២. រូបកណ្ឌោ
ឧទ្ទេសវណ្ណនា
ឥទានិ កតមេ ធម្មា អព្យាកតាតិអាទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ ហេដ្ឋា ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ វិបាកាព្យាកតញ្ចេវ កិរិយាព្យាកតញ្ច និស្សេសំ កត្វា ភាជិតំ, រូបាព្យាកតនិព្ពានាព្យាកតានិ បន អកថិតានិ, តានិ កថេតុំ ចតុព្ពិធម្បិ អព្យាកតំ សមោធានេត្វា ទស្សេន្តោ កុសលាកុសលានំ ធម្មានំ វិបាកាតិអាទិមាហ។ តត្ថ កុសលាកុសលានន្តិ ចតុភូមកកុសលានញ្ចេវ អកុសលានញ្ច។ ឯវំ តាវ វិបាកាព្យាកតំ កុសលវិបាកាកុសលវិបាកវសេន ទ្វីហិ បទេហិ បរិយាទិយិត្វា ទស្សិតំ។ យស្មា បន តំ សព្ពម្បិ កាមាវចរំ វា ហោតិ, រូបាវចរាទីសុ វា អញ្ញតរំ, តស្មា ‘កាមាវចរា’តិអាទិនា នយេន តទេវ វិបាកាព្យាកតំ ភូមន្តរវសេន បរិយាទិយិត្វា ទស្សិតំ។ យស្មា បន តំ វេទនាក្ខន្ធោបិ ហោតិ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោបិ, តស្មា បុន សម្បយុត្តចតុក្ខន្ធវសេន បរិយាទិយិត្វា ទស្សិតំ។
ឯវំ វិបាកាព្យាកតំ កុសលាកុសលវសេន ភូមន្តរវសេន សម្បយុត្តក្ខន្ធវសេនាតិ តីហិ នយេហិ បរិយាទាយ ទស្សេត្វា, បុន កិរិយាព្យាកតំ យេ ច ធម្មា កិរិយាតិអាទិមាហ។ តត្ថ ‘កាមាវចរា រូបាវចរា អរូបាវចរា វេទនាក្ខន្ធោ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ។ ហេដ្ឋា បន គហិតមេវាតិ នយំ ទស្សេត្វា និស្សជ្ជិតំ។ ឥទានិ អវិភត្តំ ទស្សេន្តោ សព្ពញ្ច រូបំ អសង្ខតា ច ធាតូតិ អាហ។ តត្ថ ‘សព្ពញ្ច រូប’ន្តិ បទេន បញ្ចវីសតិ រូបានិ ឆន្នវុតិរូបកោដ្ឋាសា និប្បទេសតោ គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ ‘អសង្ខតា ច ធាតូ’តិ បទេន និព្ពានំ និប្បទេសតោ គហិតន្តិ។ ឯត្តាវតា ‘អព្យាកតា ធម្មា’តិ បទំ និដ្ឋិតំ ហោតិ។
៥៨៤. តត្ថ កតមំ សព្ពំ រូបន្តិ ឥទំ កស្មា គហិតំ? ហេដ្ឋា រូបាព្យាកតំ សង្ខេបេន កថិតំ។ ឥទានិ តំ ឯកកទុកតិកចតុក្ក…បេ.… ឯកាទសកវសេន វិត្ថារតោ ភាជេត្វា ទស្សេតុំ ឥទំ គហិតំ។ តស្សត្ថោ – យំ វុត្តំ ‘សព្ពញ្ច រូបំ, អសង្ខតា ច ធាតូ’តិ, តស្មិំ បទទ្វយេ ‘កតមំ សព្ពំ រូបំ នាម’? ឥទានិ តំ ទស្សេន្តោ ចត្តារោ ច មហាភូតាតិអាទិមាហ ចត្តារោតិ គណនបរិច្ឆេទោ។ តេន តេសំ ឩនាធិកភាវំ និវារេតិ។ ‘ច’-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ។ តេន ន កេវលំ ‘ចត្តារោ មហាភូតាវ’ រូបំ, អញ្ញម្បិ អត្ថីតិ ‘ឧបាទារូបំ’ សម្បិណ្ឌេតិ។
មហាភូតាតិ ឯត្ថ មហន្តបាតុភាវាទីហិ ការណេហិ មហាភូតតា វេទិតព្ពា។ ឯតានិ ហិ មហន្តបាតុភាវតោ, មហាភូតសាមញ្ញតោ, មហាបរិហារតោ, មហាវិការតោ, មហន្តភូតត្តា ចាតិ ឥមេហិ ការណេហិ មហាភូតានីតិ វុច្ចន្តិ។ តត្ថ ‘មហន្តបាតុភាវតោ’តិ, ឯតានិ ហិ អនុបាទិន្នកសន្តានេបិ ឧបាទិន្នកសន្តានេបិ មហន្តានិ បាតុភូតានិ។ តេសំ អនុបាទិន្នកសន្តានេ ឯវំ មហន្តបាតុភាវតា វេទិតព្ពា – ឯកញ្ហិ ចក្កវាឡំ អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច យោជនានំ ទ្វាទស សតសហស្សានិ តីណិ សហស្សានិ ចត្តារិ សតានិ បញ្ញាសញ្ច យោជនានិ។ បរិក្ខេបតោ –
សព្ពំ
ទស ចេវ សហស្សានិ, អឌ្ឍុឌ្ឍានិ សតានិ ច។ (បារា. អដ្ឋ. ១.១; វិសុទ្ធិ. ១.១៣៧);
តត្ថ –
ទុវេ សតសហស្សានិ, ចត្តារិ នហុតានិ ច;
ឯត្តកំ ពហលត្តេន, សង្ខាតាយំ វសុន្ធរា។ (បារា. អដ្ឋ. ១.១; វិសុទ្ធិ. ១.១៣៧);
តស្សាយេវ សន្ធារកំ –
ចត្តារិ
ឯត្តកំ ពហលត្តេន, ជលំ វាតេ បតិដ្ឋិតំ។
តស្សាបិ សន្ធារកោ –
នវសតសហស្សានិ, មាលុតោ នភមុគ្គតោ;
សដ្ឋិ ចេវ សហស្សានិ, ឯសា លោកស្ស សណ្ឋិតិ។
ឯវំ សណ្ឋិតេ ចេត្ថ យោជនានំ –
ចតុរាសីតិសហស្សានិ, អជ្ឈោគាឡ្ហោ មហណ្ណវេ;
អច្ចុគ្គតោ តាវទេវ, សិនេរុ បព្ពតុត្តមោ។
តតោ
អជ្ឈោគាឡ្ហុគ្គតា ទិព្ពា, នានារតនចិត្តិតា។
យុគន្ធរោ ឦសធរោ, ករវីកោ សុទស្សនោ;
នេមិន្ធរោ វិនតកោ, អស្សកណ្ណោ គិរិ ព្រហា។
ឯតេ សត្ត មហាសេលា, សិនេរុស្ស សមន្តតោ;
មហារាជានមាវាសា ទេវយក្ខនិសេវិតា។
យោជនានំ សតានុច្ចោ, ហិមវា បញ្ច បព្ពតោ;
យោជនានំ សហស្សានិ, តីណិ អាយតវិត្ថតោ;
ចតុរាសីតិសហស្សេហិ, កូដេហិ បដិមណ្ឌិតោ។
តិបញ្ចយោជនក្ខន្ធបរិក្ខេបា នគវ្ហយា;
បញ្ញាសយោជនក្ខន្ធសាខាយាមា សមន្តតោ។
សតយោជនវិត្ថិណ្ណា
ជម្ពូ យស្សានុភាវេន, ជម្ពុទីបោ បកាសិតោ។ (បារា. អដ្ឋ. ១.១; វិសុទ្ធិ. ១.១៣៧);
យញ្ចេតំ ជម្ពុយា បមាណំ តទេវ អសុរានំ ចិត្តបាដលិយា, គរុឡានំ សិម្ពលិរុក្ខស្ស, អបរគោយានេ កទម្ពរុក្ខស្ស, ឧត្តរកុរុម្ហិ កប្បរុក្ខស្ស, បុព្ពវិទេហេ សិរីសស្ស, តាវតិំសេសុ បារិច្ឆត្តកស្សាតិ។ តេនាហុ
បាដលី សិម្ពលី ជម្ពូ, ទេវានំ បារិច្ឆត្តកោ;
កទម្ពោ កប្បរុក្ខោ ច, សិរីសេន ភវតិ សត្តមន្តិ។
ទ្វេអសីតិសហស្សានិ, អជ្ឈោគាឡ្ហោ មហណ្ណវេ;
ឧអច្ចុគ្គតោ តាវទេវ, ចក្កវាឡសិលុច្ចយោ;
បរិក្ខិបិត្វា តំ សព្ពំ, លោកធាតុមយំ ឋិតោតិ។
ឧបាទិន្នកសន្តានេបិ មច្ឆកច្ឆបទេវទានវាទិសរីរវសេន មហន្តានេវ បាតុភូតានិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា – ‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, មហាសមុទ្ទេ យោជនសតិកាបិ អត្តភាវាតិ’’អាទិ។
‘មហាភូតសាមញ្ញតោ’តិ
យថា ច យក្ខិនីសង្ខាតានិ មហាភូតានិ មនាបេហិ វណ្ណសណ្ឋានវិក្ខេបេហិ អត្តនោ ភយានកភាវំ
‘មហាបរិហារតោ’តិ
‘មហាវិការតោ’តិ ភូតានំ មហាវិការតោ។ ឯតានិ ហិ ឧបាទិណ្ណានិបិ អនុបាទិណ្ណានិបិ មហាវិការានិ ហោន្តិ។ តត្ថ អនុបាទិណ្ណានំ កប្បវុដ្ឋានេ វិការមហត្តំ បាកដំ ហោតិ, ឧបាទិណ្ណានំ ធាតុក្ខោភកាលេ។ តថា ហិ –
ភូមិតោ វុដ្ឋិតា យាវ, ព្រហ្មលោកា វិធាវតិ;
អច្ចិ អច្ចិមតោ លោកេ, ទយ្ហមានម្ហិ តេជសា។
កោដិសតសហស្សេកំ, ចក្កវាឡំ វិលីយតិ;
កុបិតេន យទា លោកោ, សលិលេន វិនស្សតិ។
កោដិសតសហស្សេកំ
វាយោធាតុប្បកោបេន, យទា លោកោ វិនស្សតិ។
បត្ថទ្ធោ ភវតិ កាយោ, ទដ្ឋោ កដ្ឋមុខេន វា;
បថវីធាតុប្បកោបេន, ហោតិ កដ្ឋមុខេវ សោ។
បូតិយោ ភវតិ កាយោ, ទដ្ឋោ បូតិមុខេន វា;
អាបោធាតុប្បកោបេន, ហោតិ បូតិមុខេវ សោ។
សន្តត្តោ
តេជោធាតុប្បកោបេន, ហោតិ អគ្គិមុខេវ សោ។
សញ្ឆិន្នោ ភវតិ កាយោ, ទដ្ឋោ សត្ថមុខេន វា;
វាយោធាតុប្បកោបេន, ហោតិ សត្ថមុខេវ សោ។ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៤.២៣៨);
ឥតិ មហាវិការានិ ភូតានីតិ មហាភូតានិ។
‘មហន្តភូតត្តា ចា’តិ ឯតានិ ហិ មហន្តានិ មហតា វាយាមេន បរិគ្គហេតព្ពត្តា, ភូតានិ វិជ្ជមានត្តាតិ, មហន្តភូតត្តា ច មហាភូតានិ។ ឯវំ មហន្តបាតុភាវាទីហិ ការណេហិ មហាភូតានិ។
ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយ រូបន្តិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ។ ចត្តារិ មហាភូតានិ ឧបាទាយ, និស្សាយ, អមុញ្ចិត្វា បវត្តរូបន្តិ អត្ថោ។ ឥទំ វុច្ចតិ សព្ពំ រូបន្តិ ឥទំ ចត្តារិ មហាភូតានិ, បទបដិបាដិយា និទ្ទិដ្ឋានិ តេវីសតិ ឧបាទារូបានីតិ, សត្តវីសតិប្បភេទំ សព្ពំ រូបំ នាម។
ឯកវិធរូបសង្គហោ
ឥទានិ សព្ពំ រូបំ ន ហេតូតិអាទិមាហ។
តត្ថ ‘សព្ពំ រូប’ន្តិ ឥទំ បទំ ‘សព្ពំ រូបំ ន ហេតុ’ ‘សព្ពំ រូបំ អហេតុក’ន្តិ ឯវំ សព្ពបទេហិ សទ្ធិំ យោជេតព្ពំ។ សព្ពានេវ ចេតានិ ‘ន ហេតូ’តិអាទីនិ តេចត្តាលីសបទានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ។ តេសុ បដិបាដិយា ចត្តាលីសបទានិ មាតិកតោ គហេត្វា ឋបិតានិ, អវសានេ តីណិ មាតិកាមុត្តកានីតិ។ ឯវំ តាវ បឋមេ សង្គហេ បាឡិវវត្ថានមេវ វេទិតព្ពំ។ តថា ទុតិយសង្គហាទីសុ។
ទុវិធរូបសង្គហោ
តត្រាយំ អត្ថិ រូបំ ឧបាទា, អត្ថិ រូបំ នោឧបាទាតិអាទយោ អាទិម្ហិ ចុទ្ទស ទុកា អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធាភាវតោ បកិណ្ណកទុកា នាម។ តតោ អត្ថិ រូបំ ចក្ខុសម្ផស្សស្ស វត្ថូតិអាទយោ បញ្ចវីសតិ ទុកា វត្ថុអវត្ថុឧបបរិក្ខណវសេន បវត្តត្តា វត្ថុទុកា នាម។ តតោ អត្ថិ រូបំ ចក្ខុសម្ផស្សស្ស អារម្មណន្តិអាទយោ បញ្ចវីសតិ អារម្មណានារម្មណឧបបរិក្ខណវសេន បវត្តត្តា អារម្មណទុកា នាម។ តតោ អត្ថិ រូបំ ចក្ខាយតនន្តិ អាទយោ ទស អាយតនានាយតនឧបបរិក្ខណវសេន បវត្តត្តា អាយតនទុកា នាម។ តតោ អត្ថិ រូបំ ចក្ខុធាតូតិអាទយោ ទស ធាតុអធាតុឧបបរិក្ខណវសេន បវត្តត្តា ធាតុទុកា នាម។ តតោ អត្ថិ រូបំ ចក្ខុន្ទ្រិយន្តិអាទយោ អដ្ឋ ឥន្ទ្រិយានិន្ទ្រិយឧបបរិក្ខណវសេន បវត្តត្តា ឥន្ទ្រិយទុកា នាម។ តតោ អត្ថិ រូបំ កាយវិញ្ញត្តីតិអាទយោ ទ្វាទស សុខុមាសុខុមរូបឧបបរិក្ខណវសេន បវត្តត្តា សុខុមរូបទុកា នាមាតិ។ ឥទំ ទុតិយសង្គហេ បាឡិវវត្ថានំ។
តិវិធរូបសង្គហោ
៥៨៥. តតិយសង្គហេ សតំ តីណិ ច តិកានិ។ តត្ថ ទុតិយសង្គហេ វុត្តេសុ ចុទ្ទសសុ បកិណ្ណកទុកេសុ ឯកំ អជ្ឈត្តិកទុកំ សេសេហិ តេរសហិ យោជេត្វា យំ តំ រូបំ អជ្ឈត្តិកំ តំ ឧបាទា; យំ តំ រូបំ ពាហិរំ តំ អត្ថិ ឧបាទា
ចតុព្ពិធាទិរូបសង្គហា
៥៨៦. ចតុត្ថសង្គហេ ទ្វាវីសតិ ចតុក្កា។ តត្ថ សព្ពបច្ឆិមោ អត្ថិ រូបំ ឧបាទា អត្ថិ រូបំ នោឧបាទាតិ ឯវំ ឥធ វុត្តំ មាតិកំ អនាមសិត្វា ឋបិតោ
ឥទានិ យោ យំ ចតុក្កោ សនិទស្សនទុកោ សោ យស្មា យំ តំ រូបំ សនិទស្សនំ តំ អត្ថិ សប្បដិឃំ, អត្ថិ អប្បដិឃន្តិអាទិនា នយេន បរេហិ វា, អត្ថិ ឧបាទា អត្ថិ នោឧបាទាតិអាទិនា នយេន បុរិមេហិ វា, ទុកេហិ សទ្ធិំ អត្ថាភាវតោ កមាភាវតោ វិសេសាភាវតោ ច យោគំ ន គច្ឆតិ។ សនិទស្សនញ្ហិ ‘អប្បដិឃំ’ នាម, ‘នោ ឧបាទា’ វា នត្ថីតិ អត្ថាភាវតោ យោគំ ន គច្ឆតិ។ ‘ឧបាទិណ្ណំ បន អនុបាទិណ្ណញ្ច អត្ថិ តំ កមាភាវា យោគំ ន គច្ឆតិ។ សព្ពទុកា ហិ បច្ឆិមបច្ឆិមេហេវ សទ្ធិំ យោជិតា។ អយមេត្ថ កមោ។ បុរិមេហិ បន សទ្ធិំ កមាភាវោតិ។ ‘សតិ អត្ថេ កមាភាវោ អការណំ។ តស្មា ឧបាទិណ្ណបទាទីហិ សទ្ធិំ យោជេតព្ពោ’តិ ចេ – ន, វិសេសាភាវា; ឧបាទិណ្ណបទាទីនិ ហិ ឥមិនា សទ្ធិំ យោជិតានិ។ តត្ថ ‘ឧបាទិណ្ណំ វា សនិទស្សនំ, សនិទស្សនំ វា ឧបាទិណ្ណ’ន្តិ វុត្តេ វិសេសោ នត្ថីតិ វិសេសាភាវាបិ យោគំ ន គច្ឆតិ។ តស្មា តំ ចតុត្ថទុកំ អនាមសិត្វា, តតោ បរេហិ អត្ថិ រូបំ សប្បដិឃន្តិអាទីហិ តីហិ ទុកេហិ សទ្ធិំ ‘យំ
យថា ចាយំ ចតុត្ថទុកោ យោគំ ន គច្ឆតិ, តថា តេន សទ្ធិំ អាទិទុកោបិ។ កស្មា? អនុបាទារូបស្ស ឯកន្តេន អនិទស្សនត្តា។ សោ ហិ យំ តំ រូបំ នោឧបាទា តំ អត្ថិ សនិទស្សនំ, អត្ថិ អនិទស្សនន្តិ – ឯវំ ចតុត្ថេន ទុកេន សទ្ធិំ យោជិយមានោ យោគំ ន គច្ឆតិ។ តស្មា តំ អតិក្កមិត្វា បញ្ចមេន សហ យោជិតោ។ ឯវំ យោ យេន សទ្ធិំ យោគំ គច្ឆតិ, យោ ច ន គច្ឆតិ សោ វេទិតព្ពោតិ។ ឥទំ ចតុត្ថសង្គហេ បាឡិវវត្ថានំ។ ឥតោ បរេ បន បញ្ចវិធសង្គហាទយោ សត្ត សង្គហា អសម្មិស្សា ឯវ។ ឯវំ សកលាយបិ មាតិកាយ បាឡិវវត្ថានំ វេទិតព្ពំ។
រូបវិភត្តិឯកកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៥៩៤. ឥទានិ សព្ពំ រូបំ ន ហេតុមេវាតិអាទិ អារទ្ធំ។ កស្មា បនេត្ថ ‘កតមំ តំ សព្ពំ រូបំ ន ហេតូ’តិ បុច្ឆា ន កតាតិ? ភេទាភាវតោ។ យថា ហិ ទុកាទីសុ ‘ឧបាទារូប’ម្បិ អត្ថិ ‘នោឧបាទារូប’ម្បិ, ឯវមិធ ហេតុ ន ហេតូតិបិ សហេតុកមហេតុកន្តិបិ ភេទោ នត្ថិ, តស្មា បុច្ឆំ អកត្វាវ វិភត្តំ។ តត្ថ ‘សព្ព’ន្តិ សកលំ, និរវសេសំ។ ‘រូប’ន្តិ អយមស្ស សីតាទីហិ រុប្បនភាវទីបនោ សាមញ្ញលក្ខណនិទ្ទេសោ។ ន ហេតុមេវាតិ សាធារណហេតុបដិក្ខេបនិទ្ទេសោ។
តត្ថ ហេតុហេតុ បច្ចយហេតុ ឧត្តមហេតុ សាធារណហេតូតិ ចតុព្ពិធោ ហេតុ។ តេសុ ‘តយោ កុសលហេតូ, តយោ អកុសលហេតូ, តយោ អព្យាកតហេតូ’តិ (ធ. ស. ១០៥៩) អយំ ‘ហេតុហេតុ’ នាម។ ‘‘ចត្តារោ ខោ, ភិក្ខុ, មហាភូតា ហេតុ, ចត្តារោ មហាភូតា បច្ចយោ រូបក្ខន្ធស្ស បញ្ញាបនាយា’’តិ (ម. និ. ៣.៨៥; សំ. និ. ៣.៨២) អយំ ‘បច្ចយហេតុ’ នាម។ ‘‘កុសលាកុសលំ អត្តនោ វិបាកដ្ឋានេ, ឧត្តមំ ឥដ្ឋារម្មណំ កុសលវិបាកដ្ឋានេ, ឧត្តមំ អនិដ្ឋារម្មណំ អកុសលវិបាកដ្ឋានេ’’តិ អយំ ‘ឧត្តមហេតុ’ នាម។ យថាហ – ‘អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នានំ ‘ន ហេតុមេវា’តិ អាហ។ ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ បដិក្ខេបនិទ្ទេសោ ច អប្បដិក្ខេបនិទ្ទេសោ ច វេទិតព្ពោ។ វចនត្ថោ បន សព្ពបទានំ មាតិកាវណ្ណនាយំ វុត្តោយេវ។
សប្បច្ចយមេវាតិ ឯត្ថ បន កម្មសមុដ្ឋានំ កម្មបច្ចយមេវ ហោតិ, អាហារសមុដ្ឋានាទីនិ អាហារាទិបច្ចយានេវាតិ ឯវំ រូបស្សេវ វុត្តចតុបច្ចយវសេន រូបមេវាតិ ‘រូបិនោ ធម្មា អរូបិនោ ធម្មា’តិ មាតិកាយ វុត្តំ អរូបីភាវំ បដិក្ខិបតិ។ ឧប្បន្នំ ឆហិ វិញ្ញាណេហីតិ អនិច្ចមេវ។ ជរាយ អភិភវិតព្ពធម្មកត្តា ជរាភិភូតមេវ។ យស្មា វា រូបកាយេ ជរា បាកដា ហោតិ, តស្មាបិ ‘ជរាភិភូតមេវា’តិ វុត្តំ។
ឯវំ ឯកវិធេន រូបសង្គហោតិ ឯត្ថ ‘វិធា’-សទ្ទោ មានសណ្ឋានកោដ្ឋាសេសុ ទិស្សតិ។ ‘‘សេយ្យោហមស្មីតិ វិធា, សទិសោហមស្មីតិ វិធា’’តិអាទីសុ (វិភ. ៩៦២) ហិ មានោ វិធា នាម។ ‘‘កថំវិធំ សីលវន្តំ វទន្តិ, កថំវិធំ បញ្ញវន្តំ វទន្តី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.៩៥) សណ្ឋានំ។ ‘កថំវិធ’ន្តិ
សង្គហសទ្ទោបិ សជាតិសញ្ជាតិកិរិយាគណនវសេន ចតុព្ពិធោ។ តត្ថ ‘‘សព្ពេ ខត្តិយា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ ព្រាហ្មណា សព្ពេ វេស្សា សព្ពេ សុទ្ទា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យា ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាចា, យោ ច សម្មាកម្មន្តោ, យោ ច សម្មាអាជីវោ – ឥមេ ធម្មា សីលក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២) អយំ ‘សជាតិសង្គហោ’ នាម។ ‘ឯកជាតិកា អាគច្ឆន្តូ’តិ វុត្តដ្ឋានេ វិយ ហិ ឥធ សព្ពេ ជាតិយា ឯកសង្គហំ គតា។ ‘‘សព្ពេ កោសលកា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ មាគធកា, សព្ពេ ភារុកច្ឆកា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យោ ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាយាមោ, យា ច សម្មាសតិ, យោ ច សម្មាសមាធិ – ឥមេ ធម្មា សមាធិក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ អយំ ‘សញ្ជាតិសង្គហោ’ នាម។ ឯកដ្ឋានេ ជាតា សំវុទ្ធា អាគច្ឆន្តូតិ វុត្តដ្ឋានេ វិយ ហិ ឥធ សព្ពេ សញ្ជាតិដ្ឋានេន និវុត្ថោកាសេន ឯកសង្គហំ គតា។ ‘‘សព្ពេ ហត្ថារោហា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ អស្សារោហា, សព្ពេ រថិកា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យា ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាទិដ្ឋិ, យោ ច សម្មាសង្កប្បោ – ឥមេ ធម្មា បញ្ញាក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២) អយំ ‘កិរិយាសង្គហោ’ នាម។ សព្ពេវ
ទុកនិទ្ទេសវណ្ណនា
ឧបាទាភាជនីយកថា
៥៩៥. ឥទានិ ទុវិធសង្គហាទីសុ ‘អត្ថិ រូបំ ឧបាទា, អត្ថិ រូបំ នោឧបាទា’តិ ឯវំ ភេទសព្ភាវតោ បុច្ឆាបុព្ពង្គមំ បទភាជនំ ទស្សេន្តោ កតមំ តំ រូបំ ឧបាទាតិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧបាទិយតីតិ ‘ឧបាទា’; មហាភូតានិ គហេត្វា, អមុញ្ចិត្វា, តានិ និស្សាយ បវត្តតីតិ អត្ថោ។ ឥទានិ ចក្ខាយតនន្តិអាទិមាហ។
៥៩៦. ឯវំ តេវីសតិវិធំ ឧបាទារូបំ សង្ខេបតោ ឧទ្ទិសិត្វា បុន តទេវ វិត្ថារតោ និទ្ទិសន្តោ កតមំ តំ រូបំ ចក្ខាយតនន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ ទុវិធំ ចក្ខុ – មំសចក្ខុ បញ្ញាចក្ខុ ច។ ឯតេសុ ‘ពុទ្ធចក្ខុ សមន្តចក្ខុ ញាណចក្ខុ ទិព្ពចក្ខុ ធម្មចក្ខូ’តិ បញ្ចវិធំ បញ្ញាចក្ខុ។ តត្ថ ‘‘អទ្ទសំ ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ សត្តេ អប្បរជក្ខេ…បេ.… ទុវិញ្ញាបយេ’’តិ (ម. និ. ១.២៨៣) ឥទំ ពុទ្ធចក្ខុ នាម។ ‘‘សមន្តចក្ខុ វុច្ចតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណ’’ន្តិ ឥទំ សមន្តចក្ខុ នាម។ ‘‘ចក្ខុំ ឧទបាទិ ញាណំ ឧទបាទី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៥) ឥទំ ញាណចក្ខុ នាម។ ‘‘អទ្ទសំ ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេនា’’តិ (ម. និ. ១.២៨៤) ឥទំ ទិព្ពចក្ខុ នាម។ ‘‘តស្មិំ យេវាសនេ វិរជំ វីតមលំ ធម្មចក្ខុំ ឧទបាទី’’តិ (ម. និ. ២.៣៩៥) ឥទំ ហេដ្ឋិមមគ្គត្តយសង្ខាតំ ញាណំ ធម្មចក្ខុ នាម។
មំសចក្ខុបិ បសាទចក្ខុ សសម្ភារចក្ខូតិ ទុវិធំ ហោតិ។ តត្ថ យោយំ អក្ខិកូបកេ បតិដ្ឋិតោ ហេដ្ឋា អក្ខិកូបកដ្ឋិកេន, ឧបរិ ភមុកដ្ឋិកេន, ឧភតោ អក្ខិកូដេហិ, អន្តោ មត្ថលុង្គេន, ពហិទ្ធា អក្ខិលោមេហិ បរិច្ឆិន្នោ សសម្ភារចក្ខុ នាម។
យោ បនេត្ថ សិតោ ឯត្ថ បដិពទ្ធោ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោ, ឥទំ បសាទចក្ខុ នាម។ តទេតំ តស្ស សសម្ភារចក្ខុនោ សេតមណ្ឌលបរិក្ខិត្តស្ស កណ្ហមណ្ឌលស្ស មជ្ឈេ, អភិមុខេ ឋិតានំ សរីរសណ្ឋានុប្បត្តិទេសភូតេ ទិដ្ឋិមណ្ឌលេ, សត្តសុ បិចុបដលេសុ អាសិត្តតេលំ បិចុបដលានិ វិយ, សត្តក្ខិបដលានិ ព្យាបេត្វា, ធារណន្ហាបនមណ្ឌនពីជនកិច្ចាហិ ចតូហិ ធាតីហិ ខត្តិយកុមារោ វិយ, សន្ធារណអាពន្ធនបរិបាចនសមុទីរណកិច្ចាហិ ចតូហិ ធាតូហិ កតូបការំ, ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧបត្ថម្ភិយមានំ, អាយុនា អនុបាលិយមានំ, វណ្ណគន្ធរសាទីហិ បរិវុតំ, បមាណតោ ឩកាសិរមត្តំ, ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ ធម្មសេនាបតិនា –
‘‘យេន ចក្ខុប្បសាទេន, រូបានិ មនុបស្សតិ;
បរិត្តំ សុខុមំ ឯតំ, ឩកាសិរសមូបម’’ន្តិ។
ចក្ខុ ច តំ អាយតនញ្ចាតិ ចក្ខាយតនំ។ យំ ចក្ខុ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោតិ ឥធាបិ ឧបយោគត្ថេយេវ សាមិវចនំ; ចត្តារិ មហាភូតានិ
‘អយំ មេ អត្តា’តិ ពាលជនេន បរិគ្គហិតត្តា អត្តភាវោ វុច្ចតិ សរីរម្បិ ខន្ធបញ្ចកម្បិ។ តស្មិំ បរិយាបន្នោ តន្និស្សិតោតិ អត្តភាវបរិយាបន្នោ ចក្ខុវិញ្ញាណេន បស្សិតុំ ន សក្កាតិ អនិទស្សនោ។ បដិឃដ្ដនានិឃំសោ ឯត្ថ ជាយតីតិ សប្បដិឃោ។
យេនាតិអាទីសុ អយំ សង្ខេបត្ថោ – យេន ករណភូតេន ចក្ខុនា អយំ សត្តោ ឥទំ វុត្តប្បការំ រូបំ អតីតេ បស្សិ វា, វត្តមានេ បស្សតិ វា, អនាគតេ បស្សិស្សតិ វា, សចស្ស អបរិភិន្នំ ចក្ខុ ភវេយ្យ, អថានេន អាបាថគតំ រូបំ បស្សេ វា, អតីតំ វា រូបំ អតីតេន ចក្ខុនា បស្សិ, បច្ចុប្បន្នំ បច្ចុប្បន្នេន បស្សតិ, អនាគតំ អនាគតេន បស្សិស្សតិ, សចេ តំ រូបំ ចក្ខុស្ស អាបាថំ អាគច្ឆេយ្យ ចក្ខុនា តំ រូបំ បស្សេយ្យាតិ ឥទមេត្ថ បរិកប្បវចនំ។ ទស្សនបរិណាយកដ្ឋេន ចក្ខុំបេតំ, សញ្ជាតិសមោសរណដ្ឋេន ចក្ខាយតនំបេតំ, សុញ្ញតភាវនិស្សត្តដ្ឋេន ចក្ខុធាតុបេសា។ ទស្សនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំបេតំ។ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោបេសោ។ វឡញ្ជនដ្ឋេន ទ្វារាបេសា។ អបូរណីយដ្ឋេន សមុទ្ទោបេសោ។ បរិសុទ្ធដ្ឋេន បណ្ឌរំបេតំ។ ផស្សាទីនំ អភិជាយនដ្ឋេន ខេត្តំបេតំ។ តេសំយេវ បតិដ្ឋានដ្ឋេន វត្ថុំបេតំ។ សមវិសមំ ទស្សេន្តំ អត្តភាវំ នេតីតិ នេត្តំបេតំ។ តេនេវដ្ឋេន នយនំបេតំ ឱរិមំ តីរំបេតំ។ ពហុសាធារណដ្ឋេន អស្សាមិកដ្ឋេន ច សុញ្ញោ គាមោបេសោតិ។
ឯត្តាវតា ‘បស្សិ វា’តិអាទីហិ ចតូហិ បទេហិ ចក្ខុំបេតន្តិអាទីនិ ចុទ្ទស នាមានិ យោជេត្វា ចក្ខាយតនស្ស ចត្តារោ វវត្ថាបននយា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា។ កថំ? ឯត្ថ ហិ យេន ចក្ខុនា អនិទស្សនេន សប្បដិឃេន រូបំ សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ បស្សិ វា ចក្ខុំបេតំ…បេ.… សុញ្ញោ គាមោបេសោ, ឥទំ តំ រូបំ ចក្ខាយតនន្តិ អយមេកោ នយោ។ ឯវំ សេសាបិ វេទិតព្ពា។
៥៩៧. ឥទានិ យស្មា វិជ្ជុនិច្ឆរណាទិកាលេសុ អនោលោកេតុកាមស្សាបិ រូបំ ចក្ខុបសាទំ ឃដ្ដេតិ, តស្មា តំ អាការំ ទស្សេតុំ ទុតិយោ និទ្ទេសវារោ អារទ្ធោ។ តត្ថ យម្ហិ ចក្ខុម្ហីតិ យម្ហិ អធិករណភូតេ ចក្ខុម្ហិ។ រូបន្តិ បច្ចត្តវចនមេតំ។ តត្ថ បដិហញ្ញិ វាតិ អតីតត្ថោ។ បដិហញ្ញតិ វាតិ បច្ចុប្បន្នត្ថោ។ បដិហញ្ញិស្សតិ វាតិ អនាគតត្ថោ។ បដិហញ្ញេ វាតិ វិកប្បនត្ថោ។ អតីតញ្ហិ រូបំ អតីតេ ចក្ខុស្មិំ បដិហញ្ញិ នាម។ បច្ចុប្បន្នំ បច្ចុប្បន្នេ បដិហញ្ញតិ នាម។ អនាគតំ អនាគតេ បដិហញ្ញិស្សតិ នាម។ សចេ តំ រូបំ ចក្ខុស្ស អាបាថំ អាគច្ឆេយ្យ, ចក្ខុម្ហិ បដិហញ្ញេយ្យ តំ រូបន្តិ អយមេត្ថ បរិកប្បោ។ អត្ថតោ បន បសាទំ ឃដ្ដយមានមេវ រូបំ បដិហញ្ញតិ នាម។ ឥធាបិ បុរិមនយេនេវ ចត្តារោ វវត្ថាបននយា វេទិតព្ពា។
៥៩៨. ឥទានិ យស្មា អត្តនោ ឥច្ឆាយ ឱលោកេតុកាមស្ស រូបេ ចក្ខុំ ឧបសំហរតោ ចក្ខុ រូបស្មិំ បដិហញ្ញតិ, តស្មា តំ អាការំ ទស្សេតុំ តតិយោ និទ្ទេសវារោ អារទ្ធោ។ សោ អត្ថតោ បាកដោយេវ។ ឯត្ថ បន ចក្ខុ អារម្មណំ សម្បដិច្ឆមានមេវ រូបម្ហិ បដិហញ្ញតិ នាម។ ឥធាបិ បុរិមនយេនេវ ចត្តារោ វវត្ថាបននយា វេទិតព្ពា។
៥៩៩. ឥតោ ចក្ខុំ និស្សាយាតិ ចក្ខុំ និស្សាយ, បច្ចយំ កត្វា។ រូបំ អារព្ភាតិ រូបារម្មណំ អាគម្ម, សន្ធាយ, បដិច្ច។ ឥមិនា ចក្ខុបសាទវត្ថុកានំ ផស្សាទីនំ បុរេជាតបច្ចយេន
៦០០. ឥតោ បរេសុ សោតាយតនាទិនិទ្ទេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ វិសេសមត្តំ បនេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពំ – សុណាតីតិ សោតំ។ តំ សសម្ភារសោតពិលស្ស អន្តោ តនុតម្ពលោមាចិតេ អង្គុលិវេធកសណ្ឋានេ បទេសេ វុត្តប្បការាហិ ធាតូហិ កតូបការំ, ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧបត្ថម្ភិយមានំ, អាយុនា អនុបាលិយមានំ, វណ្ណាទីហិ បរិវុតំ សោតវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ។
ឃាយតីតិ ឃានំ។ តំ សសម្ភារឃានពិលស្ស អន្តោ អជប្បទសណ្ឋានេ បទេសេ យថាវុត្តប្បការឧបការុបត្ថម្ភនានុបាលនបរិវារំ ហុត្វា ឃានវិញ្ញាណាទីនំ
សាយនដ្ឋេន ជិវ្ហា។ សា សសម្ភារជិវ្ហាមជ្ឈស្ស ឧបរិ ឧប្បលទលគ្គសណ្ឋានេ បទេសេ យថាវុត្តប្បការឧបការុបត្ថម្ភនានុបាលនបរិវារា ហុត្វា ជិវ្ហាវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានា តិដ្ឋតិ។
យាវតា បន ឥមស្មិំ កាយេ ឧបាទិណ្ណករូបំ នាម អត្ថិ, សព្ពត្ថ កាយាយតនំ, កប្បាសបដលេ ស្នេហោ វិយ, យថាវុត្តប្បការឧបការុបត្ថម្ភនានុបាលនបរិវារមេវ ហុត្វា កាយវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ។ អយមេត្ថ វិសេសោ។ សេសោ បាឡិប្បភេទោ ច អត្ថោ ច ចក្ខុនិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ កេវលញ្ហិ ឥធ ចក្ខុបទស្ស ឋានេ សោតបទាទីនិ, រូបបទស្ស ឋានេ សទ្ទបទាទីនិ, បស្សីតិ អាទីនំ ឋានេ សុណីតិអាទិបទានិ ច អាគតានិ។ ‘នេត្តំបេតំ
តត្ថ សិយា – យទិ យាវតា ឥមស្មិំ កាយេ ឧបាទិណ្ណករូបំ នាម អត្ថិ, សព្ពត្ថ កាយាយតនំ, កប្បាសបដលេ ស្នេហោ វិយ។ ‘ឯវំ សន្តេ លក្ខណសម្មិស្សតា អាបជ្ជតី’តិ។ ‘នាបជ្ជតី’តិ។ ‘កស្មា’? ‘អញ្ញស្ស អញ្ញត្ថ អភាវតោ’។ ‘យទិ ឯវំ, ន សព្ពត្ថ កាយាយតន’ន្តិ? ‘នេវ បរមត្ថតោ សព្ពត្ថ។ វិនិព្ភុជិត្វា បនស្ស នានាករណំ បញ្ញាបេតុំ ន សក្កា, តស្មា ឯវំ វុត្តំ។ យថា ហិ រូបរសាទយោ, វាលិកាចុណ្ណានិ វិយ, វិវេចេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ អញ្ញមញ្ញព្យាបិនោតិ វុច្ចន្តិ, ន ច បរមត្ថតោ រូបេ រសោ អត្ថិ។ យទិ សិយា រូបគ្គហណេនេវ រសគ្គហណំ គច្ឆេយ្យ។ ឯវំ កាយាយតនម្បិ បរមត្ថតោ នេវ សព្ពត្ថ អត្ថិ, ន ច សព្ពត្ថ នត្ថិ, វិវេចេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយាតិ។ ឯវមេត្ថ ន លក្ខណសម្មិស្សតា អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ពា’។
អបិច ចក្ខុ, រូបេសុ
សទ្ទាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណំ សោតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណំ វា សោតំ, សទ្ទេសុ អាវិញ្ឆនរសំ, សោតវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, សោតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ។
គន្ធាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណំ ឃាយិតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណំ វា ឃានំ, គន្ធេសុ អាវិញ្ឆនរសំ, ឃានវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ ឃាយិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ។
រសាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណា សាយិតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណា វា ជិវ្ហា, រសេសុ អាវិញ្ឆនរសា, ជិវ្ហាវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានា, សាយិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានា។
ផោដ្ឋព្ពាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណោ កាយោ, ផោដ្ឋព្ពេសុ អាវិញ្ឆនរសោ, កាយវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានោ, ផុសិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានោ។
កេចិ បន ‘តេជាធិកានំ ភូតានំ បសាទោ ចក្ខុ, វាយុបថវីអាបាធិកានំ ភូតានំ បសាទា សោតឃានជិវ្ហា, កាយោ សព្ពេស’ន្តិ វទន្តិ។ អបរេ ‘តេជាធិកានំ បសាទោ ចក្ខុ, វិវរវាយុអាបបថវាធិកានំ បសាទា សោតឃានជិវ្ហាកាយា’តិ វទន្តិ។ តេ វត្តព្ពា – ‘សុត្តំ អាហរថា’តិ។ អទ្ធា សុត្តមេវ ន ទក្ខិស្សន្តិ។ កេចិ បនេត្ថ ‘តេជាទីនំ គុណេហិ រូបាទីហិ អនុគ្គយ្ហភាវតោ’តិ ការណំ វទន្តិ។ តេ ច វត្តព្ពា – ‘កោ បនេវមាហ
កិំ បន តំ យំ អញ្ញមញ្ញស្ស អសាធារណំ? កម្មមេវ នេសំ វិសេសការណំ។ តស្មា កម្មវិសេសតោ ឯតេសំ វិសេសោ, ន ភូតវិសេសតោ។ ភូតវិសេសេ ហិ សតិ បសាទោវ នុប្បជ្ជតិ។ សមានានញ្ហិ បសាទោ, ន វិសមានានន្តិ បោរាណា។ ឯវំ កម្មេវិសសតោ វិសេសវន្តេសុ ច ឯតេសុ ចក្ខុសោតានិ អសម្បត្តវិសយគ្គាហកានិ អត្តនោ និស្សយំ អនល្លីននិស្សយេ ឯវ វិសយេ វិញ្ញាណហេតុត្តា។ ឃានជិវ្ហាកាយា
អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អាបាថគតត្តាវ អារម្មណំ សម្បត្តំ នាម។ ចន្ទមណ្ឌលសូរិយមណ្ឌលានញ្ហិ ទ្វាចត្តាលីសយោជនសហស្សមត្ថកេ ឋិតានំ វណ្ណោ ចក្ខុបសាទំ ឃដ្ដេតិ។ សោ ទូរេ ឋត្វា បញ្ញាយមានោបិ សម្បត្តោយេវ នាម។ តំគោចរត្តា ចក្ខុ សម្បត្តគោចរមេវ នាម។ ទូរេ រុក្ខំ ឆិន្ទន្តានម្បិ, រជកានញ្ច វត្ថំ ធោវន្តានំ ទូរតោវ កាយវិការោ បញ្ញាយតិ។ សទ្ទោ បន ធាតុបរម្បរាយ អាគន្ត្វា សោតំ ឃដ្ដេត្វា សណិកំ វវត្ថានំ គច្ឆតី’’តិ វុត្តំ។
តត្ថ
អហិអាទិសមានានិ ចេតានិ។ យថា ហិ អហិ នាម ពហិ សិត្តសម្មដ្ឋដ្ឋានេ នាភិរមតិ, សង្ការដ្ឋានតិណបណ្ណគហនវម្មិកានិយេវ បន បវិសិត្វា និបន្នកាលេ អភិរមតិ, ឯកគ្គតំ អាបជ្ជតិ, ឯវមេវ ចក្ខុបេតំ វិសមជ្ឈាសយំ មដ្ឋេសុ សុវណ្ណភិត្តិអាទីសុ នាភិរមតិ, ឱលោកេតុម្បិ
សុសុមារោបិ ពហិ និក្ខន្តោ គហេតព្ពំ ន បស្សតិ, អក្ខីនិ និម្មីលេត្វាវ ចរតិ។ យទា បន ព្យាមសតមត្តំ ឧទកំ ឱគាហិត្វា ពិលំ បវិសិត្វា និបន្នោ ហោតិ, តទា តស្ស ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ សុខំ សុបតិ, ឯវមេវ សោតំ តម្បេ ពិលជ្ឈាសយំ អាកាសសន្និស្សិតំ កណ្ណច្ឆិទ្ទកូបកេយេវ អជ្ឈាសយំ ករោតិ។ កណ្ណច្ឆិទ្ទាកាសោយេវ តស្ស សទ្ទសវនេ បច្ចយោ ហោតិ។ អជដាកាសោបិ វដ្ដតិយេវ។ អន្តោលេណស្មិញ្ហិ សជ្ឈាយេ ករិយមានេ ន លេណច្ឆទនំ ភិន្ទិត្វា សទ្ទោ ពហិ និក្ខមតិ, ទ្វារវាតបានច្ឆិទ្ទេហិ បន និក្ខមិត្វា ធាតុបរម្បរាយេវ ឃដ្ដេន្តោ គន្ត្វា សោតបសាទំ ឃដ្ដេតិ។ អថ
ឯវំ សន្តេ សម្បត្តគោចរតា ហោតិ។ ‘កិំ បនេតំ សម្បត្តគោចរ’ន្តិ? ‘អាម, សម្បត្តគោចរំ’។ ‘យទិ ឯវំ, ទូរេ ភេរីអាទីសុ វជ្ជមានេសុ ទូរេ សទ្ទោតិ ជាននំ ន ភវេយ្យា’តិ? ‘នោ ន ភវតិ។ សោតបសាទស្មិញ្ហិ ឃដ្ដិតេ ទូរេ សទ្ទោ អាសន្នេ សទ្ទោ, បរតីរេ ឱរិមតីរេតិ តថា តថា ជាននាការោ ហោតិ។ ធម្មតា ឯសា’តិ។ ‘កិំ ឯតាយ ធម្មតាយ? យតោ យតោ ឆិទ្ទំ តតោ តតោ
បក្ខីបិ រុក្ខេ វា ភូមិយំ វា ន រមតិ។ យទា បន ឯកំ វា ទ្វេ វា លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កម្ម អជដាកាសំ បក្ខន្ទោ ហោតិ, តទា ឯកគ្គចិត្តតំ អាបជ្ជតិ, ឯវមេវ ឃានម្បិ អាកាសជ្ឈាសយំ វាតូបនិស្សយគន្ធគោចរំ។ តថា ហិ គាវោ នវវុដ្ឋេ ទេវេ ភូមិយំ ឃាយិត្វា ឃាយិត្វា អាកាសាភិមុខា ហុត្វា វាតំ អាកឌ្ឍន្តិ។ អង្គុលីហិ គន្ធបិណ្ឌំ គហេត្វាបិ ច ឧបសិង្ឃនកាលេ វាតំ អនាកឌ្ឍន្តោ នេវ តស្ស គន្ធំ ជានាតិ។
កុក្កុរោបិ ពហិ វិចរន្តោ ខេមដ្ឋានំ ន បស្សតិ លេឌ្ឌុបហារាទីហិ ឧបទ្ទុតោ ហោតិ។ អន្តោគាមំ បវិសិត្វា ឧទ្ធនដ្ឋានេ ឆារិកំ ព្យូហិត្វា និបន្នស្ស បន ផាសុកំ ហោតិ, ឯវមេវ ជិវ្ហាបិ គាមជ្ឈាសយា អាបោសន្និស្សិតរសារម្មណា។ តថា ហិ តិយាមរត្តិំ សមណធម្មំ កត្វាបិ បាតោវ
សិង្គាលោបិ ពហិ ចរន្តោ រតិំ ន វិន្ទតិ, អាមកសុសានេ មនុស្សមំសំ ខាទិត្វា និបន្នស្សេវ បនស្ស ផាសុកំ ហោតិ, ឯវមេវ កាយោបិ ឧបាទិណ្ណកជ្ឈាសយោ បថវីនិស្សិតផោដ្ឋព្ពារម្មណោ។ តថា ហិ អញ្ញំ ឧបាទិណ្ណកំ អលភមានា សត្តា អត្តនោវ ហត្ថតលេ សីសំ កត្វា និបជ្ជន្តិ។ អជ្ឈត្តិកពាហិរា ចស្ស បថវី អារម្មណគ្គហណេ បច្ចយោ ហោតិ។ សុសន្ថតស្សបិ ហិ សយនស្ស, ហត្ថេ ឋបិតានម្បិ វា ផលានំ, ន សក្កា អនិសីទន្តេន វា អនិប្បីឡេន្តេន វា ថទ្ធមុទុភាវោ ជានិតុន្តិ។ អជ្ឈត្តិកពាហិរាបថវី
អបិច នេសំ អសម្មិស្សតាយ អយំ ឧបមាបិ វេទិតព្ពា – យថា ហិ បញ្ចវណ្ណានំ ធជានំ ឧស្សាបិតានំ កិញ្ចាបិ ឆាយា ឯកាពទ្ធា វិយ ហោតិ, តស្ស តស្ស បន អញ្ញមញ្ញំ អសម្មិស្សាវ យថា ច បញ្ចវណ្ណេន កប្បាសេន វដ្ដិំ កត្វា ទីបេ ជាលិតេ កិញ្ចាបិ ជាលា ឯកាពទ្ធា វិយ ហោតិ, តស្ស តស្ស បន អំសុនោ បាដិយេក្កា បាដិយេក្កា ជាលា អសម្មិស្សា ឯវ, ឯវមេវ កិញ្ចាបិ ឥមានិ បញ្ចាយតនានិ ឯកស្មិំ អត្តភាវេ សមោសដានិ អញ្ញមញ្ញំ បន អសម្មិស្សានេវ។ ន កេវលញ្ច ឥមានេវ បញ្ច, សេសរូបានិបិ អសម្មិស្សានេវ។ ឥមស្មិញ្ហិ សរីរេ ហេដ្ឋិមកាយោ មជ្ឈិមកាយោ ឧបរិមកាយោតិ តយោ កោដ្ឋាសា។ តត្ថ នាភិតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា ហេដ្ឋិមកាយោ នាម។ តស្មិំ កាយទសកំ, ភាវទសកំ, អាហារសមុដ្ឋានានិ អដ្ឋ, ឧតុសមុដ្ឋានានិ អដ្ឋ, ចិត្តសមុដ្ឋានានិ អដ្ឋាតិ ចតុចត្តាលីស រូបានិ។ នាភិតោ ឧទ្ធំ យាវ គលវាដកា មជ្ឈិមកាយោ នាម។ តត្ថ ច កាយទសកំ, ភាវទសកំ, វត្ថុទសកំ, អាហារសមុដ្ឋានាទីនិ តីណិ អដ្ឋកានីតិ ចតុបញ្ញាស រូបានិ។ គលវាដកតោ ឧទ្ធំ ឧបរិមកាយោ នាម។ តត្ថ ចក្ខុទសកំ, សោតទសកំ, ឃានទសកំ, ជិវ្ហាទសកំ, កាយទសកំ, ភាវទសកំ, អាហារសមុដ្ឋានាទីនិ តីណិ អដ្ឋកានីតិ ចតុរាសីតិ រូបានិ។
តត្ថ ចក្ខុបសាទស្ស បច្ចយានិ ចត្តារិ មហាភូតានិ, វណ្ណោ គន្ធោ រសោ ឱជា, ជីវិតិន្ទ្រិយំ
៦១៦. រូបាយតននិទ្ទេសេ វណ្ណនិភា; និភាតីតិ វា និភា។ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បាកដា ហោតីតិ អត្ថោ។ វណ្ណោវ វណ្ណនិភា។ សទ្ធិំ និទស្សនេន សនិទស្សនំ, ចក្ខុវិញ្ញាណេន បស្សិតព្ពន្តិ អត្ថោ។ សទ្ធិំ បដិឃេន សប្បដិឃំ, បដិឃដ្ដននិឃំសជនកន្តិ អត្ថោ។ នីលាទីសុ ឧមាបុប្ផសមានំ នីលំ, កណិការបុប្ផសមានំ បីតកំ, ពន្ធុជីវកបុប្ផសមានំ លោហិតកំ, ឱសធិតារកសមានំ ឱទាតំ។ ឈាមង្គារសមានំ កាឡកំ, មន្ទរត្តំ សិន្ទុវារករវីរមកុឡសមានំ មញ្ជិដ្ឋកំ។ ‘‘ហរិត្តចហេមវណ្ណកាមំសុមុខបក្កមា’’តិ (ជា. ១.១៥.១៣៣) ឯត្ថ បន កិញ្ចាបិ ‘ហរី’តិ សុវណ្ណំ វុត្តំ, បរតោ បនស្ស ជាតរូបគ្គហណេន គហិតត្តា ឥធ សាមំ ហរិ នាម។ ឥមានិ សត្ត វត្ថុំ អនាមសិត្វា សភាវេនេវ ទស្សិតានិ។
ហរិវណ្ណន្តិ ហរិតសទ្ទលវណ្ណំ។ អម្ពង្កុរវណ្ណន្តិ អម្ពង្កុរេន សមានវណ្ណំ។ ឥមានិ ទ្វេ វត្ថុំ អាមសិត្វា ទស្សិតានិ។ ទីឃាទីនិ ទ្វាទស វោហារតោ ទស្សិតានិ។ សោ ច នេសំ វោហារោ ឧបនិធាយសិទ្ធោ ចេវ សន្និវេសសិទ្ធោ ច។ ទីឃាទីនិ ហិ អញ្ញមញ្ញំ ឧបនិធាយសិទ្ធានិ, វដ្ដាទីនិ សន្និវេសវិសេសេន។ តត្ថ រស្សំ ឧបនិធាយ តតោ ឧច្ចតរំ ទីឃំ, តំ ឧបនិធាយ តតោ នីចតរំ រស្សំ។ ថូលំ ឧបនិធាយ តតោ ខុទ្ទកតរំ អណុំ, តំ ឧបនិធាយ តតោ មហន្តតរំ ថូលំ។ ចក្កសណ្ឋានំ វដ្ដំ, កុក្កុដណ្ឌសណ្ឋានំ បរិមណ្ឌលំ។ ចតូហិ អំសេហិ យុត្តំ ចតុរំសំ។ ឆឡំសាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ និន្នន្តិ ឱនតំ, ថលន្តិ ឧន្នតំ។
តត្ថ យស្មា ទីឃាទីនិ ផុសិត្វា សក្កា ជានិតុំ, នីលាទីនិ បនេវំ ន សក្កា, តស្មា ន និប្បរិយាយេន ទីឃំ រូបាយតនំ; តថា រស្សាទីនិ។ តំ តំ និស្សាយ បន តថា តថា ឋិតំ ទីឃំ រស្សន្តិ ឆាយា អាតបោតិ ឥទំ អញ្ញមញ្ញបរិច្ឆិន្នំ; តថា អាលោកោ អន្ធការោ ច។ អព្ភា មហិកាតិអាទីនិ ចត្តារិ វត្ថុនាវ ទស្សិតានិ។ តត្ថ ‘អព្ភា’តិ វលាហកោ។ ‘មហិកា’តិ ហិមំ។ ឥមេហិ ចតូហិ អព្ភាទីនំ វណ្ណា ទស្សិតា។ ចន្ទមណ្ឌលស្ស វណ្ណនិភាតិអាទីហិ តេសំ តេសំ បភាវណ្ណា
តត្ថ ចន្ទមណ្ឌលាទីនំ វត្ថូនំ ឯវំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ – មណិមយំ រជតបដិច្ឆន្នំ ឯកូនបញ្ញាសយោជនាយាមវិត្ថារំ ចន្ទស្ស ទេវបុត្តស្ស វិមានំ ចន្ទមណ្ឌលំ នាម។ សោវណ្ណមយំ ផលិកបដិច្ឆន្នំ សមបណ្ណាសយោជនាយាមវិត្ថារំ សូរិយស្ស ទេវបុត្តស្ស វិមានំ សូរិយមណ្ឌលំ នាម។ សត្តរតនមយានិ សត្តដ្ឋទសទ្វាទសយោជនាយាមវិត្ថារានិ តេសំ តេសំ ទេវបុត្តានំ វិមានានិ តារករូបានិ នាម។
តត្ថ ហេដ្ឋា ចន្ទោ, សូរិយោ ឧបរិ, ឧភិន្នមន្តរំ យោជនំ ហោតិ។ ចន្ទស្ស ហេដ្ឋិមន្តតោ សូរិយស្ស ឧបរិមន្តោ យោជនសតំ ហោតិ។ ទ្វីសុ បស្សេសុ នក្ខត្តតារកា គច្ឆន្តិ។ ឯតេសុ បន តីសុ ចន្ទោ ទន្ធគមនោ, សូរិយោ សីឃគមនោ, នក្ខត្តតារកា សព្ពសីឃគមនា។ កាលេន ចន្ទិមសូរិយានំ បុរតោ ហោន្តិ កាលេន បច្ឆា។
អាទាសមណ្ឌលន្តិ កំសមយំ។ មណីតិ ឋបេត្វា វេឡុរិយំ សេសោ ជោតិរសាទិអនេកប្បភេទោ។ សង្ខោតិ សាមុទ្ទិកោ; មុត្តា សាមុទ្ទិកាបិ, សេសាបិ។ វេឡុរិយោតិ វេឡុវណ្ណមណិ។ ជាតរូបំ វុច្ចតិ សត្ថុវណ្ណោ។ សត្ថា ហិ សុវណ្ណវណ្ណោ, សុវណ្ណម្បិ សត្ថុវណ្ណំ។ រជតំ វុច្ចតិ កហាបណោ – លោហមាសកោ ទារុមាសកោ ជតុមាសកោ, យេ ‘វោហារំ គច្ឆន្តី’តិ (បារា. ៥៨៤) វុត្តំ តំ សព្ពម្បិ ឥធ គហិតំ។
យំ វា បនញ្ញម្បីតិ ឥមិនា បាឡិអាគតំ ឋបេត្វា សេសំ តដ្ដិកបិលោតិកកណ្ណិកវណ្ណាទិភេទំ រូបំ គហិតំ។ តញ្ហិ សព្ពំ យេវាបនកេសុ បវិដ្ឋំ។
ឯវមេតំ នីលាទិនា ភេទេន ភិន្នម្បិ រូបំ សព្ពំ លក្ខណាទីហិ អភិន្នមេវ។ សព្ពញ្ហេតំ ចក្ខុបដិហននលក្ខណំ រូបំ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសំ, តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានំ, ចតុមហាភូតបទដ្ឋានំ។ យថា ចេតំ តថា សព្ពានិបិ ឧបាទារូបានិ។ យត្ថ បន វិសេសោ អត្ថិ តត្ថ
៦២០. សទ្ទាយតននិទ្ទេសេ ភេរិសទ្ទោតិ មហាភេរីបហដភេរីនំ សទ្ទោ។ មុទិង្គសង្ខបណវសទ្ទាបិ មុទិង្គាទិបច្ចយា សទ្ទា។ គីតសង្ខាតោ សទ្ទោ គីតសទ្ទោ វាទិតសទ្ទោ។ សម្មសទ្ទោតិ កំសតាលកដ្ឋតាលសទ្ទោ។ បាណិសទ្ទោតិ បាណិប្បហារសទ្ទោ។ សត្តានំ និគ្ឃោសសទ្ទោតិ ពហូនំ សន្និបតិតានំ អបញ្ញាយមានបទព្យញ្ជននិគ្ឃោសសទ្ទោ។ ធាតូនំ សន្និឃាតសទ្ទោតិ រុក្ខានំ អញ្ញមញ្ញនិឃំសនឃណ្ដិកាកោដនាទិសទ្ទោ។ វាតស្ស វាយតោ សទ្ទោ វាតសទ្ទោ។ ឧទកស្ស សន្ទមានស្ស វា បដិហតស្ស វា សទ្ទោ ឧទកសទ្ទោ។ មនុស្សានំ សល្លាបាទិសទ្ទោ មនុស្សសទ្ទោ។ តំ ឋបេត្វា សេសោ សព្ពោបិ អមនុស្សសទ្ទោ។ ឥមិនា បទទ្វយេន សព្ពោបិ សទ្ទោ បរិយាទិន្នោ។ ឯវំ សន្តេបិ វំសផាលនបិលោតិកផាលនាទីសុ បវត្តោ បាឡិយំ អនាគតសទ្ទោ យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ។
ឯវមយំ ភេរីសទ្ទាទិនា ភេទេន ភិន្នោបិ សទ្ទោ លក្ខណាទីហិ អភិន្នោយេវ។ សព្ពោបិ ហេស សោតបដិហននលក្ខណោ សទ្ទោ សោតវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានោ។ សេសំ ចក្ខាយតននិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឥធាបិ ហិ ចតូហិ ចតូហិ នយេហិ បដិមណ្ឌិតា តេរស វារា វុត្តា។ តេសំ អត្ថោ សក្កា វុត្តនយេនេវ ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតោ។
៦២៤. គន្ធាយតននិទ្ទេសេ មូលគន្ធោតិ យំ កិញ្ចិ មូលំ បដិច្ច និព្ពត្តោ គន្ធោ។ សារគន្ធាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ អសិទ្ធទុសិទ្ធានំ ឌាកាទីនំ គន្ធោ អាមកគន្ធោ។ មច្ឆសកលិកាបូតិមំសសំកិលិដ្ឋសប្បិអាទីនំ គន្ធោ វិស្សគន្ធោ។ សុគន្ធោតិ ទុគ្គន្ធោតិ អនិដ្ឋគន្ធោ។ ឥមិនា បទទ្វយេន សព្ពោបិ គន្ធោ បរិយាទិន្នោ។ ឯវំ សន្តេបិ កណ្ណកគន្ធបិលោតិកគន្ធាទយោ បាឡិយំ អនាគតា សព្ពេបិ គន្ធា យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋាតិ វេទិតព្ពា។
ឯវមយំ មូលគន្ធាទិនា ភេទេន ភិន្នោបិ គន្ធោ លក្ខណាទីហិ អភិន្នោយេវ។ សព្ពោបិ ហេស ឃានបដិហននលក្ខណោ គន្ធោ, ឃានវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានោ។ សេសំ ចក្ខាយតននិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឥធាបិ ហិ តថេវ ទ្វិបញ្ញាសនយបដិមណ្ឌិតា តេរស វារា វុត្តា។ តេ អត្ថតោ បាកដាយេវ។
៦២៨. រសាយតននិទ្ទេសេ មូលរសោតិ យំកិញ្ចិ មូលំ បដិច្ច និព្ពត្តរសោ។ ខន្ធរសាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ អម្ពិលន្តិ តក្កម្ពិលាទិ។ មធុរន្តិ ឯកន្តតោ គោសប្បិអាទិ។ មធុ បន កសាវយុត្តំ ចិរនិក្ខិត្តំ កសាវំ ហោតិ។ ផាណិតំ ខារិយុត្តំ ចិរនិក្ខិត្តំ ខារិយំ ហោតិ។ សប្បិ បន ចិរនិក្ខិត្តំ វណ្ណគន្ធេ ជហន្តម្បិ រសំ ន ជហតីតិ តទេវ ឯកន្តមធុរំ។ តិត្តកន្តិ និម្ពបណ្ណាទិ។ កដុកន្តិ សិង្គិវេរមរិចាទិ។ លោណិកន្តិ សាមុទ្ទិកលោណាទិ។ ខារិកន្តិ វាតិង្គណកឡីរាទិ។ លម្ពិលន្តិ ពទរាមលកកបិដ្ឋសាលវាទិ។ កសាវន្តិ ហរិតកាទិ។ ឥមេ សព្ពេបិ រសា វត្ថុវសេន វុត្តា។ តំតំវត្ថុតោ បនេត្ថ រសោវ អម្ពិលាទីហិ នាមេហិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ សាទូតិ ឥដ្ឋរសោ, អសាទូតិ អនិដ្ឋរសោ។ ឥមិនា បទទ្វយេន សព្ពោបិ រសោ បរិយាទិន្នោ។ ឯវំ សន្តេបិ លេឌ្ឌុរសភិត្តិរសបិលោតិករសាទយោ បាឡិយំ អនាគតា សព្ពេបិ រសា យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋាតិ វេទិតព្ពា។
ឯវមយំ មូលរសាទិនាភេទេន ភិន្នោបិ រសោ លក្ខណាទីហិ អភិន្នោយេវ។ សព្ពោបិ ហេស ជិវ្ហាបដិហននលក្ខណោ រសោ, ជិវ្ហាវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានោ។ សេសំ ចក្ខាយតននិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឥធាបិ
៦៣២. ឥត្ថិន្ទ្រិយនិទ្ទេសេ យន្តិ ករណវចនំ។ យេន ការណេន ឥត្ថិយា ឥត្ថិលិង្គាទីនិ ហោន្តីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ តត្ថ ‘លិង្គ’ន្តិ សណ្ឋានំ។ ឥត្ថិយា ហិ ហត្ថបាទគីវាឧរាទីនំ សណ្ឋានំ ន បុរិសស្ស វិយ ហោតិ។ ឥត្ថីនញ្ហិ ហេដ្ឋិមកាយោ វិសទោ ហោតិ, ឧបរិមកាយោ អវិសទោ។ ហត្ថបាទា ខុទ្ទកា, មុខំ ខុទ្ទកំ។ និមិត្តន្តិ សញ្ជាននំ។ ឥត្ថីនញ្ហិ ឧរមំសំ អវិសទំ ហោតិ, មុខំ និម្មស្សុទាឋិកំ។ កេសពន្ធវត្ថគ្គហណម្បិ ន បុរិសានំ វិយ ហោតិ។ កុត្តន្តិ កិរិយា។ ឥត្ថិយោ ហិ ទហរកាលេ សុប្បកមុសលកេហិ កីឡន្តិ, ចិត្តធីតលិកាយ កីឡន្តិ, មត្តិកវាកេន សុត្តកំ នាម កន្តន្តិ។ អាកប្បោតិ គមនាទិអាការោ។ ឥត្ថិយោ ហិ គច្ឆមានា អវិសទា គច្ឆន្តិ, តិដ្ឋមានា និបជ្ជមានា និសីទមានា ខាទមានា ភុញ្ជមានា អវិសទា
ឥត្ថត្តំ ឥត្ថិភាវោតិ ឧភយម្បិ ឯកត្ថំ; ឥត្ថិសភាវោតិ អត្ថោ។ អយំ កម្មជោ បដិសន្ធិសមុដ្ឋិតោ។ ឥត្ថិលិង្គាទីនិ បន ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បដិច្ច បវត្តេ សមុដ្ឋិតានិ។ យថា ហិ ពីជេ សតិ, ពីជំ បដិច្ច, ពីជបច្ចយា រុក្ខោ វឌ្ឍិត្វា សាខាវិដបសម្បន្នោ ហុត្វា អាកាសំ បូរេត្វា តិដ្ឋតិ, ឯវមេវ ឥត្ថិភាវសង្ខាតេ ឥត្ថិន្ទ្រិយេ សតិ ឥត្ថិលិង្គាទីនិ ហោន្តិ។ ពីជំ វិយ ហិ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ពីជំ បដិច្ច វឌ្ឍិត្វា អាកាសំ បូរេត្វា ឋិតរុក្ខោ វិយ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បដិច្ច ឥត្ថិលិង្គាទីនិ បវត្តេ សមុដ្ឋហន្តិ។ តត្ថ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ន ចក្ខុវិញ្ញេយ្យំ, មនោវិញ្ញេយ្យមេវ។ ឥត្ថិលិង្គាទីនិ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យានិបិ មនោវិញ្ញេយ្យានិបិ។
ឥទំ តំ រូបំ ឥត្ថិន្ទ្រិយន្តិ ឥទំ តំ រូបំ, យថា ចក្ខុន្ទ្រិយាទីនិ បុរិសស្សាបិ ហោន្តិ, ន ឯវំ; និយមតោ បន ឥត្ថិយា ឯវ ឥន្ទ្រិយំ ‘ឥត្ថិន្ទ្រិយំ’។
៦៣៣. បុរិសិន្ទ្រិយេបិ ឯសេវ
តត្ថ ឥត្ថិភាវលក្ខណំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ឥត្ថីតិ បកាសនរសំ, ឥត្ថិលិង្គនិមិត្តកុត្តាកប្បានំ ការណភាវបច្ចុបដ្ឋានំ។ បុរិសភាវលក្ខណំ បុរិសិន្ទ្រិយំ, បុរិសោតិ បកាសនរសំ, បុរិសលិង្គនិមិត្តកុត្តាកប្បានំ ការណភាវបច្ចុបដ្ឋានំ។ ឧភយម្បេតំ បឋមកប្បិកានំ បវត្តេ សមុដ្ឋាតិ។ អបរភាគេ បដិសន្ធិយំ។ បដិសន្ធិសមុដ្ឋិតម្បិ បវត្តេ ចលតិ បរិវត្តតិ។
យថាហ
‘‘តេន
ឥមេសុ បន ទ្វីសុ បុរិសលិង្គំ ឧត្តមំ, ឥត្ថិលិង្គំ ហីនំ។ តស្មា បុរិសលិង្គំ ពលវអកុសលេន អន្តរធាយតិ, ឥត្ថិលិង្គំ ទុព្ពលកុសលេន បតិដ្ឋាតិ។ ឥត្ថិលិង្គំ បន អន្តរធាយន្តំ ទុព្ពលអកុសលេន អន្តរធាយតិ, បុរិសលិង្គំ ពលវកុសលេន បតិដ្ឋាតិ។ ឯវំ ឧភយម្បិ អកុសលេន អន្តរធាយតិ, កុសលេន បតិដ្ឋាតីតិ វេទិតព្ពំ។
ឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បន កិំ ឯកំ ឥន្ទ្រិយំ ឧទាហុ ទ្វេតិ? ឯកំ។ តញ្ច ខោ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បុរិសិន្ទ្រិយំ។ ‘ឯវំ សន្តេ ទុតិយព្យញ្ជនកស្ស អភាវោ អាបជ្ជតិ។ ឥន្ទ្រិយញ្ហិ ព្យញ្ជនការណំ វុត្តំ។ តញ្ចស្ស នត្ថី’តិ? ‘ន តស្ស ឥន្ទ្រិយំ ព្យញ្ជនការណំ’។ ‘កស្មា’? ‘សទា
យទិ ច តេសំ ឥន្ទ្រិយំ ទុតិយព្យញ្ជនការណំ ភវេយ្យ, សទាបិ ព្យញ្ជនទ្វយំ តិដ្ឋេយ្យ។ ន បន តិដ្ឋតិ។ តស្មា វេទិតព្ពមេតំ ន តស្ស តំ ព្យញ្ជនការណំ។ កម្មសហាយំ បន រាគចិត្តមេវេត្ថ ការណំ។ យស្មា ចស្ស ឯកមេវ ឥន្ទ្រិយំ ហោតិ, តស្មា ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ សយម្បិ គព្ភំ គណ្ហាតិ, បរម្បិ គណ្ហាបេតិ។ បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកោ បរំ គព្ភំ គណ្ហាបេតិ, សយំ បន ន គណ្ហាតីតិ។
៦៣៤. ជីវិតិន្ទ្រិយនិទ្ទេសេ យំ វត្តព្ពំ តំ ហេដ្ឋា អរូបជីវិតិន្ទ្រិយេ វុត្តមេវ។ កេវលញ្ហិ តត្ថ យោ តេសំ អរូបីនំ ធម្មានន្តិ វុត្តំ, ឥធ រូបជីវិតិន្ទ្រិយត្តា យោ តេសំ រូបីនំ ធម្មានន្តិ អយមេវ វិសេសោ។ លក្ខណាទីនិ បនស្ស ឯវំ វេទិតព្ពានិ – សហជាតរូបានុបាលនលក្ខណំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, តេសំ បវត្តនរសំ, តេសំ យេវ ឋបនបច្ចុបដ្ឋានំ, យាបយិតព្ពភូតបទដ្ឋានន្តិ។
៦៣៥. កាយវិញ្ញត្តិនិទ្ទេសេ កាយវិញ្ញត្តីតិ ឯត្ថ តាវ កាយេន អត្តនោ ភាវំ វិញ្ញាបេន្តានំ តិរច្ឆានេហិបិ បុរិសានំ, បុរិសេហិ វា តិរច្ឆានានម្បិ កាយគហណានុសារេន គហិតាយ ឯតាយ ភាវោ វិញ្ញាយតីតិ ‘វិញ្ញត្តិ’។ សយំ កាយគហណានុសារេន វិញ្ញាយតីតិបិ ‘វិញ្ញត្តិ’។ ‘‘កាយេន សំវរោ សាធូ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៣៦១) អាគតោ ចោបនសង្ខាតោ កាយោវ វិញ្ញត្តិ ‘កាយវិញ្ញត្តិ’។ កាយវិប្ផន្ទនេន អធិប្បាយវិញ្ញាបនហេតុត្តា, សយញ្ច តថា វិញ្ញេយ្យត្តា កាយេន វិញ្ញត្តីតិបិ ‘កាយវិញ្ញត្តិ’។
កុសលចិត្តស្ស វាតិអាទីសុ អដ្ឋហិ កាមាវចរេហិ អភិញ្ញាចិត្តេន ចាតិ នវហិ កុសលចិត្តេហិ កុសលចិត្តស្ស វា, ទ្វាទសហិបិ អកុសលចិត្តេហិ អកុសលចិត្តស្ស វា, អដ្ឋហិ មហាកិរិយេហិ ទ្វីហិ អហេតុកកិរិយេហិ អភិញ្ញាប្បត្តេន ឯកេន រូបាវចរកិរិយេនាតិ ឯកាទសហិ កិរិយចិត្តេហិ អព្យាកតចិត្តស្ស វា។ ឥតោ អញ្ញានិ ហិ ចិត្តានិ វិញ្ញត្តិំ ន ជនេន្តិ។ សេក្ខាសេក្ខបុថុជ្ជនានំ
ឥទានិ ឆហិ បទេហិ ‘ផលតោ’ ទស្សេតុំ អភិក្កមន្តស្ស វាតិអាទិ វុត្តំ។ អភិក្កមាទយោ ហិ វិញ្ញត្តិវសេន បវត្តត្តា វិញ្ញត្តិផលំ នាម។ តត្ថ ‘អភិក្កមន្តស្សា’តិ បុរតោ កាយំ អភិហរន្តស្ស។ បដិក្កមន្តស្សាតិ បច្ឆតោ បច្ចាហរន្តស្ស។ អាលោកេន្តស្សាតិ ឧជុកំ បេក្ខន្តស្ស។ វិលោកេន្តស្សាតិ ឥតោ ចិតោ ច បេក្ខន្តស្ស។ សមិញ្ជេន្តស្សាតិ សន្ធយោ សង្កោចេន្តស្ស។ បសារេន្តស្សាតិ សន្ធយោ បដិបណាមេន្តស្ស។
ឥទានិ ឆហិ បទេហិ ‘សភាវតោ’ ទស្សេតុំ កាយស្ស ថម្ភនាតិ អាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ‘កាយស្សា’តិ សរីរស្ស។ កាយំ ថម្ភេត្វា ថទ្ធំ ករោតីតិ ថម្ភនា។ តមេវ ឧបសគ្គេន វឌ្ឍេត្វា សន្ថម្ភនាតិ អាហ។ ពលវតរា វា ថម្ភនា ‘សន្ថម្ភនា’។ សន្ថម្ភិតត្តន្តិ សន្ថម្ភិតភាវោ។ វិញ្ញាបនវសេន វិញ្ញត្តិ។ វិញ្ញាបនាតិ វិញ្ញាបនាការោ។ វិញ្ញាបិតភាវោ វិញ្ញាបិតត្តំ។ សេសមេត្ថ យំ វត្តព្ពំ តំ ហេដ្ឋា ទ្វារកថាយំ វុត្តមេវ។ តថា វចីវិញ្ញត្តិយំ។
៦៣៦. វចីវិញ្ញត្តីតិបទស្ស វិញ្ញត្តិ។ សយញ្ច វចីគហណានុសារេន វិញ្ញាយតីតិបិ វិញ្ញត្តិ។ ‘‘សាធុ វាចាយ សំវរោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៣៦១) អាគតា ចោបនសង្ខាតា វចី ឯវ វិញ្ញត្តិ ‘វចីវិញ្ញត្តិ’។ វចីឃោសេន អធិប្បាយវិញ្ញាបនហេតុត្តា សយញ្ច តថាវិញ្ញេយ្យត្តា វាចាយ វិញ្ញត្តីតិបិ ‘វចីវិញ្ញត្តិ’។ វាចា គិរាតិអាទីសុ វុច្ចតីតិ ‘វាចា’។ គិរិយតីតិ ‘គិរា’។ ព្យប្បថោតិ វាក្យភេទោ។ វាក្យញ្ច តំ បថោ ច អត្ថំ ញាតុកាមានំ ញាបេតុកាមានញ្ចាតិបិ ‘ព្យប្បថោ’។ ឧទីរិយតីតិ ឧទីរណំ។ ឃុស្សតីតិ ឃោសោ។ ករិយតីតិ កម្មំ។ ឃោសោវ កម្មំ ឃោសកម្មំ។ នានប្បការេហិ កតោ វចីភេទោ។ សោ បន ‘ន ភង្គោ, បភេទគតា វាចា ឯវា’តិ ញាបនត្ថំ វាចា វចីភេទោតិ វុត្តំ។ ឥមេហិ សព្ពេហិបិ បទេហិ ‘សទ្ទវាចាវ’ ទស្សិតា។ ឥទានិ តាយ វាចាយ សទ្ធិំ យោជេត្វា ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានំ វិញ្ញត្តិអាទីនំ បទានំ វសេន តីហាការេហិ សភាវតោ តំ ទស្សេតុំ យា តាយ វាចាយ វិញ្ញត្តីតិអាទិ វុត្តំ។ តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថមេវ។
ឥទានិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកចិត្តេសុ អសម្មោហត្ថំ ទ្វត្តិំស ឆព្ពីស ឯកូនវីសតិ សោឡស បច្ឆិមានីតិ ឥទំ បកិណ្ណកំ វេទិតព្ពំ – ទ្វត្តិំស ចិត្តានិ ហិ រូបំ សមុដ្ឋាបេន្តិ, ឥរិយាបថម្បិ ឧបត្ថម្ភេន្តិ, ទុវិធម្បិ វិញ្ញត្តិំ ជនេន្តិ។ ឆព្ពីសតិ វិញ្ញត្តិមេវ ន ជនេន្តិ, ឥតរទ្វយំ ករោន្តិ។ ឯកូនវីសតិ រូបមេវ សមុដ្ឋាបេន្តិ, ឥតរទ្វយំ ន ករោន្តិ។ សោឡស ឥមេសុ តីសុ ឯកម្បិ ន ករោន្តិ។
តត្ថ ទ្វត្តិំសាតិ ហេដ្ឋា វុត្តានេវ កាមាវចរតោ អដ្ឋ កុសលានិ, ទ្វាទស អកុសលានិ, កិរិយតោ ទស ចិត្តានិ, សេក្ខបុថុជ្ជនានំ អភិញ្ញាចិត្តំ, ខីណាសវានំ អភិញ្ញាចិត្តន្តិ។ ឆព្ពីសាតិ រូបាវចរតោ បញ្ច កុសលានិ, បញ្ច កិរិយានិ, អរូបាវចរតោ ចត្តារិ កុសលានិ, ចត្តារិ កិរិយានិ, ចត្តារិ មគ្គចិត្តានិ, ចត្តារិ ផលចិត្តានីតិ។ ឯកូនវីសតីតិ កាមាវចរកុសលវិបាកតោ ឯកាទស, អកុសលវិបាកតោ ទ្វេ សោឡសាតិ ទ្វេ បញ្ចវិញ្ញាណានិ, សព្ពសត្តានំ បដិសន្ធិចិត្តំ, ខីណាសវានំ ចុតិចិត្តំ, អរូបេ ចត្តារិ វិបាកចិត្តានីតិ។ ឥមានិ សោឡស រូបិរិយាបថវិញ្ញត្តីសុ ឯកម្បិ ន ករោន្តិ។ អញ្ញានិបិ ពហូនិ អរូបេ ឧប្បន្នានិ អនោកាសគតត្តា រូបំ ន សមុដ្ឋាបេន្តិ។ ន តានេវ, កាយវចីវិញ្ញត្តិយោបិ។
៦៣៧. អាកាសធាតុនិទ្ទេសេ អាកាសោ។ អាកាសោវ អាកាសគតំ ‘អាកាសគតំ’។ ន ហញ្ញតីតិ អឃំ, អឃដ្ដនីយន្តិ អត្ថោ។ អឃមេវ អឃគតំ។ ឆិទ្ទដ្ឋេន វិវរោ។ វិវរោវ វិវរគតំ។ អសម្ផុដ្ឋំ ចតូហិ មហាភូតេហីតិ ឯតេហិ អសម្ផុដ្ឋំ និជ្ជដាកាសំវ កថិតំ។ លក្ខណាទិតោ បន រូបបរិច្ឆេទលក្ខណា អាកាសធាតុ, រូបបរិយន្តប្បកាសនរសា, រូបមរិយាទបច្ចុបដ្ឋានា អសម្ផុដ្ឋភាវឆិទ្ទវិវរភាវបច្ចុបដ្ឋានា វា, បរិច្ឆិន្នរូបបទដ្ឋានា, យាយ បរិច្ឆិន្នេសុ រូបេសុ ‘ឥទមិតោ ឧទ្ធំ អធោ តិរិយ’ន្តិ ច ហោតិ។
៦៣៨. ឥតោ បរេ រូបស្សលហុតាទីនំ និទ្ទេសា ចិត្តស្សលហុតាទីសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។ លក្ខណាទិតោ បនេត្ថ អទន្ធតាលក្ខណា រូបស្ស លហុតា, រូបានំ គរុភាវវិនោទនរសា, លហុបរិវត្តិតាបច្ចុបដ្ឋានា, លហុរូបបទដ្ឋានា។ អថទ្ធតាលក្ខណា រូបស្ស មុទុតា, រូបានំ ថទ្ធភាវវិនោទនរសា, សព្ពកិរិយាសុ អវិរោធិតាបច្ចុបដ្ឋានា, មុទុរូបបទដ្ឋានា។ សរីរកិរិយានុកូលកម្មញ្ញភាវលក្ខណា រូបស្ស កម្មញ្ញតា, អកម្មញ្ញតាវិនោទនរសា, អទុព្ពលភាវបច្ចុបដ្ឋានា, កម្មញ្ញរូបបទដ្ឋានា។
ឯតា បន តិស្សោ ន អញ្ញមញ្ញំ វិជហន្តិ។ ឯវំ សន្តេបិ យោ អរោគិនោ វិយ រូបានំ លហុភាវោ, អទន្ធតាលហុបរិវត្តិប្បការោ, រូបទន្ធត្តករធាតុក្ខោភបដិបក្ខបច្ចយសមុដ្ឋានោ, សោ រូបវិការោ ‘រូបស្សលហុតា’។ យោ សុបរិមទ្ទិតចម្មស្សេវ រូបានំ មុទុភាវោ សព្ពកិរិយាវិសេសេសុ សរសវត្តនភាវោ វសវត្តនភាវមទ្ទវប្បការោ រូបថទ្ធត្តករធាតុក្ខោភបដិបក្ខបច្ចយសមុដ្ឋានោ ‘រូបស្ស កម្មញ្ញតា’តិ។ ឯវមេតាសំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ។
ឯតា បន តិស្សោបិ កម្មំ កាតុំ ន សក្កោតិ, អាហារាទយោវ ករោន្តិ។ តថា ហិ យោគិនោ ‘អជ្ជ អម្ហេហិ ភោជនសប្បាយំ លទ្ធំ, កាយោ នោ លហុ មុទុ កម្មញ្ញោ’តិ វទន្តិ។ ‘អជ្ជ ឧតុសប្បាយំ លទ្ធំ, អជ្ជ អម្ហាកំ ចិត្តំ ឯកគ្គំ, កាយោ នោ លហុ មុទុ កម្មញ្ញោ’តិ វទន្តីតិ។
៦៤១. ឧបចយសន្តតិនិទ្ទេសេសុ អាយតនានន្តិ អឌ្ឍេកាទសន្នំ រូបាយតនានំ។ អាចយោតិ និព្ពត្តិ។ សោ រូបស្ស ឧបចយោតិ យោ អាយតនានំ អាចយោ បុនប្បុនំ និព្ពត្តមានានំ, សោវ រូបស្ស ឧបចយោ នាម ហោតិ; វឌ្ឍីតិ អត្ថោ។ យោ រូបស្ស ឧបចយោ សា រូបស្ស សន្តតីតិ យា ឯវំ ឧបចិតានំ រូបានំ វឌ្ឍិ, តតោ ឧត្តរិតរំ បវត្តិកាលេ សា រូបស្ស សន្តតិ នាម ហោតិ; បវត្តីតិ អត្ថោ។ នទិតីរេ ខតកូបស្មិញ្ហិ ឧទកុគ្គមនកាលោ វិយ អាចយោ, និព្ពត្តិ; បរិបុណ្ណកាលោ វិយ ឧបចយោ, វឌ្ឍិ; អជ្ឈោត្ថរិត្វា គមនកាលោ វិយ សន្តតិ, បវត្តីតិ វេទិតព្ពា។
ឯវំ កិំ កថិតំ ហោតីតិ? អាយតនេន ហិ អាចយោ កថិតោ, អាចយេន អាយតនំ កថិតំ។ អាចយោវ កថិតោ អាយតនមេវ កថិតំ។ ឯវម្បិ កិំ កថិតំ ហោតីតិ? ចតុសន្តតិរូបានំ អាចយោ ឧបចយោ និព្ពត្តិ វឌ្ឍិ កថិតា។ អត្ថតោ ហិ ឧភយម្បេតំ ជាតិរូបស្សេវ អធិវចនំ។ អាការនានត្តេន បន វេនេយ្យវសេន ច ឧបចយោ សន្តតីតិ ឧទ្ទេសទេសនំ កត្វា យស្មា ឯត្ថ អត្ថតោ នានត្តំ នត្ថិ, តស្មា និទ្ទេសេ ‘‘យោ អាយតនានំ អាចយោ សោ រូបស្ស ឧបចយោ, យោ រូបស្ស ឧបចយោ សា រូបស្ស សន្តតី’’តិ វុត្តំ។
យស្មា ច ឧភយម្បេតំ ជាតិរូបស្សេវ អធិវចនំ តស្មា ឯត្ថ អាចយលក្ខណោ រូបស្ស ឧបចយោ, បុព្ពន្តតោ រូបានំ ឧម្មុជ្ជាបនរសោ, និយ្យាតនបច្ចុបដ្ឋានោ រូបស្ស សន្តតិ, អនុប្បពន្ធរសា, អនុបច្ឆេទបច្ចុបដ្ឋានា, អនុប្បពន្ធរូបបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា។
៦៤៣. ជរតានិទ្ទេសេ ជីរណកវសេន ជរា; អយមេត្ថ សភាវនិទ្ទេសោ ជីរណតា។ ខណ្ឌិច្ចន្តិ អាទយោ តយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា។ បច្ឆិមា ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសា។ អយញ្ហិ ‘ជរា’តិ ឥមិនា បទេន សភាវតោ ទីបិតា; តេនស្សាយំ សភាវនិទ្ទេសោ។ ‘ជីរណតា’តិ ឥមិនា អាការតោ; តេនស្សាយំ អាការនិទ្ទេសោ។ ខណ្ឌិច្ចន្តិ ឥមិនា កាលាតិក្កមេ ទន្តនខានំ ខណ្ឌិតភាវករណកិច្ចតោ។ បាលិច្ចន្តិ ឥមិនា កេសលោមានំ បលិតភាវករណកិច្ចតោ។ វលិត្តចតាតិ ឥមិនា មំសំ មិលាបេត្វា តចេ វលិភាវករណកិច្ចតោ ទីបិតា។ តេនស្សា ឥមេ ‘ខណ្ឌិច្ច’ន្តិអាទយោ តយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា។ តេហិ ឥមេសំ វិការានំ ទស្សនវសេន បាកដីភូតា បាកដជរា ទស្សិតា។ យថេវ ហិ
អាយុនោ សំហានិ ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោតិ ឥមេហិ បន បទេហិ កាលាតិក្កមេយេវ អភិព្យត្តាយ អាយុក្ខយចក្ខាទិឥន្ទ្រិយបរិបាកសញ្ញិតាយ បកតិយា ទីបិតា។ តេនស្សិមេ បច្ឆិមា ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសាតិ វេទិតព្ពា។ តត្ថ យស្មា ជរំ បត្តស្ស អាយុ ហាយតិ, តស្មា ជរា ‘អាយុនោ សំហានី’តិ ផលូបចារេន វុត្តា។ យស្មា ច ទហរកាលេ សុប្បសន្នានិ, សុខុមម្បិ អត្តនោ វិសយំ សុខេនេវ គណ្ហនសមត្ថានិ ចក្ខាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ជរំ បត្តស្ស បរិបក្កានិ អាលុឡិតានិ អវិសទានិ, ឱឡារិកម្បិ អត្តនោ វិសយំ គហេតុំ អសមត្ថានិ ហោន្តិ, តស្មា ‘ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោ’តិបិ ផលូបចារេនេវ វុត្តា។
សា បនាយំ ឯវំ និទ្ទិដ្ឋា សព្ពាបិ ជរា បាកដា បដិច្ឆន្នាតិ ទុវិធា ហោតិ។ តត្ថ ទន្តាទីសុ ខណ្ឌភាវាទិទស្សនតោ រូបធម្មេសុ ជរា បាកដជរា នាម បដិច្ឆន្នជរា នាម។ បុន អវីចិ សវីចីតិ ឯវម្បិ ទុវិធា ហោតិ។ តត្ថ មណិកនករជតបវាឡចន្ទិមសូរិយាទីនំ វិយ, មន្ទទសកាទីសុ បាណីនំ វិយ ច, បុប្ផផលបល្លវាទីសុ អវីចិជរា នាម; និរន្តរជរាតិ អត្ថោ។ តតោ អញ្ញេសុ បន យថាវុត្តេសុ អន្តរន្តរា វណ្ណវិសេសាទីនំ សុវិញ្ញេយ្យត្តា ជរា សវីចិជរា នាមាតិ វេទិតព្ពា។
លក្ខណាទិតោបិ រូបបរិបាកលក្ខណា រូបស្ស ជរតា, ឧបនយនរសា, សភាវានបគមេបិ នវភាវាបគមបច្ចុបដ្ឋានា, វីហិបុរាណភាវោ វិយ បរិបច្ចមានរូបបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា។
៦៤៤. អនិច្ចតានិទ្ទេសេ ខយគមនវសេន ខយោ, វយគមនវសេន វយោ, ភិជ្ជនវសេន ភេទោ។ អថ វា, យស្មា តំ បត្វា រូបំ ខីយតិ, វេតិ, ភិជ្ជតិ ច, តស្មា ខីយតិ ឯតស្មិន្តិ ‘ខយោ’, វេតិ ឯតស្មិន្តិ ‘វយោ’, ភិជ្ជតិ ឯតស្មិន្តិ ‘ភេទោ’។ ឧបសគ្គវសេន បទំ វឌ្ឍេត្វា ភេទោវ បរិភេទោ។ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន, ន និច្ចន្តិ អនិច្ចំ។ តស្ស ភាវោ អនិច្ចតា អន្តរធានំ។ មរណញ្ហិ បត្វា រូបំ អន្តរធាយតិ, អទស្សនំ គច្ឆតិ។ ន កេវលញ្ច រូបមេវ, សព្ពេបិ បញ្ចក្ខន្ធា។ តស្មា បញ្ចន្នម្បិ ខន្ធានំ អនិច្ចតាយ ឥទមេវ លក្ខណន្តិ វេទិតព្ពំ។ លក្ខណាទិតោ បន បរិភេទលក្ខណា រូបស្ស អនិច្ចតា, សំសីទនរសា, ខយវយបច្ចុបដ្ឋានា, បរិភិជ្ជមានរូបបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា។
ហេដ្ឋា ជាតិ គហិតា ជរា គហិតា, ឥមស្មិំ ឋានេ មរណំ គហិតំ។ ឥមេ តយោ ធម្មា ឥមេសំ សត្តានំ ឧក្ខិត្តាសិកបច្ចាមិត្តសទិសា។ យថា ហិ បុរិសស្ស តយោ បច្ចាមិត្តា ឱតារំ គវេសមានា វិចរេយ្យុំ។ តេសុ ឯកោ ឯវំ វទេយ្យ – ‘ឯតំ នីហរិត្វា អដវិបវេសនំ មយ្ហំ ភារោ ហោតូ’តិ។ ទុតិយោ ‘អដវិគតកាលេ បោថេត្វា បថវិយំ បាតនំ មយ្ហំ ភារោ’តិ។ តតិយោ ‘បថវិគតកាលតោ បដ្ឋាយ អសិនា សីសច្ឆេទនំ មយ្ហំ ភារោ’តិ។ ឯវរូបា ឥមេ ជាតិ អាទយោ។ នីហរិត្វា អដវិបវេសនបច្ចាមិត្តសទិសា ហេត្ថ ជាតិ, តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ និព្ពត្តាបនតោ។ អដវិគតំ បោថេត្វា បថវិយំ បាតនបច្ចាមិត្តសទិសា ជរា
៦៤៥. កពឡីការាហារនិទ្ទេសេ កពឡំ ករីយតីតិ កពឡីការោ។ អាហរីយតីតិ អាហារោ។ កពឡំ កត្វា អជ្ឈោហរីយតីតិ អត្ថោ។ រូបំ វា អាហរតីតិបិ ‘អាហារោ’។ ឯវំ វត្ថុវសេន នាមំ ឧទ្ធរិត្វា បុន វត្ថុវសេនេវេតំ បភេទតោ ទស្សេតុំ ឱទនោ កុម្មាសោតិអាទិ វុត្តំ។ ឱទនាទីនិ ហិ ផាណិតបរិយន្តានិ ទ្វាទស ឥធាធិប្បេតស្ស អាហារស្ស វត្ថូនិ។ បាឡិយំ អនាគតានិ មូលផលាទីនិ យេវាបនកំ បវិដ្ឋានិ។
ឥទានិ តានិ មូលផលាទីនិ កត្តព្ពតោ ទស្សេតុំ យម្ហិ យម្ហិ ជនបទេតិអាទិមាហ។ តត្ថ មុខេន អសិតព្ពំ ភុញ្ជិតព្ពន្តិ មុខាសិយំ។ ទន្តេហិ វិខាទិតព្ពន្តិ ទន្តវិខាទនំ។ គលេន អជ្ឈោហរិតព្ពន្តិ គលជ្ឈោហរណីយំ។ ឥទានិ តំ កិច្ចវសេន ទស្សេតុំ កុច្ឆិវិត្ថម្ភនន្តិ អាហ។ តញ្ហិ មូលផលាទិ ឱទនកុម្មាសាទិ វា អជ្ឈោហដំ កុច្ឆិំ វិត្ថម្ភេតិ។ ឥទមស្ស កិច្ចំ។ យាយ ឱជាយ សត្តា យាបេន្តីតិ ហេដ្ឋា សព្ពបទេហិ សវត្ថុកំ អាហារំ ទស្សេត្វា ឥទានិ និព្ពដ្ដិតឱជមេវ ទស្សេតុំ ឥទំ វុត្តំ។
កិំ
យថា ហិ ឆាយារក្ខសោ ឆាយំ បវិដ្ឋំ គហេត្វា ទេវសង្ខលិកាយ ពន្ធិត្វា អត្តនោ ភវនេ មោទន្តោ ឆាតកាលេ អាគន្ត្វា សីសេ ឌំសតិ។ សោ ឌដ្ឋត្តា វិរវតិ។ តំ វិរវំ សុត្វា ‘ទុក្ខប្បត្តោ ឯត្ថ អត្ថី’តិ តតោ តតោ មនុស្សា អាគច្ឆន្តិ។ សោ អាគតាគតេ
តត្ថ ឱឡារិកេ វត្ថុស្មិំ ឱជា មន្ទា ហោតិ។ សុខុមេ ពលវតី។ កុទ្រូសកភត្តាទីនិ ហិ ភុញ្ជិត្វា មុហុត្តេនេវ ឆាតោ ហោតិ។ សប្បិអាទីនិ បិវិត្វា ឋិតស្ស ទិវសម្បិ ភត្តំ ន រុច្ចតិ។ ឯត្ថ ច ឧបាទាយុបាទាយ ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា។ កុម្ភីលានញ្ហិ អាហារំ ឧបាទាយ មោរានំ អាហារោ សុខុមោ។ កុម្ភីលា កិរ បាសាណេ គិលន្តិ។ តេ ច នេសំ កុច្ឆិប្បត្តា វិលីយន្តិ។ មោរា សប្បវិច្ឆិកាទិបាណេ ខាទន្តិ។ មោរានំ បន អាហារំ ឧបាទាយ តរច្ឆានំ អាហារោ សុខុមោ។ តេ កិរ តិវស្សឆឌ្ឌិតានិ វិសាណានិ ចេវ អដ្ឋីនិ ច ខាទន្តិ។ តានិ ច នេសំ ខេឡេន តេមិតមត្តានេវ កន្ទមូលំ វិយ មុទុកានិ ហោន្តិ។ តរច្ឆានម្បិ អាហារមុបាទាយ ហត្ថីនំ អាហារោ សុខុមោ។ តេ ហិ នានារុក្ខសាខាទយោ ខាទន្តិ។ ហត្ថីនំ អាហារតោ គវយគោកណ្ណមិគាទីនំ អាហារោ សុខុមោ។ តេ កិរ និស្សារានិ នានារុក្ខបណ្ណាទីនិ ខាទន្តិ។ តេសម្បិ អាហារតោ គុន្នំ អាហារោ សុខុមោ។ តេ អល្លសុក្ខតិណានិ ខាទន្តិ។ តេសម្បិ អាហារតោ សសានំ អាហារោ សុខុមោ។ សសានំ អាហារតោ សកុណានំ អាហារោ សុខុមោ។ សកុណានំ អាហារតោ បច្ចន្តវាសីនំ អាហារោ សុខុមោ។ បច្ចន្តវាសីនំ
លក្ខណាទិតោបិ ឱជាលក្ខណោ កពឡីការោ អាហារោ, រូបាហរណរសោ, ឧបត្ថម្ភនបច្ចុបដ្ឋានោ, កពឡំ កត្វា អាហរិតព្ពវត្ថុបទដ្ឋានោតិ វេទិតព្ពោ។
៦៤៦. នោឧបាទានិទ្ទេសេ យថា ឧបាទារូបំ ឧបាទិយតេវ, ន អញ្ញេន ឧបាទិយតិ, ឯវមេតំ ន ឧបាទិយតេវាតិ នោឧបាទា។
៦៤៧. ផុសិតព្ពន្តិ ផោដ្ឋព្ពំ។ ផុសិត្វា ជានិតព្ពន្តិ អត្ថោ។ ផោដ្ឋព្ពញ្ច តំ អាយតនញ្ចាតិ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ។ អាបោ ច តំ និស្សត្តសុញ្ញតសភាវដ្ឋេន ធាតុ ចាតិ អាបោធាតុ។ ឥទានិ យស្មា តីណិ រូបានិ ផុសិត្វា ជានិតព្ពានិ តស្មា តានិ ភាជេត្វា ទស្សេតុំ កតមំ តំ រូបំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ? បថវីធាតូតិអាទិមាហ។ តត្ថ កក្ខឡត្តលក្ខណា បថវីធាតុ, បតិដ្ឋានរសា, សម្បដិច្ឆនបច្ចុបដ្ឋានា។ តេជោធាតុ ឧណ្ហត្តលក្ខណា, បរិបាចនរសា, មទ្ទវានុប្បទានបច្ចុបដ្ឋានា។ វាយោធាតុ វិត្ថម្ភនលក្ខណា, សមុទីរណរសា, អភិនីហារបច្ចុបដ្ឋានា។ បុរិមា បន ‘អាបោធាតុ’ បគ្ឃរណលក្ខណា, ព្រូហនរសា, សង្គហបច្ចុបដ្ឋានា។ ឯកេកា ចេត្ថ សេសត្តយបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា។
កក្ខឡន្តិ ថទ្ធំ។ មុទុកន្តិ អថទ្ធំ។ សណ្ហន្តិ មដ្ឋំ។ ផរុសន្តិ ខរំ។ សុខសម្ផស្សន្តិ សុខវេទនាបច្ចយំ ឥដ្ឋផោដ្ឋព្ពំ។ ទុក្ខសម្ផស្សន្តិ ទុក្ខវេទនាបច្ចយំ អនិដ្ឋផោដ្ឋព្ពំ។ គរុកន្តិ ភារិយំ។ លហុកន្តិ អភារិយំ, សល្លហុកន្តិ អត្ថោ។ ឯត្ថ ច ‘កក្ខឡំ មុទុកំ សណ្ហំ ផរុសំ គរុកំ លហុក’ន្តិ បទេហិ បថវីធាតុ ឯវ ភាជិតា។ ‘‘យទាយំ កាយោ អាយុសហគតោ ច ហោតិ ឧស្មាសហគតោ ច វិញ្ញាណសហគតោ ច តទា លហុតរោ ច ហោតិ មុទុតរោ ច កម្មញ្ញតរោ
‘សុខសម្ផស្សំ
យំ ផោដ្ឋព្ពំ អនិទស្សនំ សប្បដិឃន្តិអាទិនា នយេន វុត្តា បន ចតូហិ ចតូហិ នយេហិ បដិមណ្ឌិតា តេរស វារា ហេដ្ឋា រូបាយតនាទីសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។
កិំ បនេតានិ តីណិ មហាភូតានិ ឯកប្បហារេនេវ អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ ឧទាហុ នោតិ? អាគច្ឆន្តិ។ ឯវំ អាគតានិ កាយបសាទំ ឃដ្ដេន្តិ ន ឃដ្ដេន្តីតិ? ឃដ្ដេន្តិ។ ឯកប្បហារេនេវ តានិ អារម្មណំ កត្វា កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ នុប្បជ្ជតីតិ? នុប្បជ្ជតិ។ អាភុជិតវសេន វា ហិ ឧស្សទវសេន វា អារម្មណករណំ ហោតិ។
តត្ថ អាភុជិតវសេន តាវ, បត្តស្មិញ្ហិ ឱទនេន បូរេត្វា អាភតេ ឯកំ សិត្ថំ គហេត្វា ថទ្ធំ វា មុទុកំ វាតិ វីមំសន្តោ កិញ្ចាបិ តត្ថ តេជោបិ អត្ថិ វាយោបិ អត្ថិ, បថវីធាតុមេវ បន អាភុជតិ។ ឧណ្ហោទកេ ហត្ថំ ឱតារេត្វា វីមំសន្តោ កិញ្ចាបិ តត្ថ បថវីបិ អត្ថិ វាយោបិ អត្ថិ, តេជោធាតុមេវ បន អាភុជតិ។ ឧណ្ហសមយេ វាតបានំ វិវរិត្វា វាតេន សរីរំ បហរាបេន្តោ ឋិតោ មន្ទមន្ទេ វាតេ បហរន្តេ
យោ
យំកិញ្ចិ ធាតុំ អារម្មណំ ករោន្តស្ស កាយវិញ្ញាណម្បិ ឯកប្បហារេន នុប្បជ្ជតិ។ សូចិកលាបេន វិទ្ធស្ស ឯកប្បហារេន កាយោ ឃដ្ដិយតិ។ យស្មិំ យស្មិំ បន ឋានេ កាយបសាទោ ឧស្សន្នោ ហោតិ, តត្ថ តត្ថ កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ។ យត្ថ យត្ថាបិ បដិឃដ្ដននិឃំសោ ពលវា ហោតិ តត្ថ តត្ថ បឋមំ ឧប្បជ្ជតិ។ កុក្កុដបត្តេន វណេ ធោវិយមានេ អំសុអំសុ កាយបសាទំ ឃដ្ដេតិ។ យត្ថ យត្ថ បន បសាទោ ឧស្សន្នោ ហោតិ, តត្ថ តត្ថេវ កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវំ ឧស្សទវសេន អារម្មណំ ករោតិ។ ឧស្សទវសេនេវ ច កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ នាម។
កថំ បន ចិត្តស្ស អារម្មណតោ សង្កន្តិ ហោតីតិ? ទ្វីហាការេហិ ហោតិ – អជ្ឈាសយតោ វា វិសយាធិមត្តតោ វា។ វិហារបូជាទីសុ ហិ ‘តានិ តានិ ចេតិយានិ ចេវ បដិមាយោ ច វន្ទិស្សាមិ, បោត្ថកម្មចិត្តកម្មានិ ច ឱលោកេស្សាមី’តិ អជ្ឈាសយេន គតោ ឯកំ វន្ទិត្វា វា បស្សិត្វា វា ឥតរស្ស វន្ទនត្ថាយ វា ទស្សនត្ថាយ វា មនំ កត្វា វន្ទិតុម្បិ បស្សិតុម្បិ គច្ឆតិយេវ, ឯវំ អជ្ឈាសយតោ សង្កមតិ នាម។
កេលាសកូដបដិភាគំ បន មហាចេតិយំ ឱលោកេន្តោ ឋិតោបិ អបរភាគេ សព្ពតូរិយេសុ បគ្គហិតេសុ រូបារម្មណំ វិស្សជ្ជេត្វា សទ្ទារម្មណំ សង្កមតិ។ មនុញ្ញគន្ធេសុ បុប្ផេសុ វា គន្ធេសុ វា អាភតេសុ សទ្ទារម្មណំ វិស្សជ្ជេត្វា គន្ធារម្មណំ សង្កមតិ។ ឯវំ វិសយាធិមត្តតោ សង្កមតិ នាម។
៦៥១. អាបោធាតុនិទ្ទេសេ អាបោតិ សភាវនិទ្ទេសោ។ អាបោវ អាបោគតំ។ សិនេហវសេន សិនេហោ, សិនេហោវ សិនេហគតំ។ ពន្ធនត្តំ រូបស្សាតិ បថវីធាតុអាទិកស្ស ភូតរូបស្ស ពន្ធនភាវោ។ អយោបិណ្ឌិអាទីនិ ហិ អាបោធាតុ អាពន្ធិត្វា ពទ្ធានិ ករោតិ។ តាយ អាពទ្ធត្តា តានិ ពទ្ធានិ នាម ហោន្តិ។ បាសាណបព្ពតតាលដ្ឋិហត្ថិទន្តគោសិង្គាទីសុបិ ឯសេវ នយោ
កិំ បន បថវីធាតុ សេសធាតូនំ បតិដ្ឋា ហោតិ ន ហោតីតិ ហោតិ ផុសិត្វា ហោតិ ឧទាហុ អផុសិត្វា? អាបោធាតុ វា សេសា អាពន្ធមានា ផុសិត្វា អាពន្ធតិ ឧទាហុ អផុសិត្វាតិ? បថវីធាតុ តាវ អាបោធាតុយា អផុសិត្វាវ បតិដ្ឋា ហោតិ, តេជោធាតុយា ច វាយោធាតុយា ច ផុសិត្វា។ អាបោធាតុ បន បថវីធាតុម្បិ តេជោវាយោធាតុយោបិ អផុសិត្វាវ អាពន្ធតិ។ យទិ ផុសិត្វា អាពន្ធេយ្យ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ នាម ភវេយ្យ។
តេជោធាតុវាយោធាតូនម្បិ សេសធាតូសុ សកសកកិច្ចករណេ ឯសេវ នយោ។ តេជោធាតុ ហិ បថវីធាតុំ ផុសិត្វា ឈាបេតិ។ សា បន ន ឧណ្ហា ហុត្វា ឈាយតិ។ យទិ ឧណ្ហា ហុត្វា ឈាយេយ្យ ឧណ្ហត្តលក្ខណា នាម ភវេយ្យ។ អាបោធាតុំ បន អផុសិត្វាវ តាបេតិ។ សាបិ តបមានា ន ឧណ្ហា ហុត្វា តបតិ។ យទិ ឧណ្ហា ហុត្វា តបេយ្យ ឧណ្ហត្តលក្ខណា នាម ភវេយ្យ។ វាយោធាតុំ បន ផុសិត្វាវ តាបេតិ។ សាបិ តបមានា ន ឧណ្ហា ហុត្វា តបតិ។ យទិ ឧណ្ហា ហុត្វា តបេយ្យ ឧណ្ហត្តលក្ខណា នាម ភវេយ្យ។ វាយោធាតុ បថវីធាតុំ ផុសិត្វា វិត្ថម្ភេតិ, តថា តេជោធាតុំ អាបោធាតុំ
ឧច្ឆុរសំ បចិត្វា ផាណិតបិណ្ឌេ ករិយមានេ អាបោធាតុ ថទ្ធា ហោតិ ន ហោតីតិ? ន ហោតិ។ សា ហិ បគ្ឃរណលក្ខណា។ បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា។ ឱមត្តំ បន អាបោ អធិមត្តបថវីគតិកំ ជាតំ។ សា ហិ រសាការេន ឋិតភាវំ វិជហតិ, លក្ខណំ ន វិជហតិ។ ផាណិតបិណ្ឌេ វិលីយមានេបិ បថវីធាតុ ន វិលីយតិ។ កក្ខឡលក្ខណា ហិ បថវីធាតុ បគ្ឃរណលក្ខណា អាបោធាតុ។ ឱមត្តា បន បថវី អធិមត្តអាបគតិកា ហោតិ។ សា បិណ្ឌាការេន ឋិតភាវំ វិជហតិ, លក្ខណំ ន វិជហតិ។ ចតុន្នញ្ហិ
‘‘សិយា, អានន្ទ, ចតុន្នំ មហាភូតានំ អញ្ញថត្តំ, បថវីធាតុយា…បេ.… វាយោធាតុយា
អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – អានន្ទ, កក្ខឡត្តលក្ខណា បថវីធាតុ បរិវត្តិត្វា បគ្ឃរណលក្ខណា អាបោធាតុ នាម ភវេយ្យ, អរិយសាវកស្ស បន អញ្ញថត្តំ នាម នត្ថីតិ។ ឯវមេត្ថ អដ្ឋានបរិកប្បោ អាគតោ។
៦៥២. ឥតោ បរេសុ ឧបាទិណ្ណរូបាទិនិទ្ទេសេសុ ឧបាទិណ្ណបទាទីនំ អត្ថោ មាតិកាកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ចក្ខាយតនាទីនិ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតានេវ។ តត្ថ តត្ថ បន វិសេសមត្តមេវ វក្ខាម។
ឧបាទិណ្ណនិទ្ទេសេ តាវ ចក្ខាយតនាទីនិ ឯកន្តឧបាទិណ្ណត្តា វុត្តានិ។ យស្មា បន រូបាយតនាទីនិ ឧបាទិណ្ណានិបិ អត្ថិ អនុបាទិណ្ណានិបិ, តស្មា តានិ យំ វា បនាតិ សង្ខេបតោ ទស្សេត្វា បុន កម្មស្ស កតត្តា រូបាយតនន្តិអាទិនា នយេន វិត្ថារិតានិ។ ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពយេវាបនកេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
កស្មា បន ‘កម្មស្ស កតត្តា’តិ ច ‘ន កម្មស្ស កតត្តា’តិ ច ឧភិន្នម្បិ និទ្ទេសេ ‘ជរតា ច អនិច្ចតា ច’ ន គហិតា, អនុបាទិណ្ណាទីនំយេវ និទ្ទេសេសុ គហិតាតិ? ន កម្មស្ស
៦៦៦. ចិត្តសមុដ្ឋាននិទ្ទេសេ កាយវិញ្ញត្តិ វចីវិញ្ញត្តីតិ ឥទំ ទ្វយំ យស្មា ឯកន្តចិត្តសមុដ្ឋានានិ ភូតានិ ឧបាទាយ បញ្ញាយតិ, តស្មា វុត្តំ។ បរមត្ថតោ
៦៦៨. ចិត្តសហភុនិទ្ទេសេបិ
៦៧០. ចិត្តានុបរិវត្តិតាយបិ ឯសេវ នយោ។ យាវ ចិត្តំ តាវ បញ្ញាយនតោ ឯវ ហេតំ ទ្វយំ ចិត្តានុបរិវត្តីតិ វុត្តំ។
៦៧៤. ឱឡារិកន្តិ វត្ថារម្មណភូតត្តា សំង្ឃដ្ដនវសេន គហេតព្ពតោ ថូលំ។ វុត្តវិបល្លាសតោ សុខុមំ វេទិតព្ពំ។
៦៧៦. ទូរេតិ ឃដ្ដនវសេន អគ្គហេតព្ពត្តា ទុព្ពិញ្ញេយ្យភាវេន សមីបេ ឋិតម្បិ ទូរេ។ ឥតរំ បន ឃដ្ដនវសេន គហេតព្ពត្តា សុវិញ្ញេយ្យភាវេន ទូរេ ឋិតម្បិ សន្តិកេ។ ចក្ខាយតនាទិនិទ្ទេសា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពា។ ឥទំ
ចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៦៦. ចតុព្ពិធសង្គហាវសានេ ទិដ្ឋាទីនំ បច្ឆិមបទស្ស ភេទាភាវេន អាទិតោ បដ្ឋាយ បុច្ឆំ អកត្វាវ រូបាយតនំ ទិដ្ឋំ សទ្ទាយតនំ សុតន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ រូបាយតនំ ចក្ខុនា ឱលោកេត្វា ទក្ខិតុំ សក្កាតិ ‘ទិដ្ឋំ’ នាម ជាតំ។ សទ្ទាយតនំ សោតេន សុត្វា ជានិតុំ សក្កាតិ ‘សុតំ’ នាម ជាតំ។ គន្ធាយតនាទិត្តយំ ឃានជិវ្ហាកាយេហិ បត្វា គហេតព្ពតោ មុនិត្វា ជានិតព្ពដ្ឋេន មុតំ នាម ជាតំ។ ផុសិត្វា វិញ្ញាណុប្បត្តិការណតោ ‘មុតំ’ នាមាតិបិ វុត្តំ។ សព្ពមេវ បន រូបំ មនោវិញ្ញាណេន ជានិតព្ពន្តិ មនសា វិញ្ញាតំ នាម ជាតំ។
បញ្ចកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៦៧. បញ្ចវិធសង្គហនិទ្ទេសេ កក្ខឡន្តិ ថទ្ធំ។ ខរមេវ ខរគតំ, ផរុសន្តិ អត្ថោ។ ឥតរេ ទ្វេបិ សភាវនិទ្ទេសា ឯវ។ អជ្ឈត្តន្តិ និយកជ្ឈត្តំ។ ពហិទ្ធាតិ ពាហិរំ។ ឧបាទិណ្ណន្តិ ន កម្មសមុដ្ឋានមេវ។ អវិសេសេន បន សរីរដ្ឋកស្សេតំ គហណំ។ សរីរដ្ឋកញ្ហិ ឧបាទិណ្ណំ វា ហោតុ អនុបាទិណ្ណំ វា, អាទិន្នគហិតបរាមដ្ឋវសេន សព្ពំ ឧបាទិណ្ណមេវ នាម។
៩៦៩. តេជោគតន្តិ ‘តេជោគតំ’។ ឧស្មាតិ ឧស្មាការោ។ ឧស្មាគតន្តិ ឧស្មាភាវំ គតំ។ ឧស្មាការស្សេវេតំ នាមំ។ ឧសុមន្តិ ពលវឧស្មា។ ឧសុមមេវ ឧសុមភាវំ គតន្តិ ឧសុមគតំ។
៩៧០. វាយនកវសេន វាយោ។ វាយោវ វាយោភាវំ គតត្តា វាយោគតំ។ ថម្ភិតត្តន្តិ ឧប្បលនាឡតចាទីនំ វិយ វាតបុណ្ណានំ ថម្ភិតភាវោ រូបស្ស។
ឆក្កាទិនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៧២-៤. ឆព្ពិធាទិសង្គហានំ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យំ…បេ.… មនោវិញ្ញាណេន ជានិតុំ សក្កាតិ មនោវិញ្ញេយ្យំ។ តិវិធាយ មនោធាតុយា ជានិតុំ សក្កាតិ មនោធាតុវិញ្ញេយ្យំ សព្ពំ រូបន្តិ ឯត្ថ យស្មា ឯកំ រូបម្បិ មនោវិញ្ញាណធាតុយា អជានិតព្ពំ នាម នត្ថិ, តស្មា ‘សព្ពំ រូប’ន្តិ វុត្តំ។ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ហិ អភិធម្មំ បត្វា នយំ កាតុំ យុត្តដ្ឋានេ នយោ អកតោ នាម នត្ថិ។ ឥទញ្ច ឯករូបស្សាបិ មនោវិញ្ញាណធាតុយា អជានិតព្ពស្ស អភាវេន នយំ កាតុំ យុត្តដ្ឋានំ នាម, តស្មា នយំ ករោន្តោ ‘សព្ពំ រូប’ន្តិ អាហ។
៩៧៤. សុខសម្ផស្សោតិ សុខវេទនាបដិលាភបច្ចយោ។ ទុក្ខសម្ផស្សោតិ ទុក្ខវេទនាបដិលាភបច្ចយោ។ ឥធាបិ ផោដ្ឋព្ពារម្មណស្ស សុខទុក្ខស្ស សព្ភាវតោ អយំ នយោ ទិន្នោ។
នវកាទិនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៧៥. នវកេ
បកិណ្ណកកថា
ឥមេសុ
តត្ថ ‘សមោធាន’ន្តិ សព្ពមេវ ហិទំ រូបំ សមោធានតោ ចក្ខាយតនំ…បេ.… កពឡីការោ អាហារោ, ផោដ្ឋព្ពាយតនំ អាបោធាតូតិ បញ្ចវីសតិសង្ខ្យំ ហោតិ។ តំ វត្ថុរូបេន សទ្ធិំ ឆព្ពីសតិសង្ខ្យំ វេទិតព្ពំ។ ឥតោ
‘សមុដ្ឋាន’ន្តិ កតិ រូបានិ កតិសមុដ្ឋានានិ? ទស ឯកសមុដ្ឋានានិ, ឯកំ ទ្វិសមុដ្ឋានំ, តីណិ តិសមុដ្ឋានានិ, នវ ចតុសមុដ្ឋានានិ, ទ្វេ ន កេនចិ សមុដ្ឋហន្តិ។
តត្ថ ចក្ខុបសាទោ…បេ.… ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ ឯកន្តំ កម្មតោវ សមុដ្ឋហន្តិ។ កាយវិញ្ញត្តិវចីវិញ្ញត្តិទ្វយំ ឯកន្តេន ចិត្តតោ សមុដ្ឋាតីតិ ទស ‘ឯកសមុដ្ឋានានិ’ នាម។ សទ្ទោ ឧតុតោ ច ចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតីតិ ឯកោ ‘ទ្វិសមុដ្ឋានោ’ នាម។ តត្ថ អវិញ្ញាណកសទ្ទោ ឧតុតោ សមុដ្ឋាតិ, សវិញ្ញាណកសទ្ទោ ចិត្តតោ។ លហុតាទិត្តយំ បន ឧតុចិត្តាហារេហិ សមុដ្ឋាតីតិ តីណិ ‘តិសមុដ្ឋានានិ’ នាម។ អវសេសានិ នវ រូបានិ តេហិ កម្មេន ចាតិ ចតូហិ សមុដ្ឋហន្តីតិ នវ ‘ចតុសមុដ្ឋានានិ’ នាម។ ជរតា អនិច្ចតា បន ឯតេសុ ឯកតោបិ ន សមុដ្ឋហន្តីតិ ទ្វេ ‘ន កេនចិ សមុដ្ឋហន្តិ’ នាម។ កស្មា? អជាយនតោ។ ន ហិ ឯតានិ ជាយន្តិ។ កស្មា? ជាតស្ស បាកភេទត្តា។ ឧប្បន្នញ្ហិ រូបំ ជីរតិ ភិជ្ជតីតិ
តត្ថ សិយា – យថា ‘កម្មស្ស កតត្តា’តិ អាទិនិទ្ទេសេសុ ‘រូបស្ស ឧបចយោ រូបស្ស សន្តតី’តិ វចនេន ‘ជាតិ’ ជាយតីតិ សម្បដិច្ឆិតំ ហោតិ, ឯវំ ‘បាកោ’បិ បច្ចតុ ‘ភេទោ’បិ ភិជ្ជតូតិ។ ‘‘ន តត្ថ ‘ជាតិ ជាយតី’តិ សម្បដិច្ឆិតំ។ យេ បន ធម្មា កម្មាទីហិ និព្ពត្តន្តិ តេសំ អភិនិព្ពត្តិភាវតោ ជាតិយា តប្បច្ចយភាវវោហារោ អនុមតោ។ ន បន បរមត្ថតោ ជាតិ ជាយតិ។ ជាយមានស្ស ហិ អភិនិព្ពត្តិមត្តំ ជាតី’’តិ។
តត្ថ សិយា – ‘យថេវ ជាតិ យេសំ ធម្មានំ អភិនិព្ពត្តិ តប្បច្ចយភាវវោហារំ អភិនិព្ពត្តិវោហារញ្ច លភតិ, តថា បាកភេទាបិ យេសំ ធម្មានំ បាកភេទា តប្បច្ចយភាវវោហារំ អភិនិព្ពត្តិវោហារញ្ច លភន្តុ។ ឯវំ ឥទម្បិ ទ្វយំ កម្មាទិសមុដ្ឋានមេវាតិ វត្តព្ពំ ភវិស្សតី’តិ។ ‘ន បាកភេទា តំ វោហារំ លភន្តិ។ កស្មា? ជនកបច្ចយានុភាវក្ខណេ អភាវតោ។ ជនកបច្ចយានញ្ហិ ឧប្បាទេតព្ពធម្មស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ អានុភាវោ, ន តតោ ឧត្តរិ។ តេហិ អភិនិព្ពត្តិតធម្មក្ខណស្មិញ្ច ជាតិ បញ្ញាយមានា តប្បច្ចយភាវវោហារំ អភិនិព្ពត្តិវោហារញ្ច លភតិ, តស្មិំ ខណេ សព្ភាវតោ; ន ឥតរទ្វយំ, តស្មិំ ខណេ អភាវតោតិ នេវេតំ ជាយតី’តិ វត្តព្ពំ។ ‘‘ជរាមរណំ, ភិក្ខវេ, អនិច្ចំ សង្ខតំ បដិច្ចសមុប្បន្ន’’ន្តិ (សំ. និ. ២.២០) អាគតត្តា
‘យទិ ឯវំ, តយម្បេតំ អជាតត្តា សសវិសាណំ
អបិច ‘សមុដ្ឋាន’ន្តិ ឯត្ថ អយមញ្ញោបិ អត្ថោ។ តស្សាយំ មាតិកា – ‘កម្មជំ កម្មបច្ចយំ កម្មបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ, អាហារសមុដ្ឋានំ អាហារបច្ចយំ អាហារបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ, ឧតុសមុដ្ឋានំ ឧតុបច្ចយំ ឧតុបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ, ចិត្តសមុដ្ឋានំ ចិត្តបច្ចយំ ចិត្តបច្ចយឧតុសមុដ្ឋាន’ន្តិ។
តត្ថ ចក្ខុបសាទាទិ អដ្ឋវិធំ រូបំ សទ្ធិំ ហទយវត្ថុនា ‘កម្មជំ’ នាម។ កេសមស្សុ ហត្ថិទន្តា អស្សវាលា ចមរវាលាតិ ឯវមាទិ ‘កម្មបច្ចយំ’ នាម។ ចក្ករតនំ ទេវតានំ ឧយ្យានវិមានាទីនីតិ ឯវមាទិ ‘កម្មបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ’ នាម។
អាហារតោ សមុដ្ឋិតំ សុទ្ធដ្ឋកំ ‘អាហារសមុដ្ឋានំ’ នាម។ កពឡីការោ អាហារោ ទ្វិន្នម្បិ រូបសន្តតីនំ បច្ចយោ ហោតិ អាហារសមុដ្ឋានស្ស ច ឧបាទិន្នស្ស ច។ អាហារសមុដ្ឋានស្ស ជនកោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ, កម្មជស្ស អនុបាលកោ ហុត្វាតិ ឥទំ អាហារានុបាលិតំ កម្មជរូបំ ‘អាហារបច្ចយំ’ នាម។ វិសភាគាហារំ សេវិត្វា អាតបេ គច្ឆន្តស្ស តិលកកាឡកុដ្ឋាទីនិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ឥទំ ‘អាហារបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ’ នាម។
ឧតុតោ សមុដ្ឋិតំ សុទ្ធដ្ឋកំ ‘ឧតុសមុដ្ឋានំ’ នាម។ តស្មិំ ឧតុ អញ្ញំ អដ្ឋកំ សមុដ្ឋាបេតិ, ឥទំ ‘ឧតុបច្ចយំ’ ‘ឧតុបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ’ នាម។ ឯវំ តិស្សោយេវ សន្តតិយោ ឃដ្ដេតុំ សក្កោតិ។ ន តតោ បរំ។ ឥមមត្ថំ អនុបាទិន្នកេនាបិ ទីបេតុំ វដ្ដតិ។ ឧតុសមុដ្ឋានោ នាម វលាហកោ។ ឧតុបច្ចយា នាម ឧតុបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ នាម។
ចិត្តតោ សមុដ្ឋិតំ សុទ្ធដ្ឋកំ ‘ចិត្តសមុដ្ឋានំ’ នាម។ ‘‘បច្ឆាជាតា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា បុរេជាតស្ស ឥមស្ស កាយស្ស បច្ឆាជាតបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១១) ឥទំ ‘ចិត្តបច្ចយំ’ នាម។ អាកាសេ អន្តលិក្ខេ ហត្ថិម្បិ ទស្សេតិ, អស្សម្បិ ទស្សេតិ, រថម្បិ ទស្សេតិ ‘ចិត្តបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ’ នាម។
‘បរិនិប្ផន្ន’ន្តិ បន្នរស រូបានិ បរិនិប្ផន្នានិ នាម, ទស អបរិនិប្ផន្នានិ នាម។ ‘យទិ អបរិនិប្ផន្នា, អសង្ខតា នាម ភវេយ្យុំ’។ ‘‘តេសំយេវ បន រូបានំ កាយវិការោ ‘កាយវិញ្ញត្តិ’ នាម, វចីវិការោ ‘វចីវិញ្ញត្តិ’ នាម, ឆិទ្ទំ វិវរំ ‘អាកាសធាតុ’ នាម, លហុភាវោ ‘លហុតា’ នាម, មុទុភាវោ ‘មុទុតា’ នាម, កម្មញ្ញភាវោ ‘កម្មញ្ញតា’ នាម, និព្ពត្តិ ‘ឧបចយោ’ នាម, បវត្តិ ‘សន្តតិ’ នាម, ជីរណាការោ ‘ជរតា’ នាម, ហុត្វា អភាវាការោ ‘អនិច្ចតា’ នាមាតិ។ សព្ពំ បរិនិប្ផន្នំ សង្ខតមេវ ហោតី’’តិ។
អដ្ឋសាលិនិយា ធម្មសង្គហអដ្ឋកថាយ
រូបកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា។