક્કયન્તિ વુત્તા તિસ્સો આપત્તિયો. માતાપિતૂહિ પન સદ્ધિં કયવિક્કયમત્તં મોચેન્તેન પરિવત્તેતબ્બં. અયઞ્હિ કયવિક્કયો ઠપેત્વા પઞ્ચસહધમ્મિકે અવસેસેહિ ગિહિપબ્બજિતેહિ ન વટ્ટતિ. સચે પન નવકમ્માનિ કારેતિ, અટ્ઠકથાપમાણેન પાચિત્તિયમત્તં દેસેતબ્બં.
૧૧૯-૧૨૦. ઇદાનિ પરિણામનવસેન આપત્તિભેદં દસ્સેતું ‘‘અત્તનો’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થાયં પિણ્ડત્થો – સઙ્ઘસ્સ નતં લાભં અત્તનો પરિણામેય્ય, નિસ્સગ્ગિ. અઞ્ઞતો પુગ્ગલસ્સ પરિણામેય્ય, પાચિત્તિ. અઞ્ઞસ્સ સઙ્ઘસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા પરિણામેય્ય, દુક્કટં. અઞ્ઞસ્સ પુગ્ગલસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા નતં લાભં અત્તનો વા સઙ્ઘસ્સ વા અઞ્ઞપુગ્ગલસ્સ વા અઞ્ઞચેતિયસ્સ વા પરિણામેય્ય, દુક્કટન્તિ યોજના. તત્થ નતન્તિ કાયેન વા વચસા વા નિન્નં કતં. લાભન્તિ લભિતબ્બં ચીવરાદિ. અઞ્ઞતો અઞ્ઞસ્મિં પુગ્ગલે વા ચેતિયે વા, ચેતિયે પન દુક્કટં. અઞ્ઞસ્સાતિ ચેતિયાદિનો અન્તમસો સુનખસ્સ. અઞ્ઞતો વાતિ ચેતિયાદિમ્હિ વા. સઙ્ઘસ્સાતિ પન ઇદં કાકક્ખિગોળકઞાયેન ‘‘નતં પરિણામેય્યા’’તિ ઉભયત્થ પરિવત્તતિ. નિસ્સટ્ઠં સકસઞ્ઞાય ન અઞ્ઞથા અઞ્ઞેન પકારેન, થેય્યસઞ્ઞાય ન દદેય્ય ચેતિ વુત્તં હોતિ. ઇતરન્તિ વત્થુવસેન અઞ્ઞં પારાજિકં થુલ્લચ્ચયં દુક્કટઞ્ચ હોતીતિ અત્થો.
નિસ્સગ્ગિયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૨. પાચિત્તિયનિદ્દેસવણ્ણના
૧૨૧. મુસા …પે॰… હરણેતિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મવચનં, તસ્સ ‘‘પાચિત્તિ વુત્તા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. એવં સબ્બત્થ. મુસાવાદેતિ નિપાતેન સદ્ધિં તપ્પુરિસો. પુબ્બેપિ જાનિત્વા વચનક્ખણેપિ જાનન્તસ્સ મુસાભણનનિમિત્તન્તિ અત્થો. ભણનઞ્ચ નામ ઇધ અભૂતસ્સ વા ભૂતતં, ભૂતસ્સ વા અભૂતતં કત્વા કાયેન વા વાચાય વા વિઞ્ઞાપનપ્પયોગો. પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસાચારવિપત્તિયો અમૂલિકાય ચોદેન્તસ્સ યથાક્કમં સઙ્ઘાદિસેસપાચિત્તિયદુક્કટાનિ. અનુપધારેત્વા સહસા ભણન્તસ્સ, ‘‘અઞ્ઞં ભણિસ્સામી’’તિ અઞ્ઞં ભણન્તસ્સ યસ્સ ભણતિ, સો ન સુણાતિ, તસ્સ ચ અનાપત્તિ.
ઓમસતિ અમનાપતાય કણ્ણેસુ વિજ્ઝતિ વિય એતેન, ઓમસતિ વાતિ ઓમસો, સો ચાયં વાદોચ, તસ્મિં. દીઘો પન ગાથાબન્ધવસેન. એવં સબ્બત્થ. હીનુક્કટ્ઠેસુ ચ જાતિનામગોત્તવયકમ્મસિપ્પઆબાધલિઙ્ગકિલેસઆપત્તિઅક્કોસસઙ્ખાતેસુ દસસુ ભૂતેન વા અભૂતેન વા ‘‘ખત્તિયોસિ, ચણ્ડાલોસી’’તિઆદિના કાયેન વા વાચાય વા અનઞ્ઞાપદેસેન ભિક્ખુનો ખુંસેતુકામતાય અક્કોસવચનેતિ અત્થો. ‘‘સન્તિ ઇધેકચ્ચે ચણ્ડાલા’’તિઆદિના અઞ્ઞાપદેસેન વા ‘‘ચોરોસિ, વિકારીસિ, માતુઘાતકોસી’’તિઆદીહિ પાળિમુત્તપદેહિ વા ભિક્ખુસ્સ, યથા વા
પેસુઞ્ઞહરણેતિ પિસુણસ્સ ભાવો પેસુઞ્ઞં. અત્તનો પિયકમ્યતાય વા પરસ્સ પરેસુ ભેદાધિપ્પાયેન વા જાતિઆદીહિ ઓમસન્તસ્સ ભિક્ખુનો વચનં સુત્વા ભિક્ખુસ્સ તસ્સ પેસુઞ્ઞસ્સ હરણે. અનુપસમ્પન્નસ્સ હરણે દુક્કટં. પદં પદં પદસો, વિચ્છાયં સો, કોટ્ઠાસેન કોટ્ઠાસેનાતિ અત્થો. સઙ્ગીતિત્તયારુળ્હો તિપિટકધમ્મો, અનારુળ્હો ચ રાજોવાદાદિકો ધમ્મો નામ, તેન સહ પદસોતિ નિપાતસ્સ તતિયાતપ્પુરિસો. પદસોધમ્મેતિ એકક્ખરાદિના કોટ્ઠાસેન કોટ્ઠાસેન અનુપસમ્પન્નેન સદ્ધિં યથાવુત્તધમ્મભણનેતિ અત્થો. પદસોધમ્મભણનઞ્હિ પદસોધમ્મ-સદ્દેન ઉપચારેન વુત્તં. અનુપસમ્પન્નેન સદ્ધિં એકતો ઉદ્દેસગ્ગહણે સજ્ઝાયકરણે, તંસન્તિકે ઉદ્દેસગ્ગહણાદિકે ચ તેન સદ્ધિં એકતો યેભુય્યેન પગુણં ગન્થં ભણન્તસ્સ ઓસારેન્તસ્સ ખલિતટ્ઠાને ‘‘એવં ભણાહી’’તિ એકતો ભણન્તસ્સપિ અનાપત્તિ.
અન્તમસો સાગારો, ભિક્ખુ. ઉપચારેનેવ ચ પન અનુપસમ્પન્નેન, માતુગામેન ચ સહ સેય્યકપ્પનં સાગારભાવો નામાતિ ગહેતબ્બં. સઙ્ઘસમ્મતં સેનાસનપઞ્ઞાપકાદિભેદં ઉપસમ્પન્નં અયસકામા હુત્વા ભિક્ખૂહિ યેન ચ ઉજ્ઝાપેન્તિ અવજાનાપેન્તિ અવઞ્ઞાય ઓલોકાપેન્તિ, લામકતો ઉજ્ઝાપનકં. યેન ખીયન્તિ સબ્બત્થ તસ્સ અવણ્ણં પકાસેન્તિ, તં ખીયનં.
૧૨૨. તલન્તિ હત્થતલમધિપ્પેતં. તગ્ગહણેન પન કાયોવ તલં. સત્તીતિ કાયપ્પટિબદ્ધા સત્તિ આવુધવિસેસો, ઉપલક્ખણત્તા પન સબ્બમ્પિ કાયપ્પટિબદ્ધં સત્તિ. તલઞ્ચ સત્તિ ચ તલસત્તિ. ઇધ પન કોપેન ભિક્ખુસ્સ તલસત્તિઉગ્ગિરણં તલસત્તિ. સચે પન વિરદ્ધો પહારં દેતિ, ન પહરિતુકામતાય દિન્નત્તા દુક્કટં, પહરિતુકામતાય પાચિત્તિયં, અનુપસમ્પન્ને દુક્કટં, મોક્ખાધિપ્પાયસ્સ અનાપત્તિ.
પઞ્ઞત્તેન વદતો ઉપસમ્પન્નસ્સ વા તેન વુચ્ચમાનધમ્મસ્સ વા અનાદરકરણં અનાદરો. અનુપસમ્પન્નસ્સ તેન વુચ્ચમાનસ્સ વા ઉપસમ્પન્નેન, પરેન વા અપઞ્ઞત્તેન વા વુચ્ચમાનસ્સ અનાદરે દુક્કટં.
‘‘ઊનવસ્સો ત્વં મઞ્ઞે’’તિઆદિના ભિક્ખુનો કુક્કુચ્ચસ્સ ઉપ્પાદનં અનુપસમ્પન્નસ્સ દુક્કટં.
અનાપુચ્છા ગામપ્પવેસનેતિ પકતિવચનેન પુચ્છિતુમનુરૂપં અન્તોઉપચારસીમાય દસ્સનૂપચારે ભિક્ખું દિસ્વા ‘‘વિકાલે ગામપ્પવેસનં આપુચ્છામી’’તિ અનાપુચ્છિત્વા વિકાલે ગામપ્પવેસને. દીઘો પન સન્ધિવસેન. આપદાસુ અનાપત્તિ.
પરમ્પરભોજનેતિ પરો ચ પરો ચ પરમ્પરા મ-કારો સન્ધિવસેન, તસ્મા પરમ્પરા ઉપ્પત્તવિસયઅપાદાનવચનં, પરતો પરતો લદ્ધા ભુઞ્જનેતિ અત્થો. અયમેત્થ અધિપ્પાયો – પઞ્ચહિ
૧૨૩. સેય્યં સેનાસનાનિ વા અનુદ્ધરિત્વા ગમનેતિ સમ્બન્ધો. વા-સદ્દો સમુચ્ચયે. તત્થ ‘‘ભિસિ ચિમિલિકા ઉત્તરત્થરણં ભૂમત્થરણં તટ્ટિકા ચમ્મક્ખણ્ડો નિસીદનં પચ્ચત્થરણં તિણસન્થારો પણ્ણસન્થારો’’તિ (પાચિ॰ ૧૧૬) વુત્તાસુ દસસુ સેય્યાસુ એકમ્પિ અત્તનો વસ્સગ્ગને ગહેત્વા સઙ્ઘિકે સબ્બપ્પટિચ્છન્ને ગુત્તે સેનાસને સન્થરિત્વા વા સન્થરાપેત્વા વા યથા ઠપિતં ઉપચિકાદીહિ ન ખજ્જતિ, તથા ઠપનવસેન અનુદ્ધરિત્વા પરિક્ખિત્તસ્સ આરામસ્સ પરિક્ખેપં, અપરિક્ખિત્તસ્સ ઉપચારં અતિક્કમિત્વા ગમને ચ, તથા મઞ્ચપીઠતિસિકોચ્છસઙ્ખાતાનિ સેનાસનાનિ વસ્સકાલે અજ્ઝોકાસે સન્થરિત્વા વા સન્થરાપેત્વા વા અનુપસમ્પન્નેન અનુદ્ધરિત્વા થામમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ લેડ્ડુપાતં અતિક્કમિત્વા ગમને ચાતિ અત્થો. યથાવુત્તતો પન અઞ્ઞત્થ દુક્કટં.
ઇત્થિયા અદ્ધાનગમનેતિ ‘‘ગચ્છામ ભગિનિ, ગચ્છામ અય્યા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સંવિદહિત્વા ‘‘અજ્જ વા સ્વે વા’’તિઆદિના નિયમિતકાલવિસઙ્કેતં અકત્વાપિ દ્વારવિસઙ્કેતં મગ્ગવિસઙ્કેતં કત્વાપિ ઇત્થિયા સદ્ધિં અદ્ધાનમગ્ગગમનેતિ અત્થો.
એકેકાય નિસીદનેતિ એકેન એકાતિ એકેકા, તસ્સા નિસજ્જાયાતિ અત્થો. એકેન સહ એકિસ્સા નિસજ્જં વિના એકાય સહ એકસ્સ નિસજ્જં નામ નત્થીતિ એકાય સહ એકસ્સ નિસજ્જાયં સતિ નિસિન્નસ્સ ભિક્ખુનો પાચિત્તિયન્તિ અધિપ્પાયો. ‘‘એકાયેકનિસીદને’’તિ વા પાઠો.
૧૨૪. રૂપાદીનં ભિંસાપને. અનુપસમ્પન્નસ્સ દુક્કટં.
આકોટને
સઙ્ઘમજ્ઝે વિનયધરેન અનુયુઞ્જિયમાનસ્સ પુચ્છિતતો અઞ્ઞસ્સ વાદો અઞ્ઞેન અઞ્ઞં પટિચરણં અઞ્ઞવાદો. તથેવ પુચ્છિયમાનસ્સ અકથેતુકામતાય વિહેસનં તુણ્હીભાવો વિહેસા. અઞ્ઞવાદકસ્સ વિહેસકસ્સ ચ ઞત્તિદુતિયકમ્મેન અઞ્ઞવાદકવિહેસકકમ્મે કતે પુન અઞ્ઞવાદે વિહેસાય પાચિત્તિયં. અનારોપિતે પન કમ્મે દુક્કટં. કિઞ્ચિ વીતિક્કમં દિસ્વા ‘‘આવુસો, ઇદં નામ તયા કત’’ન્તિ વુત્તે તં ન કથેતુકામો તુણ્હીભૂતો સઙ્ઘં વિહેસેતીતિ વિહેસકો. અનાચારં આચરિત્વા સઙ્ઘમજ્ઝે આપત્તિયા, વત્થુના વા અનુયુઞ્જિયમાને તં અકથેતુકામો ‘‘કો આપન્નો, કિસ્મિં આપન્નો’’તિઆદિના નયેન અઞ્ઞેહિ વચનેહિ તં વચનં પટિચ્છાદેન્તો યો અઞ્ઞં વદતિ, અયં અઞ્ઞવાદકો નામ.
દુટ્ઠુલ્લં નામ પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસા, ઇધ પન સઙ્ઘાદિસેસોવ. પકાસો ચ છાદો ચ પકાસછાદો, દુટ્ઠુલ્લસ્સ પકાસછાદોતિ તપ્પુરિસો. અભિણ્હાપત્તિકસ્સ ભિક્ખુનો આયતિં સંવરત્થાય આપત્તિપરિયન્તં કુલપરિયન્તઞ્ચ કત્વા વા અકત્વા વા તિક્ખત્તું અપલોકેત્વા કાતબ્બં. ભિક્ખુસમ્મુતિં ઠપેત્વા અનુપસમ્પન્નસ્સ ‘‘અયં અસુચિં મોચેત્વા સઙ્ઘાદિસેસં આપન્નો’’તિઆદિના નયેન વત્થુના સદ્ધિં આપત્તિં ઘટેત્વા તસ્સ દુટ્ઠુલ્લસ્સ પકાસને આરોચને ચ, તસ્સેવ યેન કેનચિ ઉપાયેન ઞત્વા છાદને ચ, અદુટ્ઠુલ્લારોચને છાદને
હાસોદકેતિ એત્થ હાસે ઉદકેતિ પદવિભાગો વેદિતબ્બો. યેન કેનચિ સરીરાવયવેન હસાધિપ્પાયસ્સ ઉપકચ્છકાદીસુ હાસે ફુસને. હાસનિમિત્તઞ્હિ ફુસનં હાસો. અનુપસમ્પન્ને દુક્કટં. ઉદકે હાસેતિ ઉપરિગોપ્ફકે ઉદકે હસાધિપ્પાયસ્સ ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનેન કીળાય. કીળા હિ ઇધ હાસોતિ વુત્તો. નાવાય કીળતો, હત્થાદિના કટ્ઠાદિના વા ઉદકં હનતો અન્તમસો ભાજનગતકઞ્જિકાદીનિપિ ખિપનકીળાય કીળતો દુક્કટં. અહસાધિપ્પાયસ્સ અનાપત્તિ.
નિચ્છુભને વિહારાતિ સઙ્ઘિકવિહારતો ભિક્ખુનો નિક્કડ્ઢનનિક્કડ્ઢાપને. એત્થ ચ એકપ્પયોગે
અનુપખજ્જ સયનેતિ ‘‘વુડ્ઢો, ગિલાનો, સઙ્ઘેન દિન્નો’’તિ જાનિત્વા મઞ્ચપીઠાનં વા તસ્સ ભિક્ખુનો પવિસન્તસ્સ વા નિક્ખમન્તસ્સ વા ઉપચારં અનુપખજ્જ અનુપવિસિત્વા સઙ્ઘિકે વિહારે ‘‘યસ્સ સમ્બાધો ભવિસ્સતિ, સો પક્કમિસ્સતી’’તિ અધિપ્પાયેન નિસીદનનિસજ્જનવસેન સયને. પુગ્ગલિકે દુક્કટં.
એત્થ ચ પાચિત્તીતિ ઉદ્દિસિત્વા કાનિચિ પસિદ્ધાનિ દસ્સિતાનિ. અવુત્તાનિ પન તાદિસાનિ ઇમિનાવ સામઞ્ઞવચનેન સઙ્ગહેત્વા
પાચિત્તિયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૩. સમણકપ્પનિદ્દેસવણ્ણના
૧૨૫. સમણકપ્પાતિ સમણવોહારા. ભવન્તિ, અહેસુન્તિ વા ભૂતા, વત્તમાને, ભૂતે વા તપ્પચ્ચયો. વિરુળ્હમૂલાદિભાવં આપજ્જિત્વા વડ્ઢમાનકાનં, વડ્ઢિત્વા મહન્તભાવં પત્તાનઞ્ચ રુક્ખલતાદિસઙ્ખાતાનં ભૂતાનં ગામો, ભૂતા એવ વા ગામો સમૂહો ભૂતગામો. તસ્સ સમારમ્ભો છેદનફાલનાદિ, તસ્મિં. નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મં, તંહેતુ પાચિત્તિયં હોતીતિ અત્થો. કતકપ્પિયં સમણકપ્પિયં ભવેતિ સમ્બન્ધો. તત્થ કતં કપ્પિયં યસ્સાતિ બહુબ્બીહિ. કેનાતિ આહ ‘‘નખેના’’તિઆદિ.
૧૨૬. ઇદાનિ યસ્સ સમારમ્ભો, તં ભૂતગામં વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘સ મૂલા’’તિઆદિ આરદ્ધં. સોતિ ભૂતગામો. ભવિતું ઉપ્પજ્જિતું પયોજેતીતિ કારિતન્તા તપ્પચ્ચયો, પભાવિતો ઉપ્પાદિતોતિ અત્થો. અથ વા પભવનં પભવો, ઉપ્પત્તિ, સોવ પભવો, પભાવં કરોતીતિ નામધાતુતો કત્તરિ તપ્પચ્ચયો, પભાવિતો ઉપ્પન્નોતિ અત્થો. મૂલઞ્ચ ખન્ધો ચ બીજઞ્ચ અગ્ગઞ્ચ ફળુ ચ મૂલ…પે॰… ફળૂનિ. ફળુ નામ પબ્બં. તાનિયેવ બીજાનિ, તેહિ પભાવિતો ઉપ્પાદિતો, અથ વા તેહિ અવધિભૂતેહિ, કારણભૂતેહિ વા પભાવિતો ઉપ્પન્નોતિ કમેન વિકપ્પદ્વયે સમાસદ્વયં વેદિતબ્બં. તત્થ મૂલબીજં નામ હલિદ્દિસિઙ્ગિવેરાદિ.
ખન્ધબીજં બીજબીજં નામ પુબ્બણ્ણાપરણ્ણાદિ. અગ્ગબીજં નામ ફળુબીજં નામ ઉચ્છુનળાદિ. તત્થ મૂલબીજાદીનિ પઞ્ચ બીજગામો. તન્નિબ્બત્તો રુક્ખલતાદિ ભૂતગામો.
ઇદાનિ તેસુ બીજગામસમારમ્ભે દુક્કટં દસ્સેતિ અપરદ્ધેન. ભૂતગામવિયોજિતં બીજં આરમ્ભે દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. ભૂતગામતો વિયોજિતન્તિ તપ્પુરિસો. બીજન્તિ ભૂમિયં રોપિતમરોપિતમ્પિ નિગ્ગતવિદત્થિમત્તપત્તવટ્ટિપિ મૂલબીજાનિ. ‘‘આરમ્ભે’’તિ કિતકપચ્ચયસ્સ યોગે અવુત્તે કમ્મનિ છટ્ઠુપ્પત્તિયં વિકપ્પેન ઉભયત્થ દુતિયા. આરમ્ભેતિ સમારમ્ભે. તસ્મા ‘‘ઇમં પુપ્ફં ફલં વા જાન, ઇમં કપ્પિયં કરોહી’’તિઆદિના કપ્પિયવચનેન ભૂતગામતો વિયોજિતં બીજજાતં બીજગામપરિમોચનત્થં પુન કપ્પિયં કારાપેત્વા પરિભુઞ્જિભબ્બં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહિ સમણકપ્પેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતું અગ્ગિપરિજિતં સત્થપરિજિતં નખપરિજિતં અબીજં નિબ્બત્તબીજઞ્ઞેવ પઞ્ચમ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૫૦) વુત્તેસુ પઞ્ચસુ નખપરિજિતાદીનિ તીણિ દસ્સિતાનિ.
૧૨૭. ઇદાનિ અવસિટ્ઠાનિ દ્વે દસ્સેતું ‘‘નિબ્બત્તબીજ’’ન્તિઆદિકં પઠમદ્ધં આહ. તત્થ નિબ્બત્તબીજન્તિ નિબ્બત્તનિયન્તિ નિબ્બત્તં, નિપુબ્બ વતુ વત્તનેતિમસ્મા તપ્પચ્ચયો, નિબ્બત્તં બીજં યસ્સ તં નિબ્બત્તબીજં, બીજં નિબ્બત્તેત્વા વિસું કત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં અમ્બપનસાદિ. નોબીજં નામ તરુણમ્બફલાદિ. ઇદાનિ બીજગામભૂતગામેસુ કપ્પિયકરણપ્પકારાદિવિસેસં દસ્સેન્તો ‘‘કટાહા’’તિઆદિમાહ. તત્થ કટાહેન બદ્ધં બીજં યેસન્તિ બાહિરત્થો.
૧૨૮. ભાજને ભૂમિયમ્પિ વા એકાબદ્ધેસુ બીજેસુ એકસ્મિઞ્ચ કપ્પિયે કતેતિ યોજના. બીજેસૂતિ બીજગામભૂતગામેસુ
૧૨૯. નિક્ખિત્તેતિ ઠપિતે. કપ્પિયં પુન કરેય્યાતિ જાતમૂલપણ્ણભાવતો ભૂતગામત્તા ભૂતગામતો પરિમોચિતં બીજગામપરિમોચનત્થં પુન કપ્પિયં કારેય્યાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ભૂતગામો હિ સો તદા’’તિ. હિ-સદ્દો હેતુમ્હિ. તદાતિ મૂલે ચ પણ્ણે ચ જાતકાલે સચે મૂલમત્તં સઞ્જાયતિ, ઉપરિભાગે સચે અઙ્કુરો જાયતિ, હેટ્ઠાભાગે છિન્દિતું વટ્ટતિ. મૂલમત્તેસુ વા
૧૩૦. ઉદકસમ્ભવો સેવાલો ચ ચેતિયાદીસુ સેવાલો ચ ભૂતગામોવાતિ સમ્બન્ધો. આદિ-સદ્દેન પાકારાદિગ્ગહણં. યદિ દ્વે તીણિ પણ્ણાનિ ન જાયન્તિ, અગ્ગબીજસઙ્ગહં ગચ્છતિ. સુક્ખો પન સમ્મજ્જિતબ્બો. મૂલપણ્ણે વિનિગ્ગતે બીજોપિ ભૂતગામોવાતિ સમ્બન્ધો. પણ્ણેતિ ઇમિના અઙ્કુરમત્તં પટિક્ખિપતિ.
૧૩૧. ઘટાદિપિટ્ઠે સેવાલો ચ અહિછત્તકમકુળઞ્ચ દુક્કટસ્સેવ વત્થૂનીતિ સમ્બન્ધો. પિટ્ઠેતિ ઇમિના અન્તો અબ્બોહારિકોતિ દસ્સેતિ. ફુલ્લન્તિ ફુલ્લિતં અહિછત્તકં. અબ્યવહારિકન્તિ આપત્તિવોહારયોગ્ગં ન હોતીતિ અત્થો.
૧૩૨. અલ્લરુક્ખે લાખાનિય્યાસછત્તાનિ વિકોપિય ગણ્હતો તત્થ અક્ખરં છિન્દતો વાપિ પાચિત્તીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ અલ્લરુક્ખે. ‘‘વિકોપય’’ન્તિ પોત્થકેસુ પાઠો દિસ્સતિ, સો અપાઠો પઠમન્તતાય કારણાભાવતો. ‘‘વિકોપિયા’’તિ પન પાઠો ગહેતબ્બો. વિકોપિયાતિ
૧૩૩. દારુમક્કટકાદિનાતિ આણિં કોટ્ટેત્વા દારુયન્તં કત્વા તત્થ કણ્ટકં ઓલમ્બેન્તિ, એતં દારુમક્કટકં નામ. આદિ-સદ્દેન કણ્ટકબન્ધનાદીનં ગહણં. તિણાદિં છિન્દિતું, ગણ્ઠિકં કાતુઞ્ચ ન કપ્પતીતિ યોજના. છિન્દિતુન્તિ છિન્દનં.
૧૩૪. ભૂતગામં વાતિ ભૂતગામં વા. બીજં વાતિ બીજગામં વા. ‘‘છિન્દ વા’’તિઆદિના સબ્બત્થ વા-સદ્દો યોજેતબ્બો. પચ વાતિ પચનં કરોહીતિ વા. ‘‘પટ’’ ઇતિ વા પાઠો, તસ્સ ઉપ્પાદેહીતિ અત્થો. ‘‘ઇમં રુક્ખં છિન્દાહી’’તિઆદિના પન અવત્વા ‘‘રુક્ખં છિન્દા’’તિઆદિના અનિયમેત્વા વત્તું વટ્ટતિ.
૧૩૫. ઇમન્તિ ઇમં સોધેહીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દં કત્વા અત્થો વત્તબ્બોતિ.
સમણકપ્પનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૪. ભૂમિનિદ્દેસવણ્ણના
૧૩૬. યાસુ વુત્થં પક્કઞ્ચ કપ્પતિ, તા કપ્પિયા ભૂમિયો સમ્મુતિ ચ સમ્મુતિકુટિ ચ…પે॰… ગહપતિ ચ ગહપતિકુટિ ચાતિ ઇમા ચતસ્સો હોન્તીતિ યોજેત્વા અત્થો વેદિતબ્બો. તત્થ ભેસજ્જક્ખન્ધકે (મહાવ॰ ૨૯૫) વુત્તાય ઉત્તિદુતિયકમ્મવાચાય, અપલોકનકમ્મવસેન વા સાવેત્વા સમ્મા ઉત્તિસમ્પન્નં કરીયતીતિ સમ્મુતિ, થમ્ભાનં ભિત્તિપાદાનં વા ઉગ્ગમનં ઉદ્ધં કત્વા ઠપનં, ‘‘કપ્પિયકુટિં કરોમા’’તિ વાચાય સાવનઞ્ચ ઉસ્સાવનન્તા. તથા ચ વુત્તં ‘‘થમ્ભપ્પતિટ્ઠાનઞ્ચ વચનપરિયોસાનઞ્ચ સમકાલં વટ્ટતી’’તિ (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૯૫). નિસાદનં પવિસનં સન્નિવેસનં નિસાદો, ગુન્નં વિય નિસાદો એતિસ્સાતિ ગોનિસાદિ. ભિક્ખું ઠપેત્વા સેસસહધમ્મિકા સબ્બે ચ દેવમનુસ્સા ઇધ ગહપતીતિ સામઞ્ઞેન અધિપ્પેતા. એત્થ પન ગહપતિસમ્બન્ધિની કુટિ દીઘેન ગહપતી.
‘‘યં પન અકપ્પિયભૂમિયં સહસેય્યપ્પહોનકે ગેહે વુત્થ’’ન્તિ (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૯૫) અટ્ઠકથાવચનતો યં સઙ્ઘો આકઙ્ખતિ વિહારં વા અડ્ઢયોગં વા પાસાદં વા હમ્મિયં વા ગુહં વા લેણાદિં વા, તેસમ્પિ સામઞ્ઞવચનં વિઞ્ઞાયતીતિ તંતંલક્ખણપ્પત્તા સહસેય્યપ્પહોનકા લેણાદયો ચતૂસ્વેવ કુટીસુ અન્તોગધાતિ વેદિતબ્બં. ઇમાસુ ચતૂસુ સહસેય્યપ્પહોનકે પદેસે યં સઙ્ઘિકં પુગ્ગલિકં વા ભિક્ખુસન્તકં એકરત્તમ્પિ અન્તોવુત્થં અનુપસમ્પન્નેન પક્કઞ્ચ યાવકાલિકં યામકાલિકઞ્ચ અન્તોવુત્થઅન્તોપક્કસઙ્ખં ન ગચ્છતિ, કો પન વાદો ઇતરદ્વયે. તં પન અકપ્પિયભૂમિયમ્પિ વુત્થં પક્કઞ્ચ વટ્ટતિ. તેન વુત્તં ‘‘યાસુ વુત્થં પક્કઞ્ચ કપ્પતી’’તિ.
૧૩૭. વાસત્થાય કતે સઙ્ઘિકે વા એકસન્તકે વા સહસેય્યપ્પહોનકે ગેહે કપ્પિયાકુટિ વાસત્થાયાતિ ઇમિના અવાસત્થાય કતં નિવત્તેતિ. એકસન્તકેતિ એકસ્સ ભિક્ખુનો સન્તકે. કપ્પિયાકુટીતિ ભાવપ્પધાનોયં નિદ્દેસો, ન હિ ગેહે ગેહં લદ્ધું યુજ્જતીતિ કપ્પિયકુટિતાતિ અત્થો. દીઘો પન ગાથાવસેન, કપ્પિયા કુટિતાતિ વા વિસેસનવસેન દટ્ઠબ્બં. સહસેય્યપ્પહોનકેતિ એત્થ સહસેય્યપ્પહોનકં
૧૩૮. ઇદાનિ તા કુટિયો કમેન દસ્સેત્વા તત્થ પટિપજ્જિતબ્બવિધિં, તાસં સબ્બથાપગમઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘ગેહે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘કપ્પિયકુટિં કરોમ, કપ્પિયકુટિં કરોમા’’તિ એવમીરયન્તિ સમ્બન્ધો. ઇટ્ઠકા ચ થમ્ભા ચ ‘‘ઇટ્ઠકાથમ્ભા’’તિ વત્તબ્બે રસ્સો. ઇટ્ઠકથમ્ભા આદિ યસ્સ ભિત્તિપાસાદસ્સાતિ બહુબ્બીહિ. પચ્છા પઠમસદ્દેન કમ્મધારયો. ‘‘ઠપેય્ય ચે, સા ઉસ્સાવનન્તિકા’’તિ એવં ચે-સા-સદ્દે યોજેત્વા અત્થો વેદિતબ્બો.
૧૩૯. સકલો અપરિક્ખિત્તો આરામોપિ વાતિ સમ્બન્ધો. સેનાસનં પરિક્ખિત્તં વા હોતુ, અપરિક્ખિત્તં વા, ન તં પમાણં.
૧૪૦. અઞ્ઞેહિ કપ્પિયકુટિયા અત્થાય દિન્નો વા તેસં સન્તકો વાતિ યોજના.
૧૪૧. અવિરોધભાવેન કપ્પનીયા કપ્પા, કપ્પ સામત્થિયમિચ્ચેતસ્મા ઇત્થિયં આપચ્ચયે રૂપં, ન કપ્પા અકપ્પા, અકપ્પા ચ સા કુટિ ચેતિ અકપ્પકુટિ, તાય. સપ્પિઆદીતિ ઇમિના સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકઞ્ચ ગહિતં.
૧૪૨. તેહેવાતિ અકપ્પકુટિયં વુત્થસપ્પિઆદીહિ એવ સદ્ધિં સત્તાહકાલિકસંસટ્ઠતાય ‘‘સત્તાહં કપ્પતે’’તિ વુત્તં. સામિસેતિ આમિસસઙ્ખાતેન પુરિમદ્વયેન સહિતે. સામપાકતાતિ સામં અત્તના પાકો એતસ્સાતિ સામપાકં, સત્તાહકાલિકેન સહ પક્કં સામિસં યાવજીવિકં, તસ્સ ભાવો સામપાકતા. સયં પક્કં તં અત્તના સંસટ્ઠતાય તમ્પિ આમિસં સામપાકગતિકં કરોતીતિ તસ્સ સામપાકતા હોતીતિ અધિપ્પાયો.
૧૪૩. અધિટ્ઠિતાતિ
૧૪૪. સબ્બેસૂતિ જહિતવત્થુકા. પરિક્ખિત્તે જહિતવત્થુકાતિ સમ્બન્ધો. સેસાતિ ઇતરા દ્વે કુટિયો. છદનવિબ્ભમાતિ છદનસ્સ વિનાસા. એત્થાપિ ‘‘જહિતવત્થુકા’’તિ આનેતબ્બન્તિ.
ભૂમિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૫. ઉપજ્ઝાચરિયવત્તનિદ્દેસવણ્ણના
૧૪૫. ‘‘ઇદં તયા દુક્કતં, દુબ્ભાસિત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા ચોદનતો, અત્તનો વજ્જં અસ્સરન્તસ્સ સતુપ્પાદવસેન સારણતો, સમ્મા પટિપત્તિયં સારણતો પવત્તાપનતો વા વજ્જાવજ્જં ઉપનિજ્ઝાયતિ ભુસં ચિન્તેતીતિ ઉપજ્ઝા. ઉપજ્ઝા એવ ઉપજ્ઝાયો. ‘‘એવં તયા બુદ્ધવચનં સજ્ઝાયિતબ્બં, એવં અતિક્કમિતબ્બં, એવં પટિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદિના આચારસિક્ખાપને આચરતિ પવત્તતીતિ આચરિયો. સો ચ નિસ્સયપબ્બજ્જાઉપસમ્પદાધમ્માચરિયવસેન ચતુબ્બિધો. ઉપજ્ઝા ચ આચરિયો ચ ઉપજ્ઝાચરિયા, તે. નિસ્સાય વસમાનોતિ ઇમિના નિસ્સયપબ્બજ્જાઉપસમ્પદાધમ્મન્તેવાસિકેસુ યો નિસ્સાય વસતિ, તં દસ્સેતિ. ચતૂસુ હિ તેસુ નિસ્સયન્તેવાસિકેન યાવ આચરિયં નિસ્સાય વસતિ, તાવસબ્બં આચરિયવત્તં કાતબ્બં, નેતરેહિ. ઇતરેહિ, નિસ્સયમુત્તકેહિપિ યાવ ચીવરરજનં, તાવ ચ અરતિવિનોદનાદિકઞ્ચ વત્તં કાતબ્બં. અનાપુચ્છિત્વા પત્તચીવરદાનાદિમ્હિ પન એતેસં અનાપત્તિ. સદ્ધિવિહારિકસ્સ પન ઉપજ્ઝાયાનં યાવ ચીવરરજનં, તાવ ચ અરતિવિનોદનાદિકઞ્ચ અકરોન્તસ્સ નિસ્સયમુત્તકસ્સાપિ અમુત્તકસ્સાપિ આપત્તિયેવ. એકચ્ચસ્સ પત્તદાનાદિતો સુપેસલોતિ પિયં સીલમસ્સાતિ પેસલો, વુદ્ધિ, ય-લોપેન ઈ-કારસ્સ અત્તકરણેન, સુટ્ઠુ પેસલો સુપેસલો, સિક્ખાકામોતિ અત્થો. ‘‘દન્તકટ્ઠ’’ન્તિઆદિ ‘‘દદે’’તિમસ્સ કમ્મં. દદેતિ સમ્મા આદરેન યથાધિપ્પાયં દદેય્યાતિ અત્થો. કાલેતિ તદનુરૂપે કાલે.
૧૪૬. પત્તે ચરેતિ કરેય્ય. તત્થ નીચં કત્વા સાધુકં અપરિઘંસન્તેન ધોવનં, મુહુત્તં ઉણ્હે ઓતાપનં, ઠપનટ્ઠાનં ઉપપરિક્ખિત્વા ચમ્માદિના કેનચિ અન્તરહિતાય નિક્ખિપનં પત્તે વત્તં. ગામં પવિસન્તાનં નિવાસનકાયબન્ધનસઙ્ઘાટિદાનં, ધોવિત્વા સોદકપત્તસ્સ દાનં ગામપ્પવેસે વત્તં. યદિ આકઙ્ખન્તિ, પરિમણ્ડલં નિવાસેત્વા ચ પારુપિત્વા ચ નાતિદૂરનચ્ચાસન્ને ગમનં, પત્તપરિયાપન્નગ્ગહણઞ્ચ ગમને વત્તં. નિવત્તેન્તે પન પઠમતરં આગન્ત્વા આસનપઞ્ઞાપનં, પાદોદકાદિઉપનિક્ખિપનં, પત્તચીવરપ્પટિગ્ગહણં આગમે આગમને વત્તં. ભણન્તાનં અન્તરા કથાઅનોપાતનં સબ્બત્થ વત્તં. આસનપઞ્ઞાપનં, ઉટ્ઠિતેસુ આસનઉદ્ધરણં, પાદપીઠકથલાનં ઉપનિક્ખિપનં, પટિસામનઞ્ચ આસને પાદપીઠે પાદકથલે ચ વત્તં. ધોતપાદટ્ઠપનકં પાદપીઠં. અઞ્ઞં કથલં. ઉપાહના ચ ચીવરઞ્ચાતિ દ્વન્દો, તસ્મિં. સુક્ખઅલ્લચોળેહિ પુઞ્છનં ઉપાહનાય વત્તં. સિન્નચીવરસ્સ મુહુત્તં ઓતાપનં, ચતુરઙ્ગુલં કણ્ણં ઉસ્સારેત્વા ચીવરસંહરણઞ્ચ ચીવરે વત્તં.
૧૪૭. પરિભોજનીય…પે॰… પસ્સાવટ્ઠાનિસુ ચ વિહારસોધને ચ પુન પઞ્ઞાપને ચ વત્તં તથાતિ સમ્બન્ધો. વચ્ચઞ્ચ પરિ…પે॰… ટ્ઠાની. તાસુ તેસુ વા. પાદોદકઉણ્હસીતનહાનોદકપ્પટિયાદાપનં પરિભોજનીયે વત્તં. પાતબ્બપાનીયેન પુચ્છનં ઉપટ્ઠાપનઞ્ચ પાનીયે વત્તં. સમ્મજ્જનપાનીયઉપટ્ઠાપનં વચ્ચપસ્સાવટ્ઠાનીસુ વત્તં. પઠમં પત્તચીવરાદીનિ હરાપેત્વા એકમન્તે નિક્ખિપનાદિ, ઉલ્લોકતો પટ્ઠાય મક્કટસન્તાનં ઓહારેત્વા સમ્મજ્જનઞ્ચ વિહારસોધને વત્તં. ઓતાપેત્વા સોધેત્વા પપ્ફોટેત્વા અતિહરિત્વા યથાઠાને ભૂમત્થરણાદિપઞ્ઞાપનં પુન પઞ્ઞાપને વત્તં. તથાતિ ઇમિના ‘‘ચરે’’તિ ઇદં અતિદિસતિ.
૧૪૮. વિહારં સોધેન્તો ભિક્ખુ પટિવાતે વા સઙ્ગણે વા પાનીયસામન્તા વા સયનાસનં ન પપ્ફોટેય્યાતિ સમ્બન્ધો. પાનીય-સદ્દેન પરિભોજનીયઞ્ચ સઙ્ગહિતં. પટિવાતેતિ ઉપરિવાતે. સઙ્ગણેતિ બહૂનં સમોસરણે વિવટપ્પદેસે. સયનાસનં નામ ભૂમત્થરણમઞ્ચાદિ.
૧૪૯. ન્હાને વત્તં ચરે, ન્હાતસ્સ કાતબ્બે ચરેતિ સમ્બન્ધસ્સ પુરિસાધીનતાય સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો નહાને વત્તં. કાતબ્બે ચરેતિ ગત્તતો ઉદકસમ્મજ્જનનિવાસનદાનાદિકિચ્ચે પવત્તેય્યાતિ અત્થો. ‘‘વનપ્પગુમ્બે’’તિઆદીસુ વિય સિસ્સ એ-કારાદેસં રૂપં, તસ્મા કાતબ્બં વત્તં ચરેય્યાતિ યોજેત્વા વેદિતબ્બં. બુધા પન ‘‘ન્હાને ન્હાતસ્સ કાતબ્બે વત્તં ચરે’’તિ યોજેત્વા અત્થં વદન્તિ. એવં સતિ કાતબ્બ-સદ્દસ્સ કમ્મસાધનત્તા વત્તમેવ કાતબ્બં નામાતિ ‘‘વત્તે વત્તં ચરે’’તિ વુત્તં ‘‘નહાતેન નહાતસ્સા’’તિ વા પાઠો, ઉદકે ગત્તપરિકમ્મેન થેરં પઠમં નહાપેત્વા સયમ્પિ નહાતેનાતિ અત્થો. પાળિયમ્પિ ‘‘નહાતેન પઠમતરં ઉત્તરિત્વા’’તિ (મહાવ॰ ૬૭) અત્થિ. અથ રઙ્ગપાકે ધોવને સિબ્બને ચ વત્તં ચરેતિ સમ્બન્ધો, રજનપાકે ચીવરધોવને ચીવરસિબ્બને ચાતિ અત્થો. રજન્તો ચીવરે થેવે ઠિતે ન વજેતિ સમ્બન્ધો. રજન્તોતિ ચીવરં રજન્તો. થેવેતિ રજનબિન્દુમ્હિ.
૧૫૦. એકચ્ચસ્સાતિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં વેરિનો પુગ્ગલસ્સ પત્તં વા ચીવરાનિ વા કિઞ્ચનં પરિક્ખારં વા ન દદેય્ય ન ગણ્હેય્ય વાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ ન દદેય્ય ન ગણ્હેય્યાતિ પટિસામનત્થાયપિ ન દદેય્ય, ન ગણ્હેય્ય વાતિ અત્થો. ‘‘આકિઞ્ચન’’ન્તિઆદીસુ વિય કિઞ્ચન-સદ્દો દટ્ઠબ્બો, તસ્સ કિઞ્ચીતિ અત્થો. કિઞ્ચિનન્તિ વા પાઠો, કિઞ્ચિ નં પરિક્ખારન્તિ યોજના. પદસિદ્ધિવસેનેત્થ નન્તિ ત-સદ્દપ્પયોગો કતો.
૧૫૧-૨. પચ્છતો કાતુન્તિ પચ્છાસમણં કાતું. તસ્સાતિ એકચ્ચસ્સ. પચ્છતોતિ પચ્છાસમણો હુત્વા. નિન્નેતુન્તિ એકચ્ચસ્સ નીહરિતું. સબ્બત્થ અનાપુચ્છા ન વટ્ટતીતિ યોજેતબ્બં. કિચ્ચયં વાતિ વેય્યાવચ્ચાદિ યં કિઞ્ચિ કિચ્ચં વા. કિચ્ચમેવ કિચ્ચયં, કસ્સ યો ‘‘સેનિયો’’તિઆદીસુ વિય. પરિકમ્મં વાતિ પિટ્ઠિપરિકમ્માદિપરિકમ્મં. અત્તનો કારાપેતું વાતિ એકચ્ચેન અત્તનો કારાપેતું વા. કાતું વાતિ તસ્સ અત્તના કાતું વા.
૧૫૩. સીમતો નિગ્ગતા બહિભૂતા નિસ્સીમા, તં. આચરિયુપજ્ઝાયેસુ અવત્વા દૂરં ભિક્ખાચારં ગતેસુપિ અપસ્સન્તેન અત્તનો કિચ્ચયં વાપીતિ અત્તનો સીમાયપિ પત્તપચનચીવરરજનાદિકં સકં કરણીયં વાપિ કાતું.
૧૫૪. અરતિન્તિ સઙ્ઘાયત્તેસુ કમ્મેસૂતિ પરિવાસાદિતજ્જનીયાદીસુ સઙ્ઘપ્પટિબદ્ધેસુ કમ્મેસુ. ઉસ્સુક્કં વાપીતિ આચરિયુપજ્ઝાયેસુ ગરુધમ્મં અજ્ઝાપન્નેસુ, કમ્મારહેસુ ચ ‘‘કિન્તિ નુ ખો સઙ્ઘો પરિવાસં દદેય્યા’’તિઆદિના ઉસ્સાહં વાપિ.
૧૫૫. ગિલાનેસુ ઉપટ્ઠેય્યાતિ ‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો ગિલાનુપટ્ઠાકો અલં ગિલાનં ઉપટ્ઠાતું, પટિબલો હોતિ ભેસજ્જં સંવિધાતું, સપ્પાયાસપ્પાયં જાનાતિ, અસપ્પાયં અપનામેતિ, સપ્પાયં ઉપનામેતિ, મેત્તચિત્તો ગિલાનં ઉપટ્ઠાતિ નો આમિસન્તરો, અજેગુચ્છી હોતિ ઉચ્ચારં વા પસ્સાવં વા ખેળં વા વન્તં વા નીહાતું, પટિબલો હોતિ ગિલાનં કાલેન કાલં ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેતું સમાદપેતું સમુત્તેજેતું સમ્પહંસેતુ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૩૬૬) એવં વુત્તપઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતેન હુત્વા ગિલાનેસુ ઉપટ્ઠહેય્યાતિ અત્થો. ઇમિના સબ્બેહિપિ આચરિતબ્બં ગિલાનવત્તં ઉપદિસતિ. વુટ્ઠાનન્તિ ગેલઞ્ઞા વુટ્ઠિતં. આગમેતિ આગમેય્ય, ઓલોકેય્યાતિ અત્થો. ઉપજ્ઝાચરિયેહિ ચ સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકેસુ યદિ તે ગિલાના હોન્તિ, આદિતો પટ્ઠાય ચીવરે રજનપરિયોસાનઞ્ચ અરતિવિનોદનાદિકઞ્ચ વત્તં, અગિલાનેસુ પન ઉદ્દેસપરિપુચ્છા ઓવાદાનુસાસનિયા અનુગ્ગહોપત્તચીવરાદિદાનઞ્ચાતિ સબ્બં કાતબ્બં. તેનેવ હેટ્ઠા વુત્તં ‘‘તસ્મા આચરિયેનાપિ
ઉપજ્ઝાચરિયવત્તનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૬. વચ્ચપસ્સાવટ્ઠાનિકનિદ્દેસવણ્ણના
૧૫૬. વચ્ચપસ્સાવટ્ઠાનિકન્તિ ઠાનમ્હિ ઠાને વા ભવં વચ્ચપસ્સાવટ્ઠાનિકં. યથાવુડ્ઢં વચ્ચં ન કરેય્યાતિ સમ્બન્ધો. યે યે વુડ્ઢા યથાવુડ્ઢં, આગતપ્પટિપાટિં હિત્વા વુડ્ઢપ્પટિપાટિયાતિ અત્થો. વચ્ચન્તિ ઉપલક્ખણમત્તં, પસ્સાવઞ્ચ નહાનઞ્ચ ન કરેય્યાતિ અધિપ્પાયો. તદેવ સમત્થેતિ ‘‘યાતાનુપુબ્બિયા’’તિઆદિના. યાતાનુપુબ્બિયાતિ યાતાનં ગતાનં અનુપુબ્બિ વચ્ચ…પે॰… તિત્થઞ્ચાતિ એતં તયં લબ્ભતીતિ અત્થો, ભિક્ખુનાતિ વિઞ્ઞાયતિ.
૧૫૭. ઉબ્ભજિત્વા ચ સહસા ચ નો પવિસેય્યાતિ સમ્બન્ધો. ઉબ્ભજિત્વાતિ ચીવરં દૂરતોવ ઉક્ખિપિત્વા. સહસાતિ સીઘં. ઉક્કાસિત્વા પવિસેય્યાતિ યોજના.
૧૫૮. વચ્ચપસ્સાવદોણીનં બહીતિ સમ્બન્ધો. ઉભયન્તિ વચ્ચમ્પિ પસ્સાવમ્પિ.
૧૫૯. કૂપેતિ વચ્ચાવાટે. કટ્ઠન્તિ અવલેખનકટ્ઠં. ફરુસેનાતિ ખરેન અવલેખનકટ્ઠેન. ઉહતઞ્ચાપીતિ અત્તના વા પરેન વા ઉહતઞ્ચાપિ વચ્ચમક્ખિતઞ્ચાપીતિ અત્થો. ધોવયેતિ સતિ ઉદકે, ઉદકે અસતિ કટ્ઠેનપિ સોધેય્ય.
૧૬૦. ન નિક્ખમેતિ ન નિક્ખમેય્ય. ચપુ ચપૂતિ અનુકરણં, વિચ્છાયં દ્વિત્તે ચપુ ચપુ કત્વાતિ કિરિયાવિસેસનં. નાચમેય્યાતિ ન ધોવેય્ય. સતિ પન ઉદકે આચમિતબ્બં, અસતિ યેન ઉક્લાપન્તિ કચવરં. વિસોધયેતિ વિહારસોધને વિય વચ્ચપસ્સાવકુટિયો, પરિવેણકોટ્ઠકે ચ સમ્મજ્જેય્ય. સબ્બત્થેવ ચ પન વત્તભેદે દુક્કટં.
વચ્ચપસ્સાવટ્ઠાનિકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૭. આપુચ્છકરણનિદ્દેસવણ્ણના
૧૬૧. આપુચ્છકરણન્તિ આપુચ્છાય કરણં. અનજ્ઝિટ્ઠોવાતિ અનાણત્તોવ, અયાચિતો એવ વા. ન ચ વિસ્સજેતિ પુચ્છિતપઞ્હં ન વિસ્સજ્જેય્ય ચ, આપુચ્છિત્વા વા યાચિતો વા યથાવુત્તમેતં કાતું લભતીતિ અધિપ્પાયો.
૧૬૨. આપુચ્છિત્વા કથેન્તસ્સાતિ અત્તનો વુડ્ઢં આપુચ્છિત્વા ધમ્માદિકં ભાસન્તસ્સ. પુન વુડ્ઢતરાગમેતિ પુન અઞ્ઞસ્સ વુડ્ઢતરસ્સ આગમને સતીતિ અત્થો. પુનઆપુચ્છનં નત્થીતિ ભાસિતબ્બં ઠપેત્વા પુન આપુચ્છનકિચ્ચં નત્થીતિ અત્થો. સઙ્ઘત્થેરે અસતિ આરદ્ધમ્પિ અટ્ઠપેત્વા કથેન્તસ્સાપિ એસેવ નયો. ભત્તગ્ગે અનુમોદતો ચ આપુચ્છનં નત્થીતિ સમ્બન્ધો. અનુમોદતોતિ દાયકેહિ યાચિતસ્સ તંતંપુઞ્ઞાનુમોદનવસેન ધમ્મકથં કરોતો ચ. અનુમોદનઞ્ચ થેરાધેય્યં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે થેરેન ભિક્ખુના ભત્તગ્ગે અનુમોદિતુ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૩૬૨) હિ વુત્તં. ‘‘સચે મનુસ્સા અત્તનો અભિરુચિકેન એકેન અનુમોદનં કારેન્તિ, નેવ તસ્સ અનુમોદતો આપત્તિ, ન મહાથેરસ્સ ભારો હોતિ. ઉપનિસિન્નકથાયમેવ હિ મનુસ્સેસુ અટ્ઠકથાયં (ચુળવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૨) વુત્તં.
૧૬૩. વુડ્ઢેન એકવિહારકે વસન્તો ચાતિ સમ્બન્ધો. વુડ્ઢેનાતિ વુડ્ઢેન સદ્ધિં. એકવિહારકેતિ સવનૂપચારે ખુદ્દકવિહારે, ન મહાવિહારે. કુચ્છિતત્થે હિ કપ્પચ્ચયો. ન સજ્ઝાયેય્યાતિ સજ્ઝાયનં ન કરેય્ય.
૧૬૪. ‘‘ધમ્મં ન ભાસયે’’તિઆદીસુ અનાપુચ્છાતિ સમ્બન્ધિતબ્બં. ન ચ વિજ્ઝપેતિ ન ચ નિબ્બાયેય્ય. વાતપાનઞ્ચ આલોકસન્ધિફલકં કવાટઞ્ચ દ્વારફલકં વાતપાનકવાટં વા ન વિવરેય્ય ન થકેય્ય ચાતિ ન-કારો સબ્બત્થ યોજેતબ્બો.
૧૬૫. એકચઙ્કમે વુડ્ઢેન ચઙ્કમન્તોપિ યેન વુડ્ઢો, તેન પરિવત્તયેતિ યોજના. યેન તેનાતિ ભુમ્મત્થે કરણવચનં, યત્થ વુડ્ઢો, તત્થાતિ અત્થો, વુડ્ઢં ઓહાય અઞ્ઞતો ન ગન્તબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. સોતિ નવકો. એનન્તિ વુડ્ઢં. સબ્બત્થ દુક્કટં. અયઞ્હિ ખન્ધકધમ્મતા યત્થ ન-કારેન પટિસેધો, તત્થ દુક્કટન્તિ.
આપુચ્છકરણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૮. નગ્ગનિદ્દેસવણ્ણના
૧૬૬. ‘‘વજે’’તિઆદીસુ
૧૬૭. ન કરેતિ હત્થકમ્માદિકં પરિકમ્મં સયમ્પિ ન કરેય્યાતિ અત્થો. પટિચ્છાદીસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં, જન્તાઘરુદકવત્થપ્પટિચ્છાદીનં મજ્ઝેતિ અત્થો. પરિકમ્મે દુવે કપ્પિયાતિ સમ્બન્ધો. પરિકમ્મેતિ જન્તાઘરે ઉદકેપિ ઉપજ્ઝાયાદીનં કત્તબ્બપરિકમ્મવિસયે, ન અભિવાદનાદીસુ. દુવેતિ જન્તાઘરઉદકપ્પટિચ્છાદયો. છાદેન્તિ એતાયાતિ છાદિ, વત્થસ્સ છાદિ વત્થચ્છાદિ. સબ્બત્થાતિ સબ્બકમ્મેસૂતિ.
નગ્ગનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૯. ન્હાનકપ્પનિદ્દેસવણ્ણના
૧૬૮. કપ્પનં કપ્પિયતા કપ્પો, ન્હાને કપ્પો ન્હાનકપ્પો. નવકો થેરાનં પુરતો ઉપરિ વા ન ચ ન્હાયેય્યાતિ સમ્બન્ધો. ન ચાતિ નયેવ. પુરતોતિ અભિમુખે. ઉપરીતિ નદિયા ઉપરિ.
૧૬૯-૧૭૧. કુટ્ટત્થમ્ભતરુટ્ટાને કાયં ન ઘંસયેતિ સમ્બન્ધો. તત્થ કુટ્ટં નામ ઇટ્ઠકદારુસિલાભિત્તિ. થમ્ભો નામ નહાનતિત્થે નિખનિત્વા ઠપિતો. તરૂતિ રુક્ખો. અટ્ટાનં નામ તચ્છેત્વા અટ્ઠપદાકારેન રાજિયો છિન્દિત્વા નહાનતિત્થે નિખાતફલકં. ગન્ધબ્બહત્થેન વા…પે॰… મલ્લકેન વા કાયં સરીરેન વા અઞ્ઞમઞ્ઞં ન ઘંસયેતિ સમ્બન્ધો. ગન્ધબ્બહત્થેનાતિ દારુમયહત્થેન. કુરુવિન્દકસુત્તિયાતિ કુરુવિન્દકપાસાણચુણ્ણાનિ લાખાય બન્ધિત્વા કતગુળિકાવલિયા સુત્તેન આવુણિતસુત્તિયા. મલ્લકેનાતિ મકરદન્તકે છિન્દિત્વા પદુમકણ્ણિકસણ્ઠાનેન કતમલ્લકેન. સરીરેનાતિ અત્તનો કાયેન. અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ અઞ્ઞમઞ્ઞં કિરિયાકરણસઙ્ખાતે પુથુપાણીતિ પુથુ નાના સબ્બેસન્તિ ગિલાનાગિલાનાનં. ગિલાનસ્સ અકતમલ્લકં વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. અકતમલ્લકં નામ કતમલ્લકવિપરીતં. ફેણં નામ સમુદ્દફેણન્તિ.
ન્હાનકપ્પનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૦. અવન્દિયનિદ્દેસવણ્ણના
૧૭૨. ઉક્ખિત્તોતિ આપત્તિયા અદસ્સને અપ્પટિકમ્મે ચ ઉક્ખિત્તકો પાપિકાય દિટ્ઠિયા અપ્પટિનિસ્સગ્ગે ઉક્ખિત્તકોતિ તિવિધો ઉક્ખિત્તકો. નાનાસંવાસકો નામ લદ્ધિનાનાસંવાસકોપિ કમ્મનાનાસંવાસકોપિ. ગરુકટ્ઠો ચાતિ પારિવાસિકો મૂલાયપટિકસ્સનારહો માનત્તારહો માનત્તચારી અબ્ભાનારહો ચ ઇધ ગરુકટ્ઠોતિ અધિપ્પેતો. ઇમેહિ પન અઞ્ઞમઞ્ઞં વન્દિતું વટ્ટતીતિ.
અવન્દિયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૧. ચમ્મનિદ્દેસવણ્ણના
૧૭૩. મિગા ચ અજા ચ એળકા ચ, તેસં ચમ્માનીતિ સમાસો. અજો છગલકો. એળકો મેણ્ડકો. મિગે દસ્સેતિ ‘‘રોહિતે’’તિઆદિના. રોહિતા-દિગ્ગહણં ઉપલક્ખણમત્તં, વાતમિગમિગમાતુકાદીપિ એત્થેવ સઙ્ગય્હન્તિ.
૧૭૪. અનુઞ્ઞાતત્તયાતિ થવિકા સત્થકકોસકાદીતિ.
ચમ્મનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૨. ઉપાહનનિદ્દેસવણ્ણના
૧૭૫. નવા નવાતિ એકવારમ્પિ અપ્પટિમુક્કા. તત્થ ગુણઙ્ગુણૂપાહના ચતુપટલતો પટ્ઠાય વુચ્ચન્તિ. સમ્ભવે બ્યભિચારે ચ વિસેસનં સાત્થકં ભવતીતિ ‘‘મજ્ઝદેસે’’તિ વિસેસનં અમજ્ઝદેસં બ્યભિચરતીતિ અમજ્ઝદેસે ગુણઙ્ગુણૂપાહના કપ્પન્તીતિ વેદિતબ્બં. તથા નવાતિ ઇમિના અનવા મજ્ઝદેસેપિ. ઇમિના પન વાક્યેન મજ્ઝદેસેપિ એકવારમ્પિ પટિમુક્કા, અઞ્ઞત્થ તુ સબ્બાપિ ગુણઙ્ગુણૂપાહના વટ્ટન્તિ, ન સેસાતિ આપન્નં, તથાપિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, એકપલાસિકં ઉપાહન’’ન્તિ (મહાવ॰ ૨૪૫) વુત્તત્તા એકપટલિકાપિ વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. સબ્બસ્સાતિ મજ્ઝદેસે પચ્ચન્તિમેપિ ગિલાનાગિલાનસ્સ સબ્બસ્સ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અજ્ઝારામે ઉપાહનં ધારેતુ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૨૪૯) હિ સામઞ્ઞેન અનુઞ્ઞાતં. સબ્બત્થાતિ ગામે વા અરઞ્ઞે વા આરામતો અઞ્ઞત્ર. અકલ્લકસ્સ ચાતિ ગિલાનસ્સેવ.
૧૭૬-૯. સબ્બ…પે॰… રત્તા ચ ઉપાહના સબ્બ…પે॰… વિચ્છિકાળિકા ચ…પે॰… દીપીનં ચમ્મેહિ ચ મજ્જાર…પે॰… ચમ્મેહિ ચ પરિક્ખટા ચ ઉપાહના સઙ્કમનીયા પાદુકા ચ કોચિ ધારેય્ય, દુક્કટન્તિ યોજના. ઓદાતાય પાળિયા અટ્ઠકથાય ચ અભાવેપિ અનુલોમવસેનેત્થ વુત્તં વિય દિસ્સતિ. નીલકો ચ ઓદાતો ચાતિઆદિના દ્વન્દો. સબ્બેવ નીલક…પે॰… કણ્હકા યાસન્તિ સમાસો. ‘‘મહારઙ્ગા’’તિઆદીસુ અપ્પયુત્તેપિ સબ્બ-સદ્દે પકરણવસેન યોજેત્વા અત્થો વેદિતબ્બો.
‘‘અત્થા
સદ્દત્થા વિભજીયન્તિ, ન સદ્દાયેવ કેવલા’’તિ. –
હિ ચિત્રાતિ વિચિત્રા. નીલપીતાદી વદ્ધાયેવ યાસન્તિ સમાસો. આદિ-સદ્દેન ઓદાતાદીનં ગહણં. તિત્તિરપત્તસદિસો વિચિત્તો વણ્ણો તિત્તિરપત્ત-સદ્દેન ગહિતો. તમેતેસમત્થીતિ તિત્તિરપત્તિકા. મેણ્ડસ્સ ચ અજસ્સ ચ વિસાણસદિસા વદ્ધા યાસન્તિ બાહિરત્થો. તા પન કણ્ણિકટ્ઠાને મેણ્ડકઅજવિસાણસણ્ઠાને વદ્ધે યોજેત્વા કતા. એસ નયો વિચ્છિકાળિકાદીસુ. પણ્હિપિધાનત્થં તલે ખલ્લં બદ્ધં યાસન્તિ વિગ્ગહો. જઙ્ઘતો સબ્બપાદપ્પટિચ્છાદનકં પુટં બદ્ધં યાસન્તિ બહુબ્બીહિ. તૂલં પિચુ પુણ્ણં યાસન્તિ અઞ્ઞપદત્થો. પલિગુણ્ઠેતીતિ પલિગુણ્ઠો, ઉપરિપાદતલમત્તપ્પટિચ્છાદકબન્ધો, તેન યોજેત્વા કતા પાલિગુણ્ઠિમા, વિચિત્રા હિ તદ્ધિતવુત્તિ. વિચ્છિકાનં અળસદિસં નઙ્ગુટ્ઠસદિસં બદ્ધમેતાસન્તિ વિચ્છિકાળિકા. સીહબ્યગ્ઘુદ્દાજિનદીપીનં ચમ્મેહિ ચાતિ પકરણતો અજિના નામ મિગા. ઉલૂકા પક્ખિબિળારા. સઙ્કમન્તિ ગચ્છન્તિ એતાહીતિ સઙ્કમનીયા. તા પન તાલપણ્ણાદીહિ કતા સંહારિયા.
૧૮૦. સકલં એકદેસં વા પુઞ્છિત્વાવાતિ યોજના. ખલ્લકાદિકન્તિ આદિ-સદ્દેન મેણ્ડવિસાણવદ્ધિકાદિકં સબ્બં સઙ્ગણ્હાતીતિ.
ઉપાહનનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૩. અનોલોકિયનિદ્દેસવણ્ણના
૧૮૧. સારત્તોતિ સંરત્તો, સઞ્જાતરાગચિત્તોતિ અત્થો. ઇત્થિયાતિ તદહુજાતાયપિ પટસતનિવત્થાય અનોકાસુપનિજ્ઝાયને અન્તમસો તિરચ્છાનગતાનમ્પિ દુક્કટમેવ. ભિક્ખાદાયિયાતિ ઉપલક્ખણમત્તં, ઇત્થી વા હોતુ પુરિસો વા, ભિક્ખાદાનસમયે અસારત્તેનાપિ મુખં ઉજ્ઝાનસઞ્ઞી. ઇધ પન ગિલાનોપિ ન મુચ્ચતિ. આદાસે ઉદકપત્તેતિ ઇમિના સેસેસુ કંસપત્તાદીસુ કઞ્જિયાદીસુ ચ મુખનિમિત્તં પઞ્ઞાયતિ, તેસં સઙ્ગહો. ‘‘સઞ્છવિ નુ ખો મે વણ્ણો, નો, જિણ્ણો નુ ખોમ્હિ, નો’’તિ પન ઓલોકેતું વટ્ટતિ. અસ્સાતિ ભિક્ખુનો.
અનોલોકિયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૪. અઞ્જનીનિદ્દેસવણ્ણના
૧૮૨. વટ્ટા વા અટ્ઠસોળસંસા વા મટ્ઠા અઞ્જની વટ્ટતીતિ યોજના. અટ્ઠ ચ સોળસ ચ અંસા કોણા યસ્સા સાતિ વિગ્ગહો. સોળસંસપદેસવિભત્તાય અટ્ઠંસાસુતિયા અટ્ઠંસપદેસવિભત્તા ચતુરંસાપિ સામત્થિયા ગય્હતીતિ ઞાતબ્બં. ‘‘ઉજુકમેવ પન ચતુરંસાવા’’તિ હિ અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૮૫) વુત્તં. અઞ્જનીતિ અઞ્જનનાળિ. મૂલે તિસ્સોપિ લેખા વટ્ટન્તીતિ યોજના. મૂલેતિ બુન્દે, હેટ્ઠતોતિ વુત્તં હોતિ. લેખાતિ વટ્ટલેખા. બન્ધિતું ગીવાયં એકા એવ લેખા વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. બન્ધિતુન્તિ પિધાનબન્ધનત્થં.
૧૮૩. યં કિઞ્ચિ રૂપન્તિ ઇત્થિરૂપાદિ યં કિઞ્ચિ રૂપં. માલાદિકમ્મન્તિ માલાકમ્મં લતાકમ્મં. અડ્ઢચન્દાદીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન અગ્ઘિયાદિકં ગહિતં. એત્થાતિ અઞ્જનિયં.
૧૮૪. થવિકાતિ અઞ્જનિથવિકા. સિપાટીતિ ખુરસિપાટિકા. સલાકાપિ અચિત્તકા લબ્ભાતિ સમ્બન્ધો. સલાકાતિ અઞ્જનિસલાકા. નત્થિ ચિત્તમેતિસ્સાતિ અચિત્તકા. તાદિસં
૧૮૫. અટ્ઠિ-સદ્દેન મનુસ્સટ્ઠિં ઠપેત્વા યં કિઞ્ચિ અટ્ઠિ ગહિતં.
૧૮૬. ધૂમનેત્તાતિ ધૂમનાળિકા, નિસ્સ આ-કારાદેસવસેન વુત્તં. સત્થકદણ્ડાનીતિ સત્થદણ્ડા નત્થુદાના. અનિયમેન હિ નદાદિતો વા ઈ. તેહિ સઙ્ખનાભિઆદીહિ નિબ્બત્તા તમ્મયા.
અઞ્જનીનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૫. અકપ્પિયસયનનિદ્દેસવણ્ણના
૧૮૭-૯. અકપ્પિયાનિ સયનાનીતિ ઉચ્ચાસયનમહાસયનાનિ. પધાનવસેન પન ‘‘સયનાની’’તિ વુત્તં, પીઠાદયોપિ એત્થેવ સઙ્ગય્હન્તિ અઞ્જની-સદ્દેન અવસેસાનિ વિય. આસન્દિ ચ…પે॰… ઉભતોરત્તૂપધાનકઞ્ચેતિ એતાનિ અકપ્પિયાનીતિ સમ્બન્ધો. તત્થ આસન્દીતિ સુગતઙ્ગુલેન અતિરેકટ્ઠઙ્ગુલપાદકાનિ મઞ્ચપીઠાનિ. તત્થ પીઠં નામ મઞ્ચો વિય નાતિદીઘં વુચ્ચતિ. તિવિધં તૂલમેતિસ્સા અત્થીતિ તૂલી, પકતિતૂલિકા. ‘‘પલ્લઙ્કોતિ પાદેસુ વાળરૂપાનિ ઠપેત્વા કતો’’તિ ઠપનસ્સ અટ્ઠકથાયં (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૪) વુત્તત્તા ઠપનઞ્ચ યથાકથઞ્ચિ હોતિ, યુત્તિ ચ હોતીતિ, ‘‘તત્થેવ સીહરૂપાદિં દસ્સેત્વા કતો પન વટ્ટતીતિ વદન્તી’’તિ યં ટીકાયં વુત્તં, તં ‘‘કિમિતિ એવં વદન્તી’’તિ વત્વા પટિક્ખિપિતબ્બં. ‘‘અકપ્પિયરૂપકતો અકપ્પિયમઞ્ચો પલ્લઙ્કો નામા’’તિ હિ સારસમાસેપિ. આસન્દી પલ્લઙ્કો ઉચ્ચાસયનં, સેસા મહાસયનં. પટિકા ઉણ્ણામયો સેતત્થરણો. ગોનો ચતુરઙ્ગુલાધિકલોમો મહાકોજવો. ચિત્તકં વાનવિચિત્રો ઉણ્ણામયત્થરણો. ઉણ્ણા એળકલોમં. પટલિકા ઘનપુપ્ફિકા. વિકતીતિ સીહબ્યગ્ઘાદિરૂપવિચિત્તો. ઉદ્દલોમીતિ એકતો ઉગ્ગતલોમો. એકન્તલોમિકાતિ ઉભતો ઉગ્ગતલોમો.
કુત્તં સોળસન્નં નાટકિત્થીનં ઠત્વા નચ્ચનયોગ્ગો. કોસેય્યં રતનપરિસિબ્બિતં કોસેય્યસુત્તમયં પચ્ચત્થરણં, કટ્ટિસ્સં રતનપરિસિબ્બિતં કોસેય્યકટ્ટિસ્સમયં. હત્થિનો ચ અસ્સા ચ રથા ચાતિ સેનઙ્ગાનં બહુત્તે સમાહારદ્વન્દો, હત્થિઅસ્સરથે તેસં પિટ્ઠીસુ અત્થરાતિ તપ્પુરિસો. અજિનપ્પવેણીતિ અજિનાનં અજિનમિગચમ્માનં મઞ્ચપ્પમાણેન દુપટ્ટતિપટ્ટાનિ કત્વા સિબ્બિતા પવેણી. કદલિમિગાનં ઇદં કદલિમિગં, કિં તં? ચમ્મં, પવરો ચ સો પચ્ચત્થરો ચાતિ પવરપચ્ચત્થરો, સો ચ તં સેતવત્થસ્સ ઉપરિ અત્થતઞ્ચ, કદલિમિગઞ્ચ તં પવરપચ્ચત્થરઞ્ચાતિ સમાસો, પવરપચ્ચત્થરણસઙ્ખાતં સેતવત્થસ્સ ઉપરિ પત્થરિતં કદલિમિગપ્પવરપચ્ચત્થરણન્તિ અત્થો. તં કિર એવં કરોન્તિ. ટીકાયં પન યથાવુત્તદ્વયેન અત્થતં અઞ્ઞમેવ કિઞ્ચિ વુત્તં, તં ન યુત્તં ‘‘અજિનપ્પવેણી ધારેતબ્બા’’તિઆદિના (મહાવ॰ ૨૫૪) વિસું અત્થરણાનમેવ વુત્તત્તા. તેસુ હિ વુત્તેસુ તદત્થતં વુત્તમેવ સિયા, તથા ચ વુત્તં હેટ્ઠા વિસું પટિકાદિકન્તિ.
સલોહિતવિતાનન્તિ એતં ‘‘ઉભતોરત્તૂપધાનક’’ન્તિમસ્સ વિસેસનં. લોહિતવિતાનેન સહ વત્તમાનન્તિ સમાસો. સેતવિતાનમ્પિ હેટ્ઠા અકપ્પિયપચ્ચત્થરણે સતિ ન વટ્ટતિ. રત્તં ઉપધાનં સીસૂપધાનં પાદૂપધાનઞ્ચ રત્તૂપધાનકં, ઉભતો મઞ્ચસ્સ સીસપાદનિક્ખેપનટ્ઠાને રત્તૂપધાનકન્તિ પરિભુઞ્જતોતિ ઇમિના કરોન્તસ્સ કારાપેન્તસ્સ કત્થચિ છેદનકં પાચિત્તિયન્તિ દીપેતિ.
૧૯૦. ધમ્માસને ચ ભત્તગ્ગે ચ ઘરે ચાપિ આસન્દાદિત્તયા સેસે ગિહિસન્તકે ગિહિવિકટે સતિ નિસીદિતું લબ્ભતીતિ અજ્ઝાહારો પદસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ગિહિસન્તકેતિ ઇમિના સઙ્ઘિકમ્પિ ઉપલક્ખેતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઠપેત્વા તીણિ આસન્દિં પલ્લઙ્કં તૂલિકં ગિહિવિકટ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૩૧૪) સામઞ્ઞેન વુત્તં. સામઞ્ઞજોતનાય પન વિસેસેપિ અવટ્ઠાનતો આસન્દાદિત્તયાતિ એત્થ ધમ્માસને આસન્દાદિત્તયા સેસેતિ યોજેત્વા અત્થો ગહેતબ્બો. અટ્ઠકથાયઞ્હિ ‘‘આસન્દી પલ્લઙ્કો ગોનકો’’તિઆદિપાળિક્કમે આસન્દાદિદ્વયમાદિતો હિત્વા ‘‘ગોનકાદીનિ સઙ્ઘિકવિહારે વા પુગ્ગલિકવિહારે વા મઞ્ચપીઠકેસુ અત્થરિત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટન્તિ, ધમ્માસને પન ગિહિવિકટનીહારેન લબ્ભન્તિ, તત્રાપિ નિપજ્જિતું ન વટ્ટતી’’તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૦) વુત્તં. ભત્તગ્ગં નામ વિહારે દાનટ્ઠાનં. ધમ્માસનં પન યત્થ કત્થચિ. ઘરેતિ અન્તરઘરે. નિસીદિતું લબ્ભતેતિ ઇમિના નિપજ્જિતું ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ. સંખિપનં અન્તોકરણં સઙ્ખેપો, ભૂમત્થરણે સઙ્ખેપો અસ્સ સયનસ્સાતિ સમાસો. તસ્મિં ભૂમત્થરણે અન્તોકરણભૂમત્થરતો ભૂમત્થરણમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. સયિતુઞ્ચાતિ અત્તનો કપ્પિયપચ્ચત્થરણં અત્થરિત્વા સયિતુઞ્ચ નિસીદિતુઞ્ચ. ‘‘પરિભણ્ડકતં ભૂમિં વા ભૂમત્થરણસેનાસનં અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૪) વુત્તં. ઇદઞ્ચ આસન્દાદીનમ્પિ અઞ્ઞથત્તકરણે પરિભોગે લક્ખણવચનં. વુત્તઞ્હિ ભગવતા ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે, આસન્દિયા પાદે છિન્દિત્વા પરિભુઞ્જિતું, પલ્લઙ્કસ્સ વાળે ભિન્દિત્વા પરિભુઞ્જિતું, તૂલિકં વિજટેત્વા બિબ્બોહનં કાતું, અવસેસં ભૂમત્થરણં કાતુ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૩૨૦).
૧૯૧. ચતુરંસપીઠા ચ…પે॰… પઞ્ચઙ્ગા ચ ઉચ્ચપાદકા કપ્પન્તીતિ અત્થતો વચનં વિપલ્લાસેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં, ‘‘કપ્પિયા’’તિ ઇમિના વા સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. તત્થ ચત્તારો અંસા કોણા યેસં, તે ચ તે પીઠા ચાતિ સમાસો. તિણ્ણં અપસ્સયાનં, ચતુન્નઞ્ચ પાદાનં વસેન સત્ત અઙ્ગાનિ યેસન્તિ સમાસો. એકાપસ્સયસ્સ વસેન પઞ્ચઙ્ગા. ચતુરંસપીઠાનં વિસું કપ્પિયભાવસ્સ વુત્તત્તા સત્તઙ્ગાદયો પન દીઘાતિ વિઞ્ઞાયન્તિ. પાળિયં ભત્તગ્ગસ્સ એકયોગનિદ્દિટ્ઠત્તા એકયોગનિદ્દિટ્ઠાનં સહ વા પવત્તિ, સહ વા નિવત્તીતિ ઘરેતિ ઇમિના ભત્તગ્ગસ્સપિ ગહણં. એવ-સદ્દો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો, તસ્મા તૂલોનદ્ધા મઞ્ચપીઠા ઘરે વા ભત્તગ્ગે વા નિસીદિતુમેવ કપ્પન્તીતિ સમ્બન્ધો. તત્રાયં પાળિ ‘‘તેન ખો પન સમયેન મનુસ્સા ભત્તગ્ગે અન્તરઘરે તૂલોનદ્ધં મઞ્ચમ્પિ પીઠમ્પિ પઞ્ઞપેન્તિ. ભિક્ખૂ કુક્કુચ્ચાયન્તા નાભિનિસીદન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગિહિવિકટં અભિનિસીદિતું, ન ત્વેવ અભિનિપજ્જિતુ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૩૧૪). તે પન કરોન્તસ્સ વા કારાપેન્તસ્સ વા ઉદ્દાલનકં પાચિત્તિયં.
૧૯૨. સાનુલોમાનં છન્નં ચીવરાનં અઞ્ઞતરં ચીવરં છવિ એતાસન્તિ વિગ્ગહો. પઞ્ચ ભિસીતિ ચોળાદિતૂલગણનાય પઞ્ચકા વુત્તા. સબ્બત્થાતિ વિહારમઞ્ચપીઠાદીસુ સબ્બત્થ.
૧૯૩. તૂલત્તયન્તિ ભિસિગબ્ભો ચોળાદિકો પઞ્ચવિધો ભિસિગબ્ભો. મિગપક્ખિનં લોમાનીતિ એતં સબ્બન્તિ સેસો. મિગ-સદ્દેનેવ સબ્બેપિ સીહાદયો ચતુપ્પદા, પક્ખિ-સદ્દેન સબ્બેપિ હંસમોરાદયો ગહિતા. નનુ ચ ભિસિગબ્ભસદ્દન્તોગધાય ઉણ્ણાય મિગપક્ખિલોમાનમ્પિ ગહણસબ્ભાવેપિ તેસં વિસું ગહણે સતિ પુનરુત્તિદોસો આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ મનુસ્સલોમપરિચ્ચાગવિભાવનપ્પયોજનસબ્ભાવતો. નનુ ચ એવમ્પિ દોસોયેવ, ‘‘મનુસ્સલોમમુણ્ણાય’’ન્તિઆદિના મસૂરકં નામ ચમ્મછવિકા ભિસીતિ વદન્તિ.
૧૯૪. ઉણ્ણાયં મનુસ્સલોમઞ્ચ પણ્ણે સુદ્ધં તમાલકઞ્ચ પુપ્ફઞ્ચ અપ્પટિવેક્ખિતં આસનઞ્ચેવ ન લબ્ભન્તિ સમ્બન્ધો. મનુસ્સલોમન્તિ ઇમિના ન કેવલં ઇધ એળકલોમમેવ ઉણ્ણા, અથ ખો કપ્પિયાકપ્પિયમંસજાતીનં પક્ખિચતુપ્પદાનં લોમમ્પીતિ દસ્સેતિ. પુપ્ફન્તિ પિયઙ્ગુબકુલપુપ્ફાદિ. તમાલકસદ્દેનેવ ઉપચારતો પત્તં ગહેત્વા ‘‘તમાલક’’ન્તિ વુત્તં. અપ્પટિવેક્ખિતન્તિ અનુપપરિક્ખિતં. કીદિસં પન પટિવેક્ખિતબ્બં, કીદિસં ન પટિવેક્ખિતબ્બન્તિ? યં વિનિચ્છયતો વિઞ્ઞાતં, તં ન પટિવેક્ખિતબ્બં, ઇતરં હત્થેન પરામસન્તેન પટિવેક્ખિતબ્બં.
અકપ્પિયસયનનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૬. સમાનાસનિકનિદ્દેસવણ્ણના
૧૯૫. તિવસ્સન્તરમેકમાસનં એકમાસનં. મ-કારો સન્ધિજો. કીદિસન્તિ આહ ‘‘તિવસ્સન્તર’’ન્તિ. તિણ્ણં વસ્સાનમન્તરમેતસ્સાતિ તિવસ્સન્તરો, દ્વીહિ વસ્સેહિ મહન્તતરો વા દહરતરો વા ભિક્ખુ, સો અસ્સ અત્થીતિ તિવસ્સન્તરં, તિવસ્સન્તરવન્તન્તિ અત્થો. યો પન એકેન વસ્સેન મહન્તતરો વા દહરતરો વા એકવસ્સોયેવ વા, તબ્બન્તતાય વત્તબ્બમેવ નત્થિ. અથ વા તિવસ્સન્તરન્તિ કરણત્થે ઉપયોગવચનં, તિવસ્સન્તરેન સદ્ધિન્તિ અત્થો. તમેવ સમત્થેતિ ‘‘સત્તવસ્સે’’ચ્ચાદિના.
૧૯૬. મુનિ સબ્બેહેવાતિ સમાનાસનિકઅસમાનાસનિકેહિ સબ્બેહેવ સદ્ધિં.
૧૯૭. દીઘાસનં દસ્સેતિ ‘‘અન્ત’’ન્તિઆદિના. યં તિણ્ણં નિસીદિતું પહોતિ, તં અન્તં દીઘાસનન્તિ સમ્બન્ધો. અન્તન્તિ પચ્છિમં. અદીઘાસને પન સમાનાસનિકા નિસીદિતું લબ્ભન્તીતિ દસ્સેન્તો ‘‘મઞ્ચકે’’તિઆદિમાહ. સબ્બત્થ અયથાકરણતો દુક્કટન્તિ.
સમાનાસનિકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૭. અસંવાસનિદ્દેસવણ્ણના
૧૯૮. ઉક્ખિત્તોતિ કમ્મનાનાસંવાસકસઙ્ખાતો આપત્તિયા અદસ્સને, અપ્પટિકમ્મે, પાપિકાય દિટ્ઠિયા અપ્પટિનિસ્સગ્ગે ઉક્ખિત્તકો. અનુપસમ્પન્નોતિ સિક્ખમાનસામણેરસામણેરિસિક્ખાપચ્ચક્ખાતસઙ્ખાતો અનુપસમ્પન્નો. છિન્નમૂલકોતિ નાનાસંવાસો, ઉક્ખિત્તાનુવત્તકસઙ્ખાતો લદ્ધિનાનાસંવાસકો. સીમતો નિગ્ગતા નિસ્સીમા, સીમન્તરિકા બહિસીમા ચ, તત્થ હત્થપાસે ચેપિ ઠિતો, સીમાનાનાસંવાસકો નિસ્સીમટ્ઠિતો. વેહાયસે આકાસે ઠિતો વેહાયસણ્ઠિતો બિન્દાગમેન. તત્થ ‘‘નાનાસંવાસો ચા’’તિઆદિના સમાહારદ્વન્દેપિ ક્વચિ નપુંસકલિઙ્ગં બ્યભિચરતીતિ નપુંસકત્તાભાવો યથા ‘‘મગ્ગામગ્ગો’’તિ. એકકમ્મં એકુદ્દેસો સમસિક્ખતાતિ અયં તિવિધોપિ સંવાસો નામ. સો યેસં નત્થિ, તે અસંવાસા. એતે હત્થપાસતો બહિકરણવસેન વજ્જેતબ્બા. એતેસુ હિ તિવિધે ઉક્ખિત્તકે સતિ ઉપોસથાદિકં કમ્મં કરોન્તસ્સ પાચિત્તિયં, ઇતરેસુ દુક્કટન્તિ.
અસંવાસનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૮. કમ્મનિદ્દેસવણ્ણના
૧૯૯. વગ્ગેન વગ્ગેન અધમ્મકમ્મન્તિ વગ્ગેન સઙ્ઘેન કરણીયં અધમ્મકમ્મં. એસ નયો સબ્બત્થ. વગ્ગોતિ ચ સમૂહો વુચ્ચતિ, સો ચ ચતુવગ્ગાદિકરણીયાદીસુ યાવતિકાનં કમ્મપ્પત્તાનં અસમ્મુખીભાવેન, છન્દારહાનં છન્દાનાહરણેન, સમ્મુખીભૂતાનઞ્ચ પટિક્કોસનેન, તેસુ એકેનાપિ વા ઇધ અધિપ્પેતો. અધમ્મકમ્મન્તિ એત્થ પન ધમ્મો નામ ‘‘ઉત્તિદુતિયે ચે, ભિક્ખવે, કમ્મે એકાય ઉત્તિયા કમ્મં કરોતિ, ન ચ કમ્મવાચં અનુસ્સાવેતિ, અધમ્મકમ્મ’’ન્તિઆદિના (મહાવ॰ ૩૮૭) એકાયેવ ઞત્તિયા ધમ્મકમ્મં, તપ્પટિપક્ખં અધમ્મકમ્મં. તબ્બિપરિયાયેન સમગ્ગો ધમ્મકમ્મઞ્ચ વેદિતબ્બં. ધમ્મો યથાવુત્તા પાળિ અસ્સ અત્થિ, ધમ્મેન કતં વાતિ ધમ્મિકં. તબ્બિપરીતં અધમ્મિકં. ચતુત્થંયેવાતિ તેસુ ચતૂસુ કમ્મેસુ ચતુન્નં પૂરણં સમગ્ગેન ધમ્મિકં. સેસકમ્માનં ભાવેન ભિક્ખુના દુક્કટસ્સ ભવનં લક્ખીયતીતિ સેસકમ્મેસૂતિ ભાવલક્ખણે સત્તમી. દુક્કટન્તિ કુપ્પાનં અધમ્મકમ્મવગ્ગકમ્માનં કતત્તા દુક્કટં.
૨૦૦. ઇદાનિ યદિદં સમગ્ગેન ધમ્મિકં નામ, તં યેહિ સઙ્ઘેહિ કાતબ્બં, તેસં પભેદં દસ્સેતું ‘‘ચતુવગ્ગો’’તિઆદિમાહ. ચત્વાદીનં સઙ્ખ્યેયવુત્તિત્તા ચતુન્નં વગ્ગોતિઆદિના વિગ્ગહો. દસવીસતિવગ્ગિકોતિ દસન્નં વીસતિયા ચ વગ્ગભેદવસેન દસવીસતીનં વગ્ગોતિ વિગ્ગહો, ણિકો સકત્થે. વીસતિયા વગ્ગો, અતિરેકેન સહિતો વીસતિવગ્ગોતિ વિગ્ગહો.
૨૦૧-૨. પઞ્ચન્નં કમ્માનં નિયમેતિ ‘‘ચતૂ’’તિઆદિના. અબ્ભાનં ઉપસમ્પદં પવારણં ઠપેત્વા ચ-સદ્દો ચતુવગ્ગાદયો કમ્મપત્તિકિરિયાયં સમુચ્ચિનોતિ. ઇધ પન સબ્બ-સદ્દો અબ્ભાનાદીનં કેસઞ્ચિ ઠપિતત્તા પદેસસબ્બે ગય્હતિ. કમ્મપત્તોતિ કમ્મસ્સ પત્તો યુત્તો અનુરૂપો. ઇતરોતિ વીસતિવગ્ગો અતિરેકવીસતિવગ્ગો. સબ્બકમ્મેસૂતિ એત્થ પન સબ્બ-સદ્દો સબ્બસબ્બે. નનુ ચ વીસતિવગ્ગસ્સ કમ્મપ્પત્તભાવેસતિ અતિરેકવીસતિવગ્ગસ્સ પગેવાતિ વિઞ્ઞાયતિ. તથા સતિ સો કસ્મા વુત્તોતિ? સચ્ચં, તથાપિ સો ચતુવગ્ગાદિના સઙ્ઘેન કત્તબ્બકમ્મં ઊનકતરેન ન વટ્ટતિ, અતિરેકેન પન વટ્ટતીતિ ઞાપનત્થં વુત્તો.
૨૦૩. ઇદાનિ ચતુવગ્ગાદિકેન છન્દાહરણેન પૂરેતબ્બોતિ દસ્સેતિ ‘‘ચતૂ’’તિઆદિના. પારાજિકાદિભાવમનાપન્નત્તા પકતિયા સભાવેનેવ ઠિતો અત્તા યેસં, પકતો વા તતોયેવ કમ્મેસુ અવિગતો અત્તા યેસં તેતિ પકતત્તકા, પારાજિકઉક્ખિત્તકલદ્ધિનાનાસંવાસકેહિ અઞ્ઞે. પરેતિ એકસીમટ્ઠા તાદિસાયેવ અઞ્ઞે. સેસેપીતિ અવસેસે પઞ્ચવગ્ગાદિકરણીયેપિ.
૨૦૪. ઇદાનિ વત્થુઞત્તિઅનુસ્સાવનસીમાદિવિપત્તિતો, કમ્મવિપત્તીસુ પરિસતો ચ પટિક્કોસતો ચ કમ્મસ્સ કુપ્પાકુપ્પભાવં તત્થ ચ આપત્તિઆદિં દસ્સેતું ‘‘ચતૂ’’તિઆદિ માહ. ચતુવગ્ગાદિકત્તબ્બં અસંવાસગણપૂરં વા કમ્મારહગણપૂરં વા કમ્મઞ્ચ ગરુકટ્ઠગણપૂરં વા પરિવાસાદિકમ્મઞ્ચાતિ યોજના. એત્થ ચ કમ્મારહો ગરુકટ્ઠતો અઞ્ઞો, નિક્ખિત્તવત્તો પન ગરુકટ્ઠો ગણપૂરકો હોતિયેવ. કતન્તિ ચતુવગ્ગાદિના કતં.
૨૦૫. વારેય્યાતિ અન્તરાયે અસતિ અન્તમસો એકોપિ વારેય્યાતિ અત્થો. અન્તરાયેતિ પાપેહિ કરિયમાને દિટ્ઠાવિન્તિ અત્તનો અત્તનો દિટ્ઠિં લદ્ધિં ‘‘અધમ્મકમ્મં ઇદં, ન મેતં ખમતી’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં આવિ કરેય્યુન્તિ સેસો. એકોધિટ્ઠાનન્તિ એકો ભિક્ખુ ‘‘ન મેતં ખમતી’’તિ અધિટ્ઠાનં કરેય્યાતિ સેસો. તતોધિકાતિ તીહિ અધિકા. તે પન સઙ્ઘત્તા પહોન્તિ અત્તનો કમ્મં નિત્થરિતું.
૨૦૬. ખિત્તચિત્તો નામ ઉમ્મત્તકો. દુખટ્ટિતોતિ વેદનટ્ટો. ન રૂહતીતિ ગય્હત્તં ન રોહતીતિ અત્થો.
૨૦૭. અન્તમસો એકસીમટ્ઠો. સમો સંવાસો અસ્સાતિ સમસંવાસો. એકસીમટ્ઠો ચ સો સમસંવાસો ચ, પકતત્તો ચ સો એકસીમટ્ઠસમસંવાસો ચ, સો ચાયં ભિક્ખુ ચાતિ સબ્બત્થ કમ્મધારયો, તસ્સ. એત્થ પન અવિપન્નસીલો પકતત્તોતિ અધિપ્પેતો. આરોચેન્તસ્સાતિ અત્તનો લદ્ધિં પકાસેન્તસ્સ. રૂહતીતિ પટિક્ખેપો રુહતિ.
૨૦૮. ધમ્મિકં કમ્મન્તિ ધમ્મેન કત્તબ્બં અપલોકનાદિકમ્મં. પટિક્કોસેય્યાતિ નિવારેય્ય. તિરોક્ખા કાયસામગ્ગિં વા છન્દં વાતિ વા-સદ્દં નેત્વા અત્થો નેતબ્બો. તિરોક્ખાતિ પરમ્મુખા. સો સમ્મુખા-સદ્દો વિય નિપાતો, અથ વા અક્ખા ઇન્દ્રિયવિસયતો તિરો બહીતિ અત્થોતિ.
કમ્મનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨૯. મિચ્છાજીવવિવજ્જનાનિદ્દેસવણ્ણના
૨૦૯. આગમ્મ જીવન્તિ એતેનાતિ આજીવો, કો સો? પચ્ચયપરિયેસનવાયામો. મિચ્છાય આજીવો, તસ્સ મિચ્છાજીવવિવજ્જના. સા પનાયં અત્થતો ‘‘ઇધ ભિક્ખુ પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતિ આચારગોચરસમ્પન્નો’’તિ (વિભ॰ ૫૦૮) એવં પાતિમોક્ખસંવરસમ્પત્તિયા પટિપત્તિદસ્સનવસેન આગતો આચારો ચેવ યથાક્કમેન પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસથુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયપાટિદેસનીયદુબ્ભાસિતદુક્કટાનં કારણભૂતસ્સ આજીવહેતુપઞ્ઞત્તાનં અભૂતારોચનસઞ્ચરિત્તઅઞ્ઞાપદેસભૂતારોચનપણીતભોજનવિઞ્ઞત્તિ ભિક્ખુનિભોજનવિઞ્ઞત્તિસૂપોદનવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદાનં વીતિક્કમસ્સ ચ કુહનલપનનેમિત્તિકતા નિપ્પેસિકતા લાભેન લાભં નિજિગીસનતાતિ એવમાદીનઞ્ચ પાપધમ્માનં વસેન પવત્તં મિચ્છાજીવવિરતિસઙ્ખાતં આજીવપારિસુદ્ધિસીલઞ્ચ. તસ્સા પન કસ્સચિ ઇધ દસ્સનં યથા દસ્સેતુમારદ્ધં પાતિમોક્ખસંવરસઙ્ખાતાય અધિસીલસિક્ખાય, ચતુરારક્ખવિપસ્સનાવસેન આગતાનં અધિચિત્તઅધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતાનં દ્વિન્નં સિક્ખાનઞ્ચ ઉપકારકધમ્મપરિદીપનત્થન્તિ દટ્ઠબ્બં, એવમીદિસં ‘‘દારુ’’ન્તિઆદિના. તત્થ ‘‘દારુ’’ન્તિઆદીનિ ‘‘દદે’’તિ એતસ્સ પત્તિકમ્મં. ચુણ્ણં સિરીસચુણ્ણાદિનહાનિયચુણ્ણં. ન્હાનમુખોદકન્તિ ન્હાનઞ્ચ મુખઞ્ચ, તસ્સ ઉદકન્તિ સમાસો. આદિ-સદ્દેન પણ્ણાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. કુલસઙ્ગહાતિ કુલસઙ્ગહકરણેન.
૨૧૦. પરિભટતિ પરેસં દારકે પરિહરતીતિ પરિભટો, પરિભટસ્સ કમ્મં પારિભટકો, સકત્થે તમેવ પારિભટકતા. અલઙ્કરણાદિના કુલદારકપરિહરણસ્સેતં નામં. મુગ્ગસ્સ સૂપો મુગ્ગસૂપો, સોયેવ મુગ્ગસુપ્પો. યથા મુગ્ગસૂપે પચ્ચમાને કોચિદેવ મુગ્ગો ન પચ્ચતિ, અવસેસા પચ્ચન્તિ, એવં યસ્સ પુગ્ગલસ્સ વચને કિઞ્ચિદેવ સચ્ચં હોતિ, સેસં અલિકં, અયં પુગ્ગલો મુગ્ગસૂપસદિસતાય ઉપચારેન ‘‘મુગ્ગસુપ્પો’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સ ભાવો મુગ્ગસુપ્પતા પારિ…પે॰… વિજ્જા, તાય. રસ્સો પન ગાથાબન્ધવસેન, તથા દીઘો. પહિણાનં તસ્મિં તસ્મિં કમ્મે તેસં તેસં નિયુઞ્જનં પહેણં. આદરેન દૂતેન કારેતબ્બં યં કિઞ્ચિ કમ્મં દૂતકમ્મં. પિસનં પેસનં, જઙ્ઘાય પાદેન પેસનં જઙ્ઘપેસનં, તમસ્સ અત્થીતિ જઙ્ઘપેસનિયં. તેસં તેસં ગિહીનં ગામન્તરદેસન્તરાદીસુ સાસનપટિસાસનહરણસ્સેતમધિવચનં.
૨૧૧. લાભાસાય લઞ્જદાનં અનુપ્પદાનં. સમ્બુદ્ધપ્પટિકુટ્ઠેન બુદ્ધગરહિતેન અઙ્ગવિજ્જાનક્ખત્તવિજ્જાસુપિનવિજ્જાભૂતવિજ્જાદિના અઞ્ઞેન વા.
૨૧૨. અઞ્ઞાતકાનં અપ્પવારિતાનં વિઞ્ઞાપનં વિઞ્ઞત્તિ, યાચનવસેન પવત્તો કાયવચીપયોગો. બુદ્ધપ્પટિકુટ્ઠેન મિચ્છાજીવેન પચ્ચયપરિયેસના અનેસના. અભૂતસ્સ અત્તનિ અવિજ્જમાનસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ ઉલ્લપનં કથનં અભૂતુલ્લપના. કુહનાદીહીતિ કુહનાલપનાદીહિ. તત્થ લાભસક્કારસિલોકસન્નિસ્સિતસ્સ પચ્ચયપ્પટિસેવનસામન્તજપ્પનઇરિયાપથસણ્ઠાપનવસેન જનવિમ્હાપના કુહના. વિહારં આગતે મનુસ્સે દિસ્વા ‘‘કિમત્થાય ભોન્તો આગતા, કિં ભિક્ખૂ નિમન્તેતુ’’ન્તિ વા ‘‘મયિ રાજા પસન્નો, અસુકો ચ અસુકો ચ રાજમહામત્તો પસન્નો’’તિ વા આદિના નયેન આલપના લપના. ખાદનીયં ગહેત્વા ગચ્છન્તે દિસ્વા ‘‘કિં ખાદનીયં લભિત્થા’’તિઆદિના નયેન નિમિત્તકરણાદિ નેમિત્તકતા. ‘‘અસ્સદ્ધો અપ્પસન્નો’’તિઆદિના નયેન ગરહણાનિ ચ ‘‘એતં એત્થ કથેથા’’તિઆદિના નયેન વાચાય નિપ્પેસિકતા. અપ્પેન લાભેન બહુકં વઞ્ચેત્વા ગહેતું ઇચ્છનં લાભેન લાભં નિજિગીસનતા. કુલદૂસાદીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન રૂપિયપ્પટિગ્ગહણરૂપિયસંવોહારા સઙ્ગય્હન્તીતિ.
મિચ્છાજીવવિવજ્જનાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૦. વત્તનિદ્દેસવણ્ણના
૨૧૩. સઉપાહનો…પે॰… ચીવરં સીસે કરિત્વા વા આગન્તુકો આરામં ન પવિસેતિ સમ્બન્ધો. સછત્તોતિ સીસે કતછત્તેન સછત્તો. ઓગુણ્ઠિતોતિ સસીસં પારુપિતો. ‘‘પરિક્ખિત્તસ્સ વિહારસ્સ પરિક્ખેપો, અપરિક્ખિત્તસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં ઉપચારસીમાસમીપં પત્વા ઉપાહનાઓમુઞ્ચનાદિસબ્બં કત્વા આરામો પવિસિતબ્બોતિ અયમેત્થ બ્યતિરેકલદ્ધો અત્થો.
૨૧૪. પાનીયેન પાદે ન ધોવેય્યાતિ સમ્બન્ધો. પટિક્કમનં પત્વા એકમન્તે પત્તચીવરં નિક્ખિપિત્વા પતિરૂપે નિસજ્જ પુચ્છિત્વા પાનીયં પાતબ્બં, પરિભોજનીયેન યથાવુત્તં પાદા ધોવિતબ્બાતિ અધિપ્પાયો. વુડ્ઢતરે આવાસિકેપિ ચ અભિવાદેય્યાતિ ઇમિના વસ્સં પુચ્છિત્વા નવકેન આવાસિકેન અભિવાદાપેતબ્બન્તિ દીપેતિ. પુચ્છેય્ય સયનાસનન્તિ ‘‘કતમં સેનાસનં પાપુણાતિ, અજ્ઝાવુત્થં અનજ્ઝાવુત્થં વા’’તિ સેનાસનં પુચ્છેય્ય. ઇદઞ્ચ પુચ્છાય લક્ખણવચનં. તસ્મા આવાસિકવત્તે વુત્તમજ્ઝાવુત્થાદિકઞ્ચ પુચ્છિતબ્બં. સચે ‘‘અનજ્ઝાવુત્થ’’ન્તિ વદન્તિ, કવાટં આકોટેત્વા મુહુત્તં આગમેત્વા ઘટિકં ઉગ્ઘાટેત્વા કવાટં પણામેત્વા બહિ ઠિતેન ઉલ્લોકેત્વા પવિસિત્વા સબ્બં સેનાસનવત્તં કાતબ્બં. આગન્તુકવત્તં.
૨૧૫-૬. ગમિકો ‘‘પટિસામેત્વા’’તિઆદીનિમસ્સ પુબ્બકિરિયાપદાનિ. દારુમત્તિકભણ્ડકન્તિ એત્થ મઞ્ચપીઠાદિદારુભણ્ડં રજનભાજનાદિમત્તિકાભણ્ડં. પટિસામેત્વાતિ અત્થિ ચે અનોવસ્સકે સણ્ઠપેત્વા. થકેત્વાનાતિ દ્વારવાતપાનેહિ પિધાય સાધુકં સઙ્ગોપેત્વાનાતિ ચતૂસુ પાસાણેસુ મઞ્ચં પઞ્ઞપેત્વા મઞ્ચે મઞ્ચસ્સ, પીઠે પીઠસ્સ આરોપનેન સેનાસનસ્સ ઉપરૂપરિ પુઞ્જકરણેન સાધુકં સઙ્ગોપનં કત્વા. ન ચાતિ નેવ. ગમિકવત્તં.
૨૧૭-૮. આવાસિકોતિ ઇદં ‘‘પઞ્ઞપેય્યા’’તિઆદીનં કત્તુપદં. નવકમ્મકરણાદિભારનિત્થરણતાય આવાસો વિહારો અસ્સ અત્થીતિ આવાસિકો. યસ્સ પન કેવલં વિહારે નિવાસનમત્તં અત્થિ, સો નેવાસિકો. ઉભોપિ તે ઇધ આવાસિક-સદ્દેન સઙ્ગહિતા. પાદોદપ્પભુતિન્તિ એત્થ પભુતિ-સદ્દેન પાદપીઠપાદકથલિકાનં ગહણં. પચ્ચુગ્ગન્ત્વાન પત્તચીવરં ગણ્હેય્યાતિ યોજના. પઞ્ઞપે સયનાસનન્તિ ‘‘એતં તુમ્હાકં સેનાસનં પાપુણાતી’’તિ એવં સયનાસનં પઞ્ઞપેય્ય, પકાસેય્યાતિ વુત્તં હોતિ.
૨૧૯. અજ્ઝાવુત્થન્તિ પુબ્બે ભિક્ખૂહિ નિવુત્થં. ગોચરાગોચરં વદેતિ ‘‘ભિક્ખાચારગામો દૂરો, આસન્નો’’તિ વા, ‘‘કાલસ્સેવ પિણ્ડાય ચરિતબ્બં, દિવા વા’’તિ એવં ગોચરઞ્ચ, ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિકાનં વા ગામો, પરિચ્છિન્નભિક્ખો વા’’તિઆદિના અગોચરઞ્ચ વદેય્યાતિ અત્થો. વચ્ચપસ્સાવટ્ઠાનાનીતિઆદીનિપિ ‘‘વદે’’તિ ઇમસ્સેવ કમ્મવચનાનિ. સેખસમ્મુતિન્તિ યસ્સ સદ્ધસ્સ કુલસ્સ સઙ્ઘો સેખસમ્મુતિં દેતિ, તં કુલઞ્ચ.
૨૨૦. પવેસનિક્ખમે કાલન્તિ ‘‘કેસુચિ ઠાનેસુ વાળમિગા વા અમનુસ્સા વા હોન્તિ, ઇમં કાલં પવિસિતબ્બં નિક્ખમિતબ્બઞ્ચા’’તિ ‘‘નિસિન્નોયેવા’’તિઆદિમાહ. નિસિન્નોયેવાતિ ઇમિના ‘‘ઠિતોયેવા’’તિઆદિં ઉપલક્ખેતિ. સમુદ્દિસેતિ આદરેન વદેય્ય. આવાસિકવત્તં.
‘‘વત્ત’’ન્તિ ભત્તગ્ગવત્તઞ્ચ સાધુકં અતરમાનેન ગામો પવિસિતબ્બો, ‘‘ઇમિના પવિસિસ્સામિ, ઇમિના નિક્ખમિસ્સામી’’તિ નિવેસનં પવિસન્તેન સલ્લક્ખેતબ્બં, નાતિસહસા પવિસિતબ્બં, નાતિસહસા નિક્ખમિતબ્બં, નાતિદૂરે નચ્ચાસન્ને પિણ્ડચારિકવત્તઞ્ચ કાતબ્બં.
સેનાસનટ્ઠાને સબ્બં વત્તઞ્ચ સમ્પાદેત્વા તતો નિક્ખમિત્વા સાધુકં નિવાસેત્વા પારુપિત્વા ચ અતરમાનેન ગામો પવિસિતબ્બોતિઆદિ સબ્બં પિણ્ડચારિકવત્તં કાતબ્બં. પાનીયપરિભોજનીયઅગ્ગિઅરણિસહિતકત્તરદણ્ડા ઉપટ્ઠપેતબ્બા, નક્ખત્તપદાનિ સકલાનિ વા એકદેસાનિ વા ઉગ્ગહેતબ્બાનિ, દિસાકુસલેન ભવિતબ્બન્તિ ઇદં આરઞ્ઞિકવત્તઞ્ચ ઉદ્દિટ્ઠંયેવ હોતીતિ અવગન્તબ્બન્તિ.
વત્તનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૧. વિકપ્પનાનિદ્દેસવણ્ણના
૨૨૧. સમ્મુખા પરમ્મુખાતિ સસ્સ મુખં, પરસ્સ મુખન્તિ વિગ્ગહો, સમ્મુખેન પરમ્મુખેનાતિ અત્થો. સમ્મુખાવિકપ્પના પરમ્મુખાવિકપ્પનાતિ ભેદા દુવે વિકપ્પના વુત્તાતિ યોજના ભેદાતિ વિસેસતો. અથ વા સસ્સ મુખં મુખસમ્બન્ધિવચનં અસ્સા વિકપ્પનાયાતિ સમાસો. તથા પરમ્મુખા. સમ્મુખા ચ પરમ્મુખા ચ, તસ્સા ભેદો, તતો. સમ્મુખાય સમ્મુખવિકપ્પનાય. બ્યત્તસ્સાતિ વિકપ્પનવિધાનં પચ્ચુદ્ધારવિધાનઞ્ચ જાનન્તસ્સ.
૨૨૨. તેનાતિ યસ્સ સન્તિકે વિકપ્પેતિ, તેન ભિક્ખુના. પરિભોગાદિકન્તિ પરિભોગં વિસ્સજ્જનં અધિટ્ઠાનઞ્ચ.
૨૨૪-૫. અપરા સમ્મુખાવેકાતિ એત્થ વા-સદ્દો પક્ખન્તરે, અથ વાતિ અત્થો, અપિ-સદ્દત્થો વા વા-સદ્દો, સો અપરા-સદ્દતો પરં દટ્ઠબ્બો, અપરાપિ એકા સમ્મુખાવિકપ્પના અત્થીતિ અત્થો. કથન્તિ આહ ‘‘ભિક્ખુસ્સા’’તિઆદિ. ‘‘પઞ્ચન્નં સહધમ્મીન’’ન્તિ વુત્તત્તા ‘‘તિસ્સસ્સ ભિક્ખુનો’’તિઆદીસુ તિસ્સાય ભિક્ખુનિયા તિસ્સાય સિક્ખમાનાય તિસ્સાય સામણેરિયા તિસ્સસ્સ સામણેરસ્સાતિપિ વિઞ્ઞાતબ્બં.
૨૨૬. પરમ્મુખાવિકપ્પનાતિ પરમ્મુખેન વિકપ્પનેન, પરમ્મુખાવિકપ્પનાતિ વા ગહેતબ્બં, પરમ્મુખાવિકપ્પના કથન્તિ અત્થો.
૨૨૭. મિત્તોતિ દળ્હમિત્તો. સન્દિટ્ઠોતિ દિટ્ઠમત્તમિત્તો. એત્થ પન દ્વિન્નં વિકપ્પનાનં કિં નાનાકરણન્તિ? સમ્મુખાવિકપ્પનાય તાવ સયં વિકપ્પેત્વા પરેન પચ્ચુદ્ધરાપેતિ, તેનેવ સા સમ્મુખાવિકપ્પના નામ જાતા. પરમ્મુખાવિકપ્પનાય પરેનેવ વિકપ્પાપેત્વા પરેનેવ પચ્ચુદ્ધરાપેતિ, તેનેવ સા પરમ્મુખાવિકપ્પના નામ જાતાતિ ઇદમેત્થ નાનાકરણન્તિ.
૨૨૮. દૂરસન્તિકત્તેકત્તન્તિ એત્થ આસન્નદૂરભાવો અધિટ્ઠાને વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.
૨૨૯. દસાહં…પે॰… પચ્ચાસાય સતિ માસકં નાધિટ્ઠિતવિકપ્પિતં નિસ્સગ્ગિં નુપ્પાદયતીતિ સમ્બન્ધો. દસ અહાનિ સમાહટાનિ દસાહં. સબ્બત્થ અચ્ચન્તસંયોગે દુતિયા. તત્થ યં દિવસં ચીવરં ઉપ્પન્નં, તસ્સ યો અરુણો, સો ઉપ્પન્નદિવસનિસ્સિતો, તસ્મા ચીવરુપ્પાદદિવસેન સદ્ધિં એકાદસે અરુણુગ્ગમને નિસ્સગ્ગિયં હોતીતિ આહ ‘‘દસાહ’’ન્તિ. માસમેકં વાતિ ‘‘અનત્થતે કથિને એકં પારિપૂરત્થન્તિ પારિપૂરિ અત્થો યસ્સાતિ વિગ્ગહો. કિરિયાવિસેસનં, પારિપૂરિપ્પયોજનં કત્વાતિ અત્થો. ઊનસ્સાતિ યત્તકેન કયિરમાનં અધિટ્ઠાનં ચીવરં પહોતિ, તત્તકતાભાવતો ઊનસ્સ એકાદસમાસસત્તમાસસઙ્ખાતે પિટ્ઠિસમયે ઉપ્પન્નસ્સ મૂલચીવરસ્સ. પચ્ચાસા સતીતિ ‘‘સઙ્ઘાદિતો યતો કુતોચિ લચ્છામી’’તિ એવં સતિયા પચ્ચાસાયાતિ અત્થો. ઉભયમ્પિ ય-કારલોપેન નિદ્દિટ્ઠં. સતીતિ વા નિપાતો, લિઙ્ગવિપલ્લાસેન વાહ. એત્થ પન બ્યતિરેકવસેન દસાહાતિક્કમનાદીસુ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં વેદિતબ્બન્તિ.
વિકપ્પનાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૨. નિસ્સયનિદ્દેસવણ્ણના
૨૩૦. બ્યત્તસ્સાતિ ‘‘કારિય’’ન્તિ કિતકયોગે કત્તરિ છટ્ઠી. બ્યત્તો ચ નામ ‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન ભિક્ખુના અનિસ્સિતેન વત્થબ્બં, આપત્તિં જાનાતિ, અનાપત્તિં જાનાતિ, લહુકં આપત્તિં જાનાતિ, ગરુકં આપત્તિં જાનાતિ, ઉભયાનિ ખો પનસ્સ પાતિમોક્ખાનિ વિત્થારેન સ્વાગતાનિ હોન્તિ સુવિભત્તાનિ સુપ્પવત્તીનિ સુવિનિચ્છિતાનિ સુત્તસો અનુબ્યઞ્જનસો. ઇમેહિ ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન ભિક્ખુના અનિસ્સિતેન વત્થબ્બ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૧૦૩) એવં વુત્તબ્યત્તો ચ બહુસ્સુતબ્યત્તો ચ વેદિતબ્બો.
તત્થ સુવિભત્તાનીતિ સુટ્ઠુ વિભત્તાનિ પદપચ્ચાભટ્ઠસઙ્કરદોસવિરહિતાનિ. સુપ્પવત્તીનીતિ પગુણાનિ વાચુગ્ગતાનિ. સુવિનિચ્છિતાનિ સુત્તસોતિ ખન્ધકપરિવારતો આહરિતબ્બસુત્તવસેન સુટ્ઠુ વિનિચ્છિતાનિ. અનુબ્યઞ્જનસોતિ અક્ખરપદપારિપૂરિયા સુવિનિચ્છિતાનિ અક્ખણ્ડાનિ અવિપરીતક્ખરાનિ. એતેન અટ્ઠકથા દીપિતા. અટ્ઠકથાતો હિ એસ વિનિચ્છયો હોતીતિ. બહુસ્સુતબ્યત્તો પન યેન સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન દ્વે માતિકા પગુણા વાચુગ્ગતા, પક્ખદિવસેસુ ધમ્મસવનત્થાય સુત્તન્તતો ચત્તારો ભાણવારા, સમ્પત્તાનં પરિસાનં પરિકથનત્થાય અન્ધકવિન્દમહારાહુલોવાદઅમ્બટ્ઠસદિસો એકો કથામગ્ગો, સઙ્ઘભત્તમઙ્ગલામઙ્ગલેસુ અનુમોદનત્થાય તિસ્સો નત્થિ નિસ્સાય કારિયન્તિ આચરિયાદિં નિસ્સાય વાસેન કત્તબ્બં નત્થિ. ‘‘નિસ્સયકારિય’’ન્તિ વા પાઠો, નિસ્સયેન કારિયન્તિ સમાસો. જીવસ્સ યત્તકો પરિચ્છેદો યાવજીવં.
૨૩૧. તેન નિસ્સાય વસન્તેન એવં નિસ્સયો ગહેતબ્બોતિ દસ્સેતું ‘‘એકંસ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. એકંસન્તિ એકો અંસો અસ્સ ચીવરસ્સાતિ વિગ્ગહો. કિરિયાવિસેસનં વા ભુમ્મત્થે વા ઉપયોગવચનં, એકસ્મિં અંસેતિ અત્થો. અઞ્જલિ કરપુટો. યાવતતિયકં વદેતિ ઉપસમ્પદાય સટ્ઠિવસ્સેન સત્તતિવસ્સેન વાપિ બ્યત્તસ્સ નવકસ્સ સન્તિકે યાવતતિયકં વચનં કરેય્ય. યાવતતિયો વારો અસ્સાતિ કિરિયાવિસેસનસમાસો. આયસ્મતોતિ આયસ્મન્તં. વચ્છામીતિ વસામિ. ઉપજ્ઝં ગણ્હન્તેનાપિ ‘‘ઉપજ્ઝાયો મે, ભન્તે, હોહી’’તિ ગહેતબ્બં. તં પન ‘‘આચરિયો’’તિ એત્થ ‘‘ઉપજ્ઝાયો’’તિ વચનં વિસેસોતિ એત્થ વાચાભેદતો
૨૩૨. નિસ્સયપટિપ્પસ્સદ્ધિં દસ્સેતિ ‘‘પક્કન્તે’’તિઆદિના. પક્કન્તેતિ ઉપજ્ઝાયે આચરિયે સદ્ધિવિહારિકે અન્તેવાસિકે ચ ગામાદીસુ યત્થ કત્થચિ આપુચ્છિત્વા વા અનાપુચ્છિત્વા વા ગતે. તેસુ યેન કેનચિ ‘‘અસુકં નામ ગામં ગચ્છામી’’તિ વુત્તે તેસુયેવ યેન કેનચિ ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિતેપિ તં તં નિયમં અતિક્કમિત્વા પક્કન્તેપિ અનાપુચ્છા પન ઉપચારસીમાતિક્કમેન પક્કન્તેપિ નિસ્સયો સમ્મતિ પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. પક્ખસઙ્કન્તેતિ તિત્થિયપક્ખસઙ્કન્તે ચાપિ વિબ્ભન્તે ચાપિ મરણેન ચ તઙ્ખણઞ્ઞેવ પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. આણત્તિ નામ ‘‘પણામેમિ ત’’ન્તિ વા ‘‘મા ઇધ પવિસા’’તિઆદિકા નિસ્સયપ્પણામના. તાય પણામિતેન આચરિયુપજ્ઝાયા ખમાપેતબ્બા. અખમન્તેસુ દણ્ડકમ્મં કત્વા તસ્મિં વિહારે મહાથેરે ગહેત્વાપિ સામન્તવિહારે ભિક્ખૂ ગહેત્વાપિ ખમાપેતબ્બા. ન ખમન્તિ ચે, આચરિયુપજ્ઝાયાનં સભાગાનં સન્તિકે વસિતબ્બં. યેન કેનચિ કારણેન ન સક્કા હોતિ તત્ર આચરિયુપજ્ઝાયાનં સભાગાનં સન્તિકે વસિતું, તંયેવ વિહારં આગન્ત્વા અઞ્ઞસ્સ સન્તિકે નિસ્સયં ગહેત્વા વસિતબ્બં. તત્થ ‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતં સદ્ધિવિહારિકં ભાવનાતિ મેત્તાભાવના. ઉપજ્ઝાયસમોધાનં પન તસ્સ દસ્સનસવનવસેન વેદિતબ્બં.
૨૩૩. અલજ્જિન્તિ –
‘‘સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપજ્જતિ;
આપત્તિં પરિગૂહતિ;
અગતિગમનઞ્ચ ગચ્છતિ;
એદિસો વુચ્ચતિ અલજ્જિપુગ્ગલો’’તિ. (પરિ॰ ૩૫૯) –
એવં વુત્તલક્ખણં અલજ્જિં. નિસ્સયં દેન્તેનાપિ લજ્જિનોયેવ દાતબ્બં. ‘‘ન ભિક્ખવે અલજ્જીનં નિસ્સયો દાતબ્બો. યો દદેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ॰ ૧૨૦) હિ વુત્તં. અદિટ્ઠપુબ્બસ્સ કતિપાહં આચારં ઉપપરિક્ખિત્વા દાતબ્બં. અપુબ્બન્તિ એત્થ સમ્બન્ધિસદ્દત્તા પુબ્બ-સદ્દેન પુબ્બવાસો ગહિતો, નત્થિ પુબ્બો અસ્સાતિ અપુબ્બં, નવન્તિ વુત્તં હોતિ. ચત્તારિ પઞ્ચ વા પરિમાણમેતેસન્તિ વિગ્ગહો. એત્થ પન પરિમાણ-સદ્દસન્નિધાનેન સઙ્ખ્યેય્યવાચિનોપિતે સઙ્ખ્યામત્તવાચિનો હોન્તીતિ ચતુપઞ્ચસઙ્ખ્યાપરિમાણમેવ સઙ્ખ્યેય્યમાહ, તસ્મા વિગ્ગહપદત્થેહિ ભિન્નો અઞ્ઞપદત્થો સમ્ભવતીતિ સમાસો. વા-સદ્દસ્સ યો વિકપ્પત્થો, તત્થ ચાયં સમાસો, ચત્તારિ વા પઞ્ચ વા, ચતુપઞ્ચ અહાનિ, તેસં અહાનં સમાહારો ચતુપઞ્ચાહં. ભિક્ખુસભાગતન્તિ સમાનો ભાગો લજ્જિતાસઙ્ખાતો કોટ્ઠાસો યેસં, ભિક્ખૂહિ સભાગા, તેસં ભાવો ભિક્ખુસભાગતા, તં, પેસલભાવન્તિ અત્થો. ‘‘થેરો લજ્જી’’તિ જાનન્તેન પન પકતિયા નિસ્સયદાનટ્ઠાનં
૨૩૪. ‘‘લબ્ભતી’’તિ કમ્મનિ નિપ્ફન્નત્તા અવુત્તકત્તાતિ ‘‘અદ્ધિકસ્સા’’તિઆદીસુ કત્તરિ સામિવચનં, ‘‘અદ્ધિકેના’’ તિઆદિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સલ્લક્ખેન્તેના’’તિ પન સરૂપેનેવ નિદ્દિટ્ઠં. વસિતુન્તિ વુત્તકમ્મં. ભાવે હિ તું-પચ્ચયો, વાસોતિ અત્થો. યાચિતસ્સાતિ ‘‘ગિલાનુપટ્ઠાકસ્સ ચા’’તિ એત્થ વિસેસનં. સચે પન ‘‘યાચાહિ મ’’ન્તિ વુચ્ચમાનોપિ ગિલાનો માનેન ન યાચતિ, ગન્તબ્બં. અરઞ્ઞે વા સલ્લક્ખેન્તેન ફાસુકન્તિ યત્થ વસન્તસ્સ પટિલદ્ધતરુણસમથવિપસ્સનાવિસેસભાગિતાવસેન ફાસુ હોતિ, તસ્મિં અરઞ્ઞે તાદિસં ફાસુવિહારં સલ્લક્ખેન્તેન આરઞ્ઞકેન. દાયકે અસન્તેતિ પદચ્છેદો. તાવાતિ અવધિમ્હિ, અદ્ધિકાદીહિ યાવ નિસ્સયદાયકો લબ્ભતિ, તાવ, આરઞ્ઞકેન પન ‘‘પટિરૂપે નિસ્સયદાયકે સતિ નિસ્સાય વસિસ્સામી’’તિ આભોગં કત્વા યાવ આસાળ્હિપુણ્ણમા, તાવાતિ અત્થો. ‘‘સચે પન આસાળ્હિમાસે આચરિયો નાગચ્છતિ, યત્થ નિસ્સયો લબ્ભતિ, તત્થ ગન્તબ્બં (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૨૧). અન્તોવસ્સે પન નિબદ્ધવાસં વસિતબ્બં, નિસ્સયો ચ ગહેતબ્બો’’તિ (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૨૧) હિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં.
અમ્હાકં પન કેચિ અન્તેવાસિકત્થેરા ‘‘ન ભિક્ખવે વસ્સં ન ઉપગન્તબ્બં. યો ન ઉપગચ્છેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’તિ (મહાવ॰ ૧૮૬) ચ ‘ન ભિક્ખવે તદહુ વસ્સૂપનાયિકાય વસ્સં અનુપગન્તુકામેન સઞ્ચિચ્ચ આવાસો અતિક્કમિતબ્બો. યો અતિક્કમેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’તિ (મહાવ॰ ૧૮૬) પાળિવચનતો કેનચિ કારણેન
મયં પનેત્થ એવમવોચુમ્હ ‘‘ભગવતા અનુપગમને દુક્કટં અનન્તરાયિકસ્સેવ વુત્તં, તેનેવ ‘કેનચિ અન્તરાયેન પુરિમિકં અનુપગતેન પચ્છિમિકા ઉપગન્તબ્બા’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૮૫) વુત્તં. અન્તરાયો ચ નામ અન્તરા વેમજ્ઝે એતીતિ અન્તરાયો, યો કોચિ બાધકપ્પચ્ચયતાય અધિપ્પેતો વુચ્ચતિ ‘ન લભન્તિ પતિરૂપં ઉપટ્ઠાકં, એસેવ અન્તરાયોતિ પક્કમિતબ્બ’ન્તિઆદીસુ (મહાવ॰ ૨૦૧) વિય, તસ્મા બાધકપ્પચ્ચયતા અધિપ્પેતા અટ્ઠકથાયં (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૨૧) વુત્તં. અમ્હાકં ગરૂહિ ચ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ॰ ટી॰ મહાવગ્ગ ૩.૧૨૧) ‘આચરિયં આગમેન્તસ્સેવ ચે વસ્સૂપનાયિકદિવસો હોતિ, હોતુ, ગન્તબ્બં તત્થ, યત્થ નિસ્સયદાયકં લભતી’તિ વસ્સૂપનાયિકદિવસેપિ નિસ્સયત્થાય ગમનમેવ વુત્તં. અથ ચ પન મહાકારુણિકોપિ ભગવા ‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગિલાનુપટ્ઠાકેન ભિક્ખુના નિસ્સયં અલભમાનેન યાચિયમાનેન અનિસ્સિતકેન વત્થુ’ન્તિ (મહાવ॰ ૧૨૧) ગિલાનવિસયેપિ નિસ્સયં ગરુકં કત્વા પટ્ઠપેસિ. યં પન અનિસ્સયં, તં અનન્તરાયં નિસ્સયમુત્તકસ્સ વસ્સૂપગમનં વિય. અપિચ નાવાય ગચ્છન્તસ્સ પન વસ્સાને આગતેપિ નિસ્સયં અલભન્તસ્સ અનાપત્તીતિ નાવાય ટીકાયં ‘અન્તોવસ્સે પન અનિસ્સિતેન વત્થું ન વટ્ટતી’તિ વુત્તં. તસ્માયેવ ચ ‘અન્તોવસ્સે પના’તિઆદીસુ નિસ્સયદાયકે સતિ નિબદ્ધવાસં વસિતબ્બઞ્ચ નિસ્સયો ગહેતબ્બો ચ હોતીતિ ગમનકિરિયાય ખીયમાનતાવસેન ચ-સદ્દો સમુચ્ચયો ગહેતબ્બો’’તિ.
નિસ્સયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૩. કાયબન્ધનનિદ્દેસવણ્ણના
૨૩૫. બન્ધીયતિ અનેનાતિ બન્ધનં, કાયસ્સ બન્ધનં કાયબન્ધનં, નત્થિ કાયબન્ધનમેતસ્સાતિ અકાયબન્ધનો. દુક્કટન્તિ સઞ્ચિચ્ચ વા અસઞ્ચિચ્ચ વા પવિસેય્ય ચે, દુક્કટં. અસતિયા ગતો યત્થ સરતિ, તત્થેવ બન્ધેય્યાતિ સમ્બન્ધો. ગતોતિ અન્તોગામં ગતો. સરિત્વા યાવ ન બન્ધતિ, ન તાવ પિણ્ડાય ચરિતબ્બં.
૨૩૬. ‘‘પટ્ટિકા’’તિઆદિના પટ્ટિકાતિ પકતિવીતા વા મચ્છકણ્ટકખજ્જૂરિપત્તવાયિમા વા. સૂકરાનં અન્તં સૂકરન્તં. ઇધ પન તંસદિસં વુચ્ચતિ. ચતુરસ્સં અકત્વા સજ્જિતં મુદ્દિકકાયબન્ધનમ્પિ સઙ્ગહેત્વા ‘‘એકા રજ્જૂ’’તિ વુત્તં. તં પન રજ્જુકં બન્ધન્તેન એકગુણમેવ કત્વા બન્ધિતું વટ્ટતિ, મજ્ઝે ભિન્દિત્વા દિગુણં કત્વા બન્ધિતું ન વટ્ટતિ. દિગુણં પન અકત્વા સતવારમ્પિ પુનપ્પુનં આવિજ્ઝિત્વા બન્ધિતું વટ્ટતિ, પામઙ્ગસણ્ઠાનં પન એકમ્પિ ન વટ્ટતિ તદનુલોમિકાતિ તેસં પટ્ટિકાસૂકરન્તાનં દ્વિન્નં દ્વે ઇમે યથાક્કમમનુલોમિકા.
૨૩૭-૮. પટ્ટિકા કીદિસી વટ્ટતીતિ આહ ‘‘મચ્છા’’તિઆદિ. પટ્ટિકા મચ્છકણ્ટકખજ્જૂરિપત્તા વા મટ્ઠા વા લબ્ભાતિ સમ્બન્ધો. કણ્ટક-સદ્દેન પત્ત-સદ્દેન ચ તદાકારો વુચ્ચતિ, ઉપચારતો હિ મચ્છાનં કણ્ટકાકારો ચ ખજ્જૂરીનં પત્તાકારો ચ એતિસ્સાતિ સમાસો. મટ્ઠાતિ પકતિવીતા. ટીકાયં પન ‘‘એતે મચ્છકણ્ટકાદયો મટ્ઠા વિકારરહિતા પટ્ટિકા ચ તદન્તોગધાતિ અધિપ્પાયો’’તિ વુત્તં. કથં તેસમન્તોગધતા? યતો તાનિયેવ પટ્ટિકા નામાતિ. તથા ચ વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘પકતિવીતા વા મચ્છકણ્ટકવાયિમા વા પટ્ટિકા વટ્ટતી’’તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૭૮). એત્થ પન મચ્છકણ્ટકેયેવ ખજ્જૂરિપત્તં પવિટ્ઠં. ચતસ્સોપિ દસા લબ્ભાતિ સમ્બન્ધો. ચતસ્સોતિ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન વુત્તં, તસ્મા તતો ઊનાપિ વટ્ટન્તિ. અન્તેતિ કાયબન્ધનસ્સ ઉભયન્તે દિગુણસુત્તકં લબ્ભન્તિ સમ્બન્ધો. ગુણો બન્ધનભૂતં સુત્તકં ગુણસુત્તકં. ‘‘ગુણો પટલરાસીસુ, આનિસંસે ચ બન્ધને’’તિ હિ અભિધાનપ્પદીપિકા. દ્વિન્નં ગુણસુત્તકાનં સમાહારો દિગુણસુત્તકં. તં દસામુખસ્સ થિરભાવાય કોટ્ટેતું વટ્ટતિ, ન સોભનત્થં. તેનાહ ‘‘માલાદિ’’ન્તિઆદિ.
માલાદિં કક્કટચ્છાદિં કુઞ્જરચ્છાદિઞ્ચ દસ્સેત્વા ગુણસુત્તકકોટ્ટિતા પટ્ટિકા ન કપ્પતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘માલાદિ’’ન્તિઆદીસુ આદિ-સદ્દેન તાદિસં યં કિઞ્ચિ વિકારરૂપં ગય્હતિ. કક્કટાનં વિય અચ્છીનિ, તાનિ આદીનિ યસ્સાતિ સમાસો. તથા કુઞ્જરચ્છાદિન્તિ.
૨૩૯. ઘટકન્તિ મકરમુખાદિન્તિ એત્થ મકરમુખં નામ મકરમુખસણ્ઠાનં આદિ-સદ્દેન દેડ્ડુભસીસાદિવિકારરૂપં યં કિઞ્ચિ સઙ્ગય્હતિ. દસામુખેતિ દસાનં મુખભૂતે અન્તે એતાનિ ન કપ્પન્તીતિ સમ્બન્ધો. વિધે ઉભન્તે ઘટકા લેખા અઞ્ઞં ચિત્તકઞ્ચ ન કપ્પન્તીતિ સમ્બન્ધો. ઘટકાતિ ઘટકતો. લેખાતિ લેખાય. પઞ્ચમિયા લોપો. વિધેતિ કાયબન્ધનસ્સ પાસન્તે દસામૂલે તસ્સ થિરભાવત્થં કત્તબ્બે દન્તવિસાણાદિમયે વિધે.
૨૪૦. દેડ્ડુભકન્તિ ઉદકસપ્પસીસસદિસં. મુરજન્તિ નાનાવણ્ણેહિ સુત્તેહિ મુરજવટ્ટિસણ્ઠાનં વેઠેત્વા કતં. ટીકાયં પન ‘‘મુરજન્તિ બહુરજ્જુકે એકતો સઙ્કડ્ઢિત્વા એકાય રજ્જુયા પલિવેઠેત્વા કતરજ્જૂ’’તિ વુત્તં, તં ‘‘બહુરજ્જુકે એકતો કત્વા’’તિઆદિના હેટ્ઠા વુત્તઅટ્ઠકથાવચનેન વિરુજ્ઝતિ. મદ્દવીણન્તિ પામઙ્ગસણ્ઠાનં. કલાબુકન્તિ બહુરજ્જુકં. તેસં ‘‘ન કપ્પતી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. દ્વે મજ્ઝિમાતિ મજ્ઝે ભવા મુરજમદ્દવીણસઙ્ખાતા દ્વે.
૨૪૧. ગણ્ઠિયો ચાપીતિ ચીવરસ્સ ગણ્ઠિયો ચાપિ. તમ્મયાતિ તેહિ વેળુઆદીહિ નિબ્બત્તા. પસઙ્ગેન પનેતં વુત્તન્તિ.
કાયબન્ધનનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
સુમઙ્ગલપ્પસાદનિયા નામ ટીકાય
પઠમભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૪. પથવીનિદ્દેસવણ્ણના
૨૪૨. જાતાજાતાતિ દુવિધાતિ જાતા પથવી અજાતા પથવીતિ પથવી દુવિધાતિ અત્થો. ઇમિના જાતપથવિઞ્ચ અજાતપથવિઞ્ચ દસ્સેતિ. તાસં વિભાગં દસ્સેતિ ‘‘સુદ્ધા’’તિઆદિના. સુદ્ધમત્તિકપંસુકા ચ અદડ્ઢા ચ બહુમત્તિકપંસુકા ચ ચાતુમાસાધિકોવટ્ઠપંસુમત્તિકરાસિ ચ જાતા પથવીતિ સમ્બન્ધો. મત્તિકા ચ પંસુ ચાતિ દ્વન્દો. સુદ્ધા અપ્પસક્ખરાદિતાય મત્તિકા પંસવો યસ્સાતિ બાહિરત્થો. અદડ્ઢાતિ ઉદ્ધનપચનાદિવસેન તથા તથા ઓવટ્ઠોતિ યેન કેનચિ ઉદકેન ઓવટ્ઠો. બુધા પન ‘‘આકાસતો વુટ્ઠઉદકેનેવ, ન અઞ્ઞત્થ પહરિત્વા પતિતબિન્દુના’’તિ વદન્તિ, ‘‘ઓવટ્ઠો’’તિ સામઞ્ઞેન વુત્તત્તા ચ ‘‘પોક્ખરણિયા ઠિતતનુકદ્દમો વટ્ટતિ, બહલો તુ ન વટ્ટતી’’તિ (પાચિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૬) વુત્તત્તા ચ ‘‘વિનયવિનિચ્છયે સમ્પત્તે ગરુકે ઠાતબ્બ’’ન્તિ વિનયલક્ખણતો ચ ન તં યુજ્જતીતિ અમ્હાકં ખન્તિ. પંસુમત્તિકાનં રાસિ પંસુમત્તિકરાસિ. ચતુ…પે॰… વટ્ઠો પંસુમત્તિકરાસિ યસ્સાતિ અઞ્ઞપદત્થો, કમ્મધારયો વા.
૨૪૩. વાલુકા ચ દડ્ઢા ચ યેભુય્યસક્ખરાદિમહીપિ ચ ચાતુમાસોમવટ્ઠકો વુત્તરાસિ ચ દુતિયા ભૂમીતિ સમ્બન્ધો સક્ખરા ચ પાસાણા ચ મરુમ્બા ચ કથલા ચ વાલુકા ચાતિ દ્વન્દો. સુદ્ધા સક્ખર…પે॰… વાલુકા યસ્સાતિ વિગ્ગહો. હત્થમુટ્ઠિના ગહેતબ્બપ્પમાણા સક્ખરા, તતો ઉપરિ પાસાણા, કટસક્ખરા મરુમ્બા, કપાલખણ્ડાનિ કથલાતિ વેદિતબ્બા. દુતિયાતિ અજાતા. વુત્તરાસીતિ વુત્તો મત્તિકપંસુસિરા.
૨૪૪. કીદિસી ‘‘દ્વે ભાગા’’તિઆદિ. યસ્સ ભૂમિયાતિ યસ્સા ભૂમિયા. સેસેસુપીતિ યેભુય્યપંસુયેભુય્યસક્ખરયેભુય્યપાસાણાદીસુ.
૨૪૫. ‘‘પાચિત્તી’’તિઆદિના તત્થ વિનિચ્છયં દસ્સેતિ. જાતે જાતસઞ્ઞિસ્સ ખણને પાચિત્તીતિ સમ્બન્ધો. જાતેતિ જાતે ભૂમિભાગે, લિઙ્ગવિપલ્લાસો વા, જાતાયાતિ વુત્તં હોતિ. જાતે દ્વેળ્હસ્સ વિમતિસ્સ દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. જાતે અજાતસઞ્ઞિસ્સ અનાપત્તિ. તથા આણાપને અનાપત્તીતિ યોજના. અજાતસઞ્ઞિસ્સાતિ અજાતાતિ સઞ્ઞા અજાતસઞ્ઞા, સા અસ્સ અત્થીતિ અજાતસઞ્ઞી, તસ્સ.
૨૪૬. એકાયાણત્તિયા એકાતિ સચે સકિં આણત્તો દિવસમ્પિ ખણતિ, આણાપકસ્સ એકા એવ આપત્તીતિ અત્થો. વાચસો આપત્તીતિ સમ્બન્ધો. વાચસોતિ વિચ્છાયં સો, વાચાય વાચાયાતિ અત્થો.
૨૪૭. ‘‘ઇમં ઠાનં ખણ વા’’તિઆદિના યોજેતબ્બં. ‘‘એત્થ અગ્ગિં જાલેહિ વા’’તિ યોજના ‘‘વત્તુ’’ન્તિ ઇદં ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ ઇમસ્સ કત્તુપદવચનન્તિ અત્થો. અથ વા ‘‘ઇમં ઠાનં ખણા’’તિઆદિપ્પકારો વચનાય ન વટ્ટતીતિ અત્થો. નિયમેત્વાતિ ઇમિના ‘‘આવાટં ખણ, કન્દં ખણા’’તિઆદિના અનિયમેત્વા વત્તું વટ્ટતીતિ દીપેતિ.
૨૪૮. ‘‘ઇમસ્સ થમ્ભસ્સ આવાટં જાન વા, કપ્પિયં કરોહિ વા’’તિ ચ ‘‘મત્તિકં જાન વા, મત્તિકં આહર વા, મત્તિકં કપ્પિયં કરોહિ વા’’તિ ચ એદિસં વચનં વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. એતં વિય દિસ્સતીતિ એદિસં, કિં તં? ‘‘મત્તિકં દેહી’’તિઆદિકં ઉપમેય્યં. ‘‘મત્તિકં જાના’’તિઆદિકં પન સુબોધાલઙ્કારે ‘‘ઉપમાનોપમેય્યાનં, સધમ્મત્તં સિયોપમા’’તિ. અઞ્ઞથા ઉપમાનભૂતઅક્ખરાવળિસદિસીયેવ, અક્ખરાવળિ ઉપમેય્યં સિયા. વાક્યે વિય-સદ્દોયેવ પન ઉપમાનં જોતેતીતિ વેદિતબ્બં.
૨૪૯. પથવિયા અસમ્બદ્ધં સુક્ખકદ્દમઆદિકઞ્ચ તનુકં ઉસ્સિઞ્ચનીયકદ્દમઞ્ચ કોપેતું લબ્ભન્તિ સમ્બન્ધો. કદ્દમઆદિકન્તિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ઉદકેન ગતટ્ઠાને ઉદકપપ્પટકો નામ હોતિ, યં વાતપ્પહારેન ચલતિ, તં સઙ્ગણ્હાતિ. ઉસ્સિઞ્ચનીયકદ્દમન્તિ ઘટેહિ ઉસ્સિઞ્ચિતું સક્કુણેય્યકદ્દમં.
૨૫૦. ‘‘ચાતુમાસાધિકોવટ્ઠં ગણ્ડુપ્પાદ’’ન્તિઆદિના સમ્બન્ધિતબ્બં. ગણ્ડં પથવિયા ગણ્ડસદિસં મત્તિકરાસિં ઉપ્પાદેન્તીતિ ગણ્ડુપ્પાદા. ઇધ પન તેહિ ઉટ્ઠાપિતો ગૂથો ‘‘ગણ્ડુપ્પાદ’’ન્તિ નિદ્દિટ્ઠો. પોત્થકેસુ પન ‘‘ગણ્ડુપ્પાદો’’તિ પાઠો દિસ્સતિ. તં ‘‘ન કોપયે’’તિ એત્થ કમ્મેન ભવિતબ્બન્તિ ન યુજ્જતિ. મૂસિકુક્કિરન્તિ મૂસિકાનં ઉક્કિરો ખણિત્વા બહિ કતં પંસુરાસિ મૂસિકુક્કિરોતિ. લેડ્ડાદિન્તિ એત્થ લેડ્ડુન્તિ કસિતટ્ઠાને નઙ્ગલચ્છિન્નમત્તિકાપિણ્ડં. આદિ-સદ્દેન ગાવીનં ખુરચ્છિન્નં કદ્દમં સઙ્ગણ્હાતિ.
૨૫૧-૨. ઉદકસન્તિકે પતિતે વાપિઆદીનં કૂલે ચ પાસાણે લગ્ગે રજે ચ નવસોણ્ડિયા પતિતે રજે ચ અબ્ભોકાસુટ્ઠિતે વમ્મિકે ચ મત્તિકાકુટ્ટે ચ તથાતિ સમ્બન્ધો. તથાતિ ઇમિના કૂલાદિકે ચાતુમાસાધિકોવટ્ઠં વા સબ્બં ન કોપયેતિ ઇદં અતિદિસતિ. ઇટ્ઠકકુટ્ટકો વટ્ટતીતિ આહ ‘‘યેભુય્યા’’તિઆદિ. યેભુય્યેન કથલા એત્થાતિ યેભુય્યકથલા, ભૂમિ ઠાનં
૨૫૩-૫. સઞ્ચાલેત્વા ભૂમિં વિકોપયં થમ્ભાદિં ગણ્હિતું વાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ વિકોપયન્તિ કરણત્થે પચ્ચત્તવચનં, વિકોપયતાતિ અત્થો. અઞ્ઞથા કથમેત્થ પઠમાપસઙ્ગો. પઠમા હિ ‘‘ભવ’’ન્તિ વુત્તે સિયા, ન ચ ‘‘ગણ્હિતુ’’ન્તિઆદીસુ તું-પચ્ચયેહિ વુત્તો કોચિ અત્થિ, યદા ભાવે તું-પચ્ચયો, તદા ન કિઞ્ચિ વુત્તં હોતીતિ, ‘‘ન કપ્પતી’’તિ પધાનકિરિયાયપિ હેટ્ઠા વુત્તનયેન કત્તા અઞ્ઞોયેવાતિ એવં સબ્બત્થ. તતિયત્થે તુ સતિ ઇતો ચિતો સઞ્ચાલેત્વા ભૂમિં વિકોપયતા થમ્ભાદિં ગણ્હિતું ન કપ્પતીતિ અતીવ યુજ્જતિ. ધારાયાતિ પસ્સાવધારાય. વિસમં સમં કાતું સમ્મુઞ્જનીહિ ઘંસિતું વાતિ યોજના. વિસમન્તિ વિસમટ્ઠાનં. ‘‘પદં દસ્સેસ્સામી’’તિ ભૂમિં ભિન્દન્તો ચઙ્કમિતું વાતિ સમ્બન્ધો. ભિન્દન્તોતિ ભિન્દતા. કણ્ડુરોગી વા તટાદીસુ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગં ઘંસિતુન્તિ યોજના. કણ્ડુરોગીતિ કણ્ડુરોગિના. ચ-સદ્દો અવધારણે.
૨૫૬-૭. સુદ્ધચિત્તસ્સાતિ પથવિભેદાધિપ્પાયવિરહેન પરિસુદ્ધચિત્તસ્સ.
૨૫૮. અગ્ગિસ્સ અનુપાદાને કપાલે વા અનુપાદાનાય ઇટ્ઠકાય વા અગ્ગિં પાતેતું વા અવસે સતિ ભૂમિયં પાતેતું વા લબ્ભતેતિ સમ્બન્ધો. ઉપાદાનં ઇન્ધનં, ન ઉપાદાનં અનુપાદાનં, તસ્મિં. વસો પભુત્તં. ‘‘વસો પભુત્તે આયત્તે’’તિ હિ નિઘણ્ડુ. ન વસો અવસો, તસ્મિં અપભુત્તેતિ
પથવીનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૫. પરિક્ખારનિદ્દેસવણ્ણના
૨૫૯-૬૦. છત્તે છત્તેતિ તાલપણ્ણે છત્તે. ગિરિકૂટં નામ મકરદન્તકં, આદિ-સદ્દેન તાદિસં અઞ્ઞં વિકારરૂપં સઙ્ગહિતં. ઘટકન્તિ ગેહત્થમ્ભેસુ વિય કયિરમાનં ઘટકં. દણ્ડેતિ છત્તદણ્ડે. લેખાતિ તહિં તહિં દિન્ના લેખા. સાદિસન્તિ દીઘેન નિદ્દિટ્ઠં. બુન્દમ્હિ મૂલે.
૨૬૧. થિરત્થં છત્તે એકવણ્ણેન સિબ્બિતું વા પઞ્જરં વિનન્ધિતું વા વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. સિબ્બિતુન્તિ અન્તો બહિ ચ સિબ્બિતું. એકવણ્ણેનાતિ નીલાદિના એકવણ્ણેન. પઞ્જરન્તિ છત્તદણ્ડગાહકસલાકપઞ્જરં. થિરત્થન્તિ ઇમિના ન વણ્ણમટ્ઠત્થાયાતિ દસ્સેતિ. બન્ધિતું દણ્ડે લેખા વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. બન્ધિતુન્તિ વાતપ્પહારેન અચલનત્થં છત્તમણ્ડલિકં રજ્જુકેહિ ગહેત્વા બન્ધનત્થાય. લેખાવાતિ વલયમિવ ઉક્કિરિત્વા કતા લેખા એવ. વટ્ટતીતિ યદિપિ ન બન્ધતિ, રજ્જુકેહિ બન્ધિતું યુત્તટ્ઠાનત્તા વટ્ટતિ.
૨૬૨. ચીવરે અન્તે વાપિ પટ્ટમુખે વાપિ વેણિપિ વા સઙ્ખલિકાપિ વા અઞ્ઞં સૂચિવિકારં વા પાળિકણ્ણિકઆદિકં કપ્પબિન્દુવિકારમ્પિ અન્તેતિ ચીવરપરિયન્તે, અનુવાતેતિ વુત્તં હોતિ. પટ્ટમુખેતિ પટ્ટકોટિયં, દ્વિન્નં પટ્ટાનં સઙ્ઘટિતટ્ઠાનં સન્ધાયેતં વુત્તં. વેણીતિ વરકસીસાકારેન સિબ્બનં. સઙ્ખલિકાતિ બિળાલબન્ધનાકારેન સિબ્બનં. અઞ્ઞં સૂચિવિકારં વાતિ ચીવરમણ્ડનત્થાય કયિરમાનં અઞ્ઞં યં કિઞ્ચિ સૂચિકમ્મવિકારં વા. ટીકાયં પન ‘‘સતપદિસદિસં અઞ્ઞં વા સૂચિવિકારં ન કપ્પતી’’તિ સામઞ્ઞેન વુત્તં. ‘‘ચીવરમણ્ડનત્થાય નાનાસુત્તકેહિ સતપદિસદિસં સિબ્બન્તા આગન્તુકપટ્ટં ઠપેન્તિ, અઞ્ઞમ્પિ યં કિઞ્ચિ સૂચિકમ્મવિકારં કરોન્તિ, સબ્બં ન વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા પન નાનાવણ્ણેહિ વા હોતુ, એકવણ્ણેન વા હોતુ, ચીવરમણ્ડનત્થાય સંસિબ્બન્તાનં સૂચિકમ્મવિકારં સન્ધાય વુત્તન્તિ ચીવરેસુ ફાલિતટ્ઠાનસ્સ થિરભાવત્થં સતપદિસદિસમ્પિ સિબ્બિતું વટ્ટતીતિ અમ્હાકં ખન્તિ. પાળિ-સદ્દેન, કણ્ણિક-સદ્દેન ચ કપ્પ-સદ્દલોપેન વા ઉપચારેન વા પાળિકપ્પાદયોવ ગહિતા. પાળિ ચ કણ્ણિકા ચ પાળિકણ્ણિકાયો, તા આદિ યસ્સ અઞ્ઞસ્સ તાદિસસ્સાતિ વિગ્ગહો. તત્થ નીલાવળિઆદિસણ્ઠાનાય
૨૬૩. ગણ્ઠિપાસકપટ્ટાતિ ગણ્ઠિનો ચ પાસકસ્સ ચ પતિટ્ઠાનટ્ઠાને ઠપેતબ્બા પટ્ટા. વટ્ટતીતિ એત્થ ‘‘ગણ્ઠિપાસકા’’તિ કત્વા ‘‘ચતુકોણાવ વટ્ટન્તી’’તિ અત્થતો વચનં વિપલ્લાસેત્વા યોજેતબ્બં. અગ્ઘિયન્તિ ચેતિયસણ્ઠાનેન સિબ્બનં. મૂલે ચ અગ્ગે ચ એકસદિસં કત્વા મુગ્ગરાકારેન સિબ્બનં મુગ્ગરો. વિકારન્તિ વિકારો, લિઙ્ગવિપલ્લાસેન વુત્તં. એત્થાતિ ગણ્ઠિપાસકપટ્ટેસુ.
૨૬૪. કોણસુત્તાતિ પીળકાતિ તાનિયેવ નિવત્તેત્વા પીળકાકારેન કતાનિ. દુવિઞ્ઞેય્યાવાતિ તેસં અન્તેસુ એકવારં ગણ્ઠિકરણેન વા પુન નિવત્તેત્વા સિબ્બનેન વા દુવિઞ્ઞેય્યા એવ. ગન્ધં તેલં વાતિ ગન્ધં વા તેલં વા. કઞ્ચિકપિટ્ઠખલિકઆદીનિપિ વટ્ટન્તિ.
૨૬૫. મણિનાતિ મસારગલ્લાદિપાસાણેન. ન ચ ઘટ્ટેય્યાતિ નેવ ઘટ્ટેય્ય. અઞ્ઞેન વાતિ મુગ્ગરમુસલાદિના. અંસબદ્ધકકાયબન્ધનાનિ પન તથા કાતું વટ્ટતિ. દોણિયં કત્વા ન ચ ઘંસેય્યાતિ પક્કરજનાકિરણદોણિયં ઠપેત્વા ભૂમિયં જણ્ણુકાનિ નિહન્ત્વા ઇતો ચિતો ચ આવિજ્ઝિત્વા નેવ ઘંસેય્યાતિ અત્થો.
૨૬૬-૭. કણ્ણકોણકસુત્તાનીતિ ચીવરરજનકાલે લગ્ગનત્થાય અનુવાતે ચતૂસુ કોણેસુ ચ પાસકં કત્વા બન્ધિતાનિ સુત્તાનિ, યાનિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કણ્ણસુત્તક’’ન્તિ (મહાવ॰ ૩૪૪) એવં અનુઞ્ઞાતાનિ. કણ્ણસઙ્ખાતા કોણા કણ્ણકોણકા, તેસુ સુત્તાનિ. ગણ્ઠિકપાસકપટ્ટેસુ પન કણ્ણકોણકસુત્તાનં દુવિઞ્ઞેય્યાનમેવ કપ્પિયતા હેટ્ઠા વુત્તાતિ ચીવરે રત્તેયેવ તેસં છિન્દિતબ્બતા નત્થિ, કણ્ણકોણકસુત્તાનં છિન્દિતબ્બતાય વુત્તત્તા અનુવાતેહિ નિક્ખમિતસુત્તાનિપિ છિન્દિતબ્બાનીતિ વેદિતબ્બં. ધમ્મકરણે છત્તવટ્ટિયં લેખં ઠપેત્વા લેખા ન વટ્ટતીતિ યોજના. છત્તવટ્ટિયન્તિ છત્તસ્સ મુખવટ્ટિયં. લેખાતિ ઉપરિ વા હેટ્ઠા વા કુચ્છિયં વા અઞ્ઞા લેખા. કુઞ્ચિકાય ચ પિપ્ફલે ચ મણિકા ચ પીળકા ચ ન વટ્ટન્તીતિ મણિકાતિ એકા વટ્ટમણિ. પીળકાતિ સાસપમત્તિકા મુત્તરાજિસદિસા બહુવટ્ટલેખા. દણ્ડમ્હીતિ પિપ્ફલદણ્ડકે.
૨૬૮-૯. અરણિયં અરણિયન્તિ ઉત્તરારણિ અધરારણિ અરણિધનુકઞ્ચ સામઞ્ઞેન ગહિતં. પત્તમણ્ડલેતિ તિપુસીસાદિમયે પત્તમણ્ડલે. એત્થ પન મકરદણ્ડકં વટ્ટતિ. હેટ્ઠાતિ કત્તરયટ્ઠિયા હેટ્ઠા. ઉદ્ધન્તિ તસ્સાયેવ ઉપરિ.
૨૭૦-૩. સમ્મુઞ્જનિમ્હીતિ સમ્મુઞ્જનિયા લિઙ્ગવિપલ્લાસો. અવારિતન્તિ ઇત્થિરૂપં પન વારિતં. સોવણ્ણમયમ્પીતિ સુવણ્ણમયમ્પિ. વિસાણનાળિ નામ વિસાણમયા નાળિ. એત્થ પન અવુત્તાનિપિ યાનિ કાનિચિ આરકણ્ડકદન્તકટ્ઠછેદનપાનીયઘટપાનીયઉળુઙ્કચુણ્ણભાજનાદીનિ વુત્તાનં અનુલોમાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. યો પનેત્થ વિનયઞ્ઞૂ તાદિસં પરિક્ખારં દિસ્વા છિન્દેય્ય વા છિન્દાપેય્ય વા, અનુપવજ્જો સોતિ વેદિતબ્બન્તિ.
પરિક્ખારનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૬. ભેસજ્જનિદ્દેસવણ્ણના
૨૭૪-૫. જનસ્સ ભેસજ્જં કાતું દાતું વત્તુઞ્ચ ન લબ્ભતીતિ સમ્બન્ધિયં. લબ્ભતીતિ એત્થ ‘‘ભિક્ખુના’’તિ કત્તા ‘‘ભેસજ્જ’’ન્તિ વુત્તકમ્મં. નનુ ચ કાતુન્તિ ભાવસાધનત્તા તસ્સ અવુત્તકમ્મેનાપિ ભવિતબ્બં ભાવે વિહિતકિતકપ્પચ્ચયાનં પયોગે કમ્મકારકસ્સાપિ ઇચ્છિતબ્બત્તાતિ? સચ્ચં, તથાપિ પધાનભૂતકમ્મસત્તિયા અભિધાને સતિ અપ્પધાનકિતકકિરિયાભિસમ્બન્ધેન ગુણીભૂતા કમ્મસત્તિ અભિહિતા વિય વિઞ્ઞાયતિ. તથા ચ વુત્તં અમ્હેહિ યોગવિનિચ્છયે ‘‘પધાનાનુયાયિતાય જનવોહારાય પધાનસત્યાભિધાને ગુણસત્તિ અભિહિતા વિય પકાસતી’’તિ. જનસ્સાતિ આગતાગતજનસ્સ. સહધમ્મીનઞ્ચ પિતૂનઞ્ચ તદુપટ્ઠાકભિક્ખુનિસ્સિતભણ્ડૂનઞ્ચ વેય્યાવચ્ચકરસ્સ ચ ભિક્ખાચરિયવિઞ્ઞત્તિસકેહિ સહધમ્મિનન્તિ સહ ચરિતબ્બો ધમ્મો સીલસદ્ધાપઞ્ઞાસઙ્ખાતો સહધમ્મો, સો એતેસમત્થીતિ સહધમ્મિનો, ભિક્ખુ ભિક્ખુની સિક્ખમાના સામણેરો સામણેરીતિ પઞ્ચ, તેસં. પિતા ચ માતા ચ પિતરો એકસેસનયેન, ઉભિન્નં સામઞ્ઞનિદ્દેસો વા, તેસં. ભિક્ખુનિસ્સિતો નામ યો વિહારે સબ્બકમ્માનિ કરોન્તો ભિક્ખું નિસ્સાય વસતિ. ભણ્ડુ નામ યો પબ્બજ્જાપેક્ખો યાવ પત્તચીવરં પટિયાદિયતિ, તાવ વિહારે વસતિ, સો પણ્ડુપલાસો. વેય્યાવચ્ચકરસ્સાતિ અત્તનો ઉપટ્ઠાકસ્સ. એતેસુ પન માતાપિતરો સચે રજ્જેપિ ઠિતા પચ્ચાસીસન્તિ, અકાતું ન વટ્ટતિ. માતરં અનામસન્તેન સબ્બં પરિકમ્મં કાતબ્બં. પિતા પન સહત્થેન નહાપનસમ્બાહનાદીનિ કત્વા ઉપટ્ઠાતબ્બો.
૨૭૬. પિતા ચ માતા ચ ભાતા ચ ભગિની ચાતિ દ્વન્દો પિતા…પે॰… ભગિનિયો. મહન્તો ચ ચૂળો ચ, મહાચૂળા ચ તે પિતા…પે॰… ભગિનિયો ચાતિ કમ્મધારયો. તા આદિ યેસન્તેતિ અઞ્ઞપદત્થો. મહાચૂળ-સદ્દા પિતાદિ-સદ્દેહિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બા ‘‘મહાપિતુનો ચૂળપિતુનો’’તિઆદિના. આદિ-સદ્દેન પનેત્થ પિતુચ્છા માતુલો, તેસં દસન્નમ્પિ યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા પુત્તપરમ્પરઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. તેસં સકે ભેસજ્જકરણં લબ્ભન્તિ યોજના. તેસં મહાપિતાદીનં સન્તકે સતિ તેન ભેસજ્જકરણં લબ્ભતીતિ અત્થો. નાતિ નત્થિ ચે. અત્તનિયેતિ ભિક્ખુનો અત્તનો સન્તકે સતીતિ અત્થો. દાતબ્બં તાવકાલિકન્તિ તાવકાલિકં કત્વા દાતબ્બન્તિ અત્થો. તે પન સચે પટિદેન્તિ, ગહેતબ્બં, નો ચે દેન્તિ, ન ચોદેતબ્બા. યાવ તસ્સ દાનં, તાવ કાલો અસ્સાતિ તાવકાલિકં. ણિકો સમાસન્તે.
૨૭૭. ભેસજ્જકરણાદીતિ આદિ-સદ્દેન અનામટ્ઠપિણ્ડદાનાદીનં ગહણં, હિ-સદ્દો હેતુમ્હિ, હિ યસ્મા એતેસુ કુલદૂસનાદયો ન રુહન્તિ, તસ્મા તેસં ભેસજ્જકરણં લબ્ભં, અત્તનિયે ચ સતિ દાતબ્બન્તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ન રૂહતીતિ ન રોહતિ નપ્પવત્તતિ ન હોતિ, આપત્તિં ન જનેતીતિ અધિપ્પાયો. તેસં અત્થાય ઞાતિસામણેરેહિ વા ભેસજ્જં આહરાપેતબ્બં, અત્તનો અત્થાય વા આહરાપેત્વા દાતબ્બં. તેહિપિ ‘‘ઉપજ્ઝાયાદીનં આહરિસ્સામા’’તિ વત્તસીસેન આહરિતબ્બં. સચે અઞ્ઞેપિ યે ગિલાના હુત્વા વિહારં પવિસન્તિ, તેસં સબ્બેસમ્પિ અપચ્ચાસીસન્તેન ભેસજ્જં કાતબ્બં. સદ્ધં કુલં હોતિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ માતાપિતુટ્ઠાનીયં, તત્ર ચે કોચિ ગિલાનો હોતિ, તસ્સત્થાય ‘‘ભન્તે, ઇત્થન્નામસ્સ
૨૭૮. છન્નં માતાદીનઞ્ચ દામરિકચોરસ્સ ઇસ્સરિયસ્સ અનામટ્ઠો પિણ્ડપાતો દાતું અવારિતોતિ યોજેતબ્બં. છન્નન્તિ માતાદીનં છન્નં મજ્ઝે. માતાદીનન્તિ ભિક્ખુનિસ્સિતં ઠપેત્વા અવસેસાનં પઞ્ચન્નં માતાદીનં. ‘‘છન્ન’’ન્તિ પન યોજનાય અટ્ઠકથાય વિરુજ્ઝતિ. તત્થ હિ ‘‘માતાપિતૂન’’ન્તિઆદિના ભિક્ખુનિસ્સિતં ઓહાય સત્તેવ વુત્તા. આચરિયબુદ્ધદત્તત્થેરેન ચ તથેવ વુત્તં –
‘‘અનામટ્ઠોપિ દાતબ્બો, પિણ્ડપાતો વિજાનતા;
દ્વિન્નં માતાપિતૂનમ્પિ, તદુપટ્ઠાયકસ્સ ચ.
‘‘ઇસ્સરસ્સાપિ દાતબ્બો, ચોરદામરિકસ્સ ચ;
ભણ્ડુકસ્સત્તનો ચેવ, વેય્યાવચ્ચકરસ્સપી’’તિ. (વિનય વિ॰ ૪૯૩-૪૯૫);
દામરિકચોરસ્સાતિ અનામટ્ઠોતિ અપબ્બજિતસ્સ હત્થતો લદ્ધા અત્તના અઞ્ઞેન વા પબ્બજિતેન અગ્ગહિતઅગ્ગો, અયં અનામટ્ઠપિણ્ડપાતો. પટિસન્થારો ‘‘વિહારપ્પત્તં આગન્તુકં વા દલિદ્દાદિં વા દિસ્વા ‘પાનીયં પિવા’તિ દાતબ્બં, પાદમક્ખનતેલં દાતબ્બં, કાલે આગતસ્સ યાગુભત્તં, વિકાલે આગતસ્સ સચે તણ્ડુલા અત્થિ, તણ્ડુલા દાતબ્બા, સયનટ્ઠાનં દાતબ્બં, ચોરાનં પન સઙ્ઘિકમ્પિદાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તો. અવસેસપટિસન્થારો પન અપચ્ચાસીસન્તેન કાતબ્બો. તથા ધમ્મપટિસન્થારોપિ યસ્સ કસ્સચિ દાતબ્બોવ.
૨૭૯. તેસન્તિ અઞ્ઞાતકાદીનં ગિહીનં. કયિરાતિ ‘‘ભણથા’’તિ વુત્તે કરેય્ય. ‘‘ન કરોમા’’તિ વુત્તે સચે વિપ્પટિસારિનો ભવિસ્સન્તિ, કાતબ્બં. નત્તનોતિ અત્તનો સુત્તોદકેહિ ન કયિરાતિ યોજનીયં. એવં સામઞ્ઞેન પરિત્તે પટિપજ્જનવિધિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ આટાનાટિયપરિત્તે પટિપજ્જિતબ્બવિધિં દસ્સેતું ‘‘ભણિતબ્બ’’ન્તિઆદિમાહ. ભણાપેન્તેતિ ‘‘ભણથા’’તિ પરિત્તં સાસનોગધન્તિ પઠમમેવ આટાનાટિયસુત્તં અભણિત્વા સાસનપરિયાપન્નં મેત્તસુત્તં ધજગ્ગસુત્તં રતનસુત્તન્તિ ઇમાનિ સુત્તાનિ સત્તાહં ભણિત્વા યથાપરિકમ્મં પરિત્તં આટાનાટિયપરિત્તં ભણિતબ્બન્તિ યોજના.
૨૮૦. ‘‘આગન્ત્વા સીલં દેતુ, ધમ્મં પરિત્તઞ્ચ ભાસતૂ’’તિ કેનચિ પેસિતો ગન્ત્વા સીલં વા દાતું ધમ્મં પરિત્તં વા વત્તું લબ્ભતીતિ સમ્બન્ધો.
ભેસજ્જનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૭. ઉગ્ગહનિદ્દેસવણ્ણના
૨૮૧. પુગ્ગલ-સદ્દમત્તે અઞ્ઞ-સદ્દપ્પયોગો. સતિ સમ્ભવે બ્યભિચારે વિસેસનં સાત્થકં હોતીતિ. દસભેદમ્પિ રતનન્તિ ‘‘મુત્તા મણિ વેળુરિયો સઙ્ખો સિલા પવાળં રજતં જાતરૂપં લોહિતઙ્કો મસારગલ્લ’’ન્તિ (પાચિ॰ ૫૦૬) એવં વુત્તં દસભેદમ્પિ રતનં. ઉગ્ગણ્હન્તસ્સાતિ ગણ્હન્તસ્સ સમ્પટિચ્છન્તસ્સ.
૨૮૨-૩. તેસુ અત્તત્થં ઉગ્ગણ્હન્તસ્સ દ્વીસુ નિસ્સગ્ગીતિ સમ્બન્ધો. તેસૂતિ તેસુ દસસુ મજ્ઝે. દ્વીસૂતિ રજતજાતરૂપસઙ્ખાતેસુ દ્વીસુ નિસ્સગ્ગિયવત્થૂસુ. અત્તત્થન્તિ ઇમિના નવકમ્માદીનં પઞ્ચન્નં અત્થાય દુક્કટન્તિ દીપેતિ. સેસેસુ દુક્કટન્તિ અવસેસેસુ અટ્ઠસુ સબ્બેસમ્પિ અત્થાય ઉગ્ગણ્હન્તસ્સ દુક્કટન્તિ અત્થો. ગણઞ્ચ સઙ્ઘઞ્ચ પુગ્ગલઞ્ચ અનામસિત્વા ‘‘ચેત્યસ્સ નવકમ્મસ્સ દમ્મી’’તિ વુત્તે ચ ન પટિક્ખિપેતિ સમ્બન્ધનીયં. ન પટિક્ખિપેતિ ઇમિના સઙ્ઘાદિં આમસિત્વા વુત્તે પટિક્ખિપનં દીપેતિ. પટિક્ખિત્તે ‘‘કપ્પિયકારકાનં વા હત્થે ભવિસ્સતિ, મમ પુરિસાનં મય્હમેવ વા હત્થે ભવિસ્સતિ, કેવલં તુમ્હે પચ્ચયે પરિભુઞ્જથા’’તિ વદતિ, વટ્ટતિ. ચતુપચ્ચયત્થાય ચ દિન્નં યેન યેન અત્થો હોતિ, તદત્થં ઉપનેતબ્બં. તેસં ચીવરત્થાય દિન્નં ચીવરેયેવ ઉપનેતબ્બં. સચે ચીવરેન તાદિસો અત્થો નત્થિ, પિણ્ડપાતાદીહિ સઙ્ઘો કિલમતિ, સઙ્ઘસુટ્ઠુતાય અપલોકેત્વા તદત્થાયપિ ઉપનેતબ્બં. એસ નયો પિણ્ડપાતગિલાનપચ્ચયત્થાય
૨૮૪. ખેત્તાદીનં ‘‘ખેત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ખેત્તન્તિ પુબ્બણ્ણવિરુહનટ્ઠાનં. વત્થુન્તિ અપરણ્ણઉચ્છુફલાદીનં વિરુહનટ્ઠાનં. દાસપસ્વાદિકન્તિ દાસપસુપુપ્ફારામફલારામાદિકં. પટિક્ખિપિત્વા કપ્પિયેન કમેન ચ ગણ્હેય્યાતિ સમ્બન્ધો. કપ્પિયેન કમેન ચાતિ એત્થ કમ-સદ્દો વોહારપ્પટિપાટિવચનો, તસ્મા પરેસં અત્તનો ચ કપ્પિયવોહારક્કમેનેવાતિ અત્થો.
સો ચ ખેત્તવત્થૂસુ તાવ ‘‘ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જથા’’તિ વા ‘‘કપ્પિયકારકાનં હત્થે ભવિસ્સતી’’તિ વા ‘‘સઙ્ઘો કપ્પિયભણ્ડં ભુઞ્જતૂ’’તિ વા ‘‘સીમં દેમા’’તિ વા પરેહિ વુત્તો, ‘‘સાધુ, ઉપાસક મિગપક્ખિનો એત્થ નિબ્ભયા સુખેન જીવિસ્સન્તી’’તિ અત્તના વા તળાકે યથાવુત્તેનેવ ‘‘ઉદકં પરિભુઞ્જિસ્સન્તિ, ભણ્ડકં ધોવિસ્સન્તિ, મિગપક્ખિનો પિવિસ્સન્તી’’તિ પરેહિ વા ‘‘સાધુ, ઉપાસક, સઙ્ઘો પાનીયં પિવિસ્સતી’’તિઆદિના અત્તના વા દાસે ‘‘આરામિકં દમ્મિ, વેય્યાવચ્ચકરં દમ્મિ, કપ્પિયકારકં દમ્મી’’તિ વા પસૂસુ ‘‘પઞ્ચગોરસપરિભોગત્થાય દમ્મી’’તિ આરામે ‘‘વનં દમ્મી’’તિ એવમાદિના વુત્તો વેદિતબ્બો. સચે પન કોચિ અબ્યત્તો અકપ્પિયવોહારેન ખેત્તાદિં પટિગ્ગણ્હાતિ વા કારેતિ વા, તં ભિક્ખૂહિ ન પરિભુઞ્જિતબ્બં, તં નિસ્સાય લદ્ધં કપ્પિયભણ્ડમ્પિ અકપ્પિયમેવ. અબ્યત્તેન પન લજ્જીભિક્ખુના કારાપિતેસુ કિઞ્ચાપિ પટિગ્ગહણં કપ્પિયં, ભિક્ખુસ્સ પયોગપચ્ચયા ઉપ્પન્નેન મિસ્સત્તા વિસગતપિણ્ડપાતો વિય, અકપ્પિયમંસભોજનં વિય ચ દુબ્બિનિબ્ભોગં હોતિ, સબ્બેસં અકપ્પિયમેવ.
૨૮૫-૬. નવ…પે॰… કિરિયા ચ અનવે મત્તિકુદ્ધારણઞ્ચ બન્ધો ચ આળિયા થિરકારો ચ અનવે કેદારે અતિરેકભાગગ્ગહણઞ્ચ નવે ચ અપરિચ્છિન્નભાગે સસ્સે ‘‘એત્તકે અનવેતિ ચતુપચ્ચયવસેન પટિગ્ગહિતે પુરાણતળાકે. ઉદકવસેન પટિગ્ગહિતે પન સુદ્ધચિત્તાનં વટ્ટતિ. બન્ધોતિ ‘‘અનવે’’તિ. અપરિચ્છિન્નભાગેતિ ‘‘એત્તકે ભૂમિભાગે એત્તકો ભાગો દાતબ્બો’’તિ એવં અપરિચ્છિન્નભાગે.
૨૮૭-૯. ‘‘કસ વપ્પ’’ ઇચ્ચાદિં અવત્વા ચ ‘‘એત્તકાય ભૂમિયા એત્તકો ભાગો દેય્યો’’તિ ભૂમિં વા પતિટ્ઠાપેતિ, તસ્સેવેતમકપ્પિયન્તિ સમ્બન્ધો. ચ-સદ્દો અવધારણે. પતિટ્ઠાપેતીતિ યો ભિક્ખુ પતિટ્ઠાપેતિ. તસ્સેવાતિ તસ્સ પતિટ્ઠાપકભિક્ખુસ્સેવ. એતન્તિ પતિટ્ઠાપિતભૂમિતો લદ્ધધઞ્ઞં ‘‘એત્તકે ભૂમિભાગે સસ્સં કતં, એત્તકં ગણ્હથા’’તિ એવં વદન્તે પમાણગણ્હનત્થં દણ્ડરજ્જુભિ મિનને વા ખલે ઠત્વા રક્ખણે વા તં નીહરાપને વા કોટ્ઠાગારાદિપટિસામને વા એતં તસ્સેવ અકપ્પિયન્તિ સમ્બન્ધનીયં. પતિટ્ઠાપેતિ ચાતિ સો ભિક્ખુ પતિટ્ઠાપેતિ ચ. કતન્તિ અમ્હેહિ કતં. વદન્તેવન્તિ એવં કસ્સકે વદન્તે. પમાણન્તિ ભૂમિપ્પમાણં. નીહરાપનેતિ ખલતો ગેહસ્સ નીહરાપને. એતન્તિ મિતલદ્ધરક્ખિતાદિકં. તસ્સેવાતિ માનકરક્ખકાદિનો એવ. અપુબ્બસ્સ અનુપ્પાદિતત્તા અઞ્ઞેસં કપ્પતીતિ આહ ‘‘તસ્સેવેતમકપ્પિય’’ન્તિ.
૨૯૦. પટિસામનપ્પસઙ્ગેનાહ ‘‘પટિસામેય્યા’’તિઆદિ. પિતુસન્તકમ્પિ ગિહિસન્તકં યં કિઞ્ચીતિ સમ્બન્ધો. પિતુસન્તકન્તિ પિતા ચ માતા ચ પિતરો, તેસં સન્તકં. ગિહિસન્તકન્તિ ઇમિના યં કિઞ્ચીતિ કપ્પિયં અકપ્પિયં વા અન્તમસો માતુકણ્ણપિળન્ધનતાલપણ્ણમ્પિ. ભણ્ડાગારિકસીસેનાતિ સીસઙ્ગમિવ પધાનં યં કિઞ્ચિ ‘‘સીસ’’ન્તિ ઇધ ઉપચારવસેન વુચ્ચતિ, તથા ભણ્ડાગારિકસદ્દોપિ ભાવપ્પધાનો, ભણ્ડાગારિકો ભણ્ડાગારિકત્તં સીસં પધાનન્તિ વિસેસનપરપદે કમ્મધારયો, તેન, ભણ્ડાગારિકત્તસ્સ પધાનકરણેનાતિ અત્થો.
૨૯૧-૨. અવસ્સં પટિસામિયન્તિ અવસ્સં સઙ્ગોપેતબ્બં. વુત્તેપીતિ માતાપિતૂહિ વુત્તેપિ.
૨૯૩-૪. વડ્ઢકિઆદયો વા રાજવલ્લભા વા ‘‘સકં પરિક્ખારં વા સયનભણ્ડં વા પટિસામેત્વા દેહી’’તિ યદિ વદન્તિ, છન્દતોપિ ભયાપિ ન કરેય્યાતિ યોજના. પરિક્ખારન્તિ વાસિફરસુઆદિઉપકરણભણ્ડં. છન્દતોપિ ભયાપીતિ વડ્ઢકિઆદીસુ છન્દેન, રાજવલ્લભેસુ ભયેન.
૨૯૫-૬. પટિસામિતું સઙ્કન્તીતિ યાદિસે પદેસે ‘‘ભિક્ખૂહિ વા સામણેરેહિ વા ગહિતં ભવિસ્સતી’’તિ સઙ્કં ઉપ્પાદેન્તિ, તાદિસે વિહારાવસથસ્સન્તોતિ યોજનીયં. વિહારાવસથસ્સાતિ વિહારસ્સ ચ આવસથસ્સ ચ. રતનન્તિ દસવિધં રતનં. રત્નસમ્મતન્તિ વત્થાદિકં. નિક્ખિપેય્યાતિ સામિકે દિટ્ઠે નિયમેત્વા દાતું ‘‘એત્તકા કહાપણા’’તિઆદિનાનુરૂપેન મત્તિકલઞ્છનાદિનિમિત્તેન વા સઞ્ઞાણં કત્વા નિક્ખિપેય્ય. ગહેત્વાનાતિ તાદિસે અસતિ અત્તનાવ ગહેત્વા. તાદિસેતિ રતને વા રતનસમ્મતે વા સતિ. સામિકાનાગમં ઞત્વાતિ યદિ અત્તનિ આસઙ્કન્તિ, મગ્ગા ઓક્કમ્મ નિસીદિય પચ્છા સામિકાનં અનાગમનં પતિરૂપન્તિ રતનસમ્મતે પંસુકૂલગ્ગહણં રતને નિરુસ્સુક્કગમનન્તિ એવરૂપં ભિક્ખૂનં અનુરૂપન્તિ.
ઉગ્ગહનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૮. દૂસનનિદ્દેસવણ્ણના
૨૯૭. દદતોતિ સસન્તકં પરસન્તકઞ્ચ દેન્તસ્સ. કુલદૂસનદુક્કટન્તિ અત્તનો દુપ્પટિપત્તિયા કુલાનં દૂસનં પસાદવિનાસનં કુલદૂસનં, તેન દુક્કટં કુલદૂસનદુક્કટં.
૨૯૮. એત્થ સઙ્ઘિકં ગરુભણ્ડં ઇસ્સરેન દેન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ એતેસં પુપ્ફાદીનં મજ્ઝે. ઇસ્સરેનાતિ તદ્ધિતલોપેન વુત્તં, ઇસ્સરિયેન ઇસ્સરવતાયાતિ અત્થો. દેન્તસ્સાતિ કુલસઙ્ગહત્થાય ઇસ્સરવતાય દદતો. થુલ્લચ્ચયન્તિ કુલસઙ્ગહત્થાય દદતો ‘‘કુલદૂસનદુક્કટ’’ન્તિ સામઞ્ઞવિહિતદુક્કટેન સદ્ધિં ‘‘પઞ્ચિમાનિ, ભિક્ખવે, અવિસ્સજ્જિયાનિ, ન વિસ્સજ્જેતબ્બાનિ સઙ્ઘેન વા ગણેન વા પુગ્ગલેન વા, વિસ્સજ્જિતાનિપિ અવિસ્સજ્જિતાનિ હોન્તિ. યો વિસ્સજ્જેય્ય, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (ચૂળવ॰ ૩૨૧) એવં વુત્તથુલ્લચ્ચયન્તિ અત્થો. અઞ્ઞત્થ થુલ્લચ્ચયમેવ. સેનાસનત્થાય નિયમિતેપિ એસેવ નયો. સઙ્ઘસ્સ સન્તકં થેય્યા દેન્તસ્સ દુક્કટાદીનીતિ સમ્બન્ધિતબ્બં. દેન્તસ્સાતિ વુત્તનયમેવ. દુક્કટાદીનીતિ કુલસઙ્ગહત્થાય દદતો કુલદૂસનદુક્કટેન સદ્ધિં માસકે વા ઊનમાસકે વા દુક્કટં
૨૯૯-૩૦૦. કુલસઙ્ગહત્થં ચ-સદ્દો ઓચિનિતું ઓચિનાપેતું, ગન્થિતું ગન્થાપેતુન્તિ ચ અવુત્તાનિ ચ સમુચ્ચિનોતિ. ફલપુપ્ફાનિ સમ્પાદનવસેન ઉપગચ્છતીતિ ફલપુપ્ફૂપગં. સબ્બથાતિ કપ્પિયવોહારઅકપ્પિયવોહારપરિયાયઓભાસનિમિત્તકમ્મવસેન સબ્બપ્પકારેનેવ. તત્થ કપ્પિયવોહારો નામ ‘‘ઇમં રુક્ખં જાન, ઇમં આવાટં જાન, ઇમં માલાવચ્છં જાન, એત્થ ઉદકં જાના’’તિ વચનં, સુક્ખમાતિકાય ઉજુકરણઞ્ચ. તબ્બિપરિયાયેન અકપ્પિયવોહારો નામ. પરિયાયો નામ ‘‘પણ્ડિતેન માલાવચ્છાદયો રોપાપેતબ્બા, ન ચિરસ્સેવ ઉપકારાય સંવત્તન્તી’’તિઆદિવચનં. ઓભાસો નામ કુદ્દાલખણિત્તાદીનિ ચ માલાવચ્છે ચ ગહેત્વા ઠાનં. નિમિત્તકમ્મં નામ કુદ્દાલઉદકભાજનાદીનં આહરિત્વા સમીપે ઠપનં. જગ્ગિતુન્તિ વદન્તિ ઉદકસેચનાદીનિ કત્વા. ગન્થનગન્થાપનેસુ પન સબ્બાપિ છ પુપ્ફવિકતિયો વેદિતબ્બા ગન્થિમં ગોપ્ફિમં વેધિમં વેઠિમં પૂરિમં વાયિમન્તિ. નામવસેનેવ પનેતેસં વિસેસો વેદિતબ્બો. તં પન કુલસઙ્ગહતો અઞ્ઞત્રાપિ ભિક્ખુસ્સ કાતુમ્પિ અકપ્પિયવચનેન કારાપેતુમ્પિ ન વટ્ટતિ. ‘‘એવં જાન, એવં કતે સોભેય્ય, યથા એતાનિ પુપ્ફાનિ ન વિકિરિયન્તિ, તથા કરોહી’’તિઆદિના પન કપ્પિયવચનેન કારાપેતું વિના કુલસઙ્ગહં વટ્ટતિ. રોપનાદીનીતિ અકપ્પિયપથવિયં રોપાપનસિઞ્ચાપનાદીનિ, અઞ્ઞત્થ રોપનાદીનિ.
૩૦૧-૨. ઇદાનિ પુપ્ફદાનાદીસુ અટ્ઠસુ કુલસઙ્ગહવત્થૂસુ અવસેસાનિ દ્વે દસ્સેતું ‘‘વુત્તાવા’’તિઆદિમાહ. વુત્તાવ મિચ્છાજીવવિવજ્જનાયં વુત્તા એવ. જઙ્ઘપેસને વિનિચ્છયો વુચ્ચતીતિ પાઠસેસો. પિતરો ભણ્ડું સકં વેય્યાવચ્ચકરં ઠપેત્વા ગિહિકમ્મેસુ દૂતસાસનં હરણે પદવારેન ગિહિકમ્મસૂતિ વિસયસત્તમી. પદવારેનાતિ પદક્કમેન, પદે પદેતિ અધિપ્પાયો. પઠમં સાસનં અગ્ગહેત્વાપિ પુન વદતો દુક્કટન્તિ યોજેતબ્બં. પુનાતિ પચ્છા. ‘‘અયં દાનિ સો ગામો, હન્દ નં સાસનં આરોચેમી’’તિ મગ્ગા ઓક્કમન્તસ્સ ચ પદે પદે વદતો ચ દુક્કટન્તિ અધિપ્પાયો. તસ્સ પન સાસનં પટિક્ખિપિત્વા સયમેવ કારુઞ્ઞે ઠિતેન ગન્ત્વા અત્તનો પતિરૂપં
૩૦૩. અભૂતારોચનરૂપિયસંવોહારુગ્ગહાદિસાતિ અભૂતારોચનાય રૂપિયસંવોહારે ચ ઉગ્ગહે ઉપ્પન્નપચ્ચયે આદિસન્તિ કથેન્તિ પકાસેન્તીતિ અભૂતા…પે॰… હાદિસા, તંસદિસાતિ વુત્તં હોતિ.
૩૦૪. પિતૂનં હરાપેત્વા હરિત્વાપિ પુપ્ફાનિ વત્થુપૂજત્થં દાતું, સેસઞાતીનં પત્તાનં વત્થુપૂજત્થં દાતુન્તિ યોજનીયં. ‘‘હરાપેત્વા હરિત્વા’’તિ વુત્તે ‘‘પક્કોસિત્વા પક્કોસાપેત્વા વા’’તિ વુત્તમેવ સિયાતિ ન વુત્તં. પત્તાનન્તિ પક્કોસકેન પત્તાપિ ગહિતા. વત્થુપૂજત્થન્તિ રતનત્તયપૂજનત્થં. ઉપાસકાનમ્પિ પન સમ્પત્તાનં વત્થુપૂજત્થં દાતું વટ્ટતિયેવ. લિઙ્ગાદિપૂજત્થન્તિ સિવલિઙ્ગગિણ્ડુબિમ્બાદિપૂજનત્થં.
૩૦૫. તથા ફલન્તિ ઇમિના પુપ્ફે વુત્તં સબ્બં અપદિસતિ. પરિબ્બયવિહીનાનન્તિ પરિબ્બયં પાથેય્યં વિહીનં નટ્ઠં યેસં આગન્તુકાનન્તિ સમાસો. સપરન્તિ અત્તનો વિસ્સાસિકા. અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૬-૪૩૭) પન ‘‘અત્તનો સન્તકંયેવા’’તિ વચનં થુલ્લચ્ચયાદિવિભાગતો મોચેત્વા વુત્તં.
૩૦૬. સમ્મતેન દેય્યન્તિ ચતુત્થભાગં દાતબ્બં. ઇતરેન તુ અપલોકેત્વા દાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધિતબ્બં. ઇતરેન તુ અસમ્મતેન પન.
૩૦૭. પરિચ્છિજ્જાતિ ‘‘એત્તકાનિ ફલાનિ દાતબ્બાની’’તિ એવં ફલપરિચ્છેદેન વા ‘‘ઇમેહિ રુક્ખેહિ દાતબ્બાની’’તિ એવં રુક્ખપરિચ્છેદેન વા પરિચ્છિન્દિત્વા. તતોતિ પરિચ્છિન્નફલતો રુક્ખતો વા. યાચમાનસ્સ ગિલાનસ્સેતરસ્સ વાતિ સમ્બન્ધનીયં. રુક્ખાવ દસ્સિયાતિ ‘‘ઇધ ફલાનિ સુન્દરાનિ, ઇતો ગણ્હથા’’તિ અવત્વા ‘‘ઇતો ગહેતું લબ્ભતી’’તિ રુક્ખા વા દસ્સેતબ્બા.
૩૦૮. ઇદાનિ અટ્ઠસુ પુપ્ફાદીનં ચતુન્નં વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા યથાવુત્તફલપુપ્ફવિનિચ્છયં અવસેસેસુ ‘‘સિરીસા’’તિઆદિમાહ. સિરીસચુણ્ણકસવાદિચુણ્ણેતિ કસાવં યં કિઞ્ચિ આદિ યસ્સ, તમેવ ચુણ્ણં, સિરીસચુણ્ણઞ્ચ કસાવાદિચુણ્ણઞ્ચાતિ સમાસો. ‘‘સિરીસચુણ્ણં વા અઞ્ઞં વા કસાવ’’ન્તિ હિ અટ્ઠકથાયં (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૬-૪૩૭) વુત્તં. ‘‘કસાવાદી’’તિ વત્તબ્બે રસ્સેન વુત્તં. સેસેસૂતિ વેળુઆદીસુ તીસુ. પાળિયા અવુત્તસ્સાપિ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા આહ ‘‘પણ્ણમ્પેત્થ પવેસયે’’તિ. એત્થાતિ પુપ્ફાદીસૂતિ.
દૂસનનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩૯. વસ્સૂપનાયિકનિદ્દેસવણ્ણના
૩૦૯-૩૧૦. પુરિમિકા પચ્છિમિકા ઇતિ વસ્સૂપનાયિકા દુવેતિ સમ્બન્ધો. આસાળ્હિપુણ્ણમાય અનન્તરે પાટિપદદિવસે ઉપગન્તબ્બા પચ્છિમિકાય પુરે ભવાતિ પુરિમા, સા એવ પુરિમિકા. તતો પચ્છા ભવા અપરાય પુણ્ણમાય અનન્તરે પચ્છિમિકા. ઉપનયનં પાપુણનં ઉપગમનં ઉપનાયિકા, વસ્સન્તિ વુટ્ઠિ, ઇધ પન વસ્સકાલં ‘‘વસ્સ’’ન્તિ ઉપચારેન ગહેત્વા તત્થ વાસો ઉપચારેનેવ ‘‘વસ્સ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, વસ્સસ્સ વસ્સાવાસસ્સ ઉપનાયિકા વચીભેદવસેન વા આલયકરણવસેન વા ઉપગમનં વસ્સૂપનાયિકા. તત્થ આલયપરિગ્ગાહો ચ વચીભેદો ચાતિ પુરિમિકા વસ્સૂપનાયિકા દુવે, આલયપરિગ્ગાહો ચ વચીભેદો ચાતિ પચ્છિમિકા વસ્સૂપનાયિકા દુવેભિ સમ્બન્ધિતબ્બં. તત્થાતિ તાસુ દ્વીસુ. તદુભયં દસ્સેતું ‘‘એદિસો’’તિઆદિ વુત્તં. સો આલયપરિગ્ગાહો ચ વચીભેદો ચ ‘‘ઇમસ્મિં વિહારે ઇમં તેમાસં વસ્સં ઉપેમિ, ઇધ વસ્સં ઉપેમી’’તિ એદિસો, એતાદિસોતિ અત્થો. એત્થ ચ કમુપ્પત્તિઅનાદરા વચીભેદો પઠમં વુત્તો. ઉભયથા વસ્સં ઉપગન્તું વટ્ટતિ. તેનેવ અટ્ઠકથાયં (વિ॰ સઙ્ગ॰ અટ્ઠ॰ ૧૭૯; મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૦૭) ‘‘સચેપિ ‘ઇધ વસ્સં વસિસ્સામી’તિ આલયો અત્થિ, અસતિયા પન વસ્સં ન ઉપેતિ, ગહિતસેનાસનં સુગ્ગહિતં, છિન્નવસ્સો ન હોતિ, પવારેતું લભતિયેવ, વિનાપિ હિ વચીભેદં આલયકરણમત્તેનપિ વસ્સં ઉપગતમેવ હોતી’’તિ વુત્તં. નાવાસત્થવજેસુ પન પરિયેસિત્વા સેનાસનં અલભન્તેન આલયકરણમત્તેનેવ ઉપગન્તબ્બં. ઉપગચ્છન્તેન ચ વિહારં પટિજગ્ગિત્વા પાનીયં ‘‘ચિત્તુપ્પાદેત્થ આલયો’’તિ આહ. એત્થાતિ દ્વીસુ.
૩૧૧. તદહૂતિ તસ્મિં વસ્સૂપનાયિકદિવસે. જાનન્તિ ‘‘અજ્જ વસ્સૂપનાયિકા’’તિ જાનન્તો, અનુપગચ્છતોતિમસ્સ વિસેસનં.
૩૧૨. દુતિયન્તિ અનુપગતોતિ કેનચિ અન્તરાયેન પુરિમિકં અનુપગતો. તેમાસન્તિ પુરિમં વા તેમાસં પચ્છિમં વા તેમાસં. વસ્સં ઉપગન્ત્વા પન અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વાપિ તદહેવ સત્તાહકરણીયેન પક્કમન્તસ્સાપિ અન્તોસત્તાહે નિવત્તેન્તસ્સાપિ અનાપત્તિ.
૩૧૩-૫. માતાપિતૂનં પઞ્ચન્નં સહધમ્મિકાનઞ્ચ અત્થાય ગિલાનતદુપટ્ઠાકભત્તં ઓસધઞ્ચ એસિસ્સં વા પુચ્છિસ્સામિ વા ઉપટ્ઠિસ્સં વા ગન્ત્વા અહં નાભિરતં વૂપકાસેસ્સં વા કુક્કુચ્ચં વિનોદનઞ્ચ દિટ્ઠિં વિવેચનઞ્ચ ગરુકાદિકં વુટ્ઠાનં વાપિ ઉસ્સુક્કં વાપિ કરિસ્સં વાપિ કારેસ્સં વાપીતિ એવમાદિના સત્તાહકિચ્ચેન પહિતેપિ વા અપહિતેપિ વા ગન્તું લબ્ભન્તિ યોજના.
એત્થ પન લબ્ભમાનકવસેન યોજેત્વા વક્ખમાનનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. માતાદિસુતિયા તેયેવ ગિલાન-સદ્દેન ગય્હન્તિ, તેસં ઉપટ્ઠાકા તદુપટ્ઠાકા, ગિલાના ચ તદુપટ્ઠાકા ચ, તેસં ભત્તન્તિ સમાસો. ઓસધન્તિ તેસંયેવ ગિલાનાનં ભેસજ્જં. એસિસ્સન્તિ પરિયેસિસ્સામિ. પુચ્છિસ્સામીતિ તેયેવ સત્તજને ગિલાને પુચ્છિસ્સં. ઉપટ્ઠિસ્સન્તિ તેયેવ ગિલાને ઉપટ્ઠહિસ્સામિ. અભિરમતીતિ અભિરતો, વિસભાગરૂપાદિદસ્સનેન સાસને ન અભિરતો નાભિરતો. અભિરમણં વા અભિરતં, નત્થિ અભિરતમસ્સાતિ નાભિરતો, તં. સહધમ્મિકેસુ યો નાભિરતો, તં વૂપકાસેસ્સં વિક્ખેપહરણત્થં અઞ્ઞત્થ નયિસ્સામિ. કુક્કુચ્ચન્તિ પઞ્ચન્નંયેવ ઉપ્પન્નં વિનયકુક્કુચ્ચં. કિતકયોગે વિકપ્પેન દુતિયા. દિટ્ઠિન્તિ તેસંયેવ મિચ્છાદિટ્ઠિયા. ગરુકમાદિકન્તિ ગરુકં આદિ યસ્સાતિ વિગ્ગહો. આદિ-સદ્દેન સામણેરાનં વસ્સપુચ્છનં, સિક્ખાસમાદયિતુકામતા, તજ્જનીયાદિકમ્મકરણં સઙ્ગહિતં. વુટ્ઠાનન્તિ ઉસ્સુક્કન્તિ વસ્સપુચ્છનાદિઉસ્સુક્કં. એવમાદિનાતિ આદિ-સદ્દેન દિટ્ઠિગતાદીનં ધમ્મકથાકરણાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. ગન્તું લબ્ભન્તિ એત્થ ગચ્છન્તેન અન્તોઉપચારસીમાયં ઠિતેનેવ ‘‘અન્તોસત્તાહે આગચ્છિસ્સામી’’તિ આભોગં કત્વા ગન્તબ્બં. સચે આભોગં અકત્વા ઉપચારસીમં અતિક્કમતિ, છિન્નવસ્સો હોતીતિ વદન્તિ. સત્તાહકિચ્ચેનાતિ સત્તાહસ્સ લબ્ભમાનકં વુત્તં વક્ખમાનઞ્ચ સઙ્ઘકમ્માદિ કિચ્ચં સત્તાહકિચ્ચં. સત્તમઅરુણમત્તસ્સેવ વિહારે ઉટ્ઠાપનીયત્તા સત્તાહસ્સ સાકલ્લેન ગહણં.
૩૧૬. સઙ્ઘકમ્મે વજેતિ સઙ્ઘસ્સ કિચ્ચે ઉપોસથાગારાદીસુ સેનાસનેસુ વા ચેતિયછત્તવેદિકાદીસુ વા અન્તમસો પુગ્ગલિકસેનાસનેસુ વાપિ કત્તબ્બનિમિત્તે વજેય્યાતિ અત્થો. ધમ્મસવનત્થં નિમન્તિતો વાપિ વજે, ગરૂહિ પેસિતો વાપિ વજે, ગરૂનં પસ્સિતું વાપિ વજેતિ યોજેતબ્બં. નિમન્તિતોતિ એત્થ સચે પઠમંયેવ કતિકા કતા હોતિ, ‘‘અસુકદિવસં નામ સન્નિપતિતબ્બ’’ન્તિ નિમન્તિતોયેવ નામ હોતિ. ગરૂહીતિ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ. પહિતોતિ ભણ્ડધોવનાદિઅત્થાય પેસિતો. પસ્સિતુન્તિ અગિલાનેપિ.
૩૧૭. ભણ્ડ…પે॰… દસ્સને ન વજેતિ યોજનીયં. એત્થાપિ નિમિત્તત્થે સત્તમી. ભણ્ડં નામ ચીવરં. ઞાતી માતાપિતૂહિ અઞ્ઞે. ઉપટ્ઠાકા ઉપાસકા. ‘‘અજ્જેવ આગમિસ્સ’’ન્તિ અદૂરગો ન પાપુણેય્ય, લબ્ભન્તિ સમ્બન્ધો. લબ્ભન્તિ ઇમસ્સ અપાપુણનં વુત્તકમ્મં. અજ્જેવાગમિસ્સન્તિ સામન્તવિહારં ગન્ત્વા પુન આગચ્છન્તસ્સ અન્તરામગ્ગે સચે અરુણુગ્ગમનં હોતિ, વસ્સચ્છેદોપિ ન હોતિ, રત્તિચ્છેદદુક્કટઞ્ચ નત્થીતિ વદન્તિ.
૩૧૮. સેસઞાતીહીતિ નિદ્દિસિત્વાવાતિ દાનધમ્મસવનાદીનિ. ‘‘પહિતે પેસિતે’’તિ ચેત્થ ‘‘લબ્ભ’’ન્તિ અનુવત્તનીયં.
૩૧૯. અત્તનો અન્તરાયે સતીતિ ચોરસરીસપવાળજીવિતબ્રહ્મચરિયન્તરાયે, અન્તમસો ભેસજ્જાલાભપતિરૂપઉપટ્ઠાકાલાભેપિ. ‘‘વસ્સચ્છેદકારણમ્પિ સત્તાહકરણીયં સિયા’’તિ કેચિ પોરાણા વદન્તિ, તં યુત્તં વિય દિસ્સતિ, સબ્બથા વસ્સચ્છેદેન બહિ વાસાય અનુઞ્ઞાતકારણં સત્તાહમત્તં બહિ વીતિનામેત્વા અન્તોવિહારેયેવ વાસેન વસ્સચ્છેદાકારણં કથં નામ ન સિયાતિ. છિન્નવસ્સો નો પવારયેતિ સમ્બન્ધો.
૩૨૦. ‘‘અસેનાસનિકેના’’તિ ‘‘અજ્ઝોકાસે ચા’’તિ વચનં ‘‘અહં અબ્ભોકાસિકો, કિં મે સેનાસનેના’’તિ વાસાનિવત્તનત્થં વુત્તં. રુક્ખસ્સ સુસિરેતિ સુદ્ધે રુક્ખસુસિરે. મહન્તસ્સ પન સુસિરસ્સ અન્તો પદરચ્છદનકુટિકં કત્વા પવિસનદ્વારં યોજેત્વા ઉપગન્તું વટ્ટતિ. ‘‘વિટપેપિ અટ્ટકં બન્ધિત્વા’’તિઆદિ વુત્તનયમેવ. તથા છત્તચાટીસુપિ તદનુરૂપેન વેદિતબ્બં. છવકુટિ નામ ટઙ્કિતમઞ્ચાદિભેદા કુટિ. તત્થ ટઙ્કિતમઞ્ચો નામ દીઘે મઞ્ચપાદે મજ્ઝે વિજ્ઝિત્વા અટનિયો પવેસેત્વા કતો, ચતુન્નં પાસાણાનં ઉપરિ પાસાણં અત્થરિત્વા કતમ્પિ ટઙ્કિતમઞ્ચો.
૩૨૧. અસેનાસનિકેનાતિ યસ્સ તિણપણ્ણઇટ્ઠકસિલાસુધાસઙ્ખાતાનં પઞ્ચન્નં છદનાનં અઞ્ઞતરેન છન્નં યોજિતદ્વારબન્ધનં સેનાસનં નત્થિ, તેન. ઇદં પન વચીભેદં કત્વા અધિટ્ઠાનં સન્ધાય વુત્તન્તિ વદન્તિ, તદયુત્તં, તથા ચ સતિ નાવાદીસુ વિય વિસું વિધાનેન ભવિતબ્બન્તિ. નાવાસત્થવજૂપગોતિ ઇમિના અસેનાસનિકેન નાવાદીસુ વસ્સં ઉપગન્તું પવારેતુઞ્ચાતિ ચ-સદ્દેન વસ્સચ્છેદનિમિત્તાય આપત્તિયા અભાવં સમ્પિણ્ડેતિ. ‘‘વજે સત્થે નાવાયન્તિ તીસુ ઠાનેસુ નત્થિ વસ્સચ્છેદે આપત્તિ, પવારેતુઞ્ચ લબ્ભતી’’તિ (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૦૩) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. વસ્સચ્છેદેતિ ચ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યેન વજો તેન ગન્તુ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૨૦૩) વુત્તત્તા, સત્થસ્સ નાવાય ચ ગમનસભાવેનેવ ઠિતત્તા ચ વસ્સૂપગતટ્ઠાને અવસિત્વા અઞ્ઞત્થ ગમનમત્તં સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.
વસ્સૂપનાયિકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૦. અવેભઙ્ગિયનિદ્દેસવણ્ણના
૩૨૨-૫. આરામા…પે॰… મત્તિકભણ્ડાનીતિ એતે પઞ્ચ અવિભાજિયાતિ સમ્બન્ધિતબ્બં પઞ્ચાતિ ‘‘આરામારામવત્થૂનિ એક’’ન્તિઆદિના રાસિવસેન પઞ્ચ, સરૂપવસેન પનેતાનિ પણ્ણં તિણે પક્ખિપિત્વા પઞ્ચવીસતિવિધાનિ હોન્તિ. તથા ચાહ –
‘‘દ્વિસઙ્ગહાનિ દ્વે હોન્તિ, તતિયં ચતુસઙ્ગહં;
ચતુત્થં નવકોટ્ઠાસં, પઞ્ચમં અટ્ઠભેદનં.
‘‘ઇતિ પઞ્ચહિ રાસીહિ, પઞ્ચનિમ્મલલોચનો;
પઞ્ચવીસવિધં નાથો, ગરુભણ્ડં પકાસયી’’તિ. (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૩૨૧);
તત્થ આરામો નામ પુપ્ફારામો વા ફલારામો વા. આરામવત્થુ નામ તેસંયેવ પતિટ્ઠાનોકાસો, વિનટ્ઠેસુ વા તેસુ પોરાણકભૂમિભાગો. વિહારો નામ લોહકુમ્ભી નામ કાળલોહેન વા તમ્બલોહેન વા કતકુમ્ભી. કટાહાદીસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ભાણકન્તિ અરઞ્જરો વુચ્ચતિ. વારકોતિ ઘટો. રાસિં અપેક્ખિત્વા એતેતિ પુલ્લિઙ્ગનિદ્દેસો. અવિભાજિયાતિ મૂલચ્છેજ્જવસેન અવેભઙ્ગિયા. પરિવત્તનવસેન પન પરિભુઞ્જન્તસ્સ વિસ્સજ્જેન્તસ્સ ચ અનાપત્તિ. અવિસ્સજ્જિયાનિ ચાતિ ચ-સદ્દેન અવેભઙ્ગિયાનિ ચાતિ અવુત્તં સમ્પિણ્ડેતિ.
૩૨૬-૮. એકન્તગરુભણ્ડત્તા આદિતો તયો રાસી ઠપેત્વા ચતુત્થરાસિતો પટ્ઠાય ગરુભણ્ડાગરુભણ્ડે વિભજિતું ‘‘વલ્લી’’તિઆદિ આરદ્ધં. અડ્ઢબાહુમત્તાપિ વલ્લિ ચ અટ્ઠઙ્ગુલાયતો વેળુ ચ મુટ્ઠિમત્તમ્પિ તિણાદિ ચ એકમ્પિ પણ્ણઞ્ચ પાકતા વા પઞ્ચવણ્ણા વા તાલપક્કપ્પમાણાપિ મત્તિકા ચ તાલપક્કપ્પમાણાપિ સુધા ચ તાલપક્કપ્પમાણાપિ કઙ્ગુટ્ઠઆદિકા ચ દિન્ના વા તત્થજાતકા વા સઙ્ઘિકા રક્ખિતા અભાજિયા, રજ્જુયોત્તાદિ ચ દિન્ના સઙ્ઘિકા અભાજિયાતિ યોજના. વેળુ પરિણાહતો પણ્ણસૂચિદણ્ડમત્તો ગહેતબ્બો. તિણં મુઞ્જં પબ્બજઞ્ચ આદિસદ્દસઙ્ગહિતં ઠપેત્વા અવસેસં યં કિઞ્ચિ તિણં. પણ્ણો અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણો રિત્તપોત્થકો ગરુભણ્ડમેવ. પાકતાતિ પકતિયા જાતા. પઞ્ચવણ્ણાતિ રત્તસેતાદિપઞ્ચવણ્ણા. સુધાકઙ્ગુટ્ઠાદયો મત્તિકગ્ગહણેન ગહિતા. કઙ્ગુટ્ઠઆદિકાતિ આદિ-સદ્દેન સજ્જુરસજાતિહિઙ્ગુલકાદીનં ગહણં. દિન્નાતિ સઙ્ઘસ્સ દિન્ના. તત્થજાતાતિ સઙ્ઘિકભૂમિયં જાતા. રજ્જુયોત્તાદીતિ સુત્તમકચિવાકનાળિકેરહીરચમ્મમયા રજ્જુ ચ યોત્તાદિ ચ. આદિ-સદ્દેન
૩૨૯. લોહભણ્ડેસુ ભિક્ખુસારુપ્પં પત્તાદિ વા તથા વિપ્પકતાકતં લોહભણ્ડં તથા પાદગણ્હકં વારકં ભાજિયન્તિ યોજના. પત્તાદીતિ અયોપત્તો અયથાલકં તમ્બલોહથાલકં અઞ્જનિસલાકા કણ્ણમલહરણી સૂચિ પણ્ણસૂચિ ખુદ્દકો પિપ્ફલકો ખુદ્દકં આરકણ્ડકં કુઞ્ચિકા તાળાદિ. વિપ્પકતન્તિ અપરિનિટ્ઠિતં. અકતન્તિ સબ્બસો અકતં. પાદગણ્હકન્તિ સીહળદીપે પાદગણ્હનકં. પાદો નામ ચતુત્થંસો, મગધનાળિયા પઞ્ચનાળિમત્તા. મગધનાળિ ચ નામેસા ઊનપઞ્ચપસતા વેદિતબ્બા. તથા ઘટકો તેલભાજનઞ્ચ. યાય વાસિયા ઠપેત્વા દન્તકટ્ઠચ્છેદનં વા ઉચ્છુતચ્છનં વા અઞ્ઞં મહાકમ્મં કાતું ન સક્કા, અયં ભાજિયા. સમ્મુઞ્જનિદણ્ડખણનકં પન અદણ્ડકં ફલમત્તમેવ, યં સક્કા સિપાટિકાય પક્ખિપિત્વા પરિહરિતું, અયં ભાજનીયા. તિપુકોટ્ટકઉપકરણેસુ તિપુચ્છેદનકસત્થકં સુવણ્ણકારૂપકરણેસુ સુવણ્ણચ્છેદનકસત્થકં ચમ્મકારઉપકરણેસુ ચમ્મછિન્દનકં ખુદ્દકસત્થં નહાપિતતુણ્ણકારઉપકરણેસુ ઠપેત્વા મહાકત્તરિં મહાસણ્ડાસઞ્ચ મહાપિપ્ફલકઞ્ચ સબ્બાનિ ભાજનીયભણ્ડાનિ. તથા કુઞ્ચિકા. વુત્તવિપલ્લાસેન પન લોહભણ્ડે અભાજિયાતિ વેદિતબ્બા.
૩૩૦. ‘‘વેળુમ્હી’’તિઆદિના દારુભણ્ડાનિ દસ્સેતિ. દારુભણ્ડેન પન સઙ્ગહેત્વા સબ્બાપિ દારુવેળુચમ્મુપાહનાદિવિકતિ વેદિતબ્બા. છત્તદણ્ડો ચ સલાકા ચાતિ દ્વન્દો. ઉપાહનાય દણ્ડકો ઉપાહનદણ્ડકો.
૩૩૧. અનુઞ્ઞાતવાસિદણ્ડોતિ અનુઞ્ઞાતવાસિયા દણ્ડો. અરણઞ્જનિસિઙ્ગાદીતિ આદિ-સદ્દેન અઞ્જનિસલાકા છત્તં
૩૩૨. યથાવુત્તતો અઞ્ઞં દારુભણ્ડેસુ ગરુભણ્ડં. મત્તિકામયો પાદઘટકો ભાજિયોતિ યોજના. પાદઘટકોતિ પાદસ્સ પહોનકો ઘટકો. ઇમિના મત્તિકાભણ્ડં ઉપલક્ખેતિ, તસ્મા પત્તો થાલકં કુણ્ડિકાતિ ઇમાનિ ભાજનીયાનિ, વુત્તાવસેસા અભાજિયા.
૩૩૩-૪. ગરુના ગરુના મઞ્ચપીઠાદિના. થાવરન્તિ આરામાદિ પઠમરાસિદ્વયં. તથા કત્વા ચ ભુઞ્જિતુન્તિ એવઞ્ચ પરિવત્તેત્વા તતો આભતં કપ્પિયભણ્ડં પરિભુઞ્જેય્યાતિ અત્થો, વિધિમ્હિ અયં તુંપચ્ચયો. ફાતિકમ્મેન વલ્લાદિં ગણ્હેતિ સમ્બન્ધનીયં. ફાતિકમ્મં નામ સમકં વા અતિરેકં વા તદગ્ઘનકં વા વડ્ઢિકમ્મં. સેસન્તિ પઠમરાસિત્તિકન્તિ.
અવેભઙ્ગિયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૧. પકિણ્ણકનિદ્દેસવણ્ણના
૩૩૫. સદ્વારબન્ધને સોદુક્ખલકપાસકે ઠાને દિવા સયન્તેન પરિવત્તકં દ્વારં બન્ધેય્યાતિ સમ્બન્ધો. દ્વારઞ્ચ દ્વારબન્ધનઞ્ચ દ્વારબન્ધનાનિ મજ્ઝેપદલોપવસેન, બન્ધન-સદ્દેનેવ વા દ્વારબાહા વુચ્ચન્તિ, સહ દ્વારબન્ધનેહીતિ સદ્વારબન્ધનં, ઠાનં. હેટ્ઠા ઉદુક્ખલકઞ્ચ ઉપરિ પાસકો ચ, સહ ઉદુક્ખલપાસકેહીતિ સમાસો. તાદિસે ઠાને પાકારાદિપરિક્ખેપેન ભવિતબ્બન્તિ પરિક્ખિત્તેતિ વિઞ્ઞાયતિ. સો ચ ઉચ્ચતો સહસેય્યપ્પહોનકે વુત્તનયોતિ વદન્તિ સયન્તેનાતિ પાદે ભૂમિતો મોચેત્વા નિપજ્જન્તેન. પરિવત્તકન્તિ સંવરણવિવરણવસેન ઇતો ચિતો ચ પરિવત્તનયોગ્ગં. દ્વારન્તિ અન્તમસો દુસ્સસાણિદ્વારમ્પિ. બન્ધેય્યાતિ સબ્બન્તિમેન વિધિના યાવતા સીસં ન પવિસતિ, તાવતાપિ બન્ધેય્ય, સંવરેય્યાતિ વુત્તં હોતિ.
૩૩૬. આભોગો ચાપીતિ ‘‘એસ જગ્ગિસ્સતી’’તિ આભોગો ચાપિ. ચ-સદ્દેન ‘‘દ્વારં જગ્ગાહી’’તિ વચનમ્પિ સમુચ્ચિનોતિ. સવસે તં આકારં વિનાતિ સસ્સ અત્તનો વસે આયત્તે ઠાને, યત્થ પન બહૂનં સઞ્ચરણત્તા દ્વારં સંવુતમ્પિ સંવુતટ્ઠાને ન તિટ્ઠતિ, દ્વારં અલભન્તા પાકારં અભિરુહિત્વાપિ વિચરન્તિ, તાદિસે પરિવેણે સંવરણકિચ્ચં નત્થિ. અથ વા સસ્સ વસો આયત્તો, ન યક્ખાદીનં તેહિ ગહિતકત્તસ્સ, બન્ધિત્વા નિપજ્જાપિતત્તસ્સ ચ અભાવેનાતિ સવસો. તસ્મિં સતિ પુબ્બે વુત્તદ્વારં સંવરણઆભોગકરણવચનસઙ્ખાતં આકારન્તિ અત્થો.
૩૩૭. રતનાનીતિ મુત્તાદીનિ દસવિધાનિ. તત્થ પન જાતિફલિકં ઉપાદાય સબ્બોપિ મણિ વેળુરિયોપિ લોહિતઙ્કો મસારગલ્લો ચ ધોતાપિ અધોતવિદ્ધાપિ અનામાસા, કાચમણિ ચ પાનીયસઙ્ખો ધોતો અધોતોપિ આમાસા, સિલા ધોતવિદ્ધા સુવણ્ણેન સદ્ધિં પચિતા મુગ્ગવણ્ણા ચ અનામાસા. ચેતિયઘરગોપકાનં સુવણ્ણચેતિયે કચવરમેવ હરિતું વટ્ટતિ. આરકૂટલોહમ્પિ જાતરૂપગતિકમેવ. ઇત્થિરૂપાનીતિ અન્તમસો પિટ્ઠમયઇત્થિરૂપાનિપિ. ધઞ્ઞન્તિ અન્તમસો તત્થજાતકમ્પિ મગ્ગે પસારિતમ્પિ સત્તવિધં ધઞ્ઞં. કીળાવસેન અપરણ્ણાનિ તાલફલાદીનિપિ અનામાસાનિ, પસારિતમ્પિ ન મદ્દન્તેન ગન્તબ્બં, અસતિ મગ્ગે મગ્ગં અધિટ્ઠાય ગન્તબ્બં. ઇત્થિપસાધનન્તિ અન્તમસો પિળન્ધનત્થાય ઠપિતં નિવાસનતાલપણ્ણમુદ્દિકમ્પિ.
૩૩૮. સિત્થતેલોદતેલેહીતિ ફણહત્થફણેહીતિ ફણમિવ ફણં, અઙ્ગુલીહિ ફણકિચ્ચકરણેન હત્થોયેવ ફણં હત્થફણં, દન્તમયાદિ યં કિઞ્ચિ ફણઞ્ચેવ હત્થફણઞ્ચાતિ દ્વન્દો. ઓસણ્ઠેય્યાતિ ઓલિખિત્વા સન્નિસીદાપેય્ય.
૩૩૯. એકપાવુરણા વા એકત્થરણા વા ન તુવટ્ટયું, એકમઞ્ચે ન તુવટ્ટયુન્તિ યોજના. એકં પાવુરણં એકં અત્થરણં એતેસન્તિ વિગ્ગહો. ન તુવટ્ટયુન્તિ ન નિપજ્જેય્યું. એકસ્મિં ભાજને વાપિ ન ભુઞ્જેય્યુન્તિ યોજેતબ્બં.
૩૪૦. મનુસ્સાનં પમાણઙ્ગુલેન અટ્ઠ અઙ્ગુલાનિ યસ્સ, અધિકેન સહિતં અટ્ઠઙ્ગુલન્તિ સમાસો. લસુણં મગધેસુ જાતં આમલકભણ્ડિકં લસુણં ન ખાદેય્યાતિ સમ્બન્ધો. ન અકલ્લકોતિ અગિલાનો.
૩૪૧. હીનુક્કટ્ઠેહિ જાતિઆદીહિ ઉક્કટ્ઠં વા હીનં વા ઉજું વા અઞ્ઞાપદેસેન વા દવા વદે, દુબ્ભાસિતન્તિ સમ્બન્ધો. જાતિઆદીહીતિ જાતિનામગોત્તકમ્મસિપ્પઆબાધલિઙ્ગકિલેસઆપત્તિઅક્કોસેહિ ઉક્કટ્ઠન્તિ જાત્યાદીહિયેવ ઉક્કટ્ઠં ઉપસમ્પન્નં અનુપસમ્પન્નં વા. દવાતિ કેળિહસાધિપ્પાયતાય. ઉજું વાતિ ‘‘ચણ્ડાલોસી’’તિઆદિના નયેન. અઞ્ઞાપદેસેન વાતિ ‘‘સન્તિ ઇધેકચ્ચે ચણ્ડાલા’’તિઆદિના નયેન.
૩૪૨. દીઘે નખેતિ મંસપ્પમાણતો. દીઘે કેસેતિ દ્વઙ્ગુલતો. સચેપિ ન દીઘા, દુમાસતો એકદિવસમ્પિ અતિક્કામેતું ન લભતિ. દીઘે નાસલોમેતિ નાસતો બહિ નિક્ખન્તે. વીસતિમટ્ઠન્તિ વીસતિયા નખાનં મટ્ઠઞ્ચ. સમ્બાધેતિ ઉભોસુ ઉપકચ્છકેસુ, મુત્તકરણે ચ લોમહારણઞ્ચ ન લબ્ભાતિ એતે મટ્ઠાદયો ન લબ્ભન્તીતિ અત્થો, નિપાતો વા લબ્ભાતિ. આબાધપ્પચ્ચયા પન સમ્બાધે લોમં સંહરિતું વટ્ટતિ.
૩૪૩. સઙ્ઘુદ્દિટ્ઠં વા સઙ્ઘિકં વા સયનાસનં યથાવુડ્ઢં ન બાધેય્યાતિ યોજના. સઙ્ઘસ્સ ઉદ્દિટ્ઠં સઙ્ઘુદ્દિટ્ઠં, સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ કતન્તિ અધિપ્પાયો. યો યો વુડ્ઢો યથાવુડ્ઢં, વુડ્ઢપ્પટિપાટિયાતિ અત્થો. ન બાધેય્યાતિ ન પટિબાહેય્ય. અલ્લપાદા નામ યેહિ અક્કન્તટ્ઠાને ઉદકં પઞ્ઞાયતિ. સયનાસનન્તિ મઞ્ચપીઠાદિ, ઇમિના પરિભણ્ડકતા ભૂમીતિપિ ઉપલક્ખિતા. સુધોતપાદકં વાપિ સઉપાહનો તથેવાતિ સમ્બન્ધો. સુધોતપાદકન્તિ ધોતપાદેહેવ અક્કમિતબ્બટ્ઠાનં. ધોતા પાદા યસ્સ અક્કમનસ્સાતિ કિરિયાવિસેસનસમાસો. યદિ પન તત્થ નેવાસિકા અધોતપાદેહિપિ વળઞ્જેન્તિ, તથેવ વળઞ્જેતું વટ્ટતિ. તથેવાતિ પરિભણ્ડકતં ભૂમિં સેનાસનં વા નક્કમેતિ અત્થો.
૩૪૪. સઙ્ઘાટિયાતિ અધિટ્ઠિતસઙ્ઘાટિયા. પાદે પરિગ્ગહેત્વા આસનં પલ્લત્થો, પલ્લત્થં કરોતીતિ પલ્લત્થાતિધાતુસ્સ પલ્લત્થેતિ રૂપં. વિહારેપિ અન્તરઘરેપિ પલ્લત્થિકાય ન નિસીદેય્યાતિ અધિપ્પાયો, પરિકમ્મકતં ભિત્તાદિન્તિ યોજના. પરિકમ્મકતન્તિ સેતવણ્ણેન વા ચિત્તકમ્મેન વા કતપરિકમ્મં. આદિ-સદ્દો દ્વારવાતપાનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. ન અપસ્સયેતિ ચીવરાદિના અપ્પટિચ્છાદેત્વા અપસ્સયનં ન કરેય્ય. નો ન આચમેતિ નેવ ન આચમે, આચમેય્યાતિ અત્થો. દ્વે પટિસેધા પકતિયત્થં ગમેન્તીતિ. સન્તેતિ ઇમિના ઉદકે અસન્તે અનાપત્તીતિ દીપેતિ.
૩૪૫. અકપ્પિયસમાદાનેતિ ભિક્ખૂનં સામણેરાનં અકપ્પિયે સમાદાને. દવાતિ નિપાતો સિલાપવિજ્ઝનેતિ અન્તમસો હત્થયન્તેનપિ સક્ખરિકાયપિ સભાગાયાતિ વત્થુવસેન સમાનો ભાગો એતિસ્સા આપત્તિયાતિ વિગ્ગહો. ચ-સદ્દો તાદિસિયા પટિગ્ગહણમત્તં સમુચ્ચિનોતિ.
૩૪૬. પટિસ્સવો નામ ‘‘ઉભોપિ મયં ઇધ વસ્સં વસિસ્સામ, એકતો ઉદ્દિસાપેમા’’તિઆદિપટિજાનનં, તસ્સ વિસંવાદો પચ્છા અકરણં પટિસ્સવવિસંવાદો, તસ્મિં, નિમિત્તત્થે ભુમ્મં. સુદ્ધચિત્તસ્સાતિ કથનસમયે ‘‘કરિસ્સામી’’તિ એવં પવત્તચિત્તસ્સ. ઇતરસ્સાતિ અઞ્ઞસ્સ અસુદ્ધચિત્તસ્સ.
૩૪૭. કિચ્ચેતિ સુક્ખકટ્ઠાદિગ્ગહણકિચ્ચે સતિ એવ પોરિસં પુરિસપ્પમાણં અભિરુહેય્યાતિ સમ્બન્ધો. આપદાસૂતિ વાળમિગદસ્સનાદીસુ.
૩૪૮. પરિસ્સાવનં વિનાતિ સમ્બન્ધો. અદ્ધાનન્તિ હેટ્ઠિમન્તેન અદ્ધયોજનસઙ્ખાતં અદ્ધાનં. સચે ન હોતિ પરિસ્સાવનં વા ધમ્મકરણો વા, સઙ્ઘાટિકણ્ણોપિ અધિટ્ઠાતબ્બો. યાચમાનસ્સાતિ પરિસ્સાવનં યાચન્તસ્સ.
૩૪૯. આબાધપ્પચ્ચયા અઞ્ઞત્ર સેસઙ્ગે ચ અત્તઘાતને ચ દુક્કટન્તિ યોજના. સેસઙ્ગેતિ અઙ્ગજાતતો કણ્ણનાસાદિઅવસેસે અવયવચ્છેદને. અત્તઘાતનેતિ આહારુપચ્છેદાદિના અત્તનો મારણે.
૩૫૦. તૂલિકાય કયિરમાનં ઇત્થિપુરિસાદિકં ચિત્તઞ્ચ પોત્થકઞ્ચ કટ્ઠાદીસુ કયિરમાનં ચિત્તપોત્થકાનિ, તાનિયેવ રૂપાનીતિ સમાસો. જાતકાદીનિ પન પરેહિ કારાપેતું લબ્ભન્તિ. માલાકમ્માદીનિ સયમ્પિ કાતું લબ્ભન્તિ. આરામારઞ્ઞગેહેસુ ભુઞ્જન્તં ન ઉટ્ઠાપેય્યાતિ યોજેતબ્બં. વિહારસઙ્ખાતો
૩૫૧. પુમયુત્તાનિ પુમયુત્તાનીતિ અસ્સગવાદિપુરિસયુત્તાનિ, ન ધેનુયુત્તાનિ, સારથિ પન ઇત્થી વા હોતુ પુરિસો વા, વટ્ટતિ. હત્થવટ્ટકેપિ એસેવ નયો, યાનાનીતિ રથસકટાદીનિ, સિવિકન્તિ પીઠકસિવિકં, પીઠકયાનન્તિ અત્થો. પાટઙ્કીતિ અન્દોલિકા. ગિલાનસ્સાતિ એત્થ ગિલાનો નામ ન અપ્પકેનપિ સીસાબાધાદિમત્તેન વેદિતબ્બો, યો પન ન સક્કોતિ વિના યાનેન ગન્તું, એવરૂપો વેદિતબ્બો. તથા હિ યાનં અનુજાનન્તેન ભગવતા કોસલેસુ જનપદેસુ ભગવન્તં દસ્સનાય સાવત્થિં ગચ્છન્તં અઞ્ઞતરં ગિલાનં ભિક્ખું ગન્તુમસક્કુણેય્યતાય અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસિન્નં દિસ્વા મનુસ્સેહિ તં પવત્તિં ઞત્વા ‘‘એહિ, ભન્તે, ગમિસ્સામા’’તિ વુત્તે ‘‘નાહં, આવુસો, ગમિસ્સામિ, ગિલાનોમ્હી’’તિ વુત્તવત્થુસ્મિં (મહાવ॰ ૨૫૩) અનુઞ્ઞાતં, તથા વદન્તો ચ સો ભિક્ખુ ગમનુપચ્છેદસાધકમેવ ગેલઞ્ઞં સન્ધાયાહાતિ વિઞ્ઞાયતિ અધિપ્પેતત્થનિપ્ફત્તિયા ઉપચ્છિન્નત્તા, અપિચ યાનેન એકપરિચ્છેદાય ઉપાહનાય પરિચ્છેદં ઠપેન્તેન અટ્ઠકથાચરિયેન ‘‘ગિલાનેન ભિક્ખુના સઉપાહનેનાતિ એત્થ ગિલાનો નામ યો ન સક્કોતિ અનુપાહનેન ગામં પવિસિતુ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૨૫૬) વુત્તં, તસ્મા યથાવુત્તગિલાનોવ ગિલાનોતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.
૩૫૨. દવં કરણેતિ કેળિયા કરણે. અઞ્ઞસ્સાતિ અન્તમસો દુસ્સીલસ્સાપિ. ઉપલાળનેતિ ‘‘પત્તં દસ્સામિ, ચીવરં દસ્સામી’’તિઆદિના.
૩૫૩. વિવરિત્વા ન દસ્સયેતિ સમ્બન્ધનીયં. તા ભિક્ખુનિયો.
૩૫૪. ઓવાદન્તિ ભિક્ખુનીહિ તેરસિયં વા ચાતુદ્દસિયં વા આગન્ત્વા ઉપોસથં પુચ્છિત્વા ‘‘ચાતુદ્દસો’’તિઆદિના ભિક્ખુના આચિક્ખિતે પુન તાહિ ઉપોસથદિવસે સમાગન્ત્વા ઓવાદૂપસઙ્કમનયાચનં, તં પાતિમોક્ખુદ્દેસકસ્સ આરોચેત્વા તેન કતસન્નિટ્ઠાનં ગહેત્વા પાટિપદે પચ્ચાહરિતબ્બન્તિ અજાનનકં બાલઞ્ચ તથા કાતું અસમત્થં ગિલાનઞ્ચ પાટિપદે ગન્તુકામં ગમિયઞ્ચ વજ્જેત્વા અઞ્ઞસ્સ ગહણપચ્ચાહરણાનિ અકાતું ન વટ્ટતિ. તેન વુત્તં ‘‘ન ગણ્હતો’’તિઆદિ.
૩૫૫. લોકાયતન્તિ ન વાચેય્યાતિ પરેસં ન વાચેય્ય. ઇમિનાવ અત્તનો પરિયાપુણનમ્પિ પટિક્ખિત્તં લોકાયતતિરચ્છાનવિજ્જાતિ ચ રાગદોસમોહવડ્ઢાનિ બુદ્ધાદિગરહિતા સગ્ગમોક્ખાનં તિરો તિરિયતો અઞ્ચિતા ગતા પવત્તા કબ્બનાટકાદિકા સબ્બાપિ વિજ્જા અનુલોમવસેન વા વિનયપરિયાયં પત્વા ગરુકે ઠાતબ્બન્તિ વિનયયુત્તિતોપિ સઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. એવઞ્ચ નો ગરૂનમુપદેસો. પેળાયપીતિ યત્થ પાતિં ઠપેત્વા સુખિનો ભુઞ્જન્તિ, તમ્બલોહેન રજતેન વા કતાય તાય આસિત્તકૂપધાનસઙ્ખાતાય પેળાય ઠપેત્વા.
૩૫૬. પારુતઞ્ચ નિવાસનઞ્ચ, ગિહીનં હત્થિસોણ્ડાદિવસેન પારુતનિવાસનં યસ્સ પારુપનસ્સ નિવાસનસ્સાતિ કિરિયાવિસેસનસમાસો સંવેલ્લિયં ન નિવાસેય્યાતિ મલ્લકમ્મકરાદયો વિય કચ્છં કત્વા ન નિવાસેય્ય. એવં નિવાસેતું ગિલાનસ્સાપિ મગ્ગપ્પટિપન્નસ્સાપિ ન વટ્ટતિ. યમ્પિ મગ્ગં ગચ્છન્તા એકં વા દ્વે વા કોણે ઉક્ખિપિત્વા અન્તરવાસકસ્સ ઉપરિ લગ્ગન્તિ, ન વટ્ટતિ. એવં અપારુપિત્વા અનિવાસેત્વા ચ નિબ્બિકારં પરિમણ્ડલં પારુપિતબ્બં તિમણ્ડલં પટિચ્છાદેન્તેન પરિમણ્ડલં નિવાસેતબ્બઞ્ચ, તથા અપારુપિત્વા અનિવાસેત્વા ચ આરામે વા અન્તરઘરે વા અનાદરેન યં કિઞ્ચિ વિકારં કરોન્તસ્સ દુક્કટં. દાયન્તિ વનં. નાલિમ્પયેય્યાતિ ‘‘સબ્બૂપકારાનિ વિનસ્સન્તૂ’’તિ વા ખિડ્ડાધિપ્પાયેન વા નાલિમ્પયેય્ય.
૩૫૭. વડ્ઢિં નો પયોજયે અઞ્ઞાતકપ્પવારિતે નો યાચેતિ યોજના. અઞ્ઞસ્સાતિ સહધમ્મિકસ્સાપિ. કતિપાહં ભુત્વા વાતિ યોજનીયં. પુનોતિ નિપાતો.
૩૫૮. દણ્ડિનં ઞત્વા વા અઞત્વા વા ઉદ્દિસ્સ રક્ખં યાચને દણ્ડિતે દણ્ડો અસ્સ ગીવાતિ યોજના. દણ્ડં ગણ્હતીતિ પચ્ચયન્તસ્સ દણ્ડિનં દણ્ડગ્ગહણન્તિ અત્થો. ઉદ્દિસ્સાતિ ‘‘અમ્હાકં વિહારે અસુકેન ચ અસુકેન ચ ઇદં નામ કત’’ન્તિ, ‘‘કરિસ્સ’’ન્તિ વા એવં અતીતં વા અનાગતં વા આરબ્ભ. યાચનેતિ વોહારિકેસુ યાચને સતિ. દણ્ડિતેતિ તેહિ દણ્ડે ગહિતે સો દણ્ડો અસ્સ યાચકસ્સ ભિક્ખુનો ગીવા, ઇણં હોતીતિ અત્થો. વોહારિકેહિ પન ‘‘કેના’’તિ વુત્તે ‘‘અસુકેનાતિ વત્તું અમ્હાકં ન વટ્ટતિ, તુમ્હેયેવ જાનિસ્સથ, કેવલઞ્હિ મયં રક્ખં યાચામ, તં નો દેથ, અવહટભણ્ડઞ્ચ મં આહરાપેથા’’તિ વત્તબ્બં પારાજિકાદિકાતિ પારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટાનિ.
૩૫૯.
‘‘હરન્તેસુ
ચોરો ચોરોતિ ભાસિતે;
અનત્થાયેસં ગણ્હન્તે’’તિ. –
પાઠેહિ ભવિતબ્બં. એવઞ્હિ સતિ ‘‘હરન્તેસૂ’’તિ બહુવચનેન સહ ઘટતે. પરિક્ખારં હરન્તેસુ એસં અનત્થાય ‘‘ચોરો ચોરો’’તિ ભાસિતે દણ્ડં ગણ્હન્તે તત્તકં અસ્સ ગીવાતિ યોજેતબ્બં. હરન્તેસૂતિ ચોરેસુ ગહેત્વા ગચ્છન્તેસુ. એસન્તિ ચોરાનં. ગણ્હન્તેતિ વોહારિકજને ગણ્હન્તે. યત્તકં ગહિતં, તત્તકં અસ્સ ભિક્ખુનો ગીવા, ભણ્ડદેય્યં હોતીતિ અત્થો.
૩૬૦. પાકારકુટ્ટાનં બહિ વળઞ્જે વાપિ વીહાદિનાળિકેરાદિરોપિમે હરિતે વાપિ વિઘાસુચ્ચારસઙ્કારમુત્તં નાવલોકિય છડ્ડેય્ય, દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. વળઞ્જે નાવલોકિયાતિ ચ ઇમિના ઓલોકેત્વા વા અવળઞ્જે વા વિઘાસાદીનિ છડ્ડેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ દીપેતિ. વીહિ આદિ યેસં સાલિઆદીનં તે વીહાદયો, નાળિકેરો આદિ યેસં અમ્બપનસાદીનં તે નાળિકેરાદયો, વીહાદયો ચ નાળિકેરાદયો ચાતિ દ્વન્દો, તેસં રોપો, તેન નિબ્બત્તં વીહાદિ…પે॰… રોપિમં. હરિતેતિ હરિતટ્ઠાને. વિઘાસો નામ ઉચ્છિટ્ઠોદકચલકાદિ.
૩૬૧. ધમ્મયુત્તમ્પિ નચ્ચઞ્ચ ગીતઞ્ચ વાદિતઞ્ચ યોજાપેતુઞ્ચ પયોજેતુઞ્ચ પયુત્તાનિ પસ્સિતુઞ્ચ ‘‘ઉપહારં કરોમા’’તિ વુત્તે સમ્પટિચ્છિતું વા ન લબ્ભન્તિ સમ્બન્ધો. ધમ્મયુત્તમ્પીતિ રતનત્તયગુણૂપસંહિતતાય અન્તમસો ધમ્મેન પુઞ્ઞેન સંયુત્તમ્પિ. નચ્ચન્તિ અન્તમસો મોરસુકમક્કટાદીનં નચ્ચમ્પિ. ગીતન્તિ અન્તમસો ગીતસ્સ પુબ્બભાગે કયિરમાનં દન્તગીતમ્પિ. વાદિતન્તિ અન્તમસો ઉદકભેરિવાદિતમ્પિ. યોજાપેતુન્તિ અઞ્ઞેહિ કારાપેતું. પયોજેતુન્તિ અત્તના કાતું. આયતકેન પયુત્તાનીતિ પરેહિ યેહિ કેહિચિ કતાનિ. પસ્સિતુન્તિ ઇમિના અનોલોચનદસ્સનમ્પિ ગહિતન્તિ સોતુન્તિપિ અત્થો વિઞ્ઞાયતિ. અન્તરારામે ઠિતસ્સ પસ્સતો અનાપત્તિ. વીથિયં ઠત્વા ગીવં પરિવત્તેત્વા પસ્સતોપિ આપત્તિયેવ. યેન કેનચિ કરણીયેન ગતટ્ઠાને પસ્સતિ, સુણાતિ વા, અનાપત્તિ. સમ્પટિચ્છિતુન્તિ વા-સદ્દો સમુચ્ચયે.
૩૬૨. ‘‘કીળત્થં કતં રાજાગાર’’ન્તિઆદિના સમ્બન્ધિતબ્બં. ચિત્તેન વિચિત્તકં આગારં ચિત્તાગારકં.
૩૬૩. આસનેન નવે ન પટિબાહેય્યાતિ યોજના. આસનેનાતિ આસનતો. ન પટિબાહેય્યાતિ ન ઉટ્ઠાપેય્ય. ઉણ્હે ચીવરં ન નિદહેય્યાતિ યોજનીયં. ન નિદહેય્યાતિ અધિકં ન નિદહેય્ય. ગરુનાતિ આચરિયુપજ્ઝાયેન. પણામિતોતિ ‘‘મા ઇધ પવિસા’’તિઆદિના નિક્કડ્ઢિતો.
૩૬૪. સત્તહિ આપત્તીહિ ચ ભિક્ખું વાપિ અઞ્ઞેનેવ ચ ઉપાસકં વાપિ પરમ્મુખા અક્કોસને દુક્કટન્તિ યોજેતબ્બં. આપત્તીહિ ચાતિ ચ-સદ્દો અવધારણે. અઞ્ઞેનેવ ચાતિ એત્થ એવ ચાતિ નિપાતસમુદાયો, એકો એવ વા અવધારણે, વુત્તતો અઞ્ઞેનેવ ‘‘અસદ્ધો’’તિઆદિનાતિ અત્થો. પરમ્મુખાતિ નિપાતો, તસ્સ અસમ્મુખેતિ અત્થો. સમ્મુખા વદન્તસ્સ પાચિત્તિયં. પાપગરહણવસેન પન વદતો અનાપત્તિ.
૩૬૫. સદ્ધાદેય્યં સદ્ધાય દાતબ્બં ચીવરઞ્ચ ચ-સદ્દેન અવસેસમ્પિ વિનિપાતેતું નાસેતું ન લબ્ભં, પિતૂનં લબ્ભન્તિ સમ્બન્ધો. ઞાતીનમ્પીતિ પિ-સદ્દો સમ્ભાવને.
૩૬૬. અઞ્ઞત્ર અઞ્ઞત્રાતિ અઞ્ઞસ્મિં વિહારે. અઞ્ઞતોતિ અઞ્ઞવિહારતો. પટિદેય્યાતિ ગહિતટ્ઠાને દદેય્ય. ગહિતે તસ્મિં વત્થુસ્મિં નટ્ઠે વા જિણ્ણે વા તસ્સ ગીવાહો તીતિ સમ્બન્ધો. ચોદિતો નો દદેય્ય, તેસં ધુરનિક્ખેપતો ભણ્ડગ્ઘકારિયો હોતીતિ યોજના. ચોદિતોતિ વત્થુસામિકેહિ ‘‘દેહી’’તિ વુત્તો. તેસન્તિ તસ્મિં વિહારે લાભીનં ભિક્ખૂનં.
૩૬૭. સન્તરુત્તરો વા કલ્લો સઉપાહનો વા ગામં ન પવિસેય્ય, ચામરીમકસબીજનિં ન ધારેય્યાતિ યોજનીયં. અન્તરઞ્ચ ઉત્તરઞ્ચ, સહ અન્તરુત્તરેન સન્તરુત્તરો. અગ્ગળગુત્તે વિહારે કલ્લોતિ અગિલાનો. મકસાનં બીજની મકસબીજની, ચમરીનં વાળેહિ કતા મકસબીજનીતિ સમાસો.
૩૬૮. આરામતો બહીતિ સમ્બન્ધનીયં. આરામતોતિ આરામૂપચારતો. ન ધારેય્યાતિ અગિલાનો ન ધારેય્ય. યસ્સ પન કાયદાહો વા પિત્તકોપો વા હોતિ, ચક્ખુ વા દુબ્બલં, અઞ્ઞો વા કોચિ આબાધો વિના છત્તેન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ગામે વા અરઞ્ઞે વા છત્તં વટ્ટતિ. ગુત્તિયા લબ્ભતીતિ વસ્સે ચીવરગુત્તત્થં, વાળમિગચોરભયેસુ અત્તગુત્તત્થમ્પિ લબ્ભતીતિ અત્થો. એકપણ્ણછત્તં પન સબ્બત્થેવ વટ્ટતિ.
૩૬૯. ઉભતોકાજં ન ગાહેય્યાતિ સમ્બન્ધો. ઉભતો દણ્ડસ્સ ઉભયકોટિયં ભારબન્ધકાજં ઉભતોકાજં, અલોપતપ્પુરિસો. એકન્તરિકકાજકન્તિ અન્તરમેવ
૩૭૦. અનોકાસકતન્તિ ‘‘કરોતુ મે આયસ્મા ઓકાસં, અહં તં વત્તુકામો’’તિ એવં ચોદકેન ઓકાસે કારાપિતે નત્થિ ઓકાસો કતો અનેન ચુદિતકેનાતિ બહુબ્બીહિ. ચોદેય્યાતિ ચાવનઅક્કોસકમ્મવુટ્ઠાનાધિપ્પાયેન ચોદેય્ય. ઉપોસથપ્પવારણટ્ઠપનઅનુવિજ્જધમ્મકથાધિપ્પાયેસુ ઓકાસકમ્મં નત્થિ. સુદ્ધસ્સાતિ અનાપત્તિકતાય સુદ્ધસ્સ. અવત્થુસ્મિન્તિ અકારણે. તથાતિ દુક્કટં અતિદિસતિ. કરોન્તેનાપિ ‘‘ભૂતમેવ નુ ખો આપત્તિં વદતિ, અભૂત’’ન્તિ એવં ઉપપરિક્ખિત્વા કાતબ્બા. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલં તુલયિત્વા ઓકાસં કાતુ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૧૫૩) હિ વુત્તં.
૩૭૧. સત્તાનં પકતઙ્ગુલેન અટ્ઠઙ્ગુલાધિકં મઞ્ચપ્પટિપાદં વા ઉચ્ચપાદકં મઞ્ચં વા ન ધારયેતિ યોજના. પકતિયા અઙ્ગુલં પકતઙ્ગુલં. તઞ્ચ વડ્ઢકિઅઙ્ગુલં વેદિતબ્બં. અટ્ઠ ચ તાનિ અઙ્ગુલાનિ ચ, તેહિ તમધિકં યસ્સાતિ સમાસો. મઞ્ચાનં પટિપાદો, યત્થ મઞ્ચપાદે નિક્ખિપન્તિ. અટ્ઠઙ્ગુલતો ઉચ્ચા પાદા યસ્સાતિ બહુબ્બીહિ.
૩૭૨. મૂગબ્બતાદિન્તિ ખુરભણ્ડં. પુબ્બે ન્હાપિતો ન્હાપિતપુબ્બકો, વિસેસનસ્સ પરનિપાતો.
૩૭૩. હત્થકમ્મન્તિ હત્થેન કાતબ્બં વડ્ઢકિઆદીનં કમ્મં. અનુસ્સરણં ‘‘કપ્પિયત્તં મે યેન યાચિતં, અમ્હેહિ ઇમસ્સ તદનુસારો, તતો લદ્ધં યં કિઞ્ચિ ગહેતુન્તિ યોજના. કમ્મતો નિગ્ગતો નિક્કમ્મો, વિઘાસાદાદિ. તં અયાચિત્વાપિ કારેતુન્તિ સમ્બન્ધો. આહરાપેતુન્તિ અરઞ્ઞતો આનેતું. અપરસન્તકન્તિ દારુતિણપલાલાદિકં અપરપરિગ્ગહિતં.
૩૭૪. ગિહીનં યત્તકં દેતિ, ગોપકે દેન્તે ગહેતું લબ્ભં, સઙ્ઘચેતિયસન્તકે યથાપરિચ્છેદં ગહેતું લબ્ભન્તિ યોજના. દેતીતિ ગોપકો ભિક્ખૂનં દેતિ. ગહેતુન્તિ તત્તકં ગહેતું. સઙ્ઘચેતિયસન્તકેતિ વેતનગોપકેહિ દીયમાને સઙ્ઘસ્સ ચેતિયસ્સ ચ સન્તકે. યથાપરિચ્છેદન્તિ યં તેસં સઙ્ઘેન અનુઞ્ઞાતં હોતિ ‘‘દિવસે દિવસે એત્તકં નામ ખાદથા’’તિ, તં પરિચ્છેદં અનતિક્કમ્મ. સઙ્ઘિકે ચ ચેતિયસન્તકે ચ કેણિયા ગહેત્વા આરક્ખન્તસ્સેવ હિ દાને પરિચ્છેદો નત્થિ.
૩૭૫. ‘‘કાયવાચાહિ દ્વીહિ આપત્તિં આપજ્જેય્યા’’તિ યેભુય્યવસેન વુત્તં, મેથુનધમ્મે પરૂપક્કમે સતિ સાદિયન્તસ્સ અકિરિયસમુટ્ઠાનભાવસમ્ભવતો. છહિ વાતિ આપત્તુપ્પત્તિકારણસઙ્ખાતેહિ છહિ સમુટ્ઠાનેહિ વા આપત્તિં આપજ્જેય્યાતિ સમ્બન્ધો. સબ્બાપત્તીનઞ્હિ કાયો વાચા કાયવાચા કાયચિત્તં વાચાચિત્તં કાયવાચાચિત્તન્તિ છ સમુટ્ઠાનાનિ. તત્થ પુરિમાનિ તીણિ અચિત્તકાનિ, પચ્છિમાનિ સચિત્તકાનિ.
તિધા એકસમુટ્ઠાના, પઞ્ચધા દ્વિસમુટ્ઠિતા;
દ્વિધા તિચતુરો ઠાના, એકધા છસમુટ્ઠિતા.
તત્થ ચતુત્થેન પઞ્ચમેન છટ્ઠેન ચ સમુટ્ઠાનતો એકસમુટ્ઠાના તિધા. પઠમચતુત્થેહિ ચ દુતિયપઞ્ચમેહિ ચ તતિયછટ્ઠેહિ ચ ચતુત્થછટ્ઠેહિ ચ પઞ્ચમછટ્ઠેહિ ચ સમુટ્ઠાનતો દ્વિસમુટ્ઠિતા પઞ્ચધા તિસમુટ્ઠાના દ્વિધા. પઠમતતિયચતુત્થછટ્ઠેહિ ચ દુતિયતતિયપઞ્ચમછટ્ઠેહિ ચ સમુટ્ઠાનતો ચતુસમુટ્ઠાના દ્વિધા. છહિપિ સમુટ્ઠિતો છસમુટ્ઠાના એકધા. અલજ્જિ…પે॰… સઞ્ઞિતાય ચાતિ ઇમેહિ છહિ વા આપત્તિં આપજ્જેય્યાતિ સમ્બન્ધો. યો સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપજ્જતિ, આપત્તિં પરિગૂહતિ, અગતિગમનઞ્ચ ગચ્છતિ, એદિસો વુચ્ચતિ અલજ્જી પુગ્ગલો. અલજ્જી ચ અઞ્ઞાણો ચ કુક્કુચ્ચપકતો ચ કુક્કુચ્ચેન અભિભૂતોતિ દ્વન્દો. ભાવે ત્તપ્પચ્ચયો.
તત્થ યો અકપ્પિયભાવં જાનન્તોયેવ મદ્દિત્વા વીતિક્કમં કરોતિ, અયં અલજ્જિતા આપજ્જતિ. મન્દો મોમૂહો કત્તબ્બાકત્તબ્બં અજાનન્તો અકત્તબ્બં કરોતિ, કત્તબ્બં વિરાધેતિ, અયં અઞ્ઞાણત્તા આપજ્જતિ. કપ્પિયાકપ્પિયં નિસ્સાય કુક્કુચ્ચે ઉપ્પન્ને વિનયધરં અપુચ્છિત્વા મદ્દિત્વા વીતિક્કમતિ, અયં કુક્કુચ્ચપકતત્તા આપજ્જતિ. સતિયા પ્લવો સમ્મોહો સતિપ્લવો, સહસેય્યતિચીવરવિપ્પવાસાદીનિ સતિપ્લવા આપજ્જતિ. કપ્પઞ્ચ અકપ્પિયઞ્ચ કપ્પાકપ્પિયં, કપ્પાકપ્પિયે સઞ્ઞા, સા અસ્સ અત્થીતિ કપ્પા…પે॰… સઞ્ઞી, તસ્સ ભાવોતિ તા-પચ્ચયો. ય-લોપેન પન ‘‘સઞ્ઞિતા’’તિ વુત્તં, કરણત્થે વા પચ્ચત્તવચનં. તે ચ ‘‘અકપ્પિયે’’તિઆદીનં યથાક્કમેન યુજ્જન્તિ. તત્થ યો અચ્છમંસં ‘‘સૂકરમંસ’’ન્તિ ખાદતિ, વિકાલે કાલસઞ્ઞિતાય ભુઞ્જતિ, અયં અકપ્પિયે કપ્પિયસઞ્ઞિતાય આપજ્જતિ. યો પન સૂકરમંસં ‘‘અચ્છમંસ’’ન્તિ ખાદતિ, કાલે વિકાલસઞ્ઞાય ભુઞ્જતિ, અયં કપ્પિયે અકપ્પિયસઞ્ઞિતાય આપજ્જતિ.
૩૭૬. અલજ્જિઅઞ્ઞાણતાય કાયવાચાહિ આપત્તિં છાદયેતિ યોજના. લિઙ્ગેતિ લિઙ્ગપરિવત્તનનિમિત્તં. લિઙ્ગે સઙ્ઘે
૩૭૭. પચ્ચયદ્વયેતિ ચીવરે પિણ્ડપાતે ચ. પરિકથોભાસવિઞ્ઞત્તીતિ અભિલાપમત્તમેતં. સહચરિતસ્સ પન નિમિત્તકમ્મસ્સાપિ એત્થેવ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. તત્થ પરિયાયેન કથનં પરિકથા. ઉજુકમેવ અવત્વા યથા અધિપ્પાયો વિભૂતો હોતિ, એવં ઓભાસનં ઓભાસો. પચ્ચયે ઉદ્દિસ્સ યથા અધિપ્પાયો ઞાયતિ, એવં વિઞ્ઞાપનં વિઞ્ઞત્તિ. નિમિત્તકરણં નિમિત્તકમ્મં. તતિયેતિ સેનાસને. સેસેતિ ગિલાનપચ્ચયે.
૩૭૮. પઞ્ચન્નં અચ્ચયે દાનન્તિ ‘‘મમચ્ચયેન મય્હં સન્તકં ઉપજ્ઝાયસ્સ હોતૂ’’તિઆદિના એવં અત્તનો અપગમે દાનં. તન્તિ અચ્ચયેન દિન્નં ચીવરાદિકં સઙ્ઘસ્સેવ ચ હોતિ, ન ભિક્ખુનોતિ અધિપ્પાયો. ગિહીનં પનાતિ ગિહીનં અચ્ચયે દાનં પન. ઇદમેત્થ દાનગ્ગહણલક્ખણં – ‘‘ઇદં તુય્હં દમ્મી’’તિઆદિના સમ્મુખા વા ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ દેમી’’તિઆદિના પરમ્મુખાપિ દિન્નંયેવ હોતિ. ‘‘તુય્હં ગણ્હાહી’’તિ વુત્તે ‘‘મય્હં ગણ્હામી’’તિ વદતિ, સુદિન્નં સુગ્ગહિતઞ્ચ. ‘‘તવ સન્તકં કરોહિ, તવ સન્તકં હોતુ, તવ સન્તકં કારાપેહી’’તિ વુત્તે ‘‘મમ સન્તકં કરોમિ, મમ સન્તકં હોતુ, મમ સન્તકં કરિસ્સામી’’તિ વદતિ. દુદ્દિન્નં દુગ્ગહિતઞ્ચ. સચે પન ‘‘તવ સન્તકં કરોહી’’તિ વુત્તે ‘‘સાધુ, ભન્તે, મય્હં ગણ્હામી’’તિ ગણ્હાતિ, સુગ્ગહિતન્તિ.
૩૭૯. ભિક્ખુ વા સામણેરો વા ઉપસ્સયે ભિક્ખુનીનં વિહારે કાલં કયિરાથ યદિ કાલઙ્કરેય્ય, તત્થ તસ્મિં ઉભિન્નં સન્તકે ભિક્ખુસઙ્ઘો એવ દાયજ્જો સામી હોતીતિ સેસેપીતિ અવસેસે ભિક્ખુનિસિક્ખમાનસામણેરિસન્તકેપિ. અયં નયોતિ યદિ તે ભિક્ખૂનં વિહારે કાલં કરેય્યું, તેસં સન્તકે ભિક્ખુનિસઙ્ઘો એવ દાયજ્જોતિ અયમેવ નયોતિ અત્થો.
૩૮૦. ‘‘ઇમં નેત્વા અસુકસ્સ દેહી’’તિ દિન્નં યાવ પરસ્સ હત્થં ન પાપુણાતિ, તાવ પુરિમસ્સેવ, યો પહિણતિ, તસ્સેવાતિ અત્થો. દમ્મીતિ ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ દેમી’’તિ દિન્નં પન પચ્છિમસ્સેવ, યસ્સ પહિણતિ, તસ્સેવ સન્તકન્તિ અત્થો. ઇમં વિધિં ‘‘વુત્તનયેન ઇમે સામિનો હોન્તી’’તિ એતં પકારં ઞત્વા વિસ્સાસગ્ગાહં વા ગણ્હે, મતકચીવરં વા અધિટ્ઠેતિ યોજના. વિસ્સાસગાહન્તિ સામીસુ જીવન્તેસુ વિસ્સાસેન ગાહં ગહેત્વા. મતકચીવરં અધિટ્ઠેતિ તેસુ મતેસુ અઞ્ઞે ચે ભિક્ખૂ ન સન્તિ, ‘‘મય્હં તં પાપુણાતી’’તિ મતકચીવરં અધિટ્ઠેય્ય. અઞ્ઞેસં અદત્વા દૂરે ઠપિતમતકપરિક્ખારા પન તત્થ તત્થ સઙ્ઘસ્સેવ હોન્તિ. ભિક્ખુમ્હિ કાલકતે સઙ્ઘો સામી પત્તચીવરે, અપિચ ગિલાનુપટ્ઠાકા બહૂપકારા, સઙ્ઘેન તિચીવરઞ્ચ પત્તઞ્ચ ગિલાનુપટ્ઠાકાનં દાતબ્બં. યં તત્થ લહુભણ્ડં લહુપરિક્ખારં, તં સમ્મુખીભૂતેન સઙ્ઘેન ભાજેતબ્બં. યં તત્થ ગરુભણ્ડં ગરુપરિક્ખારં, તં આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સ અવિસ્સજ્જિયં અવેભઙ્ગિયં. ગિલાનુપટ્ઠાકો નામ ગિહી વા હોતુ પબ્બજિતો વા, અન્તમસો માતુગામોપિ, સબ્બે ભાગં લભન્તિ. બહૂ ચે સબ્બે સમગ્ગા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ, સબ્બેસં સમભાગો દાતબ્બો. યો પનેત્થ વિસેસેન ઉપટ્ઠહતિ, તસ્સ વિસેસો કાતબ્બો.
૩૮૧. ‘‘લોહભણ્ડે પહરણિન્તિ આવુધં. પાદુકા ચ સઙ્કમનીયો પલ્લઙ્કો ચાતિ દ્વન્દો. મત્તિકામયે કતકં કુમ્ભકારિકાતિ.
પકિણ્ણકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૨. દેસનાનિદ્દેસવણ્ણના
૩૮૨. ઇદાનિ દેસનાનિદસ્સનબ્યાસેન હેટ્ઠા અવુત્તાનિ કાનિચિ સિક્ખાપદાનિ ઉપદિસિતું ‘‘ચાગો’’તિઆદિમાહ. ભિક્ખુભાવસ્સ યો ચાગો, સા પારાજિકદેસનાતિ સમ્બન્ધો. ભવતિ અનેનાતિ ભાવો, સદ્દપ્પવત્તિનિમિત્તં, ભિક્ખુનો ભાવો ભિક્ખુ-સદ્દસ્સ પવત્તિનિમિત્તં ભિક્ખુકિચ્ચં ભિક્ખુભાવો, તસ્સ. દિસી ઉચ્ચારણે, ઉચ્ચારણા પકાસના દેસના. ‘‘છન્નમતિવસ્સતિ, વિવટ્ટં નાતિવસ્સતી’’તિ (ઉદા॰ ૪૫) હિ વુત્તં. ઇધ પન ભિક્ખુભાવપરિચ્ચાગોયેવ પારાજિકાય પકાસના નામ પારાજિકાય દેસના. ‘‘યો’’તિ વુત્તત્તા ‘‘સો’’તિ વત્તું યુત્તં, તથાપિ સબ્બાદીહિ વુત્તસ્સ વા લિઙ્ગમાદિય્યતે વક્ખમાનસ્સ વાતિ વક્ખમાનદેસનાપેક્ખાય ‘‘સો’’તિ વુત્તં. યથા યેન પકારેન ‘‘છાદેતિ જાનમાપન્ન’’ન્તિઆદિના વુત્તં યથાવુત્તં, તેન. વુત્તમનતિક્કમ્માતિ અબ્યયીભાવવસેન વા અત્થો વેદિતબ્બો. ઇધાપિ ગરુકાપત્તિયા વુટ્ઠાનાનતિક્કમેનેવ પકાસના દેસના સિયાતિ ‘‘વુટ્ઠાનં ગરુકાપત્તિદેસના’’તિ વુચ્ચતિ.
૩૮૩. ઇદાનિ વત્તબ્બં સન્ધાય ‘‘એવ’’ન્તિ વુત્તં. એકસ્સાતિ એકસ્સ ભિક્ખુનો.
૩૮૪. તુમ્હમૂલેતિ તુમ્હાકં મૂલે સમીપે. પટિદેસેમીતિ પકાસેમિ. સંવરેય્યાસીતિ સંયમેય્યાસિ, સંવરે પતિટ્ઠેય્યાસીતિ અત્થો.
૩૮૫. નિસ્સજ્જિત્વાનાતિ તેનાતિ યસ્સ ચીવરં નિસ્સટ્ઠં, તેન. ‘‘ઇમં…પે॰… દમ્મી’’તિ નિસ્સટ્ઠચીવરં દેય્યન્તિ સમ્બન્ધિતબ્બં. ‘‘ઇમં ચીવરં દસાહાતિક્કન્ત’’ન્તિઆદિના યોજેતબ્બં.
૩૮૬. (ક) ચીવરન્તિ તિચીવરાધિટ્ઠાનનયેન અધિટ્ઠિતેસુ સઙ્ઘાટિઆદીસુ યં કિઞ્ચિ ચીવરં. વિપ્પવુત્થન્તિ વિપ્પયુત્તેન વુત્થં.
(ખ) અકાલચીવરન્તિ અનત્થતે કથિને વસ્સાનસ્સ પચ્છિમમાસં ઠપેત્વા સેસે એકાદસમાસે, અત્થતે કથિને તઞ્ચ માસં હેમન્તિકે ચત્તારો માસે ચ ઠપેત્વા સેસે સત્તમાસે ઉપ્પન્નં, કાલેપિ સઙ્ઘસ્સ વા ‘‘ઇદં અકાલચીવર’’ન્તિ એકપુગ્ગલસ્સ વા ‘‘ઇદં તુય્હં દમ્મી’’તિ ઉદ્દિસિત્વા દિન્નં. ઇતરં પન કાલચીવરં. માસાતિક્કન્તન્તિ અકાલચીવરે ઉપ્પન્ને ઊનસ્સ પારિપૂરિયા સઙ્ઘગણાદિતો સતિયા પચ્ચાસાય માસમેકં પરિહારો લબ્ભતિ, તં માસં અતિક્કન્તં.
(ગ) પુરાણચીવરન્તિ યં અન્તમસો ઉસ્સીસકં કત્વા નિપન્નો. ચીવરં નામ છન્નં અઞ્ઞતરં વિકપ્પનૂપગં. એસેવ નયો સબ્બેસુ વક્ખમાનચીવરપ્પટિસંયુત્તસિક્ખાપદેસુ.
(ઘ) અઞ્ઞત્ર પારિવત્તકાતિ અન્તમસો હરીતકીખણ્ડેનપિ પારિવત્તકં વિના.
(ઙ) ગહપતિકન્તિ ભિક્ખૂસુ અપબ્બજિતકં. અઞ્ઞત્ર સમયાતિ અચ્છિન્નચીવરનટ્ઠચીવરસમયં વિના, અચ્છિન્નચીવરેહિ પન સાખાપલાસં અત્તના ભઞ્જિત્વાપિ વાકાદીનિ ગણ્હિત્વાપિ નિવાસેતું વટ્ટતિ, પગેવ વિઞ્ઞત્તિ. ચીવરં વિઞ્ઞાપિતન્તિ સમ્બન્ધો. કન્તિ આહ ‘‘અઞ્ઞાતક’’ન્તિઆદિ.
(ચ) તદુત્તરીતિ
(છ) અપ્પવારિતોતિ વિકપ્પન્તિ પઠમઅધિપ્પેતતો મૂલં વડ્ઢાપેન્તો સુન્દરકામતાય ‘‘આયતં વા’’તિઆદિના વિસિટ્ઠકપ્પં અધિકવિધાનં.
(જ) અઞ્ઞાતકે ગહપતિકેતિ બહૂનં વસેન વુત્તમત્તમેવ પુરિમતો વિસેસો.
(ઝ) ચોદનાયાતિ ‘‘અત્થો મે, આવુસો, ચીવરેના’’તિ ચોદનાય. ઠાનેનાતિ કાયચોદનમાહ. રાજાદીહિ પેસિતેન હિ દૂતેન વેય્યાવચ્ચકરસ્સ હત્થે ચીવરચેતાપન્ને નિક્ખિત્તે તિસ્સો ચોદના અનુઞ્ઞાતા, ચોદનાય દિગુણં ઠાનં, તસ્મા સચે ચોદેતિયેવ, ન તિટ્ઠતિ, છ ચોદના લબ્ભન્તિ. સચે તિટ્ઠતિયેવ, ન ચોદેતિ, દ્વાદસ ઠાનાનિ લબ્ભન્તિ. સચે ઉભયં કરોતિ, એકાય ચોદનાય દ્વે ઠાનાનિ હાપેતબ્બાનિ.
(ટ) સુદ્ધાનિ ચ તાનિ કાળકાનિ ચ જાતિયા રજનેન વા.
(ઠ) તુલન્તિ ચતૂહિ તુલાહિ કારેતુકામતં સન્ધાય વુત્તં. અત્થતો પન યત્તકેહિ એળકલોમેહિ કાતુકામો હોતિ, તેસુ દ્વે કોટ્ઠાસા કાળકાનં, એકો ઓદાતાનં, એકો ગોચરિયાનં ગહેતબ્બો. તુલા નામ પલસતં. ગોચરિયા નામ કપિલવણ્ણા. ઇદં મે સન્થતં કારાપિતન્તિ યોજના.
(ણ) તિયોજનપરમન્તિ અતિક્કામિતાનીતિ અન્તમસો સુત્તકેનપિ ભણ્ડકતભણ્ડહરણં વિના અન્તમસો વાતાબાધપ્પટિકારત્થં કણ્ણચ્છિદ્દે પક્ખિત્તાનિ અતિક્કામિતાનિ.
૩૮૭-૯. નિસ્સજ્જિત્વાનાતિ વુત્તનયેન વત્થૂનિ નિસ્સજ્જિત્વા. અથાતિ દેસિતાનન્તરં. ‘‘ઇમં જાનાહી’’તિ ગિહિં વદેતિ યોજના. સોતિ આરામિકાદિકો ગિહી. ‘‘ઇમિના કિં આહરામી’’તિ વદેય્યાતિ સમ્બન્ધો. વદેય્યાતિ યદિ વદતિ. ઇમન્તિ અવત્વાતિ ‘‘ઇમં આહરા’’તિ અવત્વા ભિક્ખૂનં કપ્પિયં તેલાદિન્તિ વદેતિ સમ્બન્ધો. આદિન્તિ સન્ધિવસેન નિગ્ગહિતં. તેન પરિવત્તેત્વાન સો યં કપ્પિયં આહરતીતિ યોજના. તેનાતિ નિસ્સગ્ગિયવત્થુના દ્વેપેતે ઠપેત્વાતિ એતે રૂપિયપ્પટિગ્ગાહકરૂપિયસંવોહારકે દ્વે ઠપેત્વા સેસેહિ પરિભુઞ્જિતું લબ્ભન્તિ સમ્બન્ધો. પરિભુઞ્જિતુન્તિ તં ભુઞ્જિતું. તતોતિ પરિવત્તિતકપ્પિયતો. અઞ્ઞેનાતિ અન્તમસો આરામિકેનાપિ. તેસન્તિ વુત્તાનં દ્વિન્નં.
૩૯૦. અન્તમસો તન્નિબ્બત્તા રુક્ખચ્છાયાપીતિ સમ્બન્ધો. તન્નિબ્બત્તાતિ નિસ્સટ્ઠવત્થુના કિણિત્વા ગહિતઆરામે રુક્ખચ્છાયા તન્નિબ્બત્તા હોતીતિ તતો નિબ્બત્તાતિ સમાસો. આદિતો સન્થતત્તયન્તિ આદિમ્હિ કોસિયસુદ્ધકાળકદ્વેભાગસન્થતત્તયં.
૩૯૧. એવં ચે નો લભેથાતિ એવં પરિવત્તેત્વા કપ્પિયકારકો નો ચે લભેય્ય, સો ગિહી ‘‘ઇમં છડ્ડેહી’’તિ સંસિયો વત્તબ્બો, એવં રૂપિયછડ્ડકો ગિહી નો ચે લભેય્ય, સમ્મતો ભિક્ખુ છડ્ડેય્યાતિ સમ્બન્ધો. સમ્મતોતિ
૩૯૨. એતાનીતિ પટિગ્ગહિતરૂપિયાનિ. દુતિયં પત્તન્તિ ઊનપઞ્ચબન્ધને સતિ વિઞ્ઞાપિતપત્તં સઙ્ઘે વત્તું લબ્ભરેતિ પદસમ્બન્ધો. વત્તુન્તિ ‘‘અહં ભન્તે રૂપિયં પટિગ્ગહેસિ’’ન્તિઆદિના વત્તું. સેસાનિ અવસેસનિસ્સગ્ગિયવત્થૂનિ સઙ્ઘે એકસ્મિં ગણે ચ વત્તું લબ્ભરેતિ યોજના. ભાસન્તરેનપિ વત્તું લબ્ભન્તિ ન કેવલં પાળિભાસાયમેવ, સીહળાદિભાસાયપિ નિસ્સજ્જિતું લબ્ભતીતિ અત્થો.
૩૯૩. (ક) નાનપ્પકારન્તિ ચીવરાદીનં કપ્પિયભણ્ડાનં વસેન અનેકવિધં. કયો ગહણં, વિક્કયો દાનં. કયો ચ વિક્કયો ચ કયવિક્કયં.
(ગ) ઊનપઞ્ચબન્ધનેનાતિ ઊનાનિ પઞ્ચ બન્ધનાનિ યસ્સ, તેન, ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં. યથાકથઞ્ચિ પન પઞ્ચબન્ધનો પત્તો, પઞ્ચબન્ધનોકાસો વા, સો અપત્તો, અઞ્ઞં વિઞ્ઞાપેતું વટ્ટતિ.
૩૯૪. સમ્મન્નિત્વાનાતિ પદભાજનીયે વુત્તઞત્તિદુતિયકમ્મેન સમ્મન્નિત્વા. સઙ્ઘસ્સ પત્તન્તન્તિ અન્ત-સદ્દેન પત્તાનં અન્તે ભવો લામકો પત્તોયેવ ગહિતો, નિસ્સટ્ઠપત્તસ્સ વિજ્જમાનગુણં તસ્સાતિ કતનિસ્સજ્જનસ્સ ભિક્ખુનો. દાપયેતિ સમ્મતેન પત્તગાહાપકેન દાપેય્ય.
૩૯૫. (ક) ભેસજ્જન્તિ
(ખ) ગિમ્હાનસ્સ પચ્છિમમાસે પુરિમો અદ્ધમાસો પરિયેસનકરણાનં ખેત્તં, પચ્છિમદ્ધમાસો પરિયેસનકરણનિવાસનાનં ખેત્તં, વસ્સિકમાસા ચત્તારોપિ અધિટ્ઠાનેન સહ ચતુન્નમ્પિ ખેત્તં, ઇમેયેવ પઞ્ચમાસા કુચ્છિસમયો, ઇતરસત્તમાસા પિટ્ઠિસમયો. પિટ્ઠિસમયે પરિયેસન્તસ્સ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં, કુચ્છિસમયે ચ અતિરેકદ્ધમાસે કત્વા પરિદહતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. તેન વુત્તં ‘‘અતિરેકમાસે સેસે’’તિ.
(ગ) સામં દત્વાતિ વેય્યાવચ્ચાદીનિ પચ્ચાસીસમાનો સયમેવ દત્વા. અચ્છિન્નન્તિ તં અકરોન્તં દિસ્વા સકસઞ્ઞાય અચ્છિન્નં. ભિક્ખુનોપિ ચીવરં ઠપેત્વા અઞ્ઞં પરિક્ખારં, અનુપસમ્પન્નસ્સ ચ યં કિઞ્ચિ પરિક્ખારં અચ્છિન્દતો દુક્કટં. પરિચ્ચજિત્વા દિન્નં સકસઞ્ઞં વિના અચ્છિન્દન્તો ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બો.
(ઙ) વિકપ્પન્તિ ‘‘આયતઞ્ચ કરોહિ વિત્થતઞ્ચા’’તિઆદિકં અધિકવિધાનં.
(ચ) અચ્ચેકચીવરન્તિ ગમિકગિલાનગબ્ભિનિઅભિનવુપ્પન્નસદ્ધાનં અઞ્ઞતરેન પવારણમાસસ્સ જુણ્હપક્ખપઞ્ચમિતો પટ્ઠાય ‘‘વસ્સાવાસિકં દસ્સામી’’તિ દિન્નં અચ્ચાયિકચીવરં. અચ્ચેકચીવરસ્સ અનત્થતે કથિને એકાદસદિવસાધિકો માસો, અત્થતે કથિને એકાદસદિવસાધિકા પઞ્ચ માસા ચીવરકાલસમયો, તં અતિક્કામેન્તસ્સ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. તેન વુત્તં ‘‘ચીવરકાલસમયં અતિક્કામિત’’ન્તિ. કાલો ચ સો સમયો ચ ચીવરસ્સ કાલસમયો, તં.
(છ) સપ્પટિભયે આરઞ્ઞકસેનાસને વસ્સં ઉપગન્ત્વા વિહરન્તેન ભિક્ખુના તિણ્ણં ચીવરાનં ‘‘અતિરેકછારત્ત’’ન્તિઆદિ.
(જ) જાનન્તિ જાનન્તો.
૩૯૬. આદિમ્હિ વિયાતિ પઠમનિસ્સગ્ગિયે વિય.
૩૯૭. (ખ) અન્તરઘરં પવિટ્ઠાય ભિક્ખુનિયા હત્થતો ખાદનીયાદિપ્પટિગ્ગહણે ચ ભિક્ખૂસુ કુલેસુ ભુઞ્જન્તેસુ ‘‘ઇધ પૂવં, સૂપં દેથા’’તિઆદિના નયેન વોસાસમાનાય ભિક્ખુનિયા અનપસાદનેન ચ સેખસમ્મતેસુ કુલેસુ પુબ્બે અનિમન્તિતસ્સ ખાદનીયાદીનં પટિગ્ગહણે ચ સપ્પટિભયે આરઞ્ઞકસેનાસને વિહરન્તસ્સ પુબ્બે અપ્પટિસંવિદિતખાદનીયાદિપ્પટિગ્ગહણે ચ પાટિદેસનીયં નામ આપત્તિનિકાયો વુત્તો. તેન વુત્તં ‘‘ગારય્હ’’ન્તિઆદિ.
૩૯૮. ‘‘અદેસનાગામિનિય’’ન્તિઆદિ ‘‘ન દેસયે’’તિ એત્થ કમ્મં. પારાજિકા સઙ્ઘાદિસેસા ચ અદેસનાગામિનિયો નામ. ન આપત્તિ અનાપત્તિ, તં. કતદેસનં દેસિતં. નાનાસંવાસનિસ્સીમટ્ઠિતાનં ન દેસયેતિ સમ્બન્ધો. એવં ચતુપઞ્ચહિ ન દેસયે, મનસા ન દેસયે, અપકતત્તાનં ન દેસયે, નાના ‘‘એકા’’તિ ન દેસયેતિ. મનસાતિ કેવલં ચિત્તેનેવ. નાનાતિ સમ્બહુલા આપત્તિયો ‘‘એકા’’તિ વત્વા. એકં પન આપત્તિં ‘‘સમ્બહુલા’’તિ દેસેતું વટ્ટતીતિ.
દેસનાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૩. છન્દદાનનિદ્દેસવણ્ણના
૩૯૯. કમ્મપ્પત્તેતિ સઙ્ઘે સમાગતેતિ ચતુવગ્ગાદિકે સઙ્ઘે એકત્થ સન્નિપતિતે. એત્થ ચ છન્દહારકેનાપિ સદ્ધિં ચતુવગ્ગાદિકો વેદિતબ્બો.
૪૦૦. છન્દદાનાદિવિધિં દસ્સેતું ‘‘એક’’ન્તિઆદિમાહ. ઉપાગમ્માતિ સન્તિં આપત્તિં પકાસેત્વા તતો પચ્છા ઉપગન્ત્વા. છન્દં દદેતિ વક્ખમાનેસુ તીસુ એકેનપિ બહિ ઉપોસથં કત્વા આગતો છન્દં દદેય્ય, કેનચિ કરણીયેન સન્નિપાતટ્ઠાનં ગન્ત્વા કાયસામગ્ગિં અદેન્તો પન પારિસુદ્ધિં દેન્તો છન્દં દદેય્ય.
૪૦૨. ઉભિન્નં દાને કિંપયોજનન્તિ આહ ‘‘પારિસુદ્ધી’’તિઆદિ. પારિસુદ્ધિપ્પદાનેન સઙ્ઘસ્સ અત્તનો ચાપિ ઉપોસથં સમ્પાદેતીતિ સમ્બન્ધો. પરિસુદ્ધિ એવ પારિસુદ્ધિ, તસ્સ પદાનં, તેન. નનુ ચ પારિસુદ્ધિતાપદાનમત્તમેવ ઉપોસથકમ્મં નામાતિ પારિસુદ્ધિપ્પદાનં અત્તનો ઉપોસથં સમ્પાદેતુ, કથં સઙ્ઘસ્સાતિ? વુચ્ચતે – પારિસુદ્ધિદાનસ્સ ધમ્મકમ્મતાસમ્પાદનેન સઙ્ઘસ્સાપિ ઉપોસથં સમ્પાદેતીતિ.
એત્થ પન ચતૂસુ એકસ્સ છન્દપારિસુદ્ધિં આહરિત્વા તયો પારિસુદ્ધિઉપોસથં કરોન્તિ, તીસુ વા એકસ્સ છન્દપારિસુદ્ધિં આહરિત્વા દ્વે પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસન્તિ, અધમ્મેન વગ્ગં ઉપોસથકમ્મં. ચત્તારો પારિસુદ્ધિઉપોસથં કરોન્તિ, તયો વા દ્વે વા પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસન્તિ, અધમ્મેન સમગ્ગં. ચતૂસુ એકસ્સ આહરિત્વા તયો પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસન્તિ, તીસુ વા એકસ્સ આહરિત્વા દ્વે પારિસુદ્ધિઉપોસથં કરોન્તિ, ધમ્મેન વગ્ગં. સચે પન ચત્તારો સન્નિપતિત્વા પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસન્તિ, તયો પારિસુદ્ધિઉપોસથં, દ્વે અઞ્ઞમઞ્ઞં ધમ્મેન સમગ્ગં. પવારણકમ્મેસુપિ પઞ્ચસુ એકસ્સ પવારણં આહરિત્વા ચત્તારો ગણઞત્તિં ઠપેત્વા પવારેન્તિ, ચતૂસુ તીસુ વા એકસ્સ આહરિત્વા તયો દ્વે વા સઙ્ઘઞત્તિં ઠપેત્વા પવારેન્તિ, અધમ્મેન વગ્ગં પવારણકમ્મન્તિઆદિ વુત્તનયમેવ. સેસકમ્મં વિબાધતીતિ અવસેસસઙ્ઘકિચ્ચં વિબાધેતિ અલદ્ધાધિપ્પાયત્તાતિ અધિપ્પાયો.
૪૦૩. દ્વયન્તિ
૪૦૪. હરેય્યાતિ પુબ્બે વુત્તં સુદ્ધિકછન્દં વા ઇમં વા છન્દપારિસુદ્ધિં હરેય્ય. પરમ્પરા ન હારયેતિ પરમ્પરા ન આહરેય્ય. કસ્માતિ આહ ‘‘પરમ્પરાહટા’’તિઆદિ. તેનાતિ પઠમતો ગહિતછન્દપારિસુદ્ધિકેન. પરમ્પરાહટાતિ યથા બિળાલસઙ્ખલિકાય પઠમં વલયં દુતિયં પાપુણાતિ, તતિયં ન પાપુણાતિ, એવં દુતિયસ્સ આગચ્છતિ, તતિયસ્સ ન આગચ્છતિ. ‘‘પરિમ્પરાહટા છન્દ-પારિસુદ્ધિ ન ગચ્છતી’’તિ વા પાઠો.
૪૦૫. સબ્બૂપચારન્તિ ‘‘એકંસં ચીવરં કત્વા’’ તિઆદિ સબ્બં ઉપચારં.
૪૦૬. સો આગતો આરોચેત્વા સઙ્ઘં પવારેય્યાતિ યોજના. અથાતિ અનન્તરત્થે. આગતોતિ પવારણં ગહેત્વા આગતો ભિક્ખુ. આરોચેત્વાતિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરોચેત્વા. એવન્તિ વક્ખમાનક્કમેન.
૪૦૭-૮. ગહેત્વા હારકોતિ સમ્બન્ધો. નાહટાતિ આહટાવ ન હોતીતિ અત્થો. હારકો સઙ્ઘં પત્વા તથા હેય્ય, આહટા હોતીતિ યોજના. તથા હેય્યાતિ વિબ્ભન્તાદિકો ભવેય્ય.
૪૦૯. સઙ્ઘં ચ-સદ્દો છન્દપારિસુદ્ધિહરણં સમ્પિણ્ડેતીતિ.
છન્દદાનનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૪. ઉપોસથનિદ્દેસવણ્ણના
૪૧૦. દુવે ઉપોસથાતિ સુલભપ્પવત્તિવસેન વુત્તં. તયો પન દિવસવસેનેવ ઉપોસથા ચાતુદ્દસિકો ચાતુદ્દસિકા, સેસા પન્નરસિકાતિ એવં એકસંવચ્છરે ચતુવીસતિઉપોસથા. ઇદં તાવ લોકસ્સ પકતિચારિત્તં. ‘‘આગન્તુકેહિ આવાસિકાનં અનુવત્તિતબ્બ’’ન્તિઆદિવચનતો (મહાવ॰ ૧૭૮) પન તથારૂપપચ્ચયે સતિ અઞ્ઞસ્મિમ્પિ ચાતુદ્દસે ઉપોસથં કાતું વટ્ટતિ.
૪૧૧. સુત્તુદ્દેસો સઙ્ઘસ્સેવાતિ યોજના. અધિટ્ઠાનઞ્ચ તં ઉપોસથો ચાતિ કમ્મધારયો. સેસાનન્તિ દ્વિન્નં તિણ્ણં વા. ‘‘દુવે’’તિઆદિના ચ ચાતુદ્દસો પન્નરસો સામગ્ગીતિ દિવસવસેન, સુત્તુદ્દેસો અધિટ્ઠાનં પારિસુદ્ધીતિ કરણપ્પકારેન, સઙ્ઘુપોસથો ગણુપોસથો પુગ્ગલુપોસથોતિ પુગ્ગલવસેન ચાતિ નવ ઉપોસથા દીપિતા હોન્તિ.
૪૧૨. પુબ્બકિચ્ચેતિ –
‘‘છન્દપારિસુદ્ધિઉતુક્ખાનં, ભિક્ખુગણના ચ ઓવાદો;
ઉપોસથસ્સ એતાનિ, પુબ્બકિચ્ચન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૬૮) –
એવં
પુબ્બકરણેતિ –
‘‘સમ્મજ્જની પદીપો ચ, ઉદકં આસનેન ચ;
ઉપોસથસ્સ એતાનિ, પુબ્બકરણન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૬૮) –
એવં અટ્ઠકથાચરિયેહેવ વુત્તે સબ્બપઠમં કત્તબ્બે પુબ્બકરણે. પત્તકલ્લેતિ ઉપોસથાદીનં ચતુન્નં અઙ્ગાનં સમ્ભવેન પત્તો કાલો ઇમસ્સાતિ પત્તકાલં, પત્તકાલમેવ પત્તકલ્લં. કિં તં? ઉપોસથાદિકમ્મં. તં પન ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સઙ્ગહિતં. યથાહુ અટ્ઠકથાચરિયા –
‘‘ઉપોસથો
સભાગાપત્તિયો ચ ન વિજ્જન્તિ;
વજ્જનીયા ચ પુગ્ગલા તસ્મિં ન હોન્તિ,
પત્તકલ્લન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. (મહાવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૬૮);
સમાનિતેતિ સમ્મા આનીતે પવત્તિતેતિ અત્થો. સોતિ સુત્તુદ્દેસો. પઞ્ચધાતિ નિદાનુદ્દેસો પારાજિકુદ્દેસો સઙ્ઘાદિસેસુદ્દેસો અનિયતુદ્દેસો વિત્થારુદ્દેસોતિ એવં પઞ્ચધા.
૪૧૩. વિનાન્તરાયન્તિ રાજન્તરાયો ચોરન્તરાયો અગ્યન્તરાયો ઉદકન્તરાયો મનુસ્સન્તરાયો અમનુસ્સન્તરાયો વાળન્તરાયો સરીસપન્તરાયો જીવિતન્તરાયો બ્રહ્મચરિયન્તરાયોતિ (મહાવ॰ ૧૫૦) વુત્તેસુ દસસુ યં કિઞ્ચિ અન્તરાયં વિના. સઙ્ખેપેનાતિ વિના વિત્થારં. ‘‘એત્થ દ્વીસુ તીસુ વા ઉદ્દેસેસુ વિસદેસુ થેરોવ ઇસ્સરો’’તિ વુત્તત્તા અવત્તન્તેપિ વટ્ટતીતિ યોજના. એત્થાતિ પઞ્ચસુ ઉદ્દેસેસુ. અવત્તન્તેતિ થેરસ્સ વિત્થારેન અવત્તમાને અપ્પગુણે. વટ્ટતીતિ ‘‘તીસૂ’’તિ વુત્તં. ‘‘થેરોવ ઇસ્સરો’’તિઆદિના ઇદં પરિદીપેતિ – દ્વે અખણ્ડા સુવિસદા વાચુગ્ગતા, થેરાધેય્યં પાતિમોક્ખં, સચે પન એત્તકમ્પિ વિસદં કાતું ન સક્કોતિ, બ્યત્તસ્સ ભિક્ખુનો આયત્તં હોતિ, તસ્મા સયં ઉદ્દિસિતબ્બં, અઞ્ઞા વા અજ્ઝેસિતબ્બોતિ.
૪૧૪. ઉદ્દિસન્તે સમા વા અથ થોકિકા વા યદિ આગચ્છેય્યુન્તિ સમ્બન્ધનીયં. ઉદ્દિસન્તે આવાસિકેહિ પાતિમોક્ખે ઉદ્દિસ્સમાને. સમા વા થોકિકા વાતિ આવાસિકેહિ સમા વા થોકિકા વા આગન્તુકા ભિક્ખૂ. અવસેસકં સોતબ્બન્તિ ઇમિના એત્તાવતાપિ ઉપોસથો કતોયેવ નામાતિ દીપેતિ.
૪૧૫. ઉદ્દિટ્ઠમત્તેતિ ઉદ્દિટ્ઠંયેવ ઉદ્દિટ્ઠમત્તં. મત્ત-સદ્દો અવધારણે. સકલાય એકચ્ચાય વા ઉટ્ઠિતાય સમા વા થોકિકા વા યદિ આગચ્છેય્યુન્તિ યોજના. સકલાયાતિ સબ્બાય પરિસાય. એસં સન્તિકે પારિસુદ્ધિં કરેય્યુન્તિ એસં આવાસિકાનં સમીપે તે આગન્તુકા ભિક્ખૂ સબ્બવિકપ્પા. તેસુ. પુનુદ્દિસેતિ પુન પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્ય.
૪૧૬. ઇતરાનન્તિ આગન્તુકાનં. ઇતરોતિ ચાતુદ્દસો. એત્થ પન યેસં પન્નરસો, તે અતીતં ઉપોસથં ચાતુદ્દસિકં અકંસૂતિ વેદિતબ્બા. અયમેત્થાધિપ્પાયો – તાદિસે પચ્ચયે સતિ ચાતુદ્દસિકસ્સ કતત્તા તેસં યથાવુત્તતતિયસત્તમપક્ખસઙ્ખાતચાતુદ્દસિકે સમાનેતરેતિ સમા ઊના ઇતરેતિ પદચ્છેદો. ઇતરેતિ આગન્તુકા. પુરિમાનં અનુવત્તન્તૂતિ આવાસિકેહિ ‘‘અજ્જુપોસથો પન્નરસો’’તિ પુબ્બકિચ્ચે કયિરમાને પુરિમાનં આવાસિકાનં અનુવત્તન્તૂતિ અત્થો. સચેધિકાતિ યદિ આગન્તુકા બહુકા હોન્તિ. પુરિમાતિ આવાસિકા. તેસં અનુવત્તન્તૂતિ તેસં આગન્તુકાનં ‘‘અજ્જુપોસથો ચાતુદ્દસો’’તિ પુબ્બકિચ્ચે કયિરમાને અનુવત્તન્તુ. સેસેપીતિ આગન્તુકાનં પન્નરસવારેપિ. અયં નયોતિ ‘‘આગન્તુકાનં પન્નરસો ઇતરાનં સચેતરો’’તિઆદિકો અયમેવ નયો. એત્થ પન યેસં પન્નરસો, તે તિરોરટ્ઠતો વા આગતા અતીતં વા ઉપોસથં ચાતુદ્દસિકં અકંસૂતિ વેદિતબ્બો.
૪૧૭. અતીતુપોસથસ્સ ચાતુદ્દસિયં કતત્તા ચાતુદ્દસિયં પન્નરસુપોસથો કતોતિ પન્નરસી આવાસિકાનં પાટિપદો જાતોતિ આહ ‘‘આવાસિકાનં પાટિપદો’’તિ. ઇતરાનન્તિ આગન્તુકાનં. ઉપોસથોતિ પન્નરસો ઉપોસથો. સમથોકાનન્તિ અત્તના સમાનં વા થોકાનં વા આગન્તુકાનં. મૂલટ્ઠાતિ આવાસિકા. કામતો દેન્તૂતિ અત્તનો ઇચ્છાય દેન્તુ.
૪૧૮. નો ચે દેન્તીતિ યદિ આવાસિકા કાયસામગ્ગિં ન દેન્તિ, તેસં પન આવાસિકાનં હિય્યો ઉપોસથસ્સ કતત્તા અજ્જ ઉપોસથકરણં નત્થિ. બહૂસુ અનિચ્છાય કાયસામગ્ગિં દદેય્યાતિ યોજના. બહૂસૂતિ આગન્તુકેસુ બહિ વા વજેતિ આવાસિકભિક્ખુપરિસા નિસ્સીમં વા વજેય્યાતિ અત્થો.
૪૧૯. સાવેય્ય સુત્તન્તિ પાતિમોક્ખસઙ્ખાતં સુત્તં વાયમિત્વા સાવેય્ય.
૪૨૦. સમ્મજ્જિતું કલ્લોતિ અગિલાનો. તથાતિ દુક્કટં અતિદિસતિ. આસનેસુ અસતિ અન્તમસો સાખાભઙ્ગમ્પિ કપ્પિયં કારાપેત્વા પઞ્ઞપેતબ્બં. તેલે અસતિ કપલ્લે અગ્ગિપિ જાલેતબ્બો.
૪૨૧-૩. પટ્ઠપેત્વા દકાસનન્તિ પરિભોજનીયપાનીયોદકઞ્ચ આસનઞ્ચ સન્નિહિતં કત્વા. ગણઞત્તિન્તિ ઇદાનિ વક્ખમાનં ગણેન ઠપેતબ્બં ઞત્તિં. તેતિ અઞ્ઞે દુવે ભિક્ખૂ. સમત્તપુબ્બારમ્ભેનાતિ સમત્તો નિટ્ઠિતો પુબ્બેસુ ઉત્તરાસઙ્ગએકંસકરણાદીસુ આરમ્ભો યસ્સાતિ તિપદબહુબ્બીહિ. નવેન તે એવમીરિયાતિ સમ્બન્ધો. તેતિ ઇતરે દ્વે.
૪૨૪. કત્તબ્બં કત્વા પુબ્બકિચ્ચાદિકં સમ્પાદેત્વા નવો એવં ઈરિયોતિ યોજના.
૪૨૭. યત્થાતિ યસ્મિં વિહારે એકેકસ્સ પારિસુદ્ધિં હરિત્વાનાતિ સમ્બન્ધો. એકેકસ્સાતિ એત્થ વિચ્છાયં દ્વિત્તં. કિરિયાય ગુણેન દબ્બેન વા ભિન્ને અત્થે બ્યાપિતું ઇચ્છા વિચ્છા. એત્થ પન છન્દપારિસુદ્ધિહરણસઙ્ખાતાય કિરિયાય ચતૂસુ ચ તીસુ ચ દ્વીસુ ચ ભિન્નમેકેકં બ્યાપિતું સમ્બન્ધિતું ઇચ્છાતિ વિચ્છા. ઇતરીતરેતિ એત્થાપિ કરણકિરિયાવસેન વેદિતબ્બં. તયો દ્વે એકો વા તં તં સઙ્ઘુપોસથં ગણુપોસથં પુગ્ગલુપોસથં વાતિ વુત્તં હોતિ. અયમેત્થાધિપ્પાયો – ચતૂસુ એકસ્સ આહરિત્વા તયો પારિસુદ્ધિઉપોસથં કરોન્તિ, તીસુ વા એકસ્સ આહરિત્વા દ્વે સઙ્ઘુપોસથં કરોન્તિ, અધમ્મેન વગ્ગં ઉપોસથકમ્મં. અથ પન એકસ્સ આહરિત્વા તયો સઙ્ઘુપોસથં કરોન્તિ, એકસ્સ આહરિત્વા દ્વે પારિસુદ્ધિઉપોસથં અધમ્મેન વગ્ગં નામ હોતિ. યદિ પન ચત્તારોપિ સન્નિપતિત્વા પારિસુદ્ધિઉપોસથં કરોન્તિ, તયો વા દ્વે વા સઙ્ઘુપોસથં કરોન્તિ, અધમ્મેન સમગ્ગં નામ હોતીતિ. તબ્બિપરિયાયેન ધમ્મેન સમગ્ગં વેદિતબ્બં.
૪૨૮. વગ્ગે સમગ્ગે વા ‘‘વગ્ગો’’તિ સઞ્ઞિનો વિમતિસ્સ વા કરોતો દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. વગ્ગેતિ વગ્ગસઙ્ઘે. વિમતિસ્સાતિ ‘‘વગ્ગો નુ ખો, સમગ્ગો’’તિ એવં વેમતિકસ્સ. ઇમિનાવ કુક્કુચ્ચપકતવારોપિ ઉપલક્ખિતો. કરોતોતિ ઉપોસથં કરોન્તસ્સ. ભેદાધિપ્પાયેન કરોતોતિ સઞ્ઞિનોતિ સઞ્ઞાસીસેન ચિત્તં વુત્તં, ચિત્તવતોતિ અત્થો.
૪૨૯-૩૦. ‘‘ઉક્ખિત્તસ્સા’’તિઆદિના વજ્જનીયપુગ્ગલે દસ્સેતિ. ઉક્ખિત્તસ્સાતિ કત્તુઅત્થે સામિવચનં. નિસિન્નસદ્દસ્સ કમ્મસાધનત્તા ઉક્ખિત્તાદીહિ કત્તૂહિ ભવિતબ્બન્તિ. ‘‘સેસાન’’ન્તિ વિસેસનસ્સ ભિક્ખૂનં બ્યભિચારેન સાત્થકતા. અભબ્બસ્સ પણ્ડકાદિએકાદસવિધસ્સ અભબ્બસ્સ. નિસિન્નપરિસાયઞ્ચ પાતિમોક્ખં ન ઉદ્દિસેતિ સમ્બન્ધો. સભાગાપત્તિકો તથા ન ઉદ્દિસેતિ યોજેતબ્બં. વિકાલભોજનાદિવત્થુતો સમાનો ભાગો કોટ્ઠાસો એતિસ્સાતિ સભાગા, સા આપત્તિ અસ્સાતિ બહુબ્બીહિ.
છન્દેન પરિવુત્થેનાતિ એત્થ ચતુબ્બિધં પારિવાસિયં પરિસપારિવાસિયં રત્તિપારિવાસિયં છન્દપારિવાસિયં અજ્ઝાસયપારિવાસિયન્તિ. તત્થ ભિક્ખૂ કેનચિદેવ કરણીયેન સન્નિપતિતા પરિસપારિવાસિયં નામ કિઞ્ચાપિ પરિસપારિવાસિયં, છન્દસ્સ પન અવિસ્સટ્ઠત્તા કમ્મં કાતું વટ્ટતિ.
‘‘યાવ પન સબ્બે સન્નિપતન્તિ, તાવ ધમ્મં સુણિસ્સામા’’તિ એકં અજ્ઝેસન્તિ, તસ્મિં ધમ્મકથં કથેન્તેયેવ અરુણો ઉગ્ગચ્છતિ, સચે ચાતુદ્દસિકં કાતું નિસિન્ના, પન્નરસોતિ કાતું વટ્ટતિ, સચે પન્નરસિકં કાતું નિસિન્ના, પાટિપદે અનુપોસથે ઉપોસથં કાતું ન વટ્ટતિ, અઞ્ઞં પન સઙ્ઘકિચ્ચં કાતું વટ્ટતિ, ઇદં રત્તિપારિવાસિયં નામ.
એવં પન નિસિન્ને કોચિ નક્ખત્તપાઠકો ભિક્ખુ ‘‘અજ્જ નક્ખત્તં દારુણં, ઇમં કમ્મં મા કરોથા’’તિ વદતિ, તે તસ્સ વચનેન છન્દં વિસ્સજ્જેત્વા તત્થેવ નિસિન્ના હોન્તિ, અથઞ્ઞો આગન્ત્વા ‘‘નક્ખત્તં પટિમાનેન્તં, અત્થો બાલં ઉપચ્ચગા’’તિ (જા॰ ૧.૧.૪૯) વત્વા ‘‘કિં નક્ખત્તેન, કરોથા’’તિ વદતિ, ઇદં છન્દપારિવાસિયઞ્ચેવ અજ્ઝાસયપારિવાસિયઞ્ચ. એકસ્મિં પારિવાસિયે પુન છન્દપારિસુદ્ધિં આનેત્વા કમ્મં કાતું વટ્ટતિ.
૪૩૧. આપન્નઞ્ચ નાવિકત્વાતિ ગરુકાપત્તિં અનાવિકત્વા. ન ચાતિ નેવ.
૪૩૨. અટ્ઠિતોપોસથાતિ અટ્ઠિતો અવિસ્સટ્ઠો ઉપોસથો યસ્મિન્તિ બહુબ્બીહિ. તદહૂતિ તસ્મિં ઉપોસથદિવસે. અન્તરાયં વા સઙ્ઘં વા વિના અધિટ્ઠાતું સીમમેવ વા અધિટ્ઠાતુન્તિ ઇમિના ગણુપોસથમ્પિ ઉપલક્ખેતિ. સીમન્તિ ઇમિના નદિમ્પિ.
ઉપોસથનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૫. પવારણાનિદ્દેસવણ્ણના
૪૩૩. ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞપ્પવારણા’’ત્યાદીનં અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ કાતબ્બા પવારણા. તત્થ તિણ્ણં ચતુન્નઞ્ચ ગણઞત્તિં ઠપેત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞપ્પવારણા, દ્વિન્નં પન અટ્ઠપેત્વાવ. અધિટ્ઠાનન્તિ અધિટ્ઠાનપ્પવારણા, યુપચ્ચયન્તાનં ભાવે નિયતનપુંસકત્તા ‘‘અધિટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં. સેસા પઞ્ચાદીહિ કાતબ્બા અવસેસા સઙ્ઘપ્પવારણા સઙ્ઘવસેન ઞત્તિં ઠપેત્વા કાતબ્બા. એતેન નવસુ સઙ્ઘપ્પવારણાદયો તિસ્સો દસ્સિતા. નવ હિ પવારણા ચાતુદ્દસી પન્નરસી સામગ્ગીતિ દિવસવસેન, તેવાચી દ્વેવાચી એકવાચીતિ કત્તબ્બાકારવસેન, સઙ્ઘે પવારણા, ગણે પવારણા, પુગ્ગલે પવારણાતિ કારકવસેન ચ. તત્થ પુરિમવસ્સંવુત્થાનં પુબ્બકત્તિકપુણ્ણમા વા તેસંયેવ સચે ભણ્ડનકારકેહિ ઉપદ્દુતા પવારણં પચ્ચુક્કડ્ઢન્તિ, અથ કત્તિકમાસસ્સ કાળપક્ખચાતુદ્દસો વા પચ્છિમકત્તિકપુણ્ણમા વા પચ્છિમવસ્સંવુત્થાનઞ્ચ પચ્છિમકત્તિકપુણ્ણમા એવ વા પવારણાદિવસા હોન્તિ. ઇદં પન પકતિચારિત્તં. તથારૂપપ્પચ્ચયે સતિ દ્વિન્નં કત્તિકપુણ્ણમાનં પુરિમેસુ ચાતુદ્દસેસુપિ પવારણં કાતું વટ્ટતિ. ભિન્નસ્સ પન સઙ્ઘસ્સ સામગ્ગિયં યો કોચિ દિવસો પવારણાદિવસો હોતિ. ઇમા દિવસવસેન તિસ્સો પવારણા. કત્તબ્બાકારવસેન પન વક્ખમાનનયેન વિઞ્ઞાતબ્બા.
૪૩૪. ‘‘પુબ્બકિચ્ચે’’તિઆદીસુ –
‘‘સમ્મજ્જની
પવારણાય એતાનિ, પુબ્બકરણન્તિ વુચ્ચતિ.
‘‘છન્દપ્પવારણા
પવારણાય એતાનિ, પુબ્બકિચ્ચન્તિ વુચ્ચતિ.
‘‘પવારણા યાવતિકા ચ ભિક્ખૂ કમ્મપ્પત્તા,
સભાગાપત્તિયો ચ ન વિજ્જન્તિ;
વજ્જનીયા ચ પુગ્ગલા તસ્મિં ન હોન્તિ,
પત્તકલ્લન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. –
એવં અટ્ઠકથાયં વુત્તા પુબ્બકિચ્ચાદયો વેદિતબ્બા. ઞત્તિન્તિ ઇદાનિ વક્ખમાનં સામઞ્ઞં સઙ્ઘઞત્તિં. એવં પન ઞત્તિયા ઠપિતાય કારણે સતિ તેવાચિકદ્વેવાચિકએકવાચિકસમાનવસ્સિકવસેનપિ પવારેતું વટ્ટતિ. અયમેવ પન ઞત્તિ ‘‘સઙ્ઘો પવારેય્યા’’તિ એત્થ ‘‘સઙ્ઘો તેવાચિકં પવારેય્ય, સઙ્ઘો દ્વેવાચિકં પવારેય્ય, સઙ્ઘો એકવાચિકં પવારેય્ય, સઙ્ઘો સમાનવસ્સિકં પવારેય્યા’’તિપિ ઠપેતું વટ્ટતિ. ચાતુદ્દસિયં પન સામગ્ગિયઞ્ચ ‘‘ચાતુદ્દસી સામગ્ગી’’તિ વત્તબ્બં.
૪૩૭. થેરેસુ ઉક્કુટિકં નિસજ્જ પવારેન્તેસુ નવો યાવ સયં પવારેતિ, તાવ ઉક્કુટિકો એવ અચ્છતૂતિ યોજના. અચ્છતૂતિ નિસીદેય્ય.
૪૪૦-૨. ધમ્મસાકચ્છા ચ કલહો ચાતિ દ્વન્દો. રત્તિયા ખેપિતભાવતો તેવાચિકાય ઓકાસે અસતિ દસવિધે વા અન્તરાયે સતિ ‘‘સુણાતુ મે…પે॰… સમાનવસ્સિકં પવારેય્યા’’તિ અનુરૂપતો ઞત્તિં વત્વા યથાઠપિતઞત્તિયા અનુરૂપેન પવારેય્યાતિ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. અનુરૂપતોતિ ‘‘સુણાતુ મે…પે॰… દાનં દેન્તેહિ રત્તિ ખેપિતા, સચે…પે॰… રત્તિ વિભાયિસ્સતિ, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લ’’ન્તિઆદિના તેન ખેપિતરત્તિયા અનુરૂપેન. ‘‘સુણાતુ મે ભન્તે સઙ્ઘો, અયં રાજન્તરાયો, સચે સઙ્ઘો તેવાચિકં…પે॰… સઙ્ઘો ભવિસ્સતિ, અથાયં આગચ્છેય્યું યદિ સમાઆદિકા ચાતિ ‘‘આગચ્છેય્યું યદિ સમા’’ઇચ્ચાદયો ઉપોસથે વુત્તા ગાથાયો ચ. એત્થાતિ એતિસ્સં પવારણાયં. અયમેવ ચ આહરણક્કમો –
આગચ્છેય્યું યદિ સમા, પવારેન્તેવ થોકિકા;
પવારિતા તે સુપ્પવારિતા, અઞ્ઞેહિ ચ પવારિયં;
પવારિતેસુ સકલા-યેકચ્ચાયુટ્ઠિતાય વા.
પવારેય્યુઞ્ચ તે તેસં, સન્તિકે બહુકા સચે;
કત્વા સબ્બવિકપ્પેસુ, પુબ્બકિચ્ચં પુનુદ્દિસેતિ.
‘‘આવાસિકાનં પન્નરસો’’તિઆદિકા ગાથાયો પન એત્થાપિ સમાના.
૪૪૩. ઞત્તિં વત્વાતિ વક્ખમાનગણઞત્તિં વત્વા.
૪૪૪. સમુદીરિયાતિ અઞ્ઞે દ્વે તયો વા વક્ખમાનક્કમેન વત્તબ્બા.
૪૪૬-૮. કત્તબ્બં કત્વાતિ યોજેતબ્બં. કત્તબ્બન્તિ પુબ્બકિચ્ચાદિકં. નવેનપિ ‘‘અહં ભન્તે…પે॰… પટિકરિસ્સામી’’તિ થેરો ઈરિયોતિ યોજેતબ્બં. એવન્તિ ઇદાનિ વક્ખમાનં પરામસતિ.
૪૪૯. ‘‘યસ્મિ’’ન્તિઆદિ વુત્તનયત્તા ઉત્તાનમેવ.
૪૫૦. ગાથાયોતિ કરોતોતિ એત્થ પવારણં કરોતોતિ અત્થો ગહેતબ્બો. તતિય ગાથાય
૪૫૧. સઙ્ઘમ્હિ પવારિતેવાતિ પુરિમવસ્સૂપગતે સઙ્ઘમ્હિ પવારિતે એવ. પારિસુદ્ધિઉપોસથં કરેય્યાતિ ન એકસ્મિં ઉપોસથગ્ગે દ્વે ઞત્તિયો ઠપેતબ્બાતિ અધિપ્પાયો. પચ્છિમિકાય ઉપગન્ત્વા અપરિનિટ્ઠિતવસ્સો અવુત્થો. અનુપાગતોતિ વસ્સં અનુપાગતો. અયમેત્થાધિપ્પાયો – પુરિમિકાય વસ્સં ઉપગતા પઞ્ચ વા અતિરેકા વા પચ્છિમિકાય ઉપગતા તેહિ સમા વા ઊનતરા વા પુરિમિકાય વા ઉપગતેહિ પચ્છિમિકાય ઉપગતા થોકતરા ચેવ હોન્તિ, સઙ્ઘપ્પવારણાય ગણં પૂરેન્તિ સઙ્ઘપ્પવારણાવસેન ઞત્તિં ઠપેત્વા, અથ ચ ઉભોપિ એકતો હુત્વા સઙ્ઘં ન પૂરેન્તિ, ગણં પન પૂરેન્તિ, ગણઞત્તિં ઠપેત્વા પવારેતબ્બં, પચ્છા તેસં સન્તિકે પારિસુદ્ધિઉપોસથો કાતબ્બો. યદિ પન પુરિમિકાય એકો, પચ્છિમિકાય એકો, એકેન એકસ્સ સન્તિકે પવારેતબ્બં, એકેન પારિસુદ્ધિઉપોસથો કાતબ્બો. સચે પુરિમેહિ વસ્સૂપગતેહિ પચ્છા વસ્સૂપગતા એકેનપિ અધિકા સઙ્ઘં પૂરેન્તિ, પઠમં પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિત્વા પચ્છા તેસં સન્તિકે પવારેતબ્બન્તિ. ગણેપિ એસેવ નયો. એવમુપરિપિ યથાયોગં ચિન્તનીયં.
૪૫૨. ચાતુમાસિનિયાતિ સઙ્ઘેનાતિ પઠમં વસ્સૂપગતેન સઙ્ઘેન. વુત્થા વસ્સા યેહિ તે વુત્થવસ્સા, પચ્છિમવસ્સૂપગતા. સચે અપ્પતરા સિયુન્તિ ઇમિના યદિ અધિકતરા વા સમસમા વા હોન્તિ, પવારણાઞત્તિં ઠપેત્વા પચ્છિમવસ્સૂપગતેહિ પઠમં પવારિતે પચ્છા ઇતરેહિ પારિસુદ્ધિઉપોસથો કાતબ્બોતિ દીપેતીતિ.
પવારણાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૬. સંવરનિદ્દેસવણ્ણના
૪૫૩. સંવરણં ચક્ખુદ્વારાદીનં સતિકવાટેન પિદહનં સંવરો. તત્થ કિઞ્ચાપિ ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરો નત્થિ, ન હિ ચક્ખુપસાદં નિસ્સાય સતિ ઉપ્પજ્જતિ, નેવ ભવઙ્ગસમયે આવજ્જનાદીનં ચક્ખુસોતાદિભેદેહીતિ ચક્ખુ ચ સોતઞ્ચ, તાનિ આદિ યેસં, તેવ ભેદા ચાતિ સમાસો, તેહિ દ્વારેહિ. અભિજ્ઝાદિપ્પવત્તિયા અચ્ચન્તોપકારકત્તા કરણત્થે ચેત્થ તતિયા. એતેન ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયમનસઙ્ખાતાનિ દ્વારાનિ વુત્તાનિ. રૂપસદ્દાદિગોચરેતિ રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બધમ્મસઙ્ખાતે વિસયે. અભિજ્ઝાદોમનસ્સાદિપ્પવત્તિન્તિ એત્થ પરસમ્પત્તિં અભિમુખં ઝાયતીતિ અભિજ્ઝા, બલવતણ્હા. આદિ-સદ્દેન મિચ્છાદિટ્ઠિઆદયો અનેકે અકુસલા ધમ્મા સઙ્ગહિતા.
૪૫૪. સકં ચિત્તં કિટ્ઠાદિં દુપ્પસું વિય નિગ્ગણ્હેય્યાતિ સમ્બન્ધો. કિટ્ઠન્તિ કિટ્ઠટ્ઠાને ઉપ્પન્નં સસ્સં ગહિતં. કિટ્ઠં અદતીતિ કિટ્ઠાદિ, તં. સમ્પજાનોતિ સાત્થકસપ્પાયગોચરઅસમ્મોહસઙ્ખાતેન ચતુસમ્પજઞ્ઞેન સમ્મા પજાનો. ઇમિના ઇન્દ્રિયસંવરસીલં કથિતં.
સંવરનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૭. સુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના
૪૫૫. દેસના સંવરો એટ્ઠિ પચ્ચવેક્ખણન્તિ ભેદતો સુદ્ધિ ચતુબ્બિધાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘પચ્ચવેક્ખણં ભેદતો’’તિ વત્તબ્બે નિગ્ગહિતલોપો દટ્ઠબ્બો, દેસનાસુદ્ધિ સંવરસુદ્ધિ પરિયેટ્ઠિસુદ્ધિ પચ્ચવેક્ખણસુદ્ધીતિ ચતુબ્બિધાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ સુજ્ઝતીતિ સુદ્ધિ, યથાધમ્મં દેસનાય સુદ્ધિ દેસનાસુદ્ધિ. વુટ્ઠાનસ્સાપિ ચેત્થ દેસનાય એવ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. મૂલાપત્તીનં પન અભિક્ખુતાપટિઞ્ઞાવ દેસનાતિ હેટ્ઠા વુત્તા, સાવસ્સ પારાજિકાપન્નસ્સ વિસુદ્ધિ નામ હોતિ. અયઞ્હિ યસ્મા પારાજિકં આપન્નો, તસ્મા ભિક્ખુભાવે ઠત્વા અભબ્બો ઝાનાદીનિ અધિગન્તું. ભિક્ખુભાવો હિસ્સ સગ્ગન્તરાયો ચેવ હોતિ, મગ્ગન્તરાયો ચ. વુત્તઞ્હેતં –
‘‘સામઞ્ઞં દુપ્પરામટ્ઠં, નિરયાયૂપકડ્ઢતી’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૩૧૧);
અપરમ્પિ
‘‘સિથિલો હિ પરિબ્બજો, ભિય્યો આકિરતે રજ’’ન્તિ. (ધ॰ પ॰ ૩૧૩);
ઇચ્ચસ્સ ભિક્ખુભાવો વિસુદ્ધિ નામ ન હોતિ. યસ્મા પન ગિહિઆદિકો હુત્વા દાનસરણસીલસંવરાદીહિ સગ્ગમગ્ગં વા ઝાનવિમોક્ખમગ્ગં વા આરાધેતું ભબ્બો હોતિ, તસ્માસ્સ સંવરવિસુદ્ધિ. ધમ્મેન સમેન પચ્ચયાનં એટ્ઠિયા સુદ્ધિ એટ્ઠિસુદ્ધિ. ચતૂસુ પચ્ચયેસુ પચ્ચવેક્ખણેન સુદ્ધિ પચ્ચવેક્ખણસુદ્ધિ. ‘‘ચતુબ્બિધા પાતી’’તિઆદીસુ પાતિમોક્ખસંવરસમ્મતન્તિ ‘‘પાતિમોક્ખસંવરો’’તિ સમ્મતં સીલં.
૪૫૬. ચિત્તાધિટ્ઠાનસંવરા સુજ્ઝતીતિ ઇન્દ્રિયસંવરો સંવરસુદ્ધીતિ વુત્તોતિ યોજના.
૪૫૭. અનેસનં પહાય ધમ્મેન ઉપ્પાદેન્તસ્સ એટ્ઠિયા સુદ્ધત્તા આજીવનિસ્સિતં એટ્ઠિસુદ્ધીતિ વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. ઉપ્પાદેન્તસ્સાતિ પચ્ચયે ઉપ્પાદેન્તસ્સ.
૪૫૮. પચ્ચવેક્ખણસુજ્ઝનાતિ હેતુમ્હિ પઞ્ચમીતિ.
સુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૮. સન્તોસનિદ્દેસવણ્ણના
૪૫૯. પંસુકૂલં પિણ્ડિયાલોપો રુક્ખમૂલં પૂતિમુત્તભેસજ્જન્તિ ઇમે ચત્તારો પચ્ચયા અપ્પગ્ઘનકતાય અપ્પા ચેવ કસ્સચિપિ આલયાભાવેન અનવજ્જા ચ ગતગતટ્ઠાને લબ્ભમાનતાય ‘‘અપ્પેના’’તિઆદિ. મત્તઞ્ઞૂતિ પરિયેસનપ્પટિગ્ગહણપરિભોગવિસ્સજ્જનેસુ ચતૂસુ મત્તઞ્ઞુતાવસેન પમાણઞ્ઞૂ.
૪૬૦. કથં સન્તુટ્ઠોતિ આહ ‘‘અતીત’’ન્તિઆદિ. પચ્ચુપ્પન્નેન યાપેન્તોતિ યથાલાભયથાબલયથાસારુપ્પવસેન પચ્ચુપ્પન્નેન યથાવુત્તચતુબ્બિધપચ્ચયેન યાપેન્તોતિ.
સન્તોસનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪૯. ચતુરારક્ખનિદ્દેસવણ્ણના
૪૬૧-૨. બુદ્ધાનુસ્સતિ આરકત્તાદિનાતિ આરકભાવો આરકત્તં, તં આદિ યસ્સ ‘‘અરીનં હતત્તા’’તિઆદિકસ્સ તં આરકત્તાદિ. તેન તેન મગ્ગેન સવાસનાનં અરાનં હતત્તા આરકા સબ્બકિલેસેહિ સુવિદૂરવિદૂરે ઠિતોતિ આ-કારસ્સ રસ્સત્તં, ક-કારસ્સ હ-કારં સાનુનાસિકં કત્વા ‘‘અરહ’’ન્તિ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. ‘‘આરકા’’તિ ચ વુત્તે સામઞ્ઞજોતનાય વિસેસે અવટ્ઠાનતો, વિસેસત્થિના ચ વિસેસસ્સ અનુપ્પયોજિતબ્બત્તા ‘‘કિલેસેહી’’તિ લબ્ભતિ.
સમ્માતિ અવિપરીતં. સામન્તિ સયમેવ, અપરનેય્યો હુત્વાતિ અત્થો. ‘‘સમ્બુદ્ધો’’તિ હિ એત્થ સં-સદ્દો ‘‘સય’’ન્તિ એતસ્સ અત્થસ્સ બોધકો દટ્ઠબ્બો. બુદ્ધતોતિ ભાવપ્પધાનોયં નિદ્દેસો, બુદ્ધત્તાતિ અત્થો. ‘‘અરહં’’ ઇતિ વા ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો’’ ઇતિ વા ભગવતો નવભેદે ગુણે યા પુનપ્પુનં અનુસ્સતિ, સા બુદ્ધાનુસ્સતીતિ યોજના. ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ઇતી’’તિ વત્તબ્બે અ-કારો સન્ધિવસેન આગતો. ઇતિ-સદ્દો પનેત્થ આદિઅત્થો, ઇચ્ચાદીતિ અત્થો. નવભેદેતિ ‘‘અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથી’’તિ એકતો ગહેત્વા. એત્થ પન ઉપચારો ઉપ્પજ્જતિ, ન અપ્પના, તથા મરણસ્સતિયં. ઇતરેસુ પન ઉભયમ્પિ ઉપ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બં. બુદ્ધાનુસ્સતિ.
૪૬૩-૪. ‘‘સીમટ્ઠા’’તિઆદિના મેત્તાભાવનં દસ્સેતિ. સીમટ્ઠસઙ્ઘેતિ સીમાયં તિટ્ઠતીતિ સીમટ્ઠો તત્થાતિ તસ્મિં ગામે. સુખિતા હોન્તુ અવેરાતિ પદચ્છેદો. આદિનાતિ પરિચ્છિજ્જ પરિચ્છિજ્જાતિ ‘‘ઇમસ્મિં વિહારે સબ્બે ભિક્ખૂ’’તિઆદિના એવમ્પિ પરિચ્છિન્દિત્વા પરિચ્છિન્દિત્વા. મેત્તાભાવના.
૪૬૫-૬. ઇદાનિ અસુભં નિદ્દિસન્તો સબ્બપઠમં સાધેતબ્બં સત્તવિધમુગ્ગહકોસલ્લં ‘‘વણ્ણે’’ચ્ચાદિના દસ્સેતિ. સત્તવિધઞ્હિ તં નયતો આગતં વાચાસજ્ઝાયમનસાસજ્ઝાયેહિ સદ્ધિં. તત્થ પઠમં વાચાય સજ્ઝાયન્તેન ચત્તારિ તચપઞ્ચકાદીનિ પરિચ્છિન્દિત્વા અનુલોમપ્પટિલોમવસેન કાતબ્બં. યથા પન વચસા, તથેવ મનસાપિ સજ્ઝાયો કાતબ્બો. વચસા સજ્ઝાયો હિ મનસા સજ્ઝાયસ્સ પચ્ચયો. સો પન લક્ખણપ્પટિવેધસ્સ પચ્ચયો. તત્થ વણ્ણો નામ કેસાદીનં વણ્ણો. સણ્ઠાનં તેસંયેવ સણ્ઠાનં. ઓકાસો તેસંયેવ પતિટ્ઠોકાસો. દિસા નાભિતો ઉદ્ધં ઉપરિમદિસા, અધો હેટ્ઠિમા. પરિચ્છેદો નામ ‘‘અયં કોટ્ઠાસો હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચ તિરિયઞ્ચ ઇમિના નામ પરિચ્છિન્નો’’તિ એવં સભાગપરિચ્છેદો ચેવ ‘‘કેસા ન લોમા, લોમા ન કેસા’’તિ એવં અમિસ્સકતાવસેન વિસભાગપરિચ્છેદો ચ. કેસાદિકોટ્ઠાસે વવત્થપેત્વાતિ સમ્બન્ધો. વવત્થપેત્વાતિ વુત્તનયેન વવત્થપેત્વા.
એવં વવત્થપેન્તેન યથાવુત્તં સત્તવિધં ઉગ્ગહકોસલ્લં સમ્પાદેત્વા અટ્ઠારસવિધં મનસિકારકોસલ્લં સમ્પાદેતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘અનુપુબ્બતો’’તિઆદિમાહ. તત્થ અપ્પનાતો તયો ચ સુત્તન્તાતિ ઇમે ચત્તારોપિ નયતોવાગતે નાતિસીઘાદીસુ પક્ખિપિત્વા દસવિધતા વેદિતબ્બા. અનુપુબ્બતોતિ સજ્ઝાયકરણતો પટ્ઠાય અનુપટિપાટિયા. નાતિસીઘં નાતિસણિકં કત્વાતિ કિરિયાવિસેસનં. વિક્ખેપં પટિબાહયન્તિ કમ્મટ્ઠાનં વિસ્સજ્જેત્વા બહિદ્ધા પુથુત્તારમ્મણે ચેતસો વિક્ખેપં પટિબાહન્તો. પણ્ણત્તિં સમતિક્કમ્માતિ યાયં ‘‘કેસા લોમા’’તિ પણ્ણત્તિ, તં અતિક્કમિત્વા, ‘‘પટિક્કૂલ’’ન્તિ ચિત્તં ઠપેત્વાતિ અધિપ્પાયો. અનુપુબ્બતો મુઞ્ચન્તસ્સાતિ યો યો કોટ્ઠાસો ન ઉપટ્ઠાતિ, તં તં અનુક્કમેન મુઞ્ચતો, તસ્સ ‘‘ભાવના’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો.
૪૬૭. એવં ઉભયકોસલ્લં સમ્પાદેત્વા સબ્બકોટ્ઠાસે વણ્ણાદિવસેન વવત્થપેત્વા વણ્ણાદિવસેનેવ ‘‘વણ્ણા’’તિઆદિમાહ. વણ્ણ…પે॰… ઓકાસેહિ કોટ્ઠાસે પટિક્કૂલાતિ ભાવના અસુભન્તિ યોજના. તત્ર કેસા તાવ પકતિવણ્ણેન કાળકા અદ્દારિટ્ઠકવણ્ણા, સણ્ઠાનતો દીઘવટ્ટતુલાદણ્ડસણ્ઠાના, દિસતો ઉપરિમદિસાય જાતા, ઓકાસતો ઉભોસુ પસ્સેસુ કણ્ણચૂળિકાહિ, પુરતો નળાટન્તેન, પચ્છતો ગળવાટકેન પરિચ્છિન્ના, સીસકટાહવેઠનઅલ્લચમ્મં કેસાનં ઓકાસો. પરિચ્છેદતો કેસા સીસવેઠનચમ્મે વીહગ્ગમત્તં પવિસિત્વા પતિટ્ઠિતેન હેટ્ઠા અત્તનો મૂલતલેન, ઉપરિ આકાસેન, તિરિયં અઞ્ઞમઞ્ઞેન પરિચ્છિન્ના. દ્વે કેસા એકતો નત્થીતિ અયં સભાગપરિચ્છેદો. ‘‘કેસા ન લોમા, લોમા ન કેસા’’તિ એવં અવસેસએકતિં સકોટ્ઠાસેહિ અમિસ્સીકતા કેસા નામ પાટિયેક્કો એકો કોટ્ઠાસોતિ અયં વિસભાગપરિચ્છેદો. ઇદં કેસાનં વણ્ણાદિતો નિચ્છયનં. ઇદં પન નેસં વણ્ણાદિવસેન પઞ્ચધા પટિક્કૂલતો નિચ્છયનં – કેસા નામેતે વણ્ણતોપિ પટિક્કૂલા આસયતોપિ સણ્ઠાનતોપિ ગન્ધતોપિ ઓકાસતોપિ પટિક્કૂલાતિ એવં સેસકોટ્ઠાસાનમ્પિ યથાયોગં વેદિતબ્બં.
ઉદ્ધુમાતાદિવત્થૂસૂતિ
૪૬૮. ‘‘મરણં મે ભવિસ્સતી’’તિ વા ‘‘જીવિતં મે ઉપરુજ્ઝતી’’તિ વા ‘‘મરણં મરણ’’ન્તિ વા યોનિસો ભાવયિત્વાનાતિ યોજના. જીવિતન્તિ રૂપજીવિતિન્દ્રિયઞ્ચ અરૂપજીવિતિન્દ્રિયઞ્ચ. યોનિસોતિ ઉપાયેન. એવં પવત્તયતોયેવ હિ એકચ્ચસ્સ નીવરણાનિ વિક્ખમ્ભન્તિ, મરણારમ્મણા સતિ સણ્ઠાતિ, ઉપચારપ્પત્તમેવ કમ્મટ્ઠાનં હોતિ.
૪૬૯-૪૭૦. યસ્સ પન એત્તાવતા ન હોતિ, તેન વધકપચ્ચૂપટ્ઠાનાદીહિ અટ્ઠહાકારેહિ મરણં અનુસ્સરિતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘વધકસ્સેવા’’તિઆદિમાહ. વધકસ્સ ઇવ ઉપટ્ઠાનાતિ ‘‘ઇમસ્સ સીસં છિન્દિસ્સામી’’તિ અસિં ગહેત્વા ગીવાય સઞ્ચારયમાનસ્સ વધકસ્સ વિય મરણસ્સ ઉપટ્ઠાનતો. સમ્પત્તીનં વિપત્તિતોતિ ભોગસમ્પત્તિયા જીવિતસમ્પત્તિયા ચ વિનાસમરણસઙ્ખાતવિપત્તિતો. ઉપસંહરતોતિ યસમહત્તતો પુઞ્ઞમહત્તતો થામમહત્તતો ઇદ્ધિમહત્તતો પઞ્ઞામહત્તતો પચ્ચેકબુદ્ધતો સમ્માસમ્બુદ્ધતોતિ ઇમેહિ સત્તહાકારેહિ અત્તનો ઉપસંહરણતો કાયબહુસાધારણાતિ અસીતિયા કિમિકુલાનં, અનેકસતાનં રોગાનં, બાહિરાનઞ્ચ અહિવિચ્છિકાદીનં મરણસ્સ પચ્ચયાનં સાધારણતો. આયુદુબ્બલતોતિ અસ્સાસપસ્સાસૂપનિબદ્ધત્તઇરિયાપથૂપનિબદ્ધત્તાદિના આયુનો દુબ્બલતો. કાલવવત્થાનસ્સ અભાવતોતિ ‘‘ઇમસ્મિંયેવ કાલે મરિતબ્બં, ન અઞ્ઞસ્મિ’’ન્તિ એવં કાલવવત્થાનસ્સ અભાવતો. અદ્ધાનસ્સ પરિચ્છેદાતિ ‘‘મનુસ્સાનં જીવિતસ્સ પરિચ્છેદો નામ
એત્થ પન કમ્મટ્ઠાનં ભાવેત્વા વિપસ્સનાય સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્તુકામેન બુદ્ધપુત્તેન યં કાતબ્બં, તં આદિકમ્મિકસ્સ કુલપુત્તસ્સ વસેન આદિતો પટ્ઠાય સઙ્ખેપેનોપદિસ્સામ. ચતુબ્બિધં તાવ સીલં સોધેતબ્બં. તત્થ તિવિધા વિસુજ્ઝના અનાપજ્જનં, આપન્નવુટ્ઠાનં, કિલેસેહિ ચ અપ્પટિપીળનં. એવં વિસુદ્ધસીલસ્સ હિ ભાવના સમ્પજ્જતિ. યમ્પિદં ચેતિયઙ્ગણવત્તાદીનં વસેન આભિસમાચારિકસીલં વુચ્ચતિ, તમ્પિ સાધુકં પરિપૂરેતબ્બં. તતો –
‘‘આવાસો ચ કુલં લાભો, ગણો કમ્મઞ્ચ પઞ્ચમં;
અદ્ધાનં ઞાતિ આબાધો, ગન્થો ઇદ્ધીતિ તે દસા’’તિ. (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૪૧) –
એવં વુત્તેસુ દસસુ પલિબોધેસુ યો પલિબોધો, યો ઉપચ્છિન્દિતબ્બો. એવં ઉપચ્છિન્નપલિબોધેન –
‘‘પિયો ગરુ ભાવનીયો, વત્તા ચ વચનક્ખમો;
ગમ્ભીરઞ્ચ કથં કત્તા, નો ચાટ્ઠાને નિયોજકો’’તિ. (અ॰ નિ॰ ૭.૩૭) –
એવં વુત્તલક્ખણં આચરિયં ઉપસઙ્કમિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેતબ્બં. તં દુવિધં હોતિ સબ્બત્થકકમ્મટ્ઠાનઞ્ચ પારિહારિયકમ્મટ્ઠાનઞ્ચ. તત્થ સબ્બત્થકકમ્મટ્ઠાનં નામ ભિક્ખુસઙ્ઘાદીસુ મેત્તા, મરણસ્સતિ ચ, ‘‘અસુભસઞ્ઞા’’તિપિ એકે. એતં પન તયં સબ્બત્થ અત્થયિતબ્બં ઇચ્છિતબ્બન્તિ ‘‘પારિહારિયકમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તતો –
‘‘મહાવાસં
સોણ્ડિં પણ્ણઞ્ચ પુપ્ફઞ્ચ, ફલં પત્થિતમેવ ચ.
‘‘નગરં દારુના ખેત્તં, વિસભાગેન પટ્ટનં;
પચ્ચન્તસીમાસપ્પાયં, યત્થ મિત્તો ન લબ્ભતિ.
‘‘અટ્ઠારસેતાનિ ઠાનાનિ, ઇતિ વિઞ્ઞાય પણ્ડિતો;
આરકા પરિવજ્જેય્ય, મગ્ગં સપ્પટિભયં યથા’’તિ. (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૫૨) –
વુત્તઅટ્ઠારસસેનાસનદોસવજ્જિતં ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, સેનાસનં નાતિદૂરં હોતિ નચ્ચાસન્નં ગમનાગમનસમ્પન્નં દિવા અપ્પાકિણ્ણં રત્તિં અપ્પસદ્દં અપ્પનિગ્ઘોસં અપ્પડંસમકસવાતાતપસરીસપસમ્ફસ્સં. તસ્મિં ખો પન સેનાસને વિહરન્તસ્સ અપ્પકસિરેનેવ ઉપ્પજ્જન્તિ ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારા. તસ્મિં ખો પન સેનાસને થેરા ભિક્ખૂ વિહરન્તિ બહુસ્સુતા આગતાગમા ધમ્મવિનયધરા માતિકાધરા. તે કાલેન કાલં ઉપસઙ્કમિત્વા પરિપુચ્છતિ પરિપઞ્હતિ ‘ઇદં ભન્તે કથં, ઇમસ્સ કો અત્થો’તિ. તસ્સ તે આયસ્મન્તો અવિવટઞ્ચેવ વિવરન્તિ, અનુત્તાનીકતઞ્ચ ઉત્તાનિં કરોન્તિ, અનેકવિહિતેસુ ચ કઙ્ખાઠાનીયેસુ ધમ્મેસુ કઙ્ખં પટિવિનોદેન્તિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, સેનાસનં પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતં હોતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૧૧) વુત્તપઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતં સેનાસનં ઉપગમ્મ તત્થ વસન્તેન ‘‘દીઘાનિ કેસલોમનખાનિ છિન્દિતબ્બાનિ, જિણ્ણચીવરેસુ અગ્ગળઅનુવાતપરિભણ્ડદાનાદિના દળ્હીકમ્મં વા તન્તચ્છેદાદીસુ તુન્નકમ્મં વા કાતબ્બં, કિલિટ્ઠાનિ રજિતબ્બાનિ, સચે પત્તે મલં હોતિ, પત્તો પચિતબ્બો, મઞ્ચપીઠાદીનિ સોધેતબ્બાની’’તિ એવં વુત્તઉપચ્છિન્નખુદ્દકપલિબોધેન કતભત્તકિચ્ચેન ભત્તસમ્મદં વિનોદેત્વા રતનત્તયગુણાનુસ્સરણેન ચિત્તં સમ્પહંસેત્વા
ચતુરારક્ખનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫૦. વિપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના
૪૭૧-૨. નામરૂપન્તિ તસ્સ પચ્ચયન્તિ ‘‘પટિસન્ધિક્ખણે નામરૂપદ્વયમેવ અવિજ્જાતણ્હાઉપાદાનકમ્મેહિ ઉપ્પજ્જતિ, ન ઇસ્સરાદિકારણેના’’તિઆદિના તસ્સ કારણં, ઇમિના કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિ દસ્સિતા.
હુત્વા અભાવતો અનિચ્ચાતિ સબ્બેપિ નામરૂપસઙ્ખારા ઉપ્પજ્જિત્વા અભાવાપજ્જનતો અનિચ્ચા. ઉદયબ્બયપીળના દુક્ખાતિ ઉપ્પાદનિરોધવસેન પીળનતો દુક્ખા. અવસવત્તિત્તા અનત્તાતિ અત્તનો વસે અવત્તનતો અનત્તાતિ એવં સઙ્ખારેહિ સદ્ધિં તિલક્ખણં આરોપેત્વા. પુનપ્પુનં સમ્મસન્તોતિ યથાવુત્તનયેન સમ્મસન્તો સમથયાનિકો વિપસ્સનાયાનિકો ચ યોગાવચરો. ઇમિના મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ, પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ ચ દસ્સિતા. સઙ્ખારાનમેવ અનુપુબ્બેન સબ્બસંયોજનક્ખયં પાપુણેય્યાતિ ઇમિના ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ દસ્સિતા. સબ્બસંયોજનક્ખયન્તિ ઓરમ્ભાગિયાનં પઞ્ચન્નં સંયોજનાનં હેટ્ઠા મગ્ગત્તયેન ખેપિતત્તા, ઇતરેસં ઉદ્ધમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં ખેપિતત્તા ચ સબ્બેસં સંયોજનાનં ખયન્તે જાતં અરહત્તમગ્ગં.
નિગમનકથાવણ્ણના
૪૭૩. યસ્મા અતો તસ્મા કારણાતિ અત્થો.
૪૭૪. નિચ્ચસો લોકવિચારિનોતિ નિચ્ચં લોકે વિચરતો. માલુતસ્સેવ પરિસ્સમો ન સમ્ભોતીતિ યોજના. માલુતસ્સેવાતિ વાતસ્સ ઇવ. ન સમ્ભોતીતિ ન હોતિ.
૪૭૫-૬. તમ્બપણ્ણિ એવ તમ્બપણ્ણિયો, કેતુ વિય કેતુ, તમ્બપણ્ણિયે કેતૂતિ તપ્પુરિસો. તેન રચિતા ધમ્મવિનયઞ્ઞુપસંસિતા અયં ખુદ્દસિક્ખા પરિમાણતો ગાથાનં પઞ્ચમત્તેહિ સતેહિ એત્તાવતા નિટ્ઠાનમુપાગતાતિ સમ્બન્ધો.
નિગમનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
નિગમનકથા
કારાપિતેતિરુચિરે
માનાધિકારિપુરિના ગરુના ગુણેન;
વસ્સં વસં દમિળસો વિધહં અકાસિં;
આકઙ્ખટીક જિનસાસનસમ્પવુદ્ધિં.
પુઞ્ઞેન સત્થરચનાજનિતેન તેન;
સમ્બુદ્ધસાસનવરોદયકારણેન;
લોકામિસેસુ પન મે સમયં અલગ્ગો;
સમ્બુદ્ધસાસનવરોદયમાચરેય્યં.
અત્થેસુ
પુબ્બાપરેસુ લિખિતં ખલિતં યદત્થિ;
ઓહાય ખન્તુમરહન્તિ વદન્તુ સન્તા;
દિટ્ઠાપરાધમથ વા કિમુલાલનેન.
યેનન્તતન્તરતનાકરમન્થનેન;
મન્થાચલોલ્લસિતઞાણવરેન લદ્ધા;
સારામતાતિસુખિતા સુખયન્તિ ચઞ્ઞે;
તે મે જયન્તિ ગરવો ગરવો ગુણેહિ.
પરત્થસમ્પાદનતો, પુઞ્ઞેનાધિગતેનહં;
પરત્થસમ્પાદનકો, ભવેય્યં જાતિજાતિયં.
સિસ્સો આહ –
પરમપ્પિચ્છતાનેકસન્તોસોપસમેસિનં;
સુચિસલ્લેખવુત્તીનં, સદારઞ્ઞનિવાસિનં.
સાસનુજ્જોતકારીનં, આચેરત્તમુપાગતં;
ઉદુમ્બરગિરિખ્યાતયતીનં યતિપુઙ્ગવં.
મેધઙ્કર
થેરં થિરદયામેધાનિધાનં સાધુપૂજિતં.
સિસ્સં સહાયમાગમ્મ, કલ્યાણમિત્તમત્તનો;
સોધેતું સાસનં સત્થુ, પરક્કમમકાસિ યો.
સુસદ્દસિદ્ધિં
અકા સુબોધાલઙ્કારં, વુત્તોદયમનાકુલં.
સઙ્ઘરક્ખિતનામેન, મહાથેરેન ધીમતા;
નિવાસભૂતેનાનેકગુણાનપ્પિચ્છતાદિનં.
તેનેવ રચિતા સાધુ, સાસનોદયકારિના;
ખુદ્દસિક્ખાય ટીકાપિ, સુમઙ્ગલપ્પસાદની.
નિગમનકથા નિટ્ઠિતા.
ઇતિ સુમઙ્ગલપ્પસાદની નામ
ખુદ્દસિક્ખા-અભિનવટીકા સમત્તા.
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ