១៧. ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គោ
១. ឯកកមាតិកាទិវណ្ណនា
៨៣២. ឥទានិ ជាតិមទោតិអាទយោ តេសត្តតិ ឯកកា និក្ខិត្តា, តតោ កោធោ ច ឧបនាហោ ចាតិអាទយោ អដ្ឋារស ទុកា, អកុសលមូលាទយោ បញ្ចតិំស តិកា, អាសវចតុក្កាទយោ ចុទ្ទស ចតុក្កា, ឱរម្ភាគិយសំយោជនាទយោ បន្នរស បញ្ចកា, វិវាទមូលាទយោ ចុទ្ទស ឆក្កា, អនុសយាទយោ សត្ត សត្តកា, កិលេសវត្ថុអាទយោ អដ្ឋ អដ្ឋកា, អាឃាតវត្ថុអាទយោ នវ នវកា, កិលេសវត្ថុអាទយោ សត្ត ទសកា, អជ្ឈត្តិកស្ស ឧបាទាយ អដ្ឋារស តណ្ហាវិចរិតានីតិអាទយោ ឆ អដ្ឋារសកាតិ សព្ពានិបិ ឯតានិ អដ្ឋ កិលេសសតានិ និក្ខិត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ។ អយំ តាវ និក្ខេបបរិច្ឆេទោ។
(១.) ឯកកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៨៤៣-៨៤៤. ឥទានិ យថានិក្ខិត្តាយ មាតិកាយ តត្ថ កតមោ ជាតិមទោតិអាទិនា នយេន អារទ្ធេ និទ្ទេសវារេ ជាតិំ បដិច្ចាតិ ជាតិំ និស្សាយ។ ឯត្ថ ច អត្ថិបដិច្ចំ នាម កថិតំ, តស្មា ជាតិយា សតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ គោត្តំ បដិច្ចាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ មទនវសេន មទោ។ មជ្ជនាការោ មជ្ជនា។ មជ្ជិតភាវោ មជ្ជិតត្តំ។ មានោ មញ្ញនាតិអាទីនិ ហេដ្ឋា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១១២១) វុត្តត្ថានេវ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវំ ជាតិយា សតិ តំ ជាតិំ និស្សាយ ឧប្បន្នោ មជ្ជនាការប្បវត្តោ មានោ ជាតិមទោតិ វុច្ចតិ។ ស្វាយំ
អារោគ្យមទាទីសុ ‘អហំ អរោគោ, អវសេសា រោគពហុលា, គទ្ទុហនមត្តម្បិ មយ្ហំ ព្យាធិ នាម នត្ថី’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ អារោគ្យមទោ នាម។
‘អហំ តរុណោ, អវសេសសត្តានំ អត្តភាវោ បបាតេ ឋិតរុក្ខសទិសោ, អហំ បន បឋមវយេ ឋិតោ’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ យោព្ពនមទោ នាម។
‘អហំ ចិរំ ជីវិំ, ចិរំ ជីវាមិ, ចិរំ ជីវិស្សាមិ; សុខំ ជីវិំ, សុខំ ជីវាមិ, សុខំ ជីវិស្សាមី’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ ជីវិតមទោ នាម។
‘អហំ លាភី, អវសេសា សត្តា អប្បលាភា, មយ្ហំ បន លាភស្ស បមាណំ នាម នត្ថី’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ លាភមទោ នាម។
‘អវសេសា សត្តា យំ វា តំ វា លភន្តិ, អហំ បន សុកតំ បណីតំ ចីវរាទិបច្ចយំ លភាមី’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ សក្ការមទោ នាម។
‘អវសេសភិក្ខូនំ បាទបិដ្ឋិយំ អក្កមិត្វា គច្ឆន្តា មនុស្សា អយំ សមណោតិបិ ន វន្ទន្តិ, មំ បន ទិស្វាវ វន្ទន្តិ, បាសាណច្ឆត្តំ វិយ គរុំ កត្វា អគ្គិក្ខន្ធំ វិយ ច ទុរាសទំ កត្វា មញ្ញន្តី’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ គរុការមទោ នាម។
‘ឧប្បន្នោ បុរេក្ខារមទោ នាម។
អគារិកស្ស តាវ មហាបរិវារស្ស ‘បុរិសសតម្បិ បុរិសសហស្សម្បិ មំ បរិវារេតិ,’ អនគារិយស្ស បន ‘សមណសតម្បិ សមណសហស្សម្បិ មំ បរិវារេតិ, សេសា អប្បបរិវារា, អហំ មហាបរិវារោ ចេវ សុចិបរិវារោ ចា’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ បរិវារមទោ នាម។
ភោគោ ភោគមទោ នាម។
វណ្ណំ បដិច្ចាតិ សរីរវណ្ណម្បិ គុណវណ្ណម្បិ បដិច្ច។ ‘អវសេសា សត្តា ទុព្ពណ្ណា ទុរូបា, អហំ បន អភិរូបោ បាសាទិកោ; អវសេសា សត្តា និគ្គុណា បត្ថដអកិត្តិនោ, មយ្ហំ បន កិត្តិសទ្ទោ ទេវមនុស្សេសុ បាកដោ – ឥតិបិ ថេរោ ពហុស្សុតោ, ឥតិបិ សីលវា, ឥតិបិ ធុតគុណយុត្តោ’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ វណ្ណមទោ នាម។
‘អវសេសា សត្តា អប្បស្សុតា, អហំ បន ពហុស្សុតោ’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ សុតមទោ នាម។
‘អវសេសា សត្តា អប្បដិភានា, មយ្ហំ បន បដិភានស្ស បមាណំ នត្ថី’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ បដិភានមទោ នាម។
‘អហំ រត្តញ្ញូ អសុកំ ពុទ្ធវំសំ, រាជវំសំ, ជនបទវំសំ, គាមវំសំ, រត្តិន្ទិវបរិច្ឆេទំ, នក្ខត្តមុហុត្តយោគំ ជានាមី’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ រត្តញ្ញុមទោ នាម។
‘អវសេសា ភិក្ខូ អន្តរា បិណ្ឌបាតិកា ជាតា, អហំ បន ជាតិបិណ្ឌបាតិកោ’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ បិណ្ឌបាតិកមទោ នាម។
‘អវសេសា អនវញ្ញាតមទោ នាម។
‘អវសេសានំ ឥរិយាបថោ អបាសាទិកោ, មយ្ហំ បន បាសាទិកោ’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ ឥរិយាបថមទោ នាម។
‘អវសេសា សត្តា ឆិន្នបក្ខកាកសទិសា, អហំ បន មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ’តិ វា ‘អហំ យំ យំ កម្មំ ករោមិ, តំ តំ ឥជ្ឈតី’តិ វា មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ ឥទ្ធិមទោ នាម។
ហេដ្ឋា បរិវារគ្គហណេន យសោ គហិតោវ ហោតិ។ ឥមស្មិំ បន ឋានេ ឧបដ្ឋាកមទោ នាម គហិតោ។ សោ អគារិកេនបិ អនគារិកេនបិ ទីបេតព្ពោ។ អគារិកោ ហិ ឯកច្ចោ អដ្ឋារសសុ សេណីសុ ឯកិស្សា ជេដ្ឋកោ ហោតិ, តស្ស ‘អវសេសេ បុរិសេ អហំ បដ្ឋបេមិ, អហំ វិចារេមី’តិ យសមទោ នាម។
‘អវសេសា សត្តា ទុស្សីលា, អហំ បន សីលវា’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ សីលមទោ នាម។ ‘អវសេសសត្តានំ កុក្កុដស្ស ឧទកបានមត្តេបិ កាលេ ចិត្តេកគ្គតា នត្ថិ, អហំ បន ឧបចារប្បនានំ លាភី’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ ឈានមទោ
‘អវសេសា សត្តា និស្សិប្បា, អហំ បន សិប្បវា’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ សិប្បមទោ នាម។ ‘អវសេសា សត្តា រស្សា, អហំ បន ទីឃោ’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ អារោហមទោ នាម។ ‘អវសេសា សត្តា រស្សា វា ហោន្តិ ទីឃា វា, អហំ និគ្រោធបរិមណ្ឌលោ’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ បរិណាហមទោ នាម។ ‘អវសេសសត្តានំ សរីរសណ្ឋានំ វិរូបំ ពីភច្ឆំ, មយ្ហំ បន មនាបំ បាសាទិក’ន្តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ សណ្ឋានមទោ នាម។ ‘អវសេសានំ សត្តានំ សរីរេ ពហូ ទោសា, មយ្ហំ បន សរីរេ កេសគ្គមត្តម្បិ វជ្ជំ នត្ថី’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ បារិបូរិមទោ នាម។
៨៤៥. ឥមិនា កតមោ មទោតិអាទិមាហ។ តំ ឧត្តានត្ថមេវ។
៨៤៦. បមាទនិទ្ទេសេ ចិត្តស្ស វោស្សគ្គោតិ ឥមេសុ ឯត្តកេសុ ឋានេសុ សតិយា អនិគ្គណ្ហិត្វា ចិត្តស្ស វោស្សជ្ជនំ; សតិវិរហោតិ អត្ថោ។ វោស្សគ្គានុប្បទានន្តិ វោស្សគ្គស្ស អនុប្បទានំ; បុនប្បុនំ វិស្សជ្ជនន្តិ អត្ថោ។ អសក្កច្ចកិរិយតាតិ ឯតេសំ ទានាទីនំ កុសលធម្មានំ ភាវនាយ បុគ្គលស្ស វា ទេយ្យធម្មស្ស វា អសក្កច្ចករណវសេន អសក្កច្ចកិរិយា។ សតតភាវោ សាតច្ចំ។ ន សតតភាវោ អសាតច្ចំ។ ន សាតច្ចកិរិយតា អសាតច្ចកិរិយតា។ អនដ្ឋិតករណំ អនដ្ឋិតកិរិយតា។ យថា នាម កកណ្ដកោ ថោកំ គន្ត្វា ថោកំ តិដ្ឋតិ, ន និរន្តរំ គច្ឆតិ, ឯវមេវ យោ បុគ្គលោ ឯកទិវសំ ទានំ វា ទត្វា បូជំ វា កត្វា ធម្មំ វា សុត្វា សមណធម្មំ វា កត្វា បុន ចិរស្សំ ករោតិ, ន និរន្តរំ បវត្តេតិ, តស្ស សា ឱលីនវុត្តិតាតិ និរន្តរករណសង្ខាតស្ស វិប្ផារស្សេវ អភាវេន លីនវុត្តិតា។ និក្ខិត្តឆន្ទតាតិ កុសលកិរិយាយ វីរិយឆន្ទស្ស និក្ខិត្តភាវោ។ និក្ខិត្តធុរតាតិ វីរិយធុរស្ស ឱរោបនំ, ឱសក្កិតមានសតាតិ អត្ថោ។ អនធិដ្ឋានន្តិ អននុយោគោតិ អននុយុញ្ជនំ។ បមាទោតិ បមជ្ជនំ។ យោ ឯវរូបោ បមាទោតិ ឥទំ អត្ថបរិយាយស្ស ព្យញ្ជនបរិយាយស្ស ច បរិយន្តាភាវតោ អាការទស្សនំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យ្វាយំ អាទិតោ បដ្ឋាយ ទស្សិតោ បមាទោ, យោ អញ្ញោបិ ឯវមាការោ ឯវំជាតិកោ បមាទោ បមជ្ជនាការវសេន បមជ្ជនា, បមជ្ជិតភាវវសេន បមជ្ជិតត្តន្តិ សង្ខំ គតោ – អយំ វុច្ចតិ បមាទោតិ។ លក្ខណតោ បនេស បញ្ចសុ កាមគុណេសុ សតិវោស្សគ្គលក្ខណោ, តត្ថេវ សតិយា វិស្សដ្ឋាការោ វេទិតព្ពោ។
៨៤៧. ថម្ភនិទ្ទេសេ ថទ្ធដ្ឋេន ថម្ភោ; ខលិយា ថទ្ធសាដកស្ស វិយ ចិត្តស្ស ថទ្ធតា ឯត្ថ កថិតា។ ថម្ភនាការោ ថម្ភនា។ ថម្ភិតស្ស ភាវោ ថម្ភិតត្តំ។ កក្ខឡស្ស បុគ្គលស្ស ភាវោ កក្ខឡិយំ។ ផរុសស្ស បុគ្គលស្ស ភាវោ ផារុសិយំ។ អភិវាទនាទិសាមីចិរហានំ តស្សា សាមីចិយា អករណវសេន ឧជុមេវ ឋបិតចិត្តភាវោ ឧជុចិត្តតា។ ថទ្ធស្ស អមុទុនោ ភាវោ អមុទុតា។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ថម្ភោ នាម វុច្ចតិ, យេន សមន្នាគតោ បុគ្គលោ គិលិតនង្គលសីសោ វិយ អជគរោ, វាតភរិតា វិយ ភស្តា ចេតិយំ វា វុឌ្ឍតរេ វា ទិស្វា ឱនមិតុំ
៨៤៨. សារម្ភនិទ្ទេសេ សារម្ភនវសេន សារម្ភោ។ បដិប្ផរិត្វា សារម្ភោ បដិសារម្ភោ។ សារម្ភនាការោ សារម្ភនា។ បដិប្ផរិត្វា សារម្ភនា បដិសារម្ភនា។ បដិសារម្ភិតស្ស ភាវោ បដិសារម្ភិតត្តំ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ សារម្ភោ នាម វុច្ចតិ។ ស្វាយំ លក្ខណតោ ករណុត្តរិយលក្ខណោ នាម វុច្ចតិ, យេន សមន្នាគតោ បុគ្គលោ តទ្ទិគុណំ តទ្ទិគុណំ ករោតិ។ អគារិកោ សមានោ ឯកេនេកស្មិំ ឃរវត្ថុស្មិំ សជ្ជិតេ អបរោ ទ្វេ វត្ថូនិ សជ្ជេតិ, អបរោ ចត្តារិ, អបរោ
៨៤៩. អត្រិច្ឆតានិទ្ទេសេ យថា អរិយវំសសុត្តេ (អ. និ. ៤.២៨) ‘លាមកលាមកដ្ឋោ ឥតរីតរដ្ឋោ’ ឯវំ អគ្គហេត្វា ចីវរាទីសុ យំ យំ លទ្ធំ ហោតិ, តេន តេន អសន្តុដ្ឋស្ស; គិហិនោ វា បន រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពេសុ យំ យំ លទ្ធំ ហោតិ, តេន តេន អសន្តុដ្ឋស្ស។ ភិយ្យោកម្យតាតិ វិសេសកាមតា។ ឥច្ឆនកវសេន ឥច្ឆា។ ឥច្ឆាវ ឥច្ឆាគតា, ឥច្ឆនាការោ វា។ អត្តនោ លាភំ អតិច្ច ឥច្ឆនភាវោ អតិច្ឆតា។ រាគោតិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានេវ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ អតិច្ឆតា នាម វុច្ចតិ។ អត្រិច្ឆតាតិបិ ឯតិស្សា ឯវ នាមំ។ លក្ខណតោ បន សកលាភេ អសន្តុដ្ឋិ បរលាភេ ច បត្ថនា – ឯតំ អត្រិច្ឆតាលក្ខណំ។ អត្រិច្ឆបុគ្គលស្ស ហិ អត្តនា លទ្ធំ បណីតម្បិ លាមកំ វិយ ខាយតិ, បរេន លទ្ធំ លាមកម្បិ បណីតំ វិយ ខាយតិ; ឯកភាជនេ បក្កយាគុ វា ភត្តំ វា បូវោ វា អត្តនោ បត្តេ បក្ខិត្តោ លាមកោ វិយ, បរស្ស បត្តេ បណីតោ វិយ ខាយតិ។ អយំ បន អត្រិច្ឆតា បព្ពជិតានម្បិ ហោតិ គិហីនម្បិ តិរច្ឆានគតានម្បិ។
តត្រិមានិ វត្ថូនិ – ឯកោ កិរ កុដុម្ពិកោ តិំស ភិក្ខុនិយោ និមន្តេត្វា សបូវំ ភត្តំ អទាសិ
អត្រិច្ឆំ អតិលោភេន, អតិលោភមទេន ច;
ឯវំ ហាយតិ អត្ថម្ហា, អហំវ អសិតាភុយាតិ។ (ជា. ១.២.១៦៨);
យថា
កស្សបពុទ្ធកាលេបិ មិត្តវិន្ទកោ នាម សេដ្ឋិបុត្តោ អស្សទ្ធោ អប្បសន្នោ មាតរា ‘តាត, អជ្ជ ឧបោសថិកោ ហុត្វា វិហារេ សព្ពរត្តិំ ធម្មសវនំ សុណ, សហស្សំ តេ ទស្សាមី’តិ វុត្តេ ធនលោភេន ឧបោសថង្គានិ សមាទាយ វិហារំ គន្ត្វា ‘ឥទំ ឋានំ អកុតោភយ’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា ធម្មាសនស្ស ហេដ្ឋា និបន្នោ សព្ពរត្តិំ និទ្ទាយិត្វា ឃរំ អគមាសិ។ មាតា បាតោវ យាគុំ បចិត្វា ឧបនាមេសិ។ សោ សហស្សំ គហេត្វាវ យាគុំ បិវិ។ អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘ធនំ សំហរិស្សាមី’តិ។ សោ នាវាយ សមុទ្ទំ បក្ខន្ទិតុកាមោ អហោសិ។ អថ នំ មាតា ‘‘តាត, ឥមស្មិំ កុលេ ចត្តាលីសកោដិធនំ អត្ថិ; អលំ គមនេនា’’តិ វារេសិ។ សោ តស្សា វចនំ អនាទិយិត្វា គច្ឆតិ ឯវ។ សា បុរតោ អដ្ឋាសិ។ អថ នំ កុជ្ឈិត្វា ‘អយំ មយ្ហំ បុរតោ តិដ្ឋតី’តិ បាទេន បហរិត្វា បតិតំ មាតរំ អន្តរំ កត្វា អគមាសិ។ មាតា ឧដ្ឋហិត្វា ‘‘មាទិសាយ មាតរិ ឯវរូបំ កម្មំ កត្វា គតស្ស មេ គតដ្ឋានេ សុខំ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំសញ្ញី នាម ត្វំ បុត្តាតិ អាហ។ តស្ស នាវំ អារុយ្ហ គច្ឆតោ សត្តមេ ទិវសេ នាវា អដ្ឋាសិ។ អថ តេ មនុស្សា ‘‘អទ្ធា ឯត្ថ បាបបុរិសោ អត្ថិ; សលាកំ ទេថា’’តិ សលាកា ទីយមានា តស្សេវ តិក្ខត្តុំ បាបុណិ។ តេ តស្ស ឧឡុម្បំ ទត្វា តំ សមុទ្ទេ បក្ខិបិំសុ។ សោ ឯកំ ទីបំ គន្ត្វា វិមានបេតីហិ សទ្ធិំ សម្បត្តិំ អនុភវន្តោ តាហិ ‘‘បុរតោ មា អគមាសី’’តិ វុច្ចមានោបិ តទ្ទិគុណំ សម្បត្តិំ បស្សន្តោ អនុបុព្ពេន ខុរចក្កធរំ ឯកំ បុរិសំ អទ្ទស។ តស្ស តំ ចក្កំ បទុមបុប្ផំ វិយ ឧបដ្ឋាតិ។ សោ តំ អាហ – ‘‘អម្ភោ, ឥទំ តយា បិឡន្ធបទុមំ
‘‘ចតុព្ភិ អដ្ឋជ្ឈគមា, អដ្ឋហិ បិច សោឡស;
សោឡសាហិ ច ពាត្តិំស, អត្រិច្ឆំ ចក្កមាសទោ;
ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ’’តិ។ (ជា. ១.១.១០៤);
អញ្ញតរោបិ អត្រិច្ឆោ អមច្ចោ សកវិសយំ អតិក្កមិត្វា បរវិសយំ បាវិសិ។ តត្ថ បោថិតោ បលាយិត្វា ឯកស្ស តាបសស្ស វសនដ្ឋានំ បវិសិត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ និបជ្ជិ។ សោ តាបសេន ‘កិំ តេ កត’ន្តិ បុច្ឆិតោ ឥមា គាថាយោ អភាសិ –
‘‘សកំ និកេតំ អតិហីឡយានោ,
អត្រិច្ឆតា មល្លគាមំ អគច្ឆិំ;
តតោ ជនា និក្ខមិត្វាន គាមា,
កោទណ្ឌកេន បរិបោថយិំសុ មំ។
‘‘សោ ភិន្នសីសោ រុហិរមក្ខិតង្គោ,
បច្ចាគមាសិំ សកំ និកេតំ;
តស្មា អហំ បោសថំ បាលយាមិ,
អត្រិច្ឆតា មា បុនរាគមាសី’’តិ។ (ជា. ១.១៤.១៣៨-១៣៩);
៨៥០. មហិច្ឆតានិទ្ទេសេ មហន្តានិ វត្ថូនិ ឥច្ឆតិ, មហតី វាស្ស ឥច្ឆាតិ មហិច្ឆោ, តស្ស ភាវោ មហិច្ឆតា។ លក្ខណតោ បន អសន្តគុណសម្ភាវនតា បដិគ្គហណេ ច បរិភោគេ ច អមត្តញ្ញុតា – ឯតំ មហិច្ឆតាលក្ខណំ។ មហិច្ឆោ ហិ បុគ្គលោ យថា នាម កច្ឆបុដវាណិជោ បិឡន្ធនភណ្ឌកំ ហត្ថេន គហេត្វា ឧច្ឆង្គេបិ បក្ខិបិតព្ពយុត្តកំ បក្ខិបិត្វា មហាជនស្ស បស្សន្តស្សេវ
អគ្គិក្ខន្ធោ សមុទ្ទោ ច, មហិច្ឆោ ចាបិ បុគ្គលោ;
ពហុកេ បច្ចយេ ទេន្តេ, តយោ បេតេ ន បូរយេ។
មហិច្ឆបុគ្គលោ
តត្រិមានិ វត្ថូនិ – ឯកោ កិរ ទហរភិក្ខុ បិដ្ឋបូវេ បិយាយតិ។ អថស្ស មាតា បដិបត្តិំ វីមំសមានា ‘សចេ មេ បុត្តោ បដិគ្គហណេ មត្តំ ជានាតិ, សកលម្បិ នំ តេមាសំ បូវេហេវ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’តិ វស្សូបនាយិកទិវសេ បរិវីមំសមានា បឋមំ ឯកំ បូវំ អទាសិ, តស្មិំ និដ្ឋិតេ ទុតិយំ, តស្មិម្បិ និដ្ឋិតេ តតិយំ។ ទហរោ ‘អល’ន្តិ អវត្វា ខាទិយេវ។ មាតា តស្ស អមត្តញ្ញុភាវំ ញត្វា ‘អជ្ជេវ មេ បុត្តេន សកលតេមាសស្ស បូវា ខាទិតា’តិ ទុតិយទិវសតោ បដ្ឋាយ ឯកបូវម្បិ ន អទាសិ។
តិស្សមហារាជាបិ ទេវសិកំ ចេតិយបព្ពតេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទទមានោ ‘មហារាជ, កិំ ឯកមេវ ឋានំ ភជសិ? កិំ អញ្ញត្ថ ទាតុំ ន វដ្ដតី’តិ ជានបទេហិ វុត្តោ ទុតិយទិវសេ អនុរាធបុរេ មហាទានំ ទាបេសិ។ ឯកភិក្ខុបិ បដិគ្គហណេ មត្តំ ន អញ្ញាសិ។ ឯកមេកេន បដិគ្គហិតំ ខាទនីយភោជនីយំ ទ្វេ តយោ ជនា ឧក្ខិបិំសុ។ រាជា ទុតិយទិវសេ ចេតិយបព្ពតេ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តាបេត្វា រាជន្តេបុរំ អាគតកាលេ ‘‘បត្តំ ទេថា’’តិ អាហ។ ‘‘អលំ, មហារាជ, អត្តនោ បមាណេន ភិក្ខំ គណ្ហិស្សតី’’តិ ឯកភិក្ខុបិ បត្តំ ន អទាសិ។ សព្ពេ បមាណយុត្តកមេវ បដិគ្គហេសុំ។ អថ រាជា អាហ – ‘‘បស្សថ តុម្ហាកំ ភិក្ខូសុ ឯកោបិ មត្តំ ន ជានាតិ។ ហិយ្យោ កិញ្ចិ អវសេសំ នាហោសិ។ អជ្ជ គហិតំ មន្ទំ, អវសេសមេវ ពហូ’’តិ តេសំ មត្តញ្ញុតាយ អត្តមនោ ឥតរេសញ្ច អមត្តញ្ញុតាយ អនត្តមនោ អហោសិ។
៨៥១. បាបិច្ឆតានិទ្ទេសេ អស្សទ្ធោ សមានោ សទ្ធោតិ មំ ជនោ ជានាតូតិអាទីសុ ឯវំ ឥច្ឆន្តោ កិំ ករោតិ? អស្សទ្ធោ សទ្ធាការំ ទស្សេតិ; ទុស្សីលាទយោ សីលវន្តាទីនំ អាការំ ទស្សេន្តិ។ កថំ? អស្សទ្ធោ
សង្គណិការាមោបិ មហាមហទិវសេ ទីឃបីឋញ្ច អបស្សយញ្ច គាហាបេត្វា វិហារបច្ចន្តេ រុក្ខមូលេ ទិវាវិហារំ និសីទតិ។ មនុស្សា អាគន្ត្វា ‘‘ថេរោ កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆន្តិ។ ‘‘គណ្ឋិកបុត្តា នាម គណ្ឋិកា ឯវ ហោន្តិ។ តេន ថេរោ ឯវរូបេ កាលេ ឥធ ន និសីទតិ, វិហារបច្ចន្តេ ទិវាដ្ឋានេ ទីឃចង្កមេ វិហរតី’’តិ វទន្តិ។ សោបិ ទិវសភាគំ វីតិនាមេត្វា នលាដេ មក្កដសុត្តំ អល្លិយាបេត្វា បីឋំ គាហាបេត្វា អាគម្ម បរិវេណទ្វារេ និសីទតិ។ មនុស្សា ‘‘កហំ, ភន្តេ, គតត្ថ? អាគន្ត្វា ន អទ្ទសម្ហា’’តិ វទន្តិ។ ‘‘ឧបាសកា, អន្តោវិហារោ អាកិណ្ណោ; ទហរសាមណេរានំ វិចរណដ្ឋានមេតំ សដ្ឋិហត្ថចង្កមេ ទិវាដ្ឋានេ និសីទិម្ហា’’តិ អត្តនោ បវិវិត្តភាវំ ជានាបេតិ។
កុសីតោបិ ឧបដ្ឋាកមជ្ឈេ និសិន្នោ ‘‘ឧបាសកា, តុម្ហេហិ ឧក្កាបាតោ ទិដ្ឋោ’’តិ វទតិ។ ‘‘ន
មុដ្ឋស្សតីបិ ឧបដ្ឋាកមជ្ឈេ និសិន្នោ ‘‘មយា អសុកកាលេ នាម ទីឃនិកាយោ ឧគ្គហិតោ, អសុកកាលេ មជ្ឈិមោ, សំយុត្តកោ, អង្គុត្តរិកោ; អន្តរា ឱលោកនំ នាម នត្ថិ, ឥច្ឆិតិច្ឆតដ្ឋានេ មុខារុឡ្ហោវ តន្តិ អាគច្ឆតិ; ឥមេ បនញ្ញេ ភិក្ខូ ឯឡកា វិយ មុខំ ផន្ទាបេន្តា វិហរន្តី’’តិ វទតិ។ មនុស្សា ‘នត្ថិ អយ្យេន សទិសោ ឧបដ្ឋិតសតី’តិ បសន្នា សក្ការំ ករោន្តិ។
អសមាហិតោបិ ឧបដ្ឋាកានំ សម្មុខេ អដ្ឋកថាចរិយេ បញ្ហំ បុច្ឆតិ – ‘កសិណំ នាម កថំ ភាវេតិ? កិត្តកេន និមិត្តំ ឧប្បន្នំ នាម ហោតិ? កិត្តកេន ឧបចារោ? កិត្តកេន អប្បនា? បឋមស្ស ឈានស្ស កតិ អង្គានិ? ទុតិយស្ស តតិយស្ស ចតុត្ថស្ស ឈានស្ស កតិ អង្គានិ’’តិ បុច្ឆតិ។ តេហិ អត្តនោ ឧគ្គហិតានុរូបេន កថិតកាលេ សិតំ កត្វា ‘កិំ, អាវុសោ, ឯវំ ន ហោសី’តិ វុត្តេ ‘វដ្ដតិ, ភន្តេ’តិ អត្តនោ សមាបត្តិលាភិតំ សូចេតិ។ មនុស្សា ‘សមាបត្តិលាភី អយ្យោ’តិ បសន្នា សក្ការំ ករោន្តិ។
ទុប្បញ្ញោបិ ឧបដ្ឋាកានំ មជ្ឈេ និសិន្នោ ‘មជ្ឈិមនិកាយេ មេ បញ្ចត្តយំ ឱលោកេន្តស្ស សហិទ្ធិយាវ មគ្គោ អាគតោ។ បរិយត្តិ នាម អម្ហាកំ ន ទុក្ករា។ បរិយត្តិវាវដោ បន ទុក្ខតោ ន មុច្ចតីតិ បរិយត្តិំ វិស្សជ្ជយិម្ហា’តិអាទីនិ វទន្តោ អត្តនោ មហាបញ្ញតំ ទីបេតិ។ ឯវំ វទន្តោ បនស្ស សាសនេ បហារំ ទេតិ។ ឥមិនា សទិសោ មហាចោរោ នាម នត្ថិ។ ន ហិ បរិយត្តិធរោ ទុក្ខតោ ន មុច្ចតីតិ។ អខីណាសវោបិ គាមទារកេ ទិស្វា ‘តុម្ហាកំ មាតាបិតរោ អម្ហេ កិំ វទន្តី’’តិ? ‘‘អរហាតិ
អញ្ញេបិ ចាដិអរហន្តបារោហអរហន្តាទយោ វេទិតព្ពា – ឯកោ កិរ កុហកោ អន្តោគព្ភេ ចាដិំ និខណិត្វា មនុស្សានំ អាគមនកាលេ បវិសតិ។ មនុស្សា ‘កហំ ថេរោ’តិ បុច្ឆន្តិ។ ‘អន្តោគព្ភេ’តិ ច វុត្តេ បវិសិត្វា វិចិនន្តាបិ អទិស្វា
អបរោបិ កុហកោ ឯកស្មិំ បព្ពតេ បណ្ណសាលាយំ វសតិ។ បណ្ណសាលាយ ច បច្ឆតោ បបាតដ្ឋានេ ឯកោ កច្ឆករុក្ខោ អត្ថិ។ តស្ស បារោហោ គន្ត្វា បរភាគេ ភូមិយំ បតិដ្ឋិតោ។ មនុស្សា មគ្គេនាគន្ត្វា និមន្តេន្តិ។ សោ បត្តចីវរមាទាយ បារោហេន ឱតរិត្វា គាមទ្វារេ អត្តានំ ទស្សេតិ។ តតោ មនុស្សេហិ បច្ឆា អាគន្ត្វា ‘កតរេន មគ្គេន អាគតត្ថ, ភន្តេ’តិ បុដ្ឋោ ‘សមណានំ អាគតមគ្គោ នាម បុច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ, អត្តនោ ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានេនេវ អាគច្ឆន្តី’តិ វចនេន ខីណាសវភាវំ ទីបេតិ។ តំ បន កុហកំ ឯកោ វិទ្ធកណ្ណោ ញត្វា ‘បរិគ្គហេស្សាមិ ន’ន្តិ ឯកទិវសំ បារោហេន ឱតរន្តំ ទិស្វា បច្ឆតោ ឆិន្ទិត្វា អប្បមត្តកេន ឋបេសិ។ សោ ‘បារោហតោ ឱតរិស្សាមី’តិ ‘ឋ’ន្តិ បតិតោ, មត្តិកា បត្តោ ភិជ្ជិ។ សោ ‘ញាតោម្ហី’តិ និក្ខមិត្វា បលាយិ។ បាបិច្ឆស្ស ភាវោ បាបិច្ឆតា។ លក្ខណតោ បន អសន្តគុណសម្ភាវនតា, បដិគ្គហណេ ច អមត្តញ្ញុតា; ឯតំ បាបិច្ឆតាលក្ខណន្តិ វេទិតព្ពំ។
៨៥២. សិង្គនិទ្ទេសេ វិជ្ឈនដ្ឋេន សិង្គំ; នាគរិកភាវសង្ខាតស្ស កិលេសសិង្គស្សេតំ នាមំ។ សិង្គារភាវោ សិង្គារតា, សិង្គារករណាការោ វា។ ចតុរភាវោ ចតុរតា។ តថា ចាតុរិយំ។ បរិក្ខតភាវោ បរិក្ខតតា; បរិខណិត្វា ឋបិតស្សេវ ទឡ្ហសិង្គារភាវស្សេតំ នាមំ
៨៥៣. តិន្តិណនិទ្ទេសេ តិន្តិណន្តិ ខីយនំ។ តិន្តិណាយនាការោ តិន្តិណាយនា។ តិន្តិណេន អយិតស្ស តិន្តិណសមង្គិនោ ភាវោ តិន្តិណាយិតត្តំ។ លោលុបភាវោ លោលុប្បំ។ ឥតរេ ទ្វេ បុច្ឆញ្ជិកតាតិ សាធុកម្យតាតិ បណីតបណីតានំ បត្ថនា។ ឯវំ សព្ពេហិបិ បទេហិ សុវានទោណិយំ កញ្ជិយំ បិវនកសុនខស្ស អញ្ញំ សុនខំ ទិស្វា ភុភុក្ករណំ វិយ ‘តវ សន្តកំ, មម សន្តក’ន្តិ កិលេសវសេន ខីយនាការោ កថិតោ។
៨៥៤. ចាបល្យនិទ្ទេសេ អាកោដិតបច្ចាកោដិតភាវាទីហិ ចីវរស្ស មណ្ឌនា ចីវរមណ្ឌនា។ មណិវណ្ណច្ឆវិករណាទីហិ បត្តស្ស មណ្ឌនា បត្តមណ្ឌនា។ ចិត្តកម្មាទីហិ បុគ្គលិកសេនាសនស្ស មណ្ឌនា សេនាសនមណ្ឌនា។ ឥមស្ស វា បូតិកាយស្សាតិ ឥមស្ស មនុស្សសរីរស្ស។ យថា ហិ តទហុជាតោបិ សិង្គាលោ ជរសិង្គាលោត្វេវ ឩរុប្បមាណាបិ ច គឡោចិលតា បូតិលតាត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ, ឯវំ សុវណ្ណវណ្ណោបិ មនុស្សកាយោ បូតិកាយោត្វេវ វុច្ចតិ។ តស្ស អន្តរន្តរា រត្តវណ្ណបណ្ឌុវណ្ណាទីហិ និវាសនបារុបនាទីហិ សជ្ជនា មណ្ឌនា នាម។ ពាហិរានំ វា បរិក្ខារានន្តិ ឋបេត្វា បត្តចីវរំ សេសបរិក្ខារានំ; អថវា យា ឯសា ចីវរមណ្ឌនា បត្តមណ្ឌនាតិ វុត្តា, សា តេហិ វា បរិក្ខារេហិ កាយស្ស មណ្ឌនា តេសំ វា ពាហិរបរិក្ខារានំ មណ្ឌេត្វា ឋបនវសេន មណ្ឌនាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ មណ្ឌនា វិភូសនាតិ ឯត្ថ ឩនដ្ឋានស្ស បូរណវសេន មណ្ឌនា, ឆវិរាគាទិវសេន វិភូសនាតិ វេទិតព្ពា។ កេឡនាតិ កីឡនា។ បរិកេឡនាតិ បរិកីឡនា។ គិទ្ធិកតាតិ គេធយុត្តតា។ គិទ្ធិកត្តន្តិ តស្សេវ វេវចនំ។ ចបលភាវោ ចបលតា។ តថា ចាបល្យំ។ ឥទំ វុច្ចតីតិ ឥទំ ចាបល្យំ នាម វុច្ចតិ, យេន សមន្នាគតោ បុគ្គលោ វស្សសតិកោបិ សមានោ តទហុជាតទារកោ វិយ ហោតិ។
៨៥៥. អសភាគវុត្តិនិទ្ទេសេ វិប្បដិកូលគ្គាហិតាតិ អននុលោមគ្គាហិតា។ វិបច្ចនីកសាតតាតិ អនាទរិយំ។ តថា អនាទរិយតា។ អគារវស្ស ភាវោ អគារវតា។ ជេដ្ឋកភាវស្ស អករណំ អប្បតិស្សវតា។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ អសភាគវុត្តិ នាម វុច្ចតិ; វិសភាគជីវិកតាតិ អត្ថោ; យាយ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ មាតរំ បិតរំ វា គិលានំ បដិវត្តិត្វាបិ ន ឱលោកេតិ; បិតុសន្តកស្ស ការណា មាតរា សទ្ធិំ, មាតុសន្តកស្ស ការណា បិតរា សទ្ធិំ កលហំ ករោតិ; វិសភាគជីវិតំ ជីវតិ, មាតាបិតូនំ សន្តកស្ស ការណា ជេដ្ឋេន វា កនិដ្ឋេន វា ភាតរា សទ្ធិំ កលហំ ករោតិ, និល្លជ្ជវចនំ វទតិ, អាចរិយស្ស វា ឧបជ្ឈាយស្ស វា វត្តបដិវត្តំ ន ករោតិ, គិលានំ ន ឧបដ្ឋាតិ, ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ចេតិយទស្សនដ្ឋានេ ឧច្ចារំ វា បស្សាវំ វា ករោតិ, ខេឡម្បិ
៨៥៦. អរតិនិទ្ទេសេ បន្តេសូតិ ទូរេសុ វិវិត្តេសុ វា។ អធិកុសលេសូតិ សមថវិបស្សនាធម្មេសុ។ អរតីតិ រតិបដិក្ខេបោ។ អរតិតាតិ អរមណាការោ។ អនភិរតីតិ អនភិរតភាវោ។ អនភិរមណាតិ អនភិរមណាការោ។ ឧក្កណ្ឋិតាតិ ឧក្កណ្ឋនាការោ។ បរិតស្សិតាតិ ឧក្កណ្ឋនវសេនេវ បរិតស្សនា។
៨៥៧. តន្ទីនិទ្ទេសេ តន្ទីតិ ជាតិអាលសិយំ។ តន្ទិយនាតិ តន្ទិយនាការោ។ តន្ទិមនកតាតិ តន្ទិយា អភិភូតចិត្តតា។ អលសស្ស ភាវោ អាលស្យំ។ អាលស្យាយនាការោ អាលស្យាយនា។ អលស្យាយិតស្ស ភាវោ អាលស្យាយិតត្តំ។ ឥតិ សព្ពេហិបិ ឥមេហិ បទេហិ កិលេសវសេន កាយាលសិយំ កថិតំ។
៨៥៨. វិជម្ភិតានិទ្ទេសេ ជម្ភនាតិ ផន្ទនា។ បុនប្បុនំ ជម្ភនា វិជម្ភនា។ អានមនាតិ វិនមនាតិ បច្ឆតោ នមនា។ សន្នមនាតិ សមន្តតោ នមនា។ បណមនាតិ យថា ហិ តន្តតោ ឧដ្ឋិតបេសការោ កិស្មិញ្ចិទេវ គហេត្វា ឧជុកំ កាយំ ឧស្សាបេតិ, ឯវំ កាយស្ស ឧទ្ធំ ឋបនា។ ព្យាធិយកន្តិ ឧប្បន្នព្យាធិតា។ ឥតិ សព្ពេហិបិ ឥមេហិ បទេហិ កិលេសវសេន កាយផន្ទនមេវ កថិតំ។
៨៥៩. ភត្តសម្មទនិទ្ទេសេ ភុត្តាវិស្សាតិ ភុត្តវតោ។ ភត្តមុច្ឆាតិ ភត្តគេលញ្ញំ; ពលវភត្តេន ហិ មុច្ឆាបត្តោ វិយ ហោតិ។ ភត្តកិលមថោតិ ភត្តេន កិលន្តភាវោ។ ភត្តបរិឡាហោតិ ភត្តទរថោ។ តស្មិញ្ហិ សមយេ បរិឡាហុប្បត្តិយា ឧបហតិន្ទ្រិយោ ហោតិ, កាយោ ជីរតិ។ កាយទុដ្ឋុល្លន្តិ ភត្តំ និស្សាយ កាយស្ស អកម្មញ្ញតា។
៨៦០. ចេតសោ លីនត្តនិទ្ទេសោ ហេដ្ឋា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ វុត្តត្ថោយេវ។ ឥមេហិ បន សព្ពេហិបិ បទេហិ កិលេសវសេន ចិត្តស្ស គិលានាការោ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ។
៨៦១. កុហនានិទ្ទេសេ លាភសក្ការសិលោកសន្និស្សិតស្សាតិ លាភញ្ច សក្ការញ្ច កិត្តិសទ្ទញ្ច និស្សិតស្ស, បត្ថយន្តស្សាតិ អត្ថោ។ បាបិច្ឆស្សាតិ អសន្តគុណទីបនកាមស្ស។ ឥច្ឆាបកតស្សាតិ ឥច្ឆាយ អបកតស្ស, ឧបទ្ទុតស្សាតិ អត្ថោ។
ឥតោ បរំ យស្មា បច្ចយបដិសេវន សាមន្តជប្បនឥរិយាបថសន្និស្សិតវសេន មហានិទ្ទេសេ តិវិធំ កុហនវត្ថុ អាគតំ, តស្មា តិវិធម្បិ តំ ទស្សេតុំ បច្ចយបដិសេវនសង្ខាតេន វាតិ ឯវមាទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ ចីវរាទីហិ និមន្តិតស្ស តទត្ថិកស្សេវ សតោ បាបិច្ឆតំ និស្សាយ បដិក្ខិបនេន, តេ ច គហបតិកេ អត្តនិ សុប្បតិដ្ឋិតសទ្ធេ ញត្វា បុន តេសំ ‘អហោ អយ្យោ អប្បិច្ឆោ, ន កិញ្ចិ បដិគ្គណ្ហិតុំ ឥច្ឆតិ, សុលទ្ធំ វត នោ អស្ស សចេ អប្បមត្តកំ កិញ្ចិ បដិគ្គណ្ហេយ្យា’តិ នានាវិធេហិ ឧបាយេហិ បណីតានិ ចីវរាទីនិ ឧបនេន្តានំ តទនុគ្គហកាមតំយេវ អាវិកត្វា បដិគ្គហណេន ច តតោ បភុតិ អសីតិសកដភារេហិ ឧបនាមនហេតុភូតំ វិម្ហាបនំ បច្ចយបដិសេវនសង្ខាតំ កុហនវត្ថូតិ វេទិតព្ពំ។ វុត្តម្បិ ចេតំ មហានិទ្ទេសេ (មហានិ. ៨៧) –
‘‘កតមំ បច្ចយបដិសេវនសង្ខាតំ កុហនវត្ថុ? ឥធ គហបតិកា ភិក្ខុំ និមន្តេន្តិ
បាបិច្ឆស្សេវ បន សតោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មាធិគមបរិទីបនវាចាយ
‘‘អថ វា កោរជិកកោរជិកោ ភាកុដិកភាកុដិកោ កុហកកុហកោ លបកលបកោ មុខសម្ភាវិតោ ‘អយំ សមណោ ឥមាសំ ឯវរូបានំ សន្តានំ វិហារសមាបត្តីនំ លាភី’តិ តាទិសំ គម្ភីរំ គូឡ្ហំ និបុណំ បដិច្ឆន្នំ លោកុត្តរំ សុញ្ញតាបដិសំយុត្តំ កថំ កថេតិ។ យា ឯវរូបា ភាកុដិកា ភាកុដិយំ កុហនា កុហាយនា កុហិតត្តំ – ឥទំ វុច្ចតិ សាមន្តជប្បនសង្ខាតំ កុហនវត្ថូ’’តិ។
បាបិច្ឆស្សេវ
តត្ថ បច្ចយបដិសេវនសង្ខាតេនាតិ បច្ចយបដិសេវនន្តិ ឯវំ សង្ខាតេន បច្ចយបដិសេវនេន។ សាមន្តជប្បិតេនាតិ សមីបេ ភណិតេន។ ឥរិយាបថស្សាតិ ចតុឥរិយាបថស្ស។ អាឋបនាតិ អាទិឋបនា, អាទរេន វា ឋបនា។ ឋបនាតិ ឋបនាការោ។ សណ្ឋបនាតិ អភិសង្ខរណា, បាសាទិកភាវករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ភាកុដិកាតិ បធានបុរិមដ្ឋិតភាវទស្សនេន ភាកុដិករណំ, មុខសង្កោចោតិ វុត្តំ ហោតិ។ ភាកុដិករណំ សីលមស្សាតិ ភាកុដិកោ; ភាកុដិកស្ស ភាវោ ភាកុដិយំ។ កុហនាតិ វិម្ហាបនំ, កុហស្ស អាយនា កុហាយនា។ កុហិតស្ស ភាវោ កុហិតត្តន្តិ។
៨៦២. លបនានិទ្ទេសេ អាលបនាតិ វិហារំ អាគតមនុស្សេ ទិស្វា កិមត្ថាយ ភោន្តោ អាគតា? កិំ ភិក្ខូ និមន្តេតុំ? យទិ ឯវំ គច្ឆថ; អហំ បច្ឆតោ ភិក្ខូ គហេត្វា អាគច្ឆាមី’តិ ឯវំ អាទិតោវ លបនា។ អថ វា អត្តានំ ឧបនេត្វា ‘អហំ តិស្សោ, មយិ រាជា បសន្នោ, មយិ អសុកោ ច អសុកោ ច រាជមហាមត្តោ បសន្នោ’តិ ឯវំ អត្តុបនាយិកា លបនា អាលបនា។ លបនាតិ បុដ្ឋស្ស សតោ វុត្តប្បការមេវ លបនំ។ សល្លបនាតិ គហបតិកានំ ឧក្កណ្ឋនេ ភីតស្ស ឱកាសំ ទត្វា សុដ្ឋុ លបនា។ ឧល្លបនាតិ ‘មហាកុដុម្ពិកោ, មហានាវិកោ, មហាទានបតី’តិ ឯវំ ឧទ្ធំ កត្វា លបនា។ សមុល្លបនាតិ សព្ពតោភាគេន ឧទ្ធំ កត្វា លបនា។ ឧន្នហនាតិ ‘ឧបាសកា, បុព្ពេ ឦទិសេ កាលេ ទានំ ទេថ; ឥទានិ កិំ ន ទេថា’តិ ឯវំ យាវ ‘ទស្សាម, ភន្តេ, ឱកាសំ ន លភាមា’តិអាទីនិ វទន្តិ តាវ ឧទ្ធំ នហនា, វេឋនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ អថ វា ឧច្ឆុហត្ថំ ទិស្វា ‘កុតោ អាគតា, ឧបាសកា’តិ បុច្ឆតិ។ ‘ឧច្ឆុខេត្តតោ, ភន្តេ’តិ។ ‘កិំ តត្ថ ឧច្ឆុ មធុរ’ន្តិ? ‘ខាទិត្វា, ភន្តេ, ជានិតព្ព’ន្តិ។ ‘ន, ឧបាសកា, ភិក្ខុស្ស ‘ឧច្ឆុំ ទេថា’តិ វត្តុំ វដ្ដតី’តិ យា ឯវរូបា និព្ពេឋេន្តស្សាបិ សមុន្នហនា។ ឧក្កាចនាតិ ‘ឯតំ កុលំ មំយេវ ជានាតិ, សចេ ឯត្ថ ទេយ្យធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ, មយ្ហមេវ ទេតី’តិ ឯវំ ឧក្ខិបិត្វា កាចនា ឧក្កាចនា; ឧទ្ទីបនាតិ វុត្តំ ហោតិ។
តេលកន្ទរិកវត្ថុ ចេត្ថ វត្តព្ពំ។ ទ្វេ កិរ ភិក្ខូ ឯកំ គាមំ បវិសិត្វា អាសនសាលាយ និសីទិត្វា ឯកំ កុមារិកំ ទិស្វា បក្កោសិំសុ។ តាយ
សព្ពតោភាគេន បុនប្បុនំ ឧក្កាចនា សមុក្កាចនា។ អនុប្បិយភាណិតាតិ សច្ចានុរូបំ វា ធម្មានុរូបំ វា អនបលោកេត្វា បុនប្បុនំ បិយភណនមេវ។ ចាដុកម្យតាតិ នីចវុត្តិតា; អត្តានំ ហេដ្ឋតោ ឋបេត្វា វត្តនំ។ មុគ្គសូប្យតាតិ មុគ្គសូបសទិសតា។ យថា មុគ្គេសុ បច្ចមានេសុ កោចិទេវ ន បច្ចតិ, អវសេសា បច្ចន្តិ; ឯវំ យស្ស បុគ្គលស្ស វចនេ កិញ្ចិទេវ សច្ចំ ហោតិ, សេសំ អលិកំ – អយំ បុគ្គលោ មុគ្គសូប្យោតិ វុច្ចតិ។ តស្ស ភាវោ មុគ្គសូប្យតា។ បារិភដយតាតិ បារិភដយភាវោ។ យោ ហិ កុលទារកេ ធាតី វិយ អង្កេន វា ខន្ធេន វា បរិភដតិ, ធារេតីតិ អត្ថោ; តស្ស បរិភដស្ស កម្មំ បារិភដយំ; បារិភដយស្ស ភាវោ បារិភដយតាតិ។
៨៦៣. នេមិត្តិកតានិទ្ទេសេ និមិត្តន្តិ យំកិញ្ចិ បរេសំ បច្ចយទានសំយោជនកំ កាយវចីកម្មំ។ និមិត្តកម្មន្តិ និមិត្តស្ស ករណកោសល្លំ។
តត្រិទំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ បិណ្ឌបាតិកោ ឧបដ្ឋាកកម្មារស្ស គេហទ្វារំ គន្ត្វា ‘កិំ ភន្តេ’តិ បុច្ឆិតោ ចីវរន្តរេន ហត្ថំ នីហរិត្វា ឱភាសោតិ បច្ចយបដិសំយុត្តកថា។ ឱភាសកម្មន្តិ វច្ឆកបាលកេ ទិស្វា ‘កិំ ឥមេ វច្ឆា ខីរគោវច្ឆា, តក្កគោវច្ឆា’តិ បុច្ឆិត្វា ‘ខីរគោវច្ឆា, ភន្តេ’តិ វុត្តេ ‘ន ខីរគោវច្ឆា, យទិ ខីរគោវច្ឆា សិយុំ ភិក្ខូបិ ខីរំ លភេយ្យុ’ន្តិ ឯវមាទិនា នយេន តេសំ ទារកានំ មាតាបិតូនំ និវេទេត្វា ខីរទាបនាទិកំ ឱភាសករណំ។ សាមន្តជប្បាតិ សមីបំ កត្វា ជប្បនំ។
ជាតកភាណកវត្ថុ បរិកថាតិ យថា តំ លភតិ តថា បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា កថនំ។
៨៦៤. និប្បេសិកតានិទ្ទេសេ អក្កោសនាតិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសនា។ វម្ភនាតិ បរិភវិត្វា កថនំ។ គរហនាតិ ឧក្ខេបនាតិ ‘មា ឯតំ ឯត្ថ កថេថា’តិ វាចាយ ឧក្ខិបនំ។ សព្ពតោភាគេន សវត្ថុកំ សហេតុកំ កត្វា ឧក្ខេបនា សមុក្ខេបនា។ អថវា អទេន្តំ ‘អហោ ទានបតី’តិ ឯវំ ឧក្ខិបនំ ឧក្ខេបនា។ ‘មហាទានបតី’តិ ឯវំ សុដ្ឋុ ឧក្ខេបនា សមុក្ខេបនា។ ខិបនាតិ ‘កិំ ឥមស្ស ជីវិតំ ពីជភោជិនោ’តិ ឯវំ ឧប្បណ្ឌនា។ សង្ខិបនាតិ ‘កិំ ឥមំ អទាយកោតិ ភណថ យោ និច្ចកាលំ សព្ពេសម្បិ នត្ថីតិ វចនំ ទេតី’តិ ឯវំ សុដ្ឋុតរំ ឧប្បណ្ឌនា។ បាបនាតិ អទាយកត្តស្ស អវណ្ណស្ស វា បាបនំ។ សព្ពតោភាគេន បាបនា សម្បាបនា។ អវណ្ណហារិកាតិ ‘ឯវំ មេ អវណ្ណភយាបិ ទស្សតី’តិ គេហតោ គេហំ, គាមតោ គាមំ, ជនបទតោ ជនបទំ អវណ្ណហរណំ។ បរបិដ្ឋិមំសិកតាតិ បុរតោ មធុរំ ភណិត្វា បរម្មុខេ អវណ្ណភាសិតា។ ឯសា ហិ អភិមុខំ ឱលោកេតុំ អសក្កោន្តស្ស បរម្មុខានំ បិដ្ឋិមំសខាទនំ វិយ ហោតិ។ តស្មា បរបិដ្ឋិមំសិកតាតិ វុត្តា។ អយំ វុច្ចតិ និប្បេសិកតាតិ អយំ យស្មា វេឡុបេសិកា វិយ អព្ភង្គំ បរស្ស គុណំ និប្បេសេតិ និបុញ្ឆតិ, យស្មា វា គន្ធជាតំ និបិសិត្វា គន្ធមគ្គនា វិយ
៨៦៥. លាភេន លាភំ និជិគីសនតានិទ្ទេសេ និជិគីសនតាតិ មគ្គនា។ ឥតោ លទ្ធន្តិ ឥមម្ហា គេហា លទ្ធំ។ អមុត្រាតិ អមុកម្ហិ គេហេ។ ឯដ្ឋីតិ ឥច្ឆនា។ គវេដ្ឋីតិ មគ្គនា។ បរិយេដ្ឋីតិ បុនប្បុនំ មគ្គនា។ អាទិតោ បដ្ឋាយ លទ្ធំ លទ្ធំ ភិក្ខំ តត្រ តត្រ កុលទារកានំ ទត្វា អន្តេ ខីរយាគុំ លភិត្វា គតភិក្ខុវត្ថុ ចេត្ថ កថេតព្ពំ។ ឯសនាតិអាទីនិ ឯដ្ឋីតិអាទីនំ វេវចនានិ, តស្មា ឯដ្ឋីតិ ឯសនា, គវេដ្ឋីតិ គវេសនា, បរិយេដ្ឋីតិ បរិយេសនា។ ឥច្ចេវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា។
៨៦៦. សេយ្យមាននិទ្ទេសេ ជាតិយាតិ ខត្តិយភាវាទិជាតិសម្បត្តិយា។ គោត្តេនាតិ គោតមគោត្តាទិនា ឧក្កដ្ឋគោត្តេន។ កោលបុត្តិយេនាតិ មហាកុលភាវេន។ វណ្ណបោក្ខរតាយាតិ វណ្ណសម្បន្នសរីរតាយ។ សរីរញ្ហិ បោក្ខរន្តិ វុច្ចតិ, តស្ស វណ្ណសម្បត្តិយា អភិរូបភាវេនាតិ អត្ថោ។ ធនេនាតិអាទីនិ ឧត្តានត្ថានេវ។ មានំ ជប្បេតីតិ ឯតេសុ យេន កេនចិ វត្ថុនា ‘សេយ្យោហមស្មី’តិ មានំ បវត្តេតិ ករោតិ។
៨៦៧. សទិសមាននិទ្ទេសេ មានំ ជប្បេតីតិ ឯតេសុ យេន កេនចិ វត្ថុនា ‘សទិសោហមស្មី’តិ មានំ បវត្តេតិ។ អយមេត្ថ អត្ថតោ វិសេសោ។ បាឡិយំ បន នានាករណំ នត្ថិ។
៨៦៨. ហីនមាននិទ្ទេសេ ឱមានំ ជប្បេតីតិ ហេដ្ឋាមានំ បវត្តេតិ។ ឱមានោតិ លាមកោ ហេដ្ឋាមានោ។ ឱមញ្ញនា ឱមញ្ញិតត្តន្តិ អាការភាវនិទ្ទេសោ។ ហីឡនាតិ ជាតិអាទីហិ អត្តជិគុច្ឆនា។ ឱហីឡនាតិ អតិរេកតោ ហីឡនា។ ឱហីឡិតត្តន្តិ តស្សេវ ភាវនិទ្ទេសោ។ អត្តុញ្ញាតិ អត្តានំ ហីនំ កត្វា ជាននា។ អត្តាវញ្ញាតិ អត្តានំ អវជាននា។ អត្តបរិភវោតិ ជាតិអាទិសម្បត្តិនាមមេវ ជាតាតិ អត្តានំ បរិភវិត្វា មញ្ញនា។ ឯវមិមេ តយោ មានា បុគ្គលំ អនិស្សាយ ជាតិអាទិវត្ថុវសេនេវ កថិតា។ តេសុ ឯកេកោ តិណ្ណម្បិ សេយ្យសទិសហីនានំ ឧប្បជ្ជតិ។ តត្ថ ‘សេយ្យោហមស្មី’តិ មានោ សេយ្យស្សេវ យាថាវមានោ, សេសានំ អយាថាវមានោ។ ‘សទិសោហមស្មី’តិ
៨៦៩. តត្ថ កតមោ សេយ្យស្ស សេយ្យោហមស្មីតិអាទយោ បន នវ មានា បុគ្គលំ និស្សាយ កថិតា។ តេសុ តយោ តយោ ឯកេកស្ស ឧប្បជ្ជន្តិ។ តត្ថ ទហតីតិ ឋបេតិ។ តំ និស្សាយាតិ តំ សេយ្យតោ ទហនំ និស្សាយ។ ឯត្ថ បន សេយ្យស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ មានោ រាជូនញ្ចេវ បព្ពជិតានញ្ច ឧប្បជ្ជតិ។ រាជា ហិ ‘រដ្ឋេន វា ធនេន វា វាហនេហិ វា កោ មយា សទិសោ អត្ថី’តិ ឯតំ មានំ ករោតិ។ បព្ពជិតោបិ ‘សីលធុតង្គាទីហិ
៨៧០. សេយ្យស្ស សទិសោហមស្មីតិ មានោបិ ឯតេសំយេវ ឧប្បជ្ជតិ។ រាជា ហិ ‘រដ្ឋេន វា ធនេន វា វាហនេហិ វា អញ្ញរាជូហិ សទ្ធិំ មយ្ហំ កិំ នានាករណ’ន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ។ បព្ពជិតោបិ ‘សីលធុតង្គាទីហិ អញ្ញេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ មយ្ហំ កិំ នានាករណ’ន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ។
៨៧១. សេយ្យស្ស ហីនោហមស្មីតិ មានោបិ ឯតេសំយេវ ឧប្បជ្ជតិ។ យស្ស ហិ រញ្ញោ រដ្ឋំ វា ធនំ វា វាហនានិ វា សម្បន្នានិ ន ហោន្តិ, សោ ‘មយ្ហំ រាជាតិ វោហារសុខមត្តមេវ; កិំ រាជា នាម អហ’ន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ។ បព្ពជិតោបិ ‘អប្បលាភសក្ការោ អហំ។ ធម្មកថិកោ ពហុស្សុតោ មហាថេរោតិ កថាមត្តមេវ។ កិំ ធម្មកថិកោ នាមាហំ, កិំ ពហុស្សុតោ នាមាហំ, កិំ មហាថេរោ នាមាហំ យស្ស មេ លាភសក្ការោ នត្ថី’តិ ឯតំ មានំ ករោតិ។
៨៧២. សទិសស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ មានាទយោ អមច្ចាទីនំ ឧប្បជ្ជន្តិ។ អមច្ចោ ហិ រដ្ឋិយោ វា ‘ភោគយានវាហនាទីហិ កោ មយា សទិសោ អញ្ញោ រាជបុរិសោ អត្ថី’តិ វា ‘មយ្ហំ អញ្ញេហិ សទ្ធិំ កិំ នានាករណ’ន្តិ វា ‘អមច្ចោតិ នាមមត្តមេវ មយ្ហំ; ឃាសច្ឆាទនមត្តម្បិ មេ នត្ថិ។ កិំ អមច្ចោ នាមាហ’ន្តិ ឯតេ មានេ ករោតិ។
៨៧៥. ហីនស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ មានាទយោ ទាសាទីនំ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ទាសោ ហិ ‘មាតិតោ វា បិតិតោ វា កោ មយា សទិសោ អញ្ញោ ទាសោ
ឯត្ថ ច ‘សេយ្យស្ស សេយ្យោហមស្មី’តិ ឧប្បន្នមានោវ យាថាវមានោ, ឥតរេ ទ្វេ អយាថាវមានា។ តថា ‘សទិសស្ស សទិសោហមស្មី’តិ ‘ហីនស្ស ហីនោហមស្មី’តិ ឧប្បន្នមានោវ យាថាវមានោ, ឥតរេ ទ្វេ អយាថាវមានា។ តត្ថ យាថាវមានា អរហត្តមគ្គវជ្ឈា, អយាថាវមានា សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈា។
៨៧៨. ឯវំ សវត្ថុកេ មានេ កថេត្វា ឥទានិ អវត្ថុកំ និព្ពត្តិតមានមេវ តត្ថ កតមោ មានោតិអាទិ វុត្តំ។
៨៧៩. អតិមាននិទ្ទេសេ សេយ្យាទិវសេន បុគ្គលំ អនាមសិត្វា ជាតិអាទីនំ វត្ថុវសេនេវ និទ្ទិដ្ឋោ។ តត្ថ អតិមញ្ញតីតិ ‘ជាតិអាទីហិ មយា សទិសោ នត្ថី’តិ អតិក្កមិត្វា មញ្ញតិ។
៨៨០. មានាតិមាននិទ្ទេសេ យោ ឯវរូបោតិ យោ ឯសោ ‘អយំ បុព្ពេ មយា សទិសោ, ឥទានិ អហំ សេដ្ឋោ, អហំ ហីនតរោ’តិ ឧប្បន្នោ មានោ។ អយំ ភារាតិភារោ វិយ បុរិមំ សទិសមានំ ឧបាទាយ មានាតិមានោតិ ទស្សេតុំ ឯវមាហ។
៨៨១. ឱមាននិទ្ទេសោ ហីនមាននិទ្ទេសសទិសោយេវ។ វេនេយ្យវសេន បន សោ ‘ហីនោហមស្មី’តិ មានោ នាម វុត្តោ – អយំ ឱមានោ នាម។ អបិចេត្ថ ‘ត្វំ ជាតិមា, កាកជាតិ វិយ តេ ជាតិ; ត្វំ គោត្តវា, ចណ្ឌាលគោត្តំ វិយ តេ គោត្តំ; តុយ្ហំ សរោ អត្ថិ, កាកស្សរោ វិយ តេ សរោ’តិ ឯវំ អត្តានំ ហេដ្ឋា កត្វា បវត្តនវសេន អយំ ឱមានោតិ វេទិតព្ពោ។
៨៨២. អធិមាននិទ្ទេសេ អប្បត្តេ បត្តសញ្ញិតាតិ ចត្តារិ សច្ចានិ អប្បត្វា បត្តសញ្ញិតាយ អកតេតិ ចតូហិ មគ្គេហិ កត្តព្ពកិច្ចេ អកតេយេវ។ អនធិគតេតិ ចតុសច្ចធម្មេ អនធិគតេ។ អសច្ឆិកតេតិ អរហត្តេន អបច្ចក្ខកតេ។ អយំ វុច្ចតិ អធិមានោតិ អយំ អធិគតមានោ នាម វុច្ចតិ។
អយំ បន កស្ស ឧប្បជ្ជតិ, កស្ស នុប្បជ្ជតីតិ? អរិយសាវកស្ស តាវ នុប្បជ្ជតិ។ សោ ហិ មគ្គផលនិព្ពានបហីនកិលេសាវសិដ្ឋកិលេសបច្ចវេក្ខណេន សញ្ជាតសោមនស្សោ អរិយគុណបដិវេធេ និក្កង្ខោ។ តស្មា សោតាបន្នាទីនំ ‘អហំ សកទាគាមី’តិអាទិវសេន មានោ នុប្បជ្ជតិ; ទុស្សីលស្សាបិ នុប្បជ្ជតិ; សោ ហិ អរិយគុណាធិគមេ និរាសោវ។ សីលវតោបិ បរិច្ចត្តកម្មដ្ឋានស្ស និទ្ទារាមតាទិមនុយុត្តស្ស នុប្បជ្ជតិ។
បរិសុទ្ធសីលស្ស បន កម្មដ្ឋានេ អប្បមត្តស្ស នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា បច្ចយបរិគ្គហេន វិតិណ្ណកង្ខស្ស តិលក្ខណំ អារោបេត្វា សង្ខារេ សម្មសន្តស្ស អារទ្ធវិបស្សកស្ស ឧប្បជ្ជតិ; ឧប្បន្នេ ច សុទ្ធសមថលាភី វា សុទ្ធវិបស្សនាលាភី វា អន្តរា ឋបេតិ។ សោ ហិ ទសបិ វីសម្បិ តិំសម្បិ វស្សានិ កិលេសសមុទាចារំ
តត្រិទំ ឯកវត្ថុបរិទីបនំ – តលង្គរវាសី ធម្មទិន្នត្ថេរោ កិរ នាម ឯកោ បភិន្នបដិសម្ភិទោ មហាខីណាសវោ មហតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឱវាទទាយកោ អហោសិ។ សោ ឯកទិវសំ អត្តនោ ទិវាដ្ឋានេ និសីទិត្វា ‘កិន្នុ ខោ អម្ហាកំ អាចរិយស្ស ឧច្ចតលិង្កវាសីមហានាគត្ថេរស្ស សមណកិច្ចំ
តតោ ‘បុច្ឆាវុសោ, ជានមានោ កថយិស្សាមី’តិ វុត្តោ បញ្ហាសហស្សំ បុច្ឆិ។ ថេរោ បុច្ឆិតបុច្ឆិតំ បញ្ហំ អសជ្ជមានោវ កថេសិ។ តតោ ‘អតិតិក្ខំ តេ, ភន្តេ, ញាណំ។ កទា តុម្ហេហិ អយំ ធម្មោ អធិគតោ’តិ វុត្តោ ‘ឥតោ សដ្ឋិវស្សកាលេ, អាវុសោ’តិ អាហ។ ‘សមាធិម្បិ, ភន្តេ, វឡញ្ជេថា’តិ? ‘ន ឥទំ, អាវុសោ, ភារិយ’ន្តិ។ ‘តេន ហិ, ភន្តេ, ឯកំ ហត្ថិំ មាបេថា’តិ។ ថេរោ សព្ពសេតំ ហត្ថិំ មាបេសិ។ ‘ឥទានិ, ភន្តេ, យថា អយំ ហត្ថី អញ្ចិតកណ្ណោ បសារិតនង្គុដ្ឋោ សោណ្ឌំ មុខេ បក្ខិបិត្វា ភេរវំ កោញ្ចនាទំ ករោន្តោ តុម្ហាកំ អភិមុខោ អាគច្ឆតិ តថា តំ ករោថា’តិ។ ថេរោ តថា កត្វា វេគេន អាគច្ឆតោ ហត្ថិស្ស ភេរវំ អាការំ ទិស្វា ឧដ្ឋាយ បលាយិតុំ អារទ្ធោ។ តមេនំ ខីណាសវត្ថេរោ ហត្ថំ
៨៨៣. អស្មិមាននិទ្ទេសេ រូបំ អស្មីតិ មានោតិ ‘អហំ រូប’ន្តិ ឧប្បន្នមានោ។ ឆន្ទោតិ មានំ អនុគតច្ឆន្ទោវ។ តថា អនុសយោ។ វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
៨៨៤. មិច្ឆាមាននិទ្ទេសេ បាបកេន វា កម្មាយតនេនាតិ អាទីសុ បាបកំ កម្មាយតនំ នាម កេវដ្ដមច្ឆពន្ធនេសាទាទីនំ កម្មំ។ បាបកំ សិប្បាយតនំ បាបកំ វិជ្ជាដ្ឋានំ នាម យា កាចិ បរូបឃាតវិជ្ជា។ បាបកំ សុតំ នាម ភារតយុទ្ធសីតាហរណាទិបដិសំយុត្តំ។ បាបកំ បដិភានំ នាម ទុព្ភាសិតយុត្តំ កប្បនាដកវិលប្បនាទិបដិភានំ។ បាបកំ សីលំ នាម អជសីលំ គោសីលំ។ វតម្បិ អជវតគោវតមេវ។ បាបិកា ទិដ្ឋិ បន ទ្វាសដ្ឋិយា ទិដ្ឋិគតេសុ យា កាចិ ទិដ្ឋិ។
៨៨៥. ញាតិវិតក្កនិទ្ទេសាទីសុ ‘មយ្ហំ ញាតយោ សុខជីវិនោ សម្បត្តិយុត្តា’តិ ឯវំ បញ្ចកាមគុណសន្និស្សិតេន ញាតិវិតក្កោ នាម។ ‘ខយំ គតា វយំ គតា សទ្ធា បសន្នា’តិ ឯវំ បវត្តោ បន ញាតិវិតក្កោ នាម ន ហោតិ។
៨៨៦. ‘អម្ហាកំ ជនបទោ សុភិក្ខោ សម្បន្នសស្សោ’តិ តុដ្ឋមានស្ស គេហសិតបេមវសេនេវ ឧប្បន្នវិតក្កោ ជនបទវិតក្កោ នាម។ ‘អម្ហាកំ ជនបទេ មនុស្សា សទ្ធា បសន្នា ខយំ គតា វយំ គតា’តិ ឯវំ បវត្តោ បន ជនបទវិតក្កោ នាម ន ហោតិ។
៨៨៧. អមរត្ថាយ វិតក្កោ, អមរោ វា វិតក្កោតិ អមរវិតក្កោ។ តត្ថ ‘ឧក្កុដិកប្បធានាទីហិ ទុក្ខេ និជ្ជិណ្ណេ សម្បរាយេ អត្តា អយំ វុច្ចតិ អមរវិតក្កោតិ វុត្តំ។
៨៨៨. បរានុទ្ទយតាបដិសំយុត្តោតិ អនុទ្ទយតាបតិរូបកេន គេហសិតបេមេន បដិសំយុត្តោ។ សហនន្ទីតិអាទីសុ ឧបដ្ឋាកេសុ នន្ទន្តេសុ សោចន្តេសុ ច តេហិ សទ្ធិំ ទិគុណំ នន្ទតិ, ទិគុណំ សោចតិ; តេសុ សុខិតេសុ ឧប្បន្នេសុ កិច្ចករណីយេសូតិ តេសុ មហន្តេសុ វា ខុទ្ទកេសុ វា កម្មេសុ ឧប្បន្នេសុ។ អត្តនា វា យោគំ អាបជ្ជតីតិ តានិ តានិ កិច្ចានិ សាធេន្តោ បញ្ញត្តិំ វីតិក្កមតិ, សល្លេខំ កោបេតិ។ យោ តត្ថាតិ យោ តស្មិំ សំសដ្ឋវិហារេ, តស្មិំ វា យោគាបជ្ជនេ គេហសិតោ វិតក្កោ – អយំ បរានុទ្ទយតាបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ នាម។
៨៨៩. លាភសក្ការសិលោកបដិសំយុត្តោតិ ចីវរាទិលាភេន ចេវ សក្ការេន ច កិត្តិសទ្ទេន ច សទ្ធិំ អារម្មណករណវសេន បដិសំយុត្តោ។
៨៩០. អនវញ្ញត្តិបដិសំយុត្តោតិ យោ តត្ថ គេហសិតោតិ យោ តស្មិំ ‘មា មំ បរេ អវជានិំសូ’តិ ឧប្បន្នេ ចិត្តេ បញ្ចកាមគុណសង្ខាតគេហនិស្សិតោ ហុត្វា ឧប្បន្នវិតក្កោ។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវាតិ។
ឯកកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
(២.) ទុកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៨៩១. ទុកេសុ កោធនិទ្ទេសាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។ ហេដ្ឋា អនាគតេសុ បន ឧបនាហនិទ្ទេសាទីសុ បុព្ពកាលំ កោធំ ឧបនយ្ហតីតិ អបរកាលកោធោ ឧបនាហោ នាម។ ឧបនយ្ហនាការោ ឧបនយ្ហនា។ ឧបនយ្ហិតស្ស ភាវោ ឧបនយ្ហិតត្តំ។ អដ្ឋបនាតិ បឋមុប្បន្នស្ស អនន្តរដ្ឋបនា មរិយាទដ្ឋបនា វា។ ឋបនាតិ បកតិឋបនា។ សណ្ឋបនាតិ សព្ពតោភាគេន បុនប្បុនំ អាឃាតដ្ឋបនា។ អនុសំសន្ទនាតិ បឋមុប្បន្នេន កោធេន សទ្ធិំ អន្តរំ អទស្សេត្វា ឯកីភាវករណា។ អនុប្បពន្ធនាតិ បុរិមេន សទ្ធិំ បច្ឆិមស្ស ឃដនា។ ទឡ្ហីកម្មន្តិ ថិរករណំ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឧបនន្ធនលក្ខណោ វេរំ អប្បដិនិស្សជ្ជនរសោ ឧបនាហោតិ វុច្ចតិ; យេន សមន្នាគតោ បុគ្គលោ វេរំ និស្សជ្ជិតុំ ន សក្កោតិ; ‘ឯវំ នាម មំ ឯស វត្តុំ អននុច្ឆវិកោ’តិ អបរាបរំ អនុពន្ធតិ; អាទិត្តបូតិអលាតំ វិយ ជលតេវ
៨៩២. មក្ខនភាវវសេន មក្ខោ; បរគុណមក្ខនាយ បវត្តេន្តោបិ អត្តនោ ការណំ, គូថបហរណកំ គូថោ វិយ, បឋមតរំ មក្ខេតីតិ អត្ថោ។ តតោ បរា ទ្វេ អាការភាវនិទ្ទេសា។ និដ្ឋុរភាវោ និដ្ឋុរិយំ; ‘តំ និស្សាយ ឯត្តកម្បិ នត្ថី’តិ ខេឡបាតនន្តិ អត្ថោ។ និដ្ឋុរិយកម្មន្តិ និដ្ឋុរិយករណំ។ គហដ្ឋោ វា ហិ គហដ្ឋំ, ភិក្ខុ វា ភិក្ខុំ និស្សាយ វសន្តោ អប្បមត្តកេនេវ កុជ្ឈិត្វា ‘តំ និស្សាយ ឯត្តកម្បិ នត្ថី’តិ ខេឡំ បាតេត្វា បាទេន មទ្ទន្តោ វិយ និដ្ឋុរិយំ នាម ករោតិ។ តស្ស តំ កម្មំ និដ្ឋុរិយកម្មន្តិ វុច្ចតិ។ លក្ខណាទិតោ បនេស បរគុណមក្ខនលក្ខណោ
បឡាសតីតិ បឡាសោ; បរស្ស គុណេ ទស្សេត្វា អត្តនោ គុណេហិ សមំ ករោតីតិ អត្ថោ។ បឡាសស្ស អាយនា បឡាសាយនា។ បឡាសោ ច សោ អត្តនោ ជយាហរណតោ អាហារោ ចាតិ បឡាសាហារោ។ វិវាទដ្ឋានន្តិ វិវាទការណំ។ យុគគ្គាហោតិ សមធុរគ្គហណំ។ អប្បដិនិស្សគ្គោតិ អត្តនា គហិតស្ស អប្បដិនិស្សជ្ជនំ។ លក្ខណាទិតោ
៨៩៤. មាយានិទ្ទេសេ វាចំ ភាសតីតិ ជានំយេវ ‘បណ្ណត្តិំ វីតិក្កមន្តា ភិក្ខូ ភារិយំ ករោន្តិ, អម្ហាកំ បន វីតិក្កមដ្ឋានំ នាម នត្ថី’តិ ឧបសន្តោ វិយ ភាសតិ។ កាយេន បរក្កមតីតិ ‘មយា កតំ ឥទំ បាបកម្មំ មា កេចិ ជានិំសូ’តិ កាយេន វត្តំ ករោតិ។ វិជ្ជមានទោសបដិច្ឆាទនតោ ចក្ខុមោហនមាយា វិយាតិ មាយា។ មាយាវិនោ ភាវោ មាយាវិតា។ កត្វា បាបំ បុន បដិច្ឆាទនតោ អតិច្ច អាសរន្តិ ឯតាយ អច្ចាសរា។ កាយវាចាកិរិយាហិ អញ្ញថា ទស្សនតោ វញ្ចេតីតិ វញ្ចនា។ ឯតាយ សត្តា និករោន្តីតិ និកតិ; មិច្ឆាករោន្តីតិ អត្ថោ។ ‘នាហំ ឯវំ ករោមី’តិ បាបានំ វិក្ខិបនតោ វិកិរណា។ ‘នាហំ ឯវំ ករោមី’តិ បរិវជ្ជនតោ បរិហរណា។ កាយាទីហិ សំវរណតោ គូហនា។ សព្ពតោភាគេន គូហនា បរិគូហនា។ តិណបណ្ណេហិ វិយ គូថំ កាយវចីកម្មេហិ បាបំ ឆាទេតីតិ ឆាទនា។ សព្ពតោភាគេន ឆាទនា បដិច្ឆាទនា។ ន ឧត្តានំ កត្វា ទស្សេតីតិ អនុត្តានីកម្មំ។ ន បាកដំ កត្វា ទស្សេតីតិ អនាវិកម្មំ។ សុដ្ឋុ ឆាទនា វោច្ឆាទនា។ កតបដិច្ឆាទនវសេន បុនបិ បាបស្ស ករណតោ បាបកិរិយា។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ កតបដិច្ឆាទនលក្ខណា មាយា នាម វុច្ចតិ; យាយ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ភស្មាបដិច្ឆន្នោ វិយ អង្គារោ, ឧទកបដិច្ឆន្នោ វិយ ខាណុ, បិលោតិកាបលិវេឋិតំ វិយ ច សត្ថំ ហោតិ។
សាឋេយ្យនិទ្ទេសេ សឋោតិ អសន្តគុណបរិទីបនតោ ន សម្មា ភាសិតា។ សព្ពតោភាគេន សឋោ បរិសឋោ។ យំ តត្ថាតិ យំ តស្មិំ បុគ្គលេ។ សឋន្តិ អសន្តគុណទីបនំ កេរាដិយំ។ សឋតាតិ សឋាការោ។ កក្ករតាតិ បទុមនាលិស្ស វិយ អបរាមសនក្ខមោ ខរផរុសភាវោ។ កក្ករិយន្តិបិ តស្សេវ វេវចនំ។ បរិក្ខត្តតា បារិក្ខត្តិយន្តិ បទទ្វយេន និខណិត្វា ឋបិតំ វិយ ទឡ្ហកេរាដិយំ វុត្តំ។ ឥទំ វុច្ចតីតិ ឥទំ អត្តនោ អវិជ្ជមានគុណប្បកាសនលក្ខណំ សាឋេយ្យំ នាម វុច្ចតិ; យេន សមន្នាគតស្ស បុគ្គលស្ស កុច្ឆិំ វា បិដ្ឋិំ វា ជានិតុំ ន សក្កា។
វាមេន សូករោ ហោតិ, ទក្ខិណេន អជាមិគោ;
សរេន នេលកោ ហោតិ, វិសាណេន ជរគ្គវោតិ។
ឯវំ វុត្តយក្ខសូករសទិសោ ហោតិ។ អវិជ្ជាទិនិទ្ទេសា វុត្តត្ថា ឯវ។
៩០២. អនជ្ជវនិទ្ទេសេ អនជ្ជវោតិ អនុជុតាការោ។ អនជ្ជវភាវោ អនជ្ជវតា។ ជិម្ហតាតិ ចន្ទវង្កតា។ វង្កតាតិ គោមុត្តវង្កតា។ កុដិលតាតិ នង្គលកោដិវង្កតា។ សព្ពេហិបិ ឥមេហិ បទេហិ កាយវចីចិត្តវង្កតាវ កថិតា។
អមទ្ទវនិទ្ទេសេ ន មុទុភាវោ អមុទុតា។ អមទ្ទវាការោ អមទ្ទវតា។ កក្ខឡភាវោ កក្ខឡិយំ។ មទ្ទវករស្ស សិនេហស្ស អភាវតោ ផរុសភាវោ ផារុសិយំ។ អនីចវុត្តិតាយ ឧជុកមេវ ឋិតចិត្តភាវោ ឧជុចិត្តតា
៩០៣. អក្ខន្តិនិទ្ទេសាទយោ ខន្តិនិទ្ទេសាទិបដិបក្ខតោ វេទិតព្ពា។
៩០៨. សំយោជននិទ្ទេសេ អជ្ឈត្តន្តិ កាមភវោ។ ពហិទ្ធាតិ រូបារូបភវោ។ កិញ្ចាបិ ហិ សត្តា កាមភវេ អប្បំ អជ្ឈត្តសំយោជនំ នាម, ពហិទ្ធាសង្ខាតេសុ រូបារូបភវេសុ ពន្ធនំ ពហិទ្ធាសំយោជនំ នាម។ តត្ថ ឯកេកំ បញ្ចបញ្ចវិធំ ហោតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘បញ្ចោរម្ភាគិយានិ បញ្ចុទ្ធម្ភាគិយានី’’តិ។ តត្រាយំ វចនត្ថោ – ឱរំ វុច្ចតិ កាមធាតុ, តត្ថ ឧបបត្តិនិប្ផាទនតោ តំ ឱរំ ភជន្តីតិ ឱរម្ភាគិយានិ។ ឧទ្ធំ វុច្ចតិ រូបារូបធាតុ, តត្ថ ឧបបត្តិនិប្ផាទនតោ តំ ឧទ្ធំ ភជន្តីតិ ឧទ្ធម្ភាគិយានីតិ។
ទុកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
(៣.) តិកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩០៩. តិកនិទ្ទេសេ តីហិ អកុសលមូលេហិ វដ្ដមូលសមុទាចារោ កថិតោ។ អកុសលវិតក្កាទីសុ វិតក្កនវសេន វិតក្កោ, សញ្ជាននវសេន សញ្ញា, សភាវដ្ឋេន ធាតូតិ វេទិតព្ពា។ ទុច្ចរិតនិទ្ទេសេ បឋមនយោ កម្មបថវសេន វិភត្តោ, ទុតិយោ សព្ពសង្គាហិកកម្មវសេន, តតិយោ និព្ពត្តិតចេតនាវសេនេវ។
៩១៤. អាសវនិទ្ទេសេ សុត្តន្តបរិយាយេន តយោវ អាសវា កថិតា។
៩១៩. ឯសនានិទ្ទេសេ តត្ថ កតមា កាមេសនាតិ អាទិនា នយេន វុត្តោ កាមគវេសនរាគោ កាមេសនា។ យោ ភវេសុ ភវច្ឆន្ទោតិអាទិនា នយេន វុត្តោ ភវគវេសនរាគោ ភវេសនា។ សស្សតោ លោកោតិអាទិនា នយេន វុត្តា ទិដ្ឋិគតិកសម្មតស្ស ព្រហ្មចរិយស្ស គវេសនា ទិដ្ឋិ ព្រហ្មចរិយេសនាតិ វេទិតព្ពា។ យស្មា ច ន កេវលំ រាគទិដ្ឋិយោ ឯវ ឯសនា, តទេកដ្ឋំ បន កម្មម្បិ ឯសនា ឯវ, តស្មា តំ ទស្សេតុំ ទុតិយនយោ វិភត្តោ។ តត្ថ តទេកដ្ឋន្តិ សម្បយុត្តេកដ្ឋំ វេទិតព្ពំ។ តត្ថ
៩២០. វិធានិទ្ទេសេ ‘‘កថំវិធំ សីលវន្តំ វទន្តិ, កថំវិធំ បញ្ញវន្តំ វទន្តី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.៩៥) អាការសណ្ឋានំ វិធា នាម។ ‘‘ឯកវិធេន ញាណវត្ថូ’’តិអាទីសុ (វិភ. ៧៥១) កោដ្ឋាសោ។ ‘‘វិធាសុ ន វិកម្បតី’’តិអាទីសុ (ថេរគា. ១០៧៩) មានោ។ ឥធាបិ មានោវ វិធា នាម។ សោ ហិ សេយ្យាទិវសេន វិទហនតោ វិធាតិ វុច្ចតិ។ ឋបនដ្ឋេន វា វិធា។ តស្មា ‘សេយ្យោហមស្មី’តិ ឯវំ ឧប្បន្នា មានវិធា មានឋបនា សេយ្យោហមស្មីតិ វិធាតិ វេទិតព្ពា។ សេសបទទ្វយេសុបិ ឯសេវ នយោ។
៩២១. ភយនិទ្ទេសេ ជាតិំ បដិច្ច ភយន្តិ ជាតិបច្ចយា ឧប្បន្នភយំ។ ភយានកន្តិ អាការនិទ្ទេសោ។ ឆម្ភិតត្តន្តិ ភយវសេន គត្តចលនំ។ លោមហំសោតិ លោមានំ ហំសនំ, ឧទ្ធគ្គភាវោ។ ឥមិនា បទទ្វយេន កិច្ចតោ ភយំ ទស្សេត្វា បុន ចេតសោ ឧត្រាសោតិ សភាវតោ ទស្សិតំ។
៩២២. តមនិទ្ទេសេ វិចិកិច្ឆាសីសេន អវិជ្ជា កថិតា។ ‘‘តមន្ធការោ សម្មោហោ, អវិជ្ជោឃោ មហព្ភយោ’’តិ វចនតោ ហិ អវិជ្ជា តមោ អតីតំ អទ្ធានំ អារព្ភ កង្ខតិ នាម។ ‘កិំ នុ ខោ អហំ អនាគតេ ខត្តិយោ ភវិស្សាមិ ឧទាហុ ព្រាហ្មណោ វេស្សោ…បេ.… ទីឃោ’តិ កង្ខន្តោ អនាគតំ អទ្ធានំ អារព្ភ កង្ខតិ នាម។ ‘កិំ នុ ខោ អហំ ឯតរហិ ខត្តិយោ ឧទាហុ ព្រាហ្មណោ វេស្សោ សុទ្ទោ; កិំ វា អហំ រូបំ ឧទាហុ វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណ’ន្តិ កង្ខន្តោ បច្ចុប្បន្នំ អទ្ធានំ អារព្ភ កង្ខតិ នាម។
តត្ថ កិញ្ចាបិ ខត្តិយោ វា អត្តនោ ខត្តិយភាវំ, ព្រាហ្មណោ វា ព្រាហ្មណភាវំ, វេស្សោ វា វេស្សភាវំ, សុទ្ទោ វា សុទ្ទភាវំ អជាននកោ នាម នត្ថិ, ជីវលទ្ធិកោ
៩២៣. តិត្ថាយតនានីតិ តិត្ថភូតានិ អាយតនានិ, តិត្ថិយានំ វា អាយតនានិ។ តត្ថ តិត្ថំ នាម ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ។ តិត្ថិយា នាម យេសំ តា ទិដ្ឋិយោ រុច្ចន្តិ ខមន្តិ។ អាយតនដ្ឋោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ។ តត្ថ យស្មា សព្ពេបិ ទិដ្ឋិគតិកា សញ្ជាយមានា ឥមេសុយេវ តីសុ ឋានេសុ សញ្ជាយន្តិ, សមោសរមានាបិ ឯតេសុយេវ សមោសរន្តិ សន្និបតន្តិ, ទិដ្ឋិគតិកភាវេ ច នេសំ ឯតានិយេវ ការណានិ, តស្មា តិត្ថានិ ច តានិ សញ្ជាតានីតិអាទិនា អត្ថេន អាយតនានិ ចាតិ តិត្ថាយតនានិ; តេនេវត្ថេន តិត្ថិយានំ អាយតនានីតិបិ តិត្ថាយតនានិ។ បុរិសបុគ្គលោតិ សត្តោ។ កាមញ្ច បុរិសោតិបិ បុគ្គលោតិបិ វុត្តេ សត្តោយេវ វុត្តោ, អយំ បន សម្មុតិកថា នាម យោ យថា ជានាតិ តស្ស តថា វុច្ចតិ។ បដិសំវេទេតីតិ អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បន្នំ ជានាតិ, បដិសំវិទិតំ ករោតិ អនុភវតិ វា។ បុព្ពេកតហេតូតិ បុព្ពេ កតការណា, បុព្ពេ កតកម្មបច្ចយេនេវ បដិសំវេទេតីតិ អត្ថោ។ អយំ និគណ្ឋសមយោ។ ឯវំវាទិនោ បន តេ កម្មវេទនញ្ច កិរិយវេទនញ្ច បដិក្ខិបិត្វា ឯកំ វិបាកវេទនមេវ សម្បដិច្ឆន្តិ។ បិត្តសមុដ្ឋានាទីសុ (មហានិ. ៥) ច អដ្ឋសុ អាពាធេសុ
ឥស្សរនិម្មានហេតូតិ ឥស្សរនិម្មានការណា; ព្រហ្មុនា វា បជាបតិនា វា ឥស្សរេន និម្មិតត្តា បដិសំវេទេតីតិ អត្ថោ។ អយំ ព្រាហ្មណសមយោ។ អយញ្ហិ នេសំ អធិប្បាយោ – ឥមា តិស្សោ វេទនា បច្ចុប្បន្នេ អត្តនា កតមូលកេន វា អាណត្តិមូលកេន វា បុព្ពេ កតេន វា អហេតុអប្បច្ចយា វា បដិសំវេទេតុំ នាម ន សក្កា; ឥស្សរនិម្មានការណា ឯវ បន ឥមា បដិសំវេទេតីតិ។ ឯវំវាទិនោ បនេតេ ហេដ្ឋា វុត្តេសុ អដ្ឋសុ អាពាធេសុ ឯកម្បិ អសម្បដិច្ឆិត្វា សព្ពំ បដិពាហន្តិ។ តថា ទិដ្ឋធម្មវេទនីយាទីសុបិ សព្ពកោដ្ឋាសេសុ
អហេតុ អប្បច្ចយាតិ ហេតុញ្ច បច្ចយញ្ច វិនា អការណេនេវ បដិសំវេទេតីតិ អត្ថោ។ អយំ
៩២៤. កិញ្ចនាតិ បលិពោធា។ រាគោ កិញ្ចនន្តិ រាគោ ឧប្បជ្ជមានោ សត្តេ ពន្ធតិ បលិពុន្ធេតិ, តស្មា កិញ្ចនន្តិ វុច្ចតិ។ ទោសមោហេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អង្គណានីតិ ‘‘ឧទង្គណេ តត្ថ បបំ អវិន្ទុ’’ន្តិ (ជា. ១.១.២) អាគតដ្ឋានេ ភូមិប្បទេសោ អង្គណំ។ ‘‘តស្សេវ រជស្ស វា អង្គណស្ស វា បហានាយ វាយមតី’’តិ (ម. និ. ១.១៨៤; អ. និ. ១០.៥១) អាគតដ្ឋានេ យំ កិញ្ចិ មលំ វា បង្កោ វា។ ‘‘សាង្គណោវ សមានោ’’តិ (ម. និ. ១.៥៧) អាគតដ្ឋានេ នានប្បការោ តិព្ពកិលេសោ។ ឥធាបិ តទេវ កិលេសង្គណំ អធិប្បេតំ។ តេនេវ រាគោ អង្គណន្តិអាទិមាហ។
មលានីតិ មលិនភាវករណានិ។ រាគោ មលន្តិ រាគោ ឧប្បជ្ជមានោ ចិត្តំ មលិនំ ករោតិ, មលំ គាហាបេតិ, តស្មា មលន្តិ វុច្ចតិ។ ឥតរេសុបិ ទ្វីសុ ឯសេវ នយោ។
វិសមនិទ្ទេសេ រាគោ វិសមន្តិអាទិ វុត្តំ។
អគ្គីតិ អនុទហនដ្ឋេន អគ្គិ។ រាគគ្គីតិ រាគោ ឧប្បជ្ជមានោ សត្តេ អនុទហតិ ឈាបេតិ, តស្មា អគ្គីតិ វុច្ចតិ។ ទោសមោហេសុបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ វត្ថូនិ – ឯកា កិរ ទហរភិក្ខុនី ចិត្តលបព្ពតវិហារេ ឧបោសថាគារំ គន្ត្វា ទ្វារបាលករូបំ ឱលោកយមានា ឋិតា។ អថស្សា អន្តោ រាគោ ឧប្បន្នោ។ សា តេនេវ ឈាយិត្វា កាលមកាសិ។ ភិក្ខុនិយោ គច្ឆមានា ‘អយំ ទហរា ឋិតា, បក្កោសថ ន’ន្តិ អាហំសុ។ ឯកា គន្ត្វា ‘កស្មា ឋិតាសី’តិ ហត្ថេ គណ្ហិ។ គហិតមត្តា បរិវត្តិត្វា បតិតា។ ឥទំ តាវ រាគស្ស អនុទហនតាយ វត្ថុ។ ទោសស្ស បន អនុទហនតាយ មនោបទោសិកា ទេវា ទដ្ឋព្ពា។ មោហស្ស អនុទហនតាយ ខិឌ្ឌាបទោសិកា ទេវា ទដ្ឋព្ពា។ មោហនវសេន ហិ តេសំ សតិសម្មោសោ ហោតិ។ តស្មា ខិឌ្ឌាវសេន អាហារកាលំ អតិវត្តិត្វា កាលំ ករោន្តិ។ កសាវាតិ រាគោ កសាវោតិអាទិ វុត្តំ។
៩២៥. អស្សាទទិដ្ឋីតិ នត្ថិ កាមេសុ ទោសោតិ កិលេសកាមេន វត្ថុកាមបដិសេវនទោសោ នត្ថីតិ វទតិ។ បាតព្យតន្តិ បាតព្ពភាវំ បរិភុញ្ជនំ អជ្ឈោហរណំ។ ឯវំវាទី ហិ សោ វត្ថុកាមេសុ កិលេសកាមំ បិវន្តោ វិយ អជ្ឈោហរន្តោ វិយ បរិភុញ្ជតិ។ អត្តានុទិដ្ឋីតិ អត្តានំ អនុគតា ទិដ្ឋិ។ មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ លាមកា ទិដ្ឋិ។ ឥទានិ យស្មា ឯត្ថ បឋមា សស្សតទិដ្ឋិ ហោតិ, ទុតិយា សក្កាយទិដ្ឋិ, តតិយា ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេតុំ សស្សតទិដ្ឋិ អស្សាទទិដ្ឋីតិអាទិមាហ។
៩២៦. អរតិនិទ្ទេសោ ច វិហេសានិទ្ទេសោ ច វុត្តត្ថោយេវ។ អធម្មស្ស ចរិយា អធម្មចរិយា, អធម្មករណន្តិ អត្ថោ។ វិសមា ចរិយា, វិសមស្ស វា កម្មស្ស ចរិយាតិ វិសមចរិយា។ ទោវចស្សតាបាបមិត្តតា និទ្ទេសា វុត្តត្ថា ឯវ។ បុថុនិមិត្តារម្មណេសុ បវត្តិតោ នានត្តេសុ សញ្ញា នានត្តសញ្ញា។ យស្មា វា អញ្ញាវ កាមសញ្ញា, អញ្ញា ព្យាបាទាទិសញ្ញា, តស្មា កោសជ្ជំ, បមជ្ជនវសេន បមត្តភាវោ បមាទោតិ វេទិតព្ពោ។ អសន្តុដ្ឋិតាទិនិទ្ទេសា វុត្តត្ថា ឯវ។
៩៣១. អនាទរិយនិទ្ទេសេ ឱវាទស្ស អនាទិយនវសេន អនាទរភាវោ អនាទរិយំ។ អនាទរិយនាការោ អនាទរតា។ សគរុវាសំ អវសនដ្ឋេន អគារវភាវោ អគារវតា។ សជេដ្ឋកវាសំ អវសនដ្ឋេន អប្បតិស្សវតា។ អនទ្ទាតិ អនាទិយនា។ អនទ្ទាយនាតិ អនាទិយនាការោ។ អនទ្ទាយ អយិតស្ស ភាវោ អនទ្ទាយិតត្តំ។ អសីលស្ស ភាវោ អសីល្យំ។ អចិត្តីការោតិ គរុចិត្តីការស្ស អករណំ។
៩៣២. អស្សទ្ធភាវោ អស្សទ្ធិយំ។ អសទ្ទហនាការោ អសទ្ទហនា។ ឱកប្បេត្វា អនុបវិសិត្វា អគ្គហណំ អនោកប្បនា។ អប្បសីទនដ្ឋេន អនភិប្បសាទោ។
អវទញ្ញុតាតិ ថទ្ធមច្ឆរិយវសេន ‘ទេហិ, ករោហី’តិ វចនស្ស អជានតា។
៩៣៤. ពុទ្ធា ច ពុទ្ធសាវកា ចាតិ ឯត្ថ ពុទ្ធគ្គហណេន បច្ចេកពុទ្ធាបិ គហិតាវ។ អសមេតុកម្យតាតិ សទ្ធម្មំ អសោតុកម្យតាតិ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា សទ្ធម្មោ នាម, តំ អសុណិតុកាមតា។ អនុគ្គហេតុកម្យតាតិ ន ឧគ្គហេតុកាមតា។
ឧបារម្ភចិត្តតាតិ ឧបារម្ភចិត្តភាវោ។ យស្មា បន សោ អត្ថតោ ឧបារម្ភោវ ហោតិ, តស្មា តំ ទស្សេតុំ តត្ថ កតមោ ឧបារម្ភោតិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ឧបារម្ភនវសេន ឧបារម្ភោ។ បុនប្បុនំ ឧបារម្ភោ អនុបារម្ភោ ឧបារម្ភនាការោ ឧបារម្ភនា។ បុនប្បុនំ ឧបារម្ភនា អនុបារម្ភនា។ អនុបារម្ភិតស្ស ភាវោ អនុបារម្ភិតត្តំ។ ឧញ្ញាតិ ហេដ្ឋា កត្វា ជាននា។ អវញ្ញាតិ អវជាននា។ បរិភវនំ បរិភវោ។ រន្ធស្ស គវេសិតា រន្ធគវេសិតា។ រន្ធំ វា គវេសតីតិ រន្ធគវេសី, តស្ស ភាវោ រន្ធគវេសិតា។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ បរវជ្ជានុបស្សនលក្ខណោ ឧបារម្ភោ នាម វុច្ចតិ, យេន សមន្នាគតោ បុគ្គលោ, យថា នាម តុន្នការោ
៩៣៦. អយោនិសោ មនសិការោតិ អនុបាយមនសិការោ។ អនិច្ចេ និច្ចន្តិ អនិច្ចេយេវ វត្ថុស្មិំ ‘ឥទំ និច្ច’ន្តិ ឯវំ បវត្តោ។ ទុក្ខេ សុខន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ សច្ចវិប្បដិកុលេន ចាតិ ចតុន្នំ សច្ចានំ អននុលោមវសេន។ ចិត្តស្ស អាវដ្ដនាតិអាទីនិ សព្ពានិបិ អាវជ្ជនស្សេវ វេវចនានេវ។ អាវជ្ជនញ្ហិ ភវង្គចិត្តំ អាវដ្ដេតីតិ ចិត្តស្ស អាវដ្ដនា។ អនុអនុ អាវដ្ដេតីតិ អនាវដ្ដនា។ អាភុជតីតិ អាភោគោ។ ភវង្គារម្មណតោ អញ្ញំ អារម្មណំ សមន្នាហរតីតិ សមន្នាហារោ។ តទេវារម្មណំ អត្តានំ អនុពន្ធិត្វា ឧប្បជ្ជមានេ មនសិករោតីតិ មនសិការោ។ ករោតីតិ ឋបេតិ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ អនុបាយមនសិការោ ឧប្បថមនសិការលក្ខណោ អយោនិសោមនសិការោ នាម វុច្ចតិ។ តស្ស វសេន បុគ្គលោ ទុក្ខាទីនិ សច្ចានិ យាថាវតោ អាវជ្ជិតុំ ន សក្កោតិ។
កុម្មគ្គសេវនានិទ្ទេសេ យំ កុម្មគ្គំ សេវតោ សេវនា កុម្មគ្គសេវនាតិ វុច្ចតិ, តំ ទស្សេតុំ តត្ថ កតមោ កុម្មគ្គោតិ
តិកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
(៤.) ចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៣៩. ចតុក្កនិទ្ទេសេ ចីវរហេតូតិ ‘កត្ថ មនាបំ ចីវរំ លភិស្សាមី’តិ ចីវរការណា ឧប្បជ្ជតិ។ ឥតិភវាភវហេតូតិ ឯត្ថ ឥតីតិ និទស្សនត្ថេ និបាតោ; យថា ចីវរាទិហេតុ ឯវំ ភវាភវហេតូតិបិ អត្ថោ។ ភវាភវោតិ ចេត្ថ បណីតបណីតតរានិ តេលមធុផាណិតាទីនិ អធិប្បេតានិ។ ឥមេសំ បន ចតុន្នំ តណ្ហុប្បាទានំ បហានត្ថាយ បដិបាដិយាវ ចត្តារោ អរិយវំសា ទេសិតាតិ វេទិតព្ពា។
អគតិគមនេសុ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតីតិ ឆន្ទេន បេមេន អគតិំ គច្ឆតិ, អកត្តព្ពំ ករោតិ។ បរបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ យោ ‘អយំ មេ មិត្តោ វា សន្ទិដ្ឋោ វា សម្ភត្តោ វា ញាតកោ វា លញ្ជំ វា បន មេ ទេតី’តិ ឆន្ទវសេន អស្សាមិកំ សាមិកំ ករោតិ – អយំ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតិ នាម។ យោ ‘អយំ មេ វេរី’តិ បកតិវេរវសេន វា តង្ខណុប្បន្នកោធវសេន វា សាមិកំ អស្សាមិកំ ករោតិ – អយំ ទោសាគតិំ គច្ឆតិ នាម។ យោ បន មន្ទត្តា មោមូហត្តា យំ វា តំ វា វត្វា អស្សាមិកំ សាមិកំ ករោតិ – អយំ មោហាគតិំ គច្ឆតិ នាម។ យោ បន ‘អយំ រាជវល្លភោ វា វិសមនិស្សិតោ វា អនត្ថម្បិ មេ ករេយ្យា’តិ ភីតោ អស្សាមិកំ សាមិកំ ករោតិ – អយំ ភយាគតិំ គច្ឆតិ នាម។ យោ វា បន ភាជិយដ្ឋានេ កិញ្ចិ ភាជេន្តោ ‘អយំ មេ មិត្តោ វា សន្ទិដ្ឋោ វា សម្ភត្តោ វា’តិ បេមវសេន អតិរេកំ ទេតិ, ‘អយំ មេ វេរី’តិ ទោសវសេន ឩនកំ ទេតិ, មោមូហត្តា ទិន្នាទិន្នំ អជានមានោ កស្សចិ ឩនកំ កស្សចិ អធិកំ ទេតិ, ‘អយំ ឥមស្មិំ អទីយមានេ មយ្ហំ អនត្ថម្បិ ករេយ្យា’តិ ភីតោ កស្សចិ អតិរេកំ ទេតិ, សោ ចតុព្ពិធោបិ យថានុក្កមេន ឆន្ទាគតិអាទីនិ គច្ឆតិ នាម។ អរិយា ឯតាយ ន គច្ឆន្តីតិ អគតិ, អនរិយា ឥមិនា អគតិំ គច្ឆន្តីតិ អគតិគមនំ។ ឥមំ ទ្វយំ ចតុន្នម្បិ សាធារណវសេន វុត្តំ។ ឆន្ទេន គមនំ ឆន្ទគមនំ។ ឥទំ ទោសាទីនំ អសាធារណវសេន វុត្តំ។ សកបក្ខរាគញ្ច បរបក្ខទោសញ្ច បុរក្ខត្វា អសមគ្គភាវេន គមនំ វគ្គគមនំ។ ឥទំ ឆន្ទទោសសាធារណវសេន វុត្តំ។ វារិនោ វិយ យថានិន្នំ គមនន្តិ វារិគមនំ។ ឥទំ ចតុន្នម្បិ សាធារណវសេន វុត្តំ។
វិបរិយាសេសុ សញ្ញាវិបរិយាសោ។ ឥតរេសុបិ ទ្វីសុ ឯសេវ នយោ។ ឯវមេតេ ចតុន្នំ អសុភេ សុភន្តិ សញ្ញាចិត្តវិបល្លាសា សកទាគាមិមគ្គេន តនុកា ហោន្តិ, អនាគាមិមគ្គេន បហីយន្តិ។ ទុក្ខេ សុខន្តិ សញ្ញាចិត្តវិបល្លាសា អរហត្តមគ្គេន បហីយន្តីតិ វេទិតព្ពា។
អនរិយវោហារេសុ អនរិយវោហារាតិ អនរិយានំ លាមកានំ វោហារា។ ទិដ្ឋវាទិតាតិ ‘ទិដ្ឋំ មយា’តិ ឯវំ វាទិតា។ ឯត្ថ ច តំ តំ សមុដ្ឋាបិកចេតនាវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ សហ សទ្ទេន ចេតនា កថិតាតិបិ វុត្តមេវ។ ទុតិយចតុក្កេបិ ឯសេវ នយោ។ អរិយោ ហិ អទិស្វា វា ‘ទិដ្ឋំ មយា’តិ ទិស្វា វា ‘ន ទិដ្ឋំ មយា’តិ វត្តា នាម នត្ថិ; អនរិយោវ ឯវំ វទតិ។ តស្មា ឯវំ វទន្តស្ស ឯតា សហ សទ្ទេន អដ្ឋ ចេតនា អនរិយវោហារាតិ វេទិតព្ពា។
ទុច្ចរិតេសុ បឋមចតុក្កំ វេរចេតនាវសេន វុត្តំ, ទុតិយំ វចីទុច្ចរិតវសេន។
ភយេសុ បឋមចតុក្កេ ជាតិំ បដិច្ច ឧប្បន្នំ ភយំ ជាតិភយំ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ទុតិយចតុក្កេ រាជតោ ឧប្បន្នំ ភយំ រាជភយំ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។
តតិយចតុក្កេ ចត្តារិ ភយានីតិ មហាសមុទ្ទេ ឧទកំ ឱរោហន្តស្ស វុត្តភយានិ។ មហាសមុទ្ទេ កិរ មហិន្ទវីចិ នាម សដ្ឋិ យោជនានិ ឧគ្គច្ឆតិ។ គង្គាវីចិ នាម បណ្ណាស។ រោហណវីចិ នាម ចត្តាលីស យោជនានិ ឧគ្គច្ឆតិ។ ឯវរូបា ឩមិយោ បដិច្ច ឧប្បន្នំ ភយំ ឩមិភយំ នាម។ កុម្ភីលតោ ឧប្បន្នំ ភយំ កុម្ភីលភយំ។ ឧទកាវដ្ដតោ ភយំ អាវដ្ដភយំ។ សុសុកា វុច្ចតិ ចណ្ឌមច្ឆោ; តតោ ភយំ សុសុកាភយំ។
ចតុត្ថចតុក្កេ អត្តានុវាទភយន្តិ បាបកម្មិនោ អត្តានំ អនុវទន្តស្ស ឧប្បជ្ជនកភយំ។ បរានុវាទភយន្តិ បរស្ស អនុវាទតោ ឧប្បជ្ជនកភយំ។ ទណ្ឌភយន្តិ អគារិកស្ស រញ្ញា បវត្តិតទណ្ឌំ, អនគារិកស្ស វិនយទណ្ឌំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជនកភយំ។ ទុគ្គតិភយន្តិ ចត្តារោ អបាយេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជនកភយំ។ ឥតិ
ទិដ្ឋិចតុក្កេ សយំកតំ សុខទុក្ខន្តិ វេទនំ អត្តតោ សមនុបស្សតោ វេទនាយ ឯវ វេទនា កតាតិ ឧប្បន្នា ទិដ្ឋិ។ ឯវញ្ច សតិ តស្សា វេទនាយ បុព្ពេបិ អត្ថិតា អាបជ្ជតីតិ អយំ សស្សតទិដ្ឋិ នាម ហោតិ។ សច្ចតោ ថេតតោតិ សច្ចតោ ថិរតោ។ បរំកតន្តិ សយំកតញ្ច បរំកតញ្ចាតិ យថាវុត្តេនេវ អត្ថេន ‘ឧបឌ្ឍំ សយំកតំ, ឧបឌ្ឍំ បរេន កត’ន្តិ គណ្ហតោ ឧប្បន្នា ទិដ្ឋិ – អយំ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិ នាម។ ចតុត្ថា អការណា ឯវ សុខទុក្ខំ ហោតីតិ គណ្ហតោ ឧប្បន្នា ទិដ្ឋិ។ ឯវំ សតិ អយំ អហេតុកទិដ្ឋិ នាម។ សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
ចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
(៥.) បញ្ចកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៤០. បញ្ចកនិទ្ទេសេ យស្មា យេសំ សក្កាយទិដ្ឋិអាទីនិ អប្បហីនានិ, តេ ភវគ្គេបិ និព្ពត្តេ ឯតានិ អាកឌ្ឍិត្វា កាមភវេយេវ បាតេន្តិ, តស្មា ឱរម្ភាគិយានិ សំយោជនានីតិ វុត្តានិ។ ឥតិ ឯតានិ បញ្ច គច្ឆន្តំ ន វារេន្តិ, គតំ បន អានេន្តិ។ រូបរាគាទីនិបិ បញ្ច គច្ឆន្តំ ន វារេន្តិ, អាគន្តុំ បន ន ទេន្តិ។ រាគាទយោ បញ្ច លគ្គនដ្ឋេន សង្គា, អនុបវិដ្ឋដ្ឋេន បន សល្លាតិ វុត្តា។
៩៤១. ចេតោខិលាតិ ចិត្តស្ស ថទ្ធភាវា កចវរភាវា ខាណុកភាវា។ សត្ថរិ កង្ខតីតិ សត្ថុ សរីរេ វា គុណេ វា កង្ខតិ។ សរីរេ កង្ខមានោ ‘ទ្វត្តិំសវរលក្ខណបដិមណ្ឌិតំ នាម សរីរំ អត្ថិ នុ ខោ នត្ថី’តិ កង្ខតិ។ គុណេ កង្ខមានោ ‘អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នជាននសមត្ថំ សព្ពញ្ញុតញាណំ អត្ថិ នុ ខោ នត្ថី’តិ កង្ខតិ។ វិចិកិច្ឆតីតិ វិចិនន្តោ កិច្ឆតិ, ទុក្ខំ អាបជ្ជតិ, វិនិច្ឆេតុំ ន សក្កោតិ។ នាធិមុច្ចតីតិ ន សម្បសីទតីតិ គុណេសុ ឱតរិត្វា និព្ពិចិកិច្ឆភាវេន បសីទិតុំ អនាវិលោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ។
ធម្មេតិ បរិយត្តិធម្មេ ច បដិវេធធម្មេ ច។ បរិយត្តិធម្មេ កង្ខមានោ ‘តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សានីតិ វទន្តិ, អត្ថិ នុ ខោ ឯតំ នត្ថី’តិ កង្ខតិ។ បដិវេធធម្មេ កង្ខមានោ ‘វិបស្សនានិស្សន្ទោ មគ្គោ នាម
សង្ឃេ កង្ខតីតិ ‘ឧជុប្បដិបន្នោតិអាទីនំ បទានំ វសេន ឯវរូបំ បដិបទំ បដិបន្នា ចត្តារោ មគ្គដ្ឋា ចត្តារោ ផលដ្ឋាតិ អដ្ឋន្នំ បុគ្គលានំ សមូហភូតោ សង្ឃោ នាម អត្ថិ នុ ខោ នត្ថី’តិ កង្ខតិ។ សិក្ខាយ កង្ខមានោ ‘អធិសីលសិក្ខា នាម អធិចិត្តសិក្ខា នាម អធិបញ្ញា សិក្ខា នាមាតិ វទន្តិ, សា អត្ថិ នុ ខោ នត្ថី’តិ កង្ខតិ។
ចេតសោវិនិពន្ធាតិ ចិត្តំ ពន្ធិត្វា មុដ្ឋិយំ កត្វា វិយ គណ្ហន្តីតិ ចេតសោវិនិពន្ធា។ កាមេតិ វត្ថុកាមេបិ កិលេសកាមេបិ។ កាយេតិ អត្តនោ កាយេ។ រូបេតិ ពហិទ្ធា រូបេ។ យាវទត្ថន្តិ យត្តកំ ឥច្ឆតិ តត្តកំ។ ឧទរាវទេហកន្តិ ឧទរបូរំ។ តញ្ហិ ឧទរំ អវទេហនតោ ឧទរាវទេហកន្តិ វុច្ចតិ។ សេយ្យសុខន្តិ មញ្ចបីឋសុខំ ឧតុសុខំ វា។ បស្សសុខន្តិ យថា សម្បរិវត្តកំ សយន្តស្ស ទក្ខិណបស្សវាមបស្សានំ សុខំ ហោតិ, ឯវំ ឧប្បន្នសុខំ។ មិទ្ធសុខន្តិ និទ្ទាសុខំ។ អនុយុត្តោតិ យុត្តបយុត្តោ វិហរតិ។ បណិធាយាតិ បត្ថយិត្វា។ សីលេនាតិអាទីសុ សីលន្តិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ។ វតន្តិ វតសមាទានំ។ តបោតិ តបចរណំ។ ព្រហ្មចរិយន្តិ មេថុនវិរតិ។ ទេវោ វា ភវិស្សាមីតិ មហេសក្ខទេវោ វា ភវិស្សាមិ។ ទេវញ្ញតរោ វាតិ អប្បេសក្ខទេវេសុ វា អញ្ញតរោ។ កុសលធម្មេ អាវរន្តិ និវារេន្តីតិ នីវរណានិ។
មាតា ជីវិតា វោរោបិតា ហោតីតិ មនុស្សេនេវ សកជនិកា មនុស្សមាតា ជីវិតា វោរោបិតា ហោតិ។ បិតាបិ អរហាបិ មនុស្សអរហាវ។ ទុដ្ឋេន ចិត្តេនាតិ វធកចិត្តេន។
សញ្ញីតិ សញ្ញាសមង្គី។ អរោគោតិ និច្ចោ។ ឥត្ថេកេ អភិវទន្តីតិ ឥត្ថំ ឯកេ អភិវទន្តិ, ឯវមេកេ អភិវទន្តីតិ អត្ថោ។ ឯត្តាវតា សោឡស សញ្ញីវាទា កថិតា។ អសញ្ញីតិ សតោ វា បន សត្តស្សាតិ អថវា បន វិជ្ជមានស្សេវ សត្តស្ស។ ឧច្ឆេទន្តិ ឧបច្ឆេទំ។ វិនាសន្តិ អទស្សនំ។ វិភវន្តិ ភាវវិគមំ។ សព្ពានេតានិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានេវ។ តត្ថ ទ្វេ ជនា ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ គណ្ហន្តិ – លាភី ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ វា បនេកេតិ ឯត្ថ ទិដ្ឋធម្មោតិ បច្ចក្ខធម្មោ វុច្ចតិ។ តត្ថ តត្ថ បដិលទ្ធត្តភាវស្សេតំ អធិវចនំ។ ទិដ្ឋធម្មេ និព្ពានំ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ; ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ទុក្ខា វូបសម្មន្តិ អត្ថោ។ ឥទំ បញ្ចន្នំ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទានំ សង្គហវចនំ។
៩៤២. វេរាតិ វេរចេតនា។ ព្យសនាតិ វិនាសា។ អក្ខន្តិយាតិ អនធិវាសនាយ។ អប្បិយោតិ ទស្សនសវនបដិកូលតាយ ន បិយាយិតព្ពោ។ ចិន្តេតុម្បិ បដិកូលត្តា មនោ ឯតស្មិំ ន អប្បេតីតិ អមនាបោ។ វេរពហុលោតិ ពហុវេរោ។ វជ្ជពហុលោតិ ពហុទោសោ។
អាជីវកភយន្តិ អាជីវំ ជីវិតវុត្តិំ បដិច្ច ឧប្បន្នំ ភយំ អសិលោកភយន្តិ គរហភយំ បរិសសារជ្ជភយន្តិ កតបាបស្ស បុគ្គលស្ស សន្និបតិតំ បរិសំ ឧបសង្កមន្តស្ស សារជ្ជសង្ខាតំ ភយំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឥទំ បរិសសារជ្ជភយំ នាម។ ឥតរទ្វយំ បាកដមេវ។
៩៤៣. ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវារេសុ បញ្ចហិ កាមគុណេហីតិ មនាបិយរូបាទីហិ បញ្ចហិ កាមកោដ្ឋាសេហិ ពន្ធនេហិ វា។ សមប្បិតោតិ សុដ្ឋុ អប្បិតោ អល្លីនោ ហុត្វា។ សមង្គីភូតោតិ សមន្នាគតោ។ បរិចារេតីតិ តេសុ កាមគុណេសុ យថាសុខំ ឥន្ទ្រិយានិ ចារេតិ សញ្ចារេតិ ឥតោ ចិតោ បរមទិដ្ឋធម្មនិព្ពានន្តិ បរមំ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ, ឧត្តមន្តិ អត្ថោ។
ទុតិយវារេ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចា; បដិបីឡនដ្ឋេន ទុក្ខា; បកតិជហនដ្ឋេន វិបរិណាមធម្មាតិ វេទិតព្ពា។ តេសំ វិបរិណាមញ្ញថាភាវាតិ តេសំ កាមានំ វិបរិណាមសង្ខាតា អញ្ញថាភាវា។ ‘យម្បិ មេ អហោសិ តម្បិ មេ នត្ថី’តិ វុត្តនយេន ឧប្បជ្ជន្តិ សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា។ តត្ថ អន្តោនិជ្ឈាយនលក្ខណោ សោកោ; តន្និស្សិតលាលប្បលក្ខណោ បរិទេវោ; កាយបដិបីឡនលក្ខណំ ទុក្ខំ; មនោវិឃាតលក្ខណំ ទោមនស្សំ; វិឃាតលក្ខណោ ឧបាយាសោ។
វិតក្កិតន្តិ អភិនិរោបនវសេន បវត្តោ វិតក្កោ។ វិចារិតន្តិ អនុមជ្ជនវសេន បវត្តោ វិចារោ។ ឯតេន ឯតន្តិ ឯតេន វិតក្កេន ច វិចារេន ច ឯតំ បឋមជ្ឈានំ ឱឡារិកំ សកណ្ដកំ វិយ ខាយតិ។
បីតិគតន្តិ បីតិមេវ។ ចេតសោ ឧប្បិលាវិតន្តិ ចិត្តស្ស ឧប្បិលភាវករណំ។ ចេតសោ អាភោគោតិ ឈានា វុដ្ឋាយ
បញ្ចកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
(៦.) ឆក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៤៤. ឆក្កនិទ្ទេសេ យស្មា កុទ្ធោ វា កោធវសេន, សន្ទិដ្ឋិបរាមាសី វា សន្ទិដ្ឋិបរាមាសិតាយ
ឆន្ទរាគនិទ្ទេសេ កាមគេហសិតត្តា ឆន្ទរាគា គេហស្សិតា ធម្មាតិ សង្គហតោ វត្វា បុន បភេទតោ ទស្សេតុំ មនាបិយេសុ រូបេសូតិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ មនាបិយេសូតិ មនវឌ្ឍនកេសុ ឥដ្ឋេសុ។ វិរោធា ឯវ វិរោធវត្ថូនិ។ អមនាបិយេសូតិ អនិដ្ឋេសុ។
៩៤៥. អគារវេសុ អគារវោតិ គារវវិរហិតោ។ អប្បតិស្សោតិ អប្បតិស្សយោ អនីចវុត្តិ។ ឯត្ថ បន យោ ភិក្ខុ សត្ថរិ ធរមានេ តីសុ កាលេសុ ឧបដ្ឋានំ ន យាតិ, សត្ថរិ អនុបាហនេ ចង្កមន្តេ សឧបាហនោ ចង្កមតិ សត្ថរិ អគារវោ នាម។ យោ បន ធម្មសវនេ សង្ឃុដ្ឋេ សក្កច្ចំ ន គច្ឆតិ, សក្កច្ចំ ធម្មំ ន សុណាតិ, សមុល្លបន្តោ និសីទតិ, ន សក្កច្ចំ គណ្ហាតិ, ន សក្កច្ចំ វាចេតិ – ‘អយំ ធម្មេ អគារវោ នាម។ យោ បន ថេរេន ភិក្ខុនា អនជ្ឈិដ្ឋោ ធម្មំ ទេសេតិ, បញ្ហំ កថេតិ, វុឌ្ឍេ ភិក្ខូ ឃដ្ដេន្តោ គច្ឆតិ, តិដ្ឋតិ, និសីទតិ, ទុស្សបល្លត្ថិកំ វា ហត្ថបល្លត្ថិកំ វា ករោតិ, សង្ឃមជ្ឈេ ឧភោ អំសេ បារុបតិ, ឆត្តុបាហនំ ធារេតិ – អយំ សង្ឃេ អគារវោ នាម។ ឯកភិក្ខុស្មិម្បិ ហិ អគារវេ កតេ សង្ឃេ អគារវោ កតោវ ហោតិ។ តិស្សោ សិក្ខា បន អបូរយមានោវ សិក្ខាយ អគារវោ នាម។ អប្បមាទលក្ខណំ អននុព្រូហយមានោ អប្បមាទេ អគារវោ នាម។ ទុវិធំ បដិសន្ថារំ អករោន្តោ បដិសន្ថារេ អគារវោ នាម។
បរិហានិយា ធម្មាតិ បរិហានករា ធម្មា។ កម្មារាមតាតិ ភស្សារាមតាតិ តិរច្ឆានកថាវសេន ភស្សេ យុត្តបយុត្តតា។ និទ្ទារាមតាតិ និទ្ទាយ យុត្តបយុត្តតា។ សង្គណិការាមតាតិ សង្គណិកាយ យុត្តបយុត្តតា។ សំសគ្គារាមតាតិ សវនសំសគ្គេ, ទស្សនសំសគ្គេ, សមុល្លាបសំសគ្គេ, បរិភោគសំសគ្គេ, កាយសំសគ្គេតិ បញ្ចវិធេ សំសគ្គេ យុត្តបយុត្តតា។ បបញ្ចារាមតាតិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិបបញ្ចេសុ យុត្តបយុត្តតា។
៩៤៦. សោមនស្សុបវិចារាទីសុ សោមនស្សុបវិចារា។ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ បស្សិត្វា។ សោមនស្សដ្ឋានិយន្តិ សោមនស្សស្ស អារម្មណវសេន ការណភូតំ។ ឧបវិចរតីតិ តត្ថ វិចារប្បវត្តនេន ឧបវិចរតិ។ វិតក្កោ បន តំសម្បយុត្តោ វាតិ ឥមិនា នយេន តីសុបិ ឆក្កេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
៩៤៧. គេហសិតានីតិ កាមគុណនិស្សិតានិ។ សោមនស្សានីតិ ចេតសិកសុខានិ។ ទោមនស្សានីតិ ចេតសិកទុក្ខានិ។ ឧបេក្ខាតិ អញ្ញាណសម្បយុត្តា
៩៤៨. អត្ថិ មេ អត្តាតិ វាតិ សព្ពបទេសុ វា-សទ្ទោ វិកប្បត្ថោ; ឯវំ វា ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ អត្ថិ មេ អត្តាតិ ចេត្ថ សស្សតទិដ្ឋិ សព្ពកាលេសុ អត្តនោ អត្ថិតំ គណ្ហាតិ។ សច្ចតោ ថេតតោតិ ភូតតោ ច ថិរតោ ច; ឥទំ សច្ចន្តិ សុដ្ឋុ ទឡ្ហភាវេនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ នត្ថិ មេ អត្តាតិ អយំ បន ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ, សតោ សត្តស្ស តត្ថ តត្ថ វិភវគ្គហណតោ។ អថ វា បុរិមាបិ តីសុ កាលេសុ អត្ថីតិ គហណតោ សស្សតទិដ្ឋិ, បច្ចុប្បន្នមេវ អត្ថីតិ គណ្ហន្តី ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ។ បច្ឆិមាបិ អតីតានាគតេសុ នត្ថីតិ គហណតោ ‘ភស្មន្តា អាហុតិយោ’តិ គហិតទិដ្ឋិកានំ វិយ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ, អតីតេយេវ នត្ថីតិ គណ្ហន្តី អធិច្ចសមុប្បន្និកស្សេវ សស្សតទិដ្ឋិ។ អត្តនា វា អត្តានំ សញ្ជានាមីតិ សញ្ញាក្ខន្ធសីសេន ខន្ធេ អត្តាតិ គហេត្វា សញ្ញាយ អវសេសក្ខន្ធេ សញ្ជាននតោ ‘ឥមិនា អត្តនា ឥមំ អត្តានំ សញ្ជានាមី’តិ ឯវំ ហោតិ។ អត្តនា វា អនត្តានន្តិ សញ្ញាក្ខន្ធំយេវ អត្តាតិ គហេត្វា ឥតរេ ចត្តារោ ខន្ធេ អនត្តាតិ គហេត្វា សញ្ញាយ តេសំ ជាននតោ ឯវំ ហោតិ។ អនត្តនា វា អត្តានន្តិ សញ្ញាក្ខន្ធំ អនត្តាតិ
វទោ វេទេយ្យោតិ អាទយោ បន សស្សតទិដ្ឋិយា ឯវ អភិនិវេសាការា។ តត្ថ វទតីតិ វទោ; វចីកម្មស្ស ការកោតិ វុត្តំ ហោតិ។ វេទយតីតិ វេទេយ្យោ; ជានាតិ អនុភវតិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឥទានិ យំ សោ វេទេតិ តំ ទស្សេតុំ តត្រ តត្រ ទីឃរត្តំ កល្យាណបាបកានន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ តត្រ តត្រាតិ តេសុ តេសុ យោនិគតិឋិតិនិវាសនិកាយេសុ អារម្មណេសុ វា។ ទីឃរត្តន្តិ ចិររត្តំ។ បច្ចនុភោតីតិ បដិសំវេទយតិ។ ន សោ ជាតោ នាហោសីតិ សោ អត្តា អជាតិធម្មតោ និច្ចោតិ ឧប្បាទវយរហិតោ។ ធុវោតិ ថិរោ សារភូតោ។ សស្សតោតិ សព្ពកាលិកោ។ អវិបរិណាមធម្មោតិ អត្តនោ បកតិភាវំ អវិជហនធម្មោ កកណ្ដកោ វិយ នានប្បការត្តំ នាបជ្ជតិ។ ឯវមយំ សព្ពាសវទិដ្ឋិ (ម. និ. ១.១៧ អាទយោ) នាម កថិតា។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
ឆក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា។
(៧.) សត្តកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៤៩. សត្តកនិទ្ទេសេ ថាមគតដ្ឋេន អប្បហីនដ្ឋេន ច អនុសេន្តីតិ អនុសយា។ វដ្ដស្មិំ សត្តេ សំយោជេន្តិ ឃដេន្តីតិ សំយោជនានិ។ សមុទាចារវសេន បរិយុដ្ឋហន្តីតិ បរិយុដ្ឋានានិ។ កាមរាគោវ បរិយុដ្ឋានំ កាមរាគបរិយុដ្ឋានំ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។
៩៥០. អសតំ ធម្មា, លាមកដ្ឋេន វា អសន្តា ធម្មាតិ អសទ្ធម្មា។ រាគាទីហិ ទោសេហិ ទុដ្ឋានិ ចរិតានីតិ ទុច្ចរិតានិ។ តេន តេនាការេន មញ្ញន្តីតិ មានា។
៩៥១. ទិដ្ឋិនិទ្ទេសេ រូបីតិ រូបវា។ ចាតុមហាភូតិកោតិ ចតុមហាភូតមយោ។ មាតាបិតូនំ ឯតន្តិ មាតាបេត្តិកំ។ កិន្តំ? សុក្កសោណិតំ។ មាតាបេត្តិកេ សម្ភូតោ ជាតោតិ មាតាបេត្តិកសម្ភវោ។ ឥធ រូបកាយសីសេន មនុស្សត្តភាវំ អត្តាតិ វទតិ។ ទុតិយោ តំ បដិក្ខិបិត្វា ទិព្ពត្តភាវំ វទតិ។ ទិព្ពោតិ ទេវលោកេ សម្ភូតោ។ កាមាវចរោតិ ឆកាមាវចរទេវបរិយាបន្នោ កពឡីការភក្ខោ។ មនោមយោតិ ឈានមនេន និព្ពត្តោ។ សព្ពង្គបច្ចង្គីតិ សព្ពង្គបច្ចង្គយុត្តោ។ អហីនិន្ទ្រិយោតិ បរិបុណ្ណិន្ទ្រិយោ; យានិ ព្រហ្មលោកេ អត្ថិ តេសំ វសេន, ឥតរេសញ្ច សណ្ឋានវសេនេតំ វុត្តំ។ អាកាសានញ្ចាយតនូបគោតិ
សត្តកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
(៨.) អដ្ឋកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៥២. អដ្ឋកនិទ្ទេសេ កិលេសវត្ថូនិ។ កុសីតវត្ថូនីតិ កុសីតស្ស អលសស្ស វត្ថូនិ, បតិដ្ឋា, កោសជ្ជការណានីតិ អត្ថោ។ កម្មំ កាតព្ពំ ហោតីតិ ចីវរវិចារណាទិកម្មំ កាតព្ពំ ហោតិ។ ន វីរិយំ អារភតីតិ ទុវិធម្បិ វីរិយំ នារភតិ។ អប្បត្តស្សាតិ ឈានវិបស្សនាមគ្គផលធម្មស្ស អប្បត្តស្ស បត្តិយា។ អនធិគតស្សាតិ តស្សេវ អនធិគតស្ស អធិគមត្ថាយ។ អសច្ឆិកតស្សាតិ តស្សេវ អសច្ឆិកតស្ស សច្ឆិករណត្ថាយ។ ឥទំ បឋមន្តិ ‘ឥទំ ហន្ទាហំ និបជ្ជាមី’តិ ឯវំ ឱសីទនំ បឋមំ កុសីតវត្ថុ។ ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
មាសាចិតំ មញ្ញេតិ ឯត្ថ បន មាសាចិតំ នាម តិន្តមាសោ; យថា តិន្តមាសោ គរុកោ ហោតិ, ឯវំ គរុកោតិ អធិប្បាយោ។ គិលានា វុដ្ឋិតោ ហោតីតិ គិលានោ ហុត្វា បច្ឆា វុដ្ឋិតោ ហោតិ។
៩៥៤. អដ្ឋសុ លោកធម្មេសូតិ ឯត្ថ លោកស្ស ធម្មាតិ លោកធម្មា។ ឯតេហិ វិមុត្តោ នាម នត្ថិ, ពុទ្ធានម្បិ ហោន្តិ ឯវ។ តស្មា ‘លោកធម្មា’តិ វុច្ចន្តិ។ បដិឃាតោតិ បដិហញ្ញនាការោ។ លាភេ សារាគោតិ ‘អហំ លាភំ លភាមី’តិ ឯវំ គេហសិតសោមនស្សវសេន ឧប្បន្នោ សារាគោ; សោ ចិត្តំ បដិហនតិ។ អលាភេ បដិវិរោធោតិ ‘អហំ លាភំ ន លភាមី’តិ ទោមនស្សវសេន ឧប្បន្នវិរោធោ; សោបិ ចិត្តំ បដិហនតិ។ តស្មា ‘បដិឃាតោ’តិ វុត្តោ។ យសាទីសុបិ ‘អហំ មហាបរិវារោ, អហំ អប្បបរិវារោ, អហំ បសំសប្បត្តោ, អហំ គរហប្បត្តោ, អហំ សុខប្បត្តោ, អហំ ទុក្ខប្បតោ’តិ ឯវមេតេសំ ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពា។ អនរិយវោហារាតិ អនរិយានំ វោហារា។
៩៥៧. បុរិសទោសាតិ ន សរាមីតិ ‘មយា ឯតស្ស កម្មស្ស កតដ្ឋានំ ន សរាមិ ន សល្លក្ខេមី’តិ ចោទកំយេវ បដិប្ផរតីតិ បដិវិរុទ្ធោ ហុត្វា ផរតិ, បដិភាណិតភាវេន តិដ្ឋតិ។ កិំ នុ ខោ តុយ្ហន្តិ ‘តុយ្ហំ ពាលស្ស អព្យត្តស្ស ភណិតេន នាម កិំ’ យោ ត្វំ នេវ វត្ថុនា អាបត្តិំ, ន ចោទនំ ជានាសី’តិ ទីបេតិ; ‘ត្វំ បិ នាម ឯវំ កិញ្ចិ អជានន្តោ ភណិតព្ពំ មញ្ញិស្សសី’តិ បច្ចារោបេតីតិ ‘ត្វំ បិ ខោសី’តិអាទីនិ វទន្តោ បដិអារោបេតិ។ បដិករោហីតិ ទេសនាគាមិនិំ ទេសេហិ, វុដ្ឋានគាមិនិតោ វុដ្ឋាហិ តតោ សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋិតោ អញ្ញំ ចោទេស្សសី’តិ ទីបេតិ។
អញ្ញេនាញ្ញំ បដិចរតីតិ អញ្ញេន ការណេន វចនេន វា អញ្ញំ ការណំ វចនំ វា បដិច្ឆាទេតិ។ ‘អាបត្តិំ អាបន្នោសី’តិ វុត្តោ ‘កោ អាបន្នោ? កិំ អាបន្នោ? កថំ អាបន្នោ? កិស្មិំ អាបន្នោ? កំ ភណថ? កិំ ភណថា’តិ វទតិ។ ‘ឯវរូបំ កិញ្ចិ តយា ទិដ្ឋ’ន្តិ វុត្តេ ‘ន សុណាមី’តិ សោតំ វា ឧបនេតិ។ ពហិទ្ធា កថំ អបនាមេតីតិ ‘ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោសី’តិ បុដ្ឋោ ‘បាដលិបុត្តំ គតោម្ហី’តិ វត្វា បុន ‘តវ បាដលិបុត្តគមនំ ន បុច្ឆាមា’តិ វុត្តេ ‘តតោ រាជគហំ គតោម្ហី’តិ ‘រាជគហំ វា យាហិ, ព្រាហ្មណគេហំ វា; អាបត្តិំ អាបន្នោសី’តិ? ‘តត្ថ មេ សូករមំសំ លទ្ធ’ន្តិអាទីនិ វទន្តោ កថំ ពហិទ្ធា វិក្ខិបតិ។ កោបន្តិ កុបិតភាវំ។ ទោសន្តិ ទុដ្ឋភាវំ។ ឧភយម្បេតំ កោធស្សេវ នាមំ។ អប្បច្ចយន្តិ អសន្តុដ្ឋាការំ; ទោមនស្សស្សេតំ នាមំ។ បាតុករោតីតិ ទស្សេតិ បកាសេតិ។ ពាហាវិក្ខេបកំ ភណតីតិ ពាហា វិក្ខិបិត្វា អលជ្ជិវចនំ វទតិ។ វិហេសេតីតិ វិហេឋេតិ ពាធតិ។ អនាទិយិត្វាតិ ចិត្តីការេន អគ្គហេត្វា អវជានិត្វា; អនាទរោ ហុត្វាតិ អត្ថោ។
អតិពាឡ្ហន្តិ អតិទឡ្ហំ អតិប្បមាណំ។ មយិ ព្យាវដាតិ មយិ ព្យាបារំ អាបន្នា។ ហីនាយាវត្តិត្វាតិ ហីនស្ស គិហិភាវស្ស អត្ថាយ អាវត្តិត្វា; គិហី ហុត្វាតិ អត្ថោ។ អត្តមនា ហោថាតិ តុដ្ឋចិត្តា ហោថ, ‘មយា លភិតព្ពំ លភថ, មយា វសិតព្ពដ្ឋានេ វសថ, ផាសុវិហារោ វោ មយា កតោ’តិ អធិប្បាយេន វទតិ។
៩៥៨. អសញ្ញីតិ បវត្តោ វាទោ អសញ្ញីវាទោ; សោ តេសំ អត្ថីតិ អសញ្ញីវាទា។ រូបី អត្តាតិអាទីសុ លាភិនោ កសិណរូបំ អត្តាតិ គហេត្វា រូបីតិ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ; អលាភិនោ តក្កមត្តេនេវ អរូបីតិ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ; អលាភិនោ តក្កមត្តេនេវ, និគណ្ឋានំ វិយ។ អសញ្ញីភាវេ បនេត្ថ ឯកន្តេនេវ ការណំ ន បរិយេសិតព្ពំ។ ទិដ្ឋិគតិកោ រូបី ច អរូបី ចាតិ រូបារូបមិស្សកគាហវសេន វុត្តំ។ អយំ ទិដ្ឋិ រូបាវចរារូបាវចរសមាបត្តិលាភិនោបិ តក្កិកស្សាបិ ឧប្បជ្ជតិ។ នេវ រូបី នារូបីតិ បន ឯកន្តតោ តក្កិកទិដ្ឋិយេវ។ អន្តវាតិ បរិត្តកសិណំ អត្តតោ គណ្ហន្តស្ស ទិដ្ឋិ។ អនន្តវាតិ អប្បមាណកសិណំ។ អន្តវា ច អនន្តវា ចាតិ ឧទ្ធមធោ សបរិយន្តំ តិរិយំ អបរិយន្តំ កសិណំ អត្តាតិ គហេត្វា ឧប្បន្នទិដ្ឋិ។ នេវន្តវា នានន្តវាតិ តក្កិកទិដ្ឋិយេវ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
អដ្ឋកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
(៩.) នវកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៦០. នវកនិទ្ទេសេ នវ អាឃាតវត្ថូនីតិ សត្តេសុ ឧប្បត្តិវសេនេវ កថិតានិ។ បុរិសានំ មលានីតិ បុរិសមលានិ។ នវវិធាតិ នវកោដ្ឋាសា នវប្បភេទា វា។
៩៦៣. តណ្ហំ បដិច្ចាតិ តណ្ហំ និស្សាយ។ បរិយេសនាតិ រូបាទិអារម្មណបរិយេសនា។ សា ហិ តណ្ហាយ សតិ ហោតិ។ លាភោតិ រូបាទិអារម្មណបដិលាភោ។ សោ ហិ បរិយេសនាយ សតិ ហោតិ។ វិនិច្ឆយោ បន ញាណតណ្ហាទិដ្ឋិវិតក្កវសេន ចតុព្ពិធោ។ តត្ថ ‘‘សុខវិនិច្ឆយំ ជញ្ញា, សុខវិនិច្ឆយំ ញត្វា អជ្ឈត្តំ សុខមនុយុញ្ជេយ្យា’’តិ (ម. និ. ៣.៣២៣) អយំ ញាណវិនិច្ឆយោ។ ‘‘វិនិច្ឆយោតិ ទ្វេ វិនិច្ឆយា – តណ្ហាវិនិច្ឆយោ ច ទិដ្ឋិវិនិច្ឆយោ ចា’’តិ (មហានិ. ១០២) ឯវំ អាគតានិ អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតានិ តណ្ហាវិនិច្ឆយោ។ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ទិដ្ឋិវិនិច្ឆយោ។ ‘‘ឆន្ទោ ខោ, ទេវានមិន្ទ, វិតក្កនិទានោ’’តិ (ទី. និ. ២.៣៥៨) ឥមស្មិំ បន សុត្តេ ឥធ វិនិច្ឆយោតិ វុត្តោ វិតក្កោយេវ អាគតោ។ លាភំ លភិត្វា ហិ ឥដ្ឋានិដ្ឋំ សុន្ទរាសុន្ទរញ្ច វិតក្កេនេវ វិនិច្ឆិនាតិ – ‘ឯត្តកំ មេ រូបារម្មណត្ថាយ ភវិស្សតិ
ឆន្ទរាគោតិ ឯវំ អកុសលវិតក្កេន វិតក្កិតេ វត្ថុស្មិំ ទុព្ពលរាគោ ច ពលវរាគោ ច ឧប្បជ្ជតិ។ ឥទញ្ហិ ឥធ ឆន្ទោតិ ទុព្ពលរាគស្សាធិវចនំ អជ្ឈោសានន្តិ អហំ មមន្តិ ពលវសន្និដ្ឋានំ។ បរិគ្គហោតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន បរិគ្គហករណំ។ មច្ឆរិយន្តិ បរេហិ សាធារណភាវស្ស អសហនតា។ តេនេវស្ស បោរាណា ឯវំ វចនត្ថំ វទន្តិ – ‘‘ឥទំ អច្ឆរិយំ មយ្ហមេវ ហោតុ, មា អញ្ញស្ស អច្ឆរិយំ ហោតូតិ បវត្តត្តា មច្ឆរិយន្តិ វុច្ចតី’’តិ។ អារក្ខោតិ ទ្វារបិទហនមញ្ជុសគោបនាទិវសេន សុដ្ឋុ រក្ខណំ។ អធិករោតីតិ អធិករណំ; ការណស្សេតំ នាមំ។ អារក្ខាធិករណន្តិ ភាវនបុំសកំ; អារក្ខហេតូតិ អត្ថោ។ ទណ្ឌាទានាទីសុ បរនិសេធនត្ថំ ទណ្ឌស្ស អាទានំ ទណ្ឌាទានំ។ ឯកតោធារាទិនោ សត្ថស្ស អាទានំ សត្ថាទានំ។ កលហោតិ កាយកលហោបិ វាចាកលហោបិ។ បុរិមោ បុរិមោ វិរោធោ វិគ្គហោ, បច្ឆិមោ បច្ឆិមោ វិវាទោ។ តុវំ តុវន្តិ អគារវវចនំ, ត្វំ ត្វន្តិ អត្ថោ។
៩៦៤. ឥញ្ជិតានីតិ ឥញ្ជនានិ ចលនានិ។ អស្មីតិ ឥញ្ជិតមេតន្តិអាទីហិ សព្ពបទេហិ មានោវ កថិតោ។ អហន្តិ បវត្តោបិ ហិ មានោ ឥញ្ជិតមេវ, អយមហន្តិ បវត្តោបិ, នេវសញ្ញីនាសញ្ញី ភវិស្សន្តិ បវត្តោបិ។ សេសនវកេហិបិ មានោវ កថិតោ។ មានោ ហិ ឥញ្ជនតោ ឥញ្ជិតំ, មញ្ញនតោ មញ្ញិតំ, ផន្ទនតោ ផន្ទិតំ, បបញ្ចនតោ បបញ្ចិតំ។ តេហិ តេហិ ការណេហិ សង្ខតត្តា សង្ខតន្តិ ច វុច្ចតិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
នវកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
(១០.) ទសកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៦៦. ទសកនិទ្ទេសេ កិលេសា ឯវ កិលេសវត្ថូនិ។ អាឃាតវត្ថូនិ បនេត្ថ ‘‘អនត្ថំ មេ អចរី’’តិអាទីនំ
៩៧០. មិច្ឆត្តេសុ មិច្ឆាញាណន្តិ បាបកិរិយាសុ ឧបាយចិន្តាវសេន បាបំ កត្វា ‘សុកតំ មយា’តិ បច្ចវេក្ខណាការេន ឧប្បន្នោ មោហោ។ មិច្ឆាវិមុត្តីតិ
ទសកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
តណ្ហាវិចរិតនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៧៣. តណ្ហាវិចរិតនិទ្ទេសេ តណ្ហាវិចរិតានីតិ តណ្ហាសមុទាចារា តណ្ហាបវត្តិយោ។ អជ្ឈត្តិកស្ស ឧបាទាយាតិ អជ្ឈត្តិកំ ខន្ធបញ្ចកំ ឧបាទាយ។ ឥទញ្ហិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ។ អស្មីតិ ហោតីតិ យទេតំ អជ្ឈត្តំ ខន្ធបញ្ចកំ ឧបាទាយ តណ្ហាមានទិដ្ឋិវសេន សមូហគាហតោ ‘អស្មី’តិ ហោតិ, តស្មិំ សតីតិ ឥត្ថស្មីតិ ហោតីតិអាទីសុ បន ឯវំ សមូហតោ ‘អហ’ន្តិ គហណេ សតិ តតោ អនុបនិធាយ ច ឧបនិធាយ ចាតិ ទ្វិធា គហណំ ហោតិ។ តត្ថ អនុបនិធាយាតិ អញ្ញំ អាការំ អនុបគម្ម សកភាវមេវ អារម្មណំ កត្វា ‘ឥត្ថស្មី’តិ ហោតិ; ខត្តិយាទីសុ ‘ឥទំបការោ អហ’ន្តិ ឯវំ តណ្ហាមានទិដ្ឋិវសេន ហោតីតិ អត្ថោ។ ឥទំ តាវ អនុបនិធាយ គហណំ។ ឧបនិធាយ គហណំ បន ទុវិធំ ហោតិ – សមតោ ច អសមតោ ច។ តំ ទស្សេតុំ ឯវស្មីតិ ច អញ្ញថាស្មីតិ ច វុត្តំ។ តត្ថ ឯវស្មីតិ ឥទំ សមតោ ឧបនិធាយ គហណំ; យថា អយំ ខត្តិយោ, យថា អយំ ព្រាហ្មណោ, ឯវំ អហម្បីតិ អត្ថោ។ អញ្ញថាស្មីតិ ឥទំ បន អសមតោ គហណំ; យថាយំ ខត្តិយោ, យថាយំ ព្រាហ្មណោ, តតោ អញ្ញថា អហំ ហីនោ វា អធិកោ វាតិ អត្ថោ។ ឥមានិ តាវ បច្ចុប្បន្នវសេន ចត្តារិ តណ្ហាវិចរិតានិ។ ភវិស្សន្តិអាទីនិ បន ចត្តារិ អនាគតវសេន វុត្តានិ។ សេសំ បុរិមចតុក្កេ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អស្មីតិ សស្សតោ អស្មិ។ សាតស្មីតិ អសស្សតោ អស្មិ។ អសស្មីតិ សតស្មីតិ វា បាឋោ។ តត្ថ អត្ថីតិ អសំ; និច្ចស្សេតំ អធិវចនំ។ សីទតីតិ សតំ; អនិច្ចស្សេតំ អធិវចនំ។ ឥតិ ឥមានិ សិយន្តិអាទីនិ ចត្តារិ សំសយបរិវិតក្កវសេន វុត្តានិ។ តានិ បុរិមចតុក្កេ វុត្តនយេនេវ អត្ថតោ វេទិតព្ពានិ។ អបាហំ សិយន្តិអាទីនិ បន ចត្តារិ ‘‘អបិ នាមាហំ ភវេយ្យ’’ន្តិ ឯវំ បត្ថនាកប្បនវសេន វុត្តានិ។ តានិ បុរិមចតុក្កេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ។ ឯវមេតេសុ –
ទ្វេ
តយោ តយោតិ ឯតានិ, អដ្ឋារស វិភាវយេ។
ឯតេសុ ហិ សស្សតុច្ឆេទវសេន វុត្តា ទ្វេ ទិដ្ឋិសីសា នាម។ អស្មីតិ, ភវិស្សន្តិ, សិយន្តិ, អបាហំ សិយន្តិ ឯតេ ចត្តារោ សុទ្ធសីសាឯវ។ ឥត្ថស្មីតិ អាទយោ តយោ តយោតិ ទ្វាទស សីសមូលកា នាមាតិ។ ឯវមេតេ ទ្វេ ទិដ្ឋិសីសា, ចត្តារោ សុទ្ធសីសា, ទ្វាទស សីសមូលកាតិ អដ្ឋារស តណ្ហាវិចរិតធម្មា វេទិតព្ពា។
៩៧៤. ឥទានិ បដិបាដិយាវ តេ ធម្មេ ភាជេត្វា ទស្សេតុំ កថញ្ច អស្មីតិ ហោតីតិអាទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ កញ្ចិ ធម្មំ អនវការិំ ករិត្វាតិ រូបវេទនាទីសុ កញ្ចិ ឯកធម្មម្បិ អវិនិព្ភោគំ អស្មីតិ ឆន្ទំ បដិលភតីតិ បញ្ចក្ខន្ធេ និរវសេសតោ គហេត្វា ‘អហ’ន្តិ តណ្ហំ បដិលភតិ។ មានទិដ្ឋីសុបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ អយំ តណ្ហាវិចរិតនិទ្ទេសោ, មានទិដ្ឋិយោ បន ន វិនា តណ្ហាយ, តស្មា តទេកដ្ឋវសេន ឥធ វុត្តា។ តណ្ហាសីសេន វា បបញ្ចត្តយម្បិ ឧទ្ទិដ្ឋំ។ តំ ឧទ្ទេសានុរូបេនេវ និទ្ទិសិតុម្បិ មានទិដ្ឋិយោ គហិតា។ តណ្ហាបបញ្ចំ វា ទស្សេន្តោ តេនេវ សទ្ធិំ សេសបបញ្ចេបិ ទស្សេតុំ ឯវមាហ។
តស្មិំ សតិ ឥមានិ បបញ្ចិតានីតិ តស្មិំ ‘‘អស្មីតិ ឆន្ទំ បដិលភតី’’តិអាទិនា នយេន វុត្តេ បបញ្ចត្តយេ សតិ បុន ឥមានិ ‘‘ឥត្ថស្មីតិ វា’’តិអាទីនិ បបញ្ចិតានិ ហោន្តីតិ អត្ថោ។
ខត្តិយោស្មីតិអាទីសុ អភិសេកសេនាមច្ចាទិនា ‘ខត្តិយោ អហំ’, មន្តជ្ឈេន បោរោហិច្ចាទិនា ‘ព្រាហ្មណោ អហំ’, កសិគោរក្ខាទិនា ‘វេស្សោ អហំ’, អសិតព្យាភង្គិតាយ ‘សុទ្ទោ អហំ’ ឯវំ ឥត្ថស្មីតិ ហោតីតិ ឯវំ ខត្តិយាទីសុ ខត្តិយាទិប្បការំ អត្តនិ ឧប្បាទយិត្វា ‘ឥត្ថំបការោ អហ’ន្តិ ហោតិ។
យថា សោ ខត្តិយោតិអាទីសុ ‘យថា សោ អភិសេកសេនាមច្ចាទិនា ខត្តិយោ, តថា ‘អហម្បិ ខត្តិយោ’តិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ទុតិយនយេ ‘យថា សោ អភិសេកសេនាមច្ចាទិនា ខត្តិយោ, នាហំ តថា ខត្តិយោ; អហំ បន តតោ ហីនោ វា សេដ្ឋោ វា’តិ ភវិស្សន្តិអាទិនិទ្ទេសាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
៩៧៥. ឯវំ អជ្ឈត្តិកស្ស ឧបាទាយ តណ្ហាវិចរិតានិ ភាជេត្វា ឥទានិ ពាហិរស្ស ឧបាទាយ តណ្ហាវិចរិតានិ ភាជេតុំ តត្ថ កតមានីតិអាទិមាហ។ តត្ថ ពាហិរស្ស ឧបាទាយាតិ ពាហិរំ ខន្ធបញ្ចកំ ឧបាទាយ។ ឥទម្បិ ហិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ។ ឥមិនាតិ ឥមិនា រូបេន វា…បេ.… វិញ្ញាណេន វា។ អវសេសំ បន ឧទ្ទេសវារេ តាវ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
៩៧៦. និទ្ទេសវារេ បន អវការិំ ករិត្វាតិ វិនិព្ភោគំ កត្វា។ ឥមិនា អស្មីតិ ឆន្ទំ បដិលភតីតិអាទីសុ ឥមិនា រូបេន វា…បេ.… វិញ្ញាណេន វាតិ ឯវំ បញ្ចក្ខន្ធេ ឯកទេសតោ គហេត្វា ឥមិនា ‘អហ’ន្តិ ឆន្ទាទីនិ បដិលភតីតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ។
ឥមិនា ខត្តិយោស្មីតិអាទីសុ ‘ឥមិនា ឆត្តេន ឥមិនាតិ បទមត្តមេវ ហេត្ថ វិសេសោ។
យថា សោ ខត្តិយោតិអាទីសុបិ ឥមិនាតិ វុត្តបទមេវ វិសេសោ។ តស្មា តស្ស វសេន យថា ខត្តិយោ, ឯវំ អហម្បិ ឥមិនា ខគ្គេន វា ឆត្តេន វា អភិសេកសេនាមច្ចាទិនា វា ខត្តិយោតិ ឯវំ យោជេត្វា សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឥមិនា និច្ចោស្មីតិ បញ្ចក្ខន្ធេ អនវការិំ កត្វា រូបាទីសុ ឯកមេវ ធម្មំ ‘អហ’ន្តិ គហេត្វា ‘ឥមិនា ខគ្គេន វា ឆត្តេន វា អហំ និច្ចោ ធុវោ’តិ មញ្ញតិ។ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយម្បិ ឯសេវ នយោ។ សេសំ សព្ពត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
ឥតិ ឯវរូបានិ អតីតានិ ឆត្តិំសាតិ ឯកេកស្ស បុគ្គលស្ស អតីតេ ឆត្តិំស។ អនាគតានិ ឆត្តិំសាតិ ឯកេកស្សេវ អនាគតេ ឆត្តិំស។ បច្ចុប្បន្នានិ ឆត្តិំសាតិ ឯកេកស្ស វា បុគ្គលស្ស អដ្ឋតណ្ហាវិចរិតសតំ ហោតីតិ ឯត្ថ បន អដ្ឋសតសង្ខាតំ តណ្ហាវិចរិតំ ហោតីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
តណ្ហាវិចរិតនិទ្ទេសវណ្ណនា។
ទិដ្ឋិគតនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩៧៧. ទិដ្ឋិគតនិទ្ទេសេ ព្រហ្មជាលេ វេយ្យាករណេតិ ព្រហ្មជាលនាមកេ វេយ្យាករណេ, ទីឃនិកាយស្ស បឋមសុត្តន្តេ។ វុត្តានិ ភគវតាតិ សត្ថារា សយំ អាហច្ច ភាសិតានិ។ ចត្តារោ សស្សតវាទាតិអាទីសុ ‘‘តេ ច ភោន្តោ សមណព្រាហ្មណា កិមាគម្ម កិមារព្ភ សស្សតវាទា សស្សតំ អត្តានញ្ច លោកញ្ច បញ្ញាបេន្តិ ចតូហិ វត្ថូហី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៩-៣០) ព្រហ្មជាលេ វុត្តនយេនេវ បភេទោ ច អត្ថោ ច វេទិតព្ពោតិ។
សម្មោហវិនោទនិយា វិភង្គដ្ឋកថាយ
ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។