៧. សតិបដ្ឋានវិភង្គោ
១. សុត្តន្តភាជនីយំ
៣៥៥. ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា – ឥធ ភិក្ខុ អជ្ឈត្តំ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ ពហិទ្ធា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ, អជ្ឈត្តំ វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ ពហិទ្ធា វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ, អជ្ឈត្តំ ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ ពហិទ្ធា ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ, អជ្ឈត្តំ ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ ពហិទ្ធា ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ។
១. កាយានុបស្សនានិទ្ទេសោ
៣៥៦. កថញ្ច ភិក្ខុ អជ្ឈត្តំ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ អជ្ឈត្តំ កាយំ ឧទ្ធំ បាទតលា អធោ កេសមត្ថកា តចបរិយន្តំ បូរំ នានប្បការស្ស អសុចិនោ បច្ចវេក្ខតិ – ‘‘អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ កេសា លោមា នខា ទន្តា តចោ មំសំ ន្ហារុ នហារុ (សី.) អដ្ឋិ អដ្ឋិមិញ្ជំ អដ្ឋិមិញ្ជា (សី.) វក្កំ ហទយំ យកនំ កិលោមកំ បិហកំ បប្ផាសំ អន្តំ អន្តគុណំ ឧទរិយំ ករីសំ បិត្តំ សេម្ហំ បុព្ពោ លោហិតំ សេទោ មេទោ អស្សុ វសា ខេឡោ សិង្ឃាណិកា លសិកា មុត្ត’’ន្តិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតិ ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវិត្វា ភាវេត្វា ពហុលីករិត្វា ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេត្វា ពហិទ្ធា កាយេ ចិត្តំ ឧបសំហរតិ។
កថញ្ច ភិក្ខុ ពហិទ្ធា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ ពហិទ្ធា កាយំ ឧទ្ធំ បាទតលា អធោ កេសមត្ថកា តចបរិយន្តំ បូរំ នានប្បការស្ស អសុចិនោ បច្ចវេក្ខតិ – ‘‘អត្ថិស្ស កាយេ កេសា លោមា នខា ទន្តា តចោ មំសំ ន្ហារុ អដ្ឋិ អដ្ឋិមិញ្ជំ វក្កំ ហទយំ យកនំ កិលោមកំ បិហកំ បប្ផាសំ អន្តំ អន្តគុណំ ឧទរិយំ ករីសំ បិត្តំ សេម្ហំ បុព្ពោ លោហិតំ សេទោ មេទោ អស្សុ វសា ខេឡោ សិង្ឃាណិកា លសិកា មុត្ត’’ន្តិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតិ ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវិត្វា ភាវេត្វា ពហុលីករិត្វា ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេត្វា អជ្ឈត្តពហិទ្ធា កាយេ ចិត្តំ ឧបសំហរតិ។
កថញ្ច ភិក្ខុ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា កាយំ ឧទ្ធំ បាទតលា អធោ កេសមត្ថកា តចបរិយន្តំ បូរំ នានប្បការស្ស អសុចិនោ បច្ចវេក្ខតិ – ‘‘អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ កេសា លោមា នខា ទន្តា តចោ មំសំ ន្ហារុ អដ្ឋិ អដ្ឋិមិញ្ជំ វក្កំ ហទយំ យកនំ កិលោមកំ បិហកំ បប្ផាសំ អន្តំ អន្តគុណំ ឧទរិយំ ករីសំ បិត្តំ សេម្ហំ បុព្ពោ លោហិតំ សេទោ មេទោ អស្សុ វសា ខេឡោ សិង្ឃាណិកា លសិកា មុត្ត’’ន្តិ។ ឯវំ ភិក្ខុ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ។
៣៥៧. អនុបស្សីតិ។ តត្ថ កតមា អនុបស្សនា? យា បញ្ញា បជាននា…បេ.… អមោហោ ធម្មវិចយោ សម្មាទិដ្ឋិ – អយំ វុច្ចតិ ‘‘អនុបស្សនា’’។ ឥមាយ អនុបស្សនាយ ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ ឧបាគតោ សមុបាគតោ ឧបបន្នោ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ។ តេន វុច្ចតិ ‘‘អនុបស្សី’’តិ។
៣៥៨. វិហរតីតិ។ ឥរិយតិ វត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតិ ចរតិ វិហរតិ។ តេន វុច្ចតិ ‘‘វិហរតី’’តិ។
៣៥៩. អាតាបីតិ។ តត្ថ កតមោ អាតាបោ កតមំ អាតាបំ (សព្ពត្ថ)? យោ ចេតសិកោ វីរិយារម្ភោ…បេ.… សម្មាវាយាមោ – អយំ វុច្ចតិ ‘‘អាតាបោ’’។ ឥមិនា អាតាបេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ ឧបាគតោ សមុបាគតោ ឧបបន្នោ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ។ តេន វុច្ចតិ ‘‘អាតាបី’’តិ។
៣៦០. សម្បជានោតិ ។ តត្ថ កតមំ សម្បជញ្ញំ? យា បញ្ញា បជាននា…បេ.… អមោហោ ធម្មវិចយោ សម្មាទិដ្ឋិ – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘សម្បជញ្ញំ’’។ ឥមិនា សម្បជញ្ញេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ ឧបាគតោ សមុបាគតោ ឧបបន្នោ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ។ តេន វុច្ចតិ ‘‘សម្បជានោ’’តិ។
៣៦១. សតិមាតិ។ តត្ថ កតមា សតិ? យា សតិ អនុស្សតិ…បេ.… សម្មាសតិ – អយំ វុច្ចតិ ‘‘សតិ’’។ ឥមាយ សតិយា ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ ឧបាគតោ សមុបាគតោ ឧបបន្នោ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ។ តេន វុច្ចតិ ‘‘សតិមា’’តិ។
៣៦២. វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សន្តិ។ តត្ថ កតមោ លោកោ? ស្វេវ កាយោ លោកោ។ បញ្ចបិ ឧបាទានក្ខន្ធា លោកោ។ អយំ វុច្ចតិ ‘‘លោកោ’’។ តត្ថ កតមា អភិជ្ឈា? យោ រាគោ សារាគោ…បេ.… ចិត្តស្ស សារាគោ – អយំ វុច្ចតិ ‘‘អភិជ្ឈា’’។ តត្ថ កតមំ ទោមនស្សំ? យំ ចេតសិកំ អសាតំ ចេតសិកំ ទុក្ខំ ចេតោសម្ផស្សជំ អសាតំ ទុក្ខំ វេទយិតំ ចេតោសម្ផស្សជា អសាតា ទុក្ខា វេទនា – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘ទោមនស្សំ’’។ ឥតិ អយញ្ច អភិជ្ឈា ឥទញ្ច ទោមនស្សំ ឥមម្ហិ លោកេ វិនីតា ហោន្តិ បដិវិនីតា សន្តា សមិតា វូបសន្តា អត្ថង្គតា អព្ភត្ថង្គតា អប្បិតា ព្យប្បិតា សោសិតា វិសោសិតា ព្យន្តីកតា។ តេន វុច្ចតិ ‘‘វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្ស’’ន្តិ។
កាយានុបស្សនានិទ្ទេសោ។
២. វេទនានុបស្សនានិទ្ទេសោ
៣៦៣. កថញ្ច ភិក្ខុ អជ្ឈត្តំ វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ សុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘សុខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតិ, ទុក្ខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘ទុក្ខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតិ, អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតិ, សាមិសំ វា សុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘សាមិសំ សុខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតិ, និរាមិសំ វា សុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘និរាមិសំ សុខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតិ, សាមិសំ វា ទុក្ខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘សាមិសំ ទុក្ខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតិ, និរាមិសំ វា ទុក្ខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘និរាមិសំ ទុក្ខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតិ, សាមិសំ វា អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘សាមិសំ អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតិ, និរាមិសំ វា អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘និរាមិសំ អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតិ ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវិត្វា ភាវេត្វា ពហុលីករិត្វា ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេត្វា ពហិទ្ធា វេទនាសុ ចិត្តំ ឧបសំហរតិ។
កថញ្ច ភិក្ខុ ពហិទ្ធា វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ សុខំ វេទនំ វេទយមានំ ‘‘សុខំ វេទនំ វេទយតី’’តិ បជានាតិ, ទុក្ខំ វេទនំ វេទយមានំ ‘‘ទុក្ខំ វេទនំ វេទយតី’’តិ បជានាតិ, អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយមានំ ‘‘អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយតី’’តិ បជានាតិ, សាមិសំ វា សុខំ វេទនំ វេទយមានំ ‘‘សាមិសំ សុខំ វេទនំ វេទយតី’’តិ បជានាតិ, និរាមិសំ វា សុខំ វេទនំ វេទយមានំ ‘‘និរាមិសំ សុខំ វេទនំ វេទយតី’’តិ បជានាតិ, សាមិសំ វា ទុក្ខំ វេទនំ វេទយមានំ ‘‘សាមិសំ ទុក្ខំ វេទនំ វេទយតី’’តិ បជានាតិ, និរាមិសំ វា ទុក្ខំ វេទនំ វេទយមានំ ‘‘និរាមិសំ ទុក្ខំ វេទនំ វេទយតី’’តិ បជានាតិ, សាមិសំ វា អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយមានំ ‘‘សាមិសំ អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយតី’’តិ បជានាតិ, និរាមិសំ វា អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយមានំ ‘‘និរាមិសំ អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយតី’’តិ បជានាតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតិ ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវិត្វា ភាវេត្វា ពហុលីករិត្វា ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេត្វា អជ្ឈត្តពហិទ្ធា វេទនាសុ ចិត្តំ ឧបសំហរតិ។
កថញ្ច ភិក្ខុ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ សុខំ វេទនំ ‘‘សុខា វេទនា’’តិ បជានាតិ, ទុក្ខំ វេទនំ ‘‘ទុក្ខា វេទនា’’តិ បជានាតិ, អទុក្ខមសុខំ វេទនំ ‘‘អទុក្ខមសុខា វេទនា’’តិ បជានាតិ, សាមិសំ វា សុខំ វេទនំ ‘‘សាមិសា សុខា វេទនា’’តិ បជានាតិ, និរាមិសំ វា សុខំ វេទនំ ‘‘និរាមិសា សុខា វេទនា’’តិ បជានាតិ, សាមិសំ វា ទុក្ខំ វេទនំ ‘‘សាមិសា ទុក្ខា វេទនា’’តិ បជានាតិ, និរាមិសំ វា ទុក្ខំ វេទនំ ‘‘និរាមិសា ទុក្ខា វេទនា’’តិ បជានាតិ, សាមិសំ វា អទុក្ខមសុខំ វេទនំ ‘‘សាមិសា អទុក្ខមសុខា វេទនា’’តិ បជានាតិ, និរាមិសំ វា អទុក្ខមសុខំ វេទនំ ‘‘និរាមិសា អទុក្ខមសុខា វេទនា’’តិ បជានាតិ។ ឯវំ ភិក្ខុ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ។
៣៦៤. អនុបស្សីតិ …បេ.… វិហរតីតិ…បេ.… អាតាបីតិ…បេ.… សម្បជានោតិ…បេ.… សតិមាតិ…បេ.… វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សន្តិ។ តត្ថ កតមោ លោកោ? សាយេវ វេទនា លោកោ។ បញ្ចបិ ឧបាទានក្ខន្ធា លោកោ។ អយំ វុច្ចតិ ‘‘លោកោ’’។ តត្ថ កតមា អភិជ្ឈា? យោ រាគោ សារាគោ…បេ.… ចិត្តស្ស សារាគោ – អយំ វុច្ចតិ ‘‘អភិជ្ឈា’’។ តត្ថ កតមំ ទោមនស្សំ? យំ ចេតសិកំ អសាតំ ចេតសិកំ ទុក្ខំ ចេតោសម្ផស្សជំ អសាតំ ទុក្ខំ វេទយិតំ ចេតោសម្ផស្សជា អសាតា ទុក្ខា វេទនា – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘ទោមនស្សំ’’។ ឥតិ អយញ្ច អភិជ្ឈា ឥទញ្ច ទោមនស្សំ ឥមម្ហិ លោកេ វិនីតា ហោន្តិ បដិវិនីតា សន្តា សមិតា វូបសន្តា អត្ថង្គតា អព្ភត្ថង្គតា អប្បិតា ព្យប្បិតា សោសិតា វិសោសិតា ព្យន្តីកតា។ តេន វុច្ចតិ ‘‘វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្ស’’ន្តិ។
វេទនានុបស្សនានិទ្ទេសោ។
៣. ចិត្តានុបស្សនានិទ្ទេសោ
៣៦៥. កថញ្ច ភិក្ខុ អជ្ឈត្តំ ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ សរាគំ វា ចិត្តំ ‘‘សរាគំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វីតរាគំ វា ចិត្តំ ‘‘វីតរាគំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សទោសំ វា ចិត្តំ ‘‘សទោសំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វីតទោសំ វា ចិត្តំ ‘‘វីតទោសំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សមោហំ វា ចិត្តំ ‘‘សមោហំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វីតមោហំ វា ចិត្តំ ‘‘វីតមោហំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សំខិត្តំ វា ចិត្តំ ‘‘សំខិត្តំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វិក្ខិត្តំ វា ចិត្តំ ‘‘វិក្ខិត្តំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, មហគ្គតំ វា ចិត្តំ ‘‘មហគ្គតំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អមហគ្គតំ វា ចិត្តំ ‘‘អមហគ្គតំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សឧត្តរំ វា ចិត្តំ ‘‘សឧត្តរំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អនុត្តរំ វា ចិត្តំ ‘‘អនុត្តរំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សមាហិតំ វា ចិត្តំ ‘‘សមាហិតំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អសមាហិតំ វា ចិត្តំ ‘‘អសមាហិតំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វិមុត្តំ វា ចិត្តំ ‘‘វិមុត្តំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អវិមុត្តំ វា ចិត្តំ ‘‘អវិមុត្តំ មេ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតិ ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវិត្វា ភាវេត្វា ពហុលីករិត្វា ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេត្វា ពហិទ្ធា ចិត្តេ ចិត្តំ ឧបសំហរតិ។
កថញ្ច ភិក្ខុ ពហិទ្ធា ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ សរាគំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘សរាគមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វីតរាគំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘វីតរាគមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សទោសំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘សទោសមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វីតទោសំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘វីតទោសមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សមោហំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘សមោហមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វីតមោហំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘វីតមោហមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សំខិត្តំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘សំខិត្តមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វិក្ខិត្តំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘វិក្ខិត្តមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, មហគ្គតំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘មហគ្គតមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អមហគ្គតំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘អមហគ្គតមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សឧត្តរំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘សឧត្តរមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អនុត្តរំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘អនុត្តរមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សមាហិតំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘សមាហិតមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អសមាហិតំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘អសមាហិតមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វិមុត្តំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘វិមុត្តមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អវិមុត្តំ វាស្ស ចិត្តំ ‘‘អវិមុត្តមស្ស ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតិ ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវិត្វា ភាវេត្វា ពហុលីករិត្វា ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេត្វា អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ចិត្តេ ចិត្តំ ឧបសំហរតិ។
កថញ្ច ភិក្ខុ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ សរាគំ វា ចិត្តំ ‘‘សរាគំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វីតរាគំ វា ចិត្តំ ‘‘វីតរាគំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សទោសំ វា ចិត្តំ ‘‘សទោសំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វីតទោសំ វា ចិត្តំ ‘‘វីតទោសំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សមោហំ វា ចិត្តំ ‘‘សមោហំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វីតមោហំ វា ចិត្តំ ‘‘វីតមោហំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សំខិត្តំ វា ចិត្តំ ‘‘សំខិត្តំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វិក្ខិត្តំ វា ចិត្តំ ‘‘វិក្ខិត្តំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, មហគ្គតំ វា ចិត្តំ ‘‘មហគ្គតំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អមហគ្គតំ វា ចិត្តំ ‘‘អមហគ្គតំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, សឧត្តរំ វា ចិត្តំ ‘‘សឧត្តរំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អនុត្តរំ វា ចិត្តំ ‘‘អនុត្តរំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ , សមាហិតំ វា ចិត្តំ ‘‘សមាហិតំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អសមាហិតំ វា ចិត្តំ ‘‘អសមាហិតំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, វិមុត្តំ វា ចិត្តំ ‘‘វិមុត្តំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ, អវិមុត្តំ វា ចិត្តំ ‘‘អវិមុត្តំ ចិត្ត’’ន្តិ បជានាតិ។ ឯវំ ភិក្ខុ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ។
៣៦៦. អនុបស្សីតិ…បេ.… វិហរតីតិ…បេ.… អាតាបីតិ…បេ.… សម្បជានោតិ…បេ.… សតិមាតិ…បេ.… វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សន្តិ។ តត្ថ កតមោ លោកោ? តំយេវ ចិត្តំ លោកោ។ បញ្ចបិ ឧបាទានក្ខន្ធា លោកោ – តត្ថ កតមា អភិជ្ឈា? យោ រាគោ សារាគោ…បេ.… ចិត្តស្ស សារាគោ – អយំ វុច្ចតិ ‘‘អភិជ្ឈា’’។ តត្ថ កតមំ ទោមនស្សំ? យំ ចេតសិកំ អសាតំ ចេតសិកំ ទុក្ខំ ចេតោសម្ផស្សជំ អសាតំ ទុក្ខំ វេទយិតំ ចេតោសម្ផស្សជា អសាតា ទុក្ខា វេទនា – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘ទោមនស្សំ’’។ ឥតិ អយញ្ច អភិជ្ឈា ឥទញ្ច ទោមនស្សំ ឥមម្ហិ លោកេ វិនីតា ហោន្តិ បដិវិនីតា សន្តា សមិតា វូបសន្តា អត្ថង្គតា អព្ភត្ថង្គតា អប្បិតា ព្យប្បិតា សោសិតា វិសោសិតា ព្យន្តីកតា។ តេន វុច្ចតិ ‘‘វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្ស’’ន្តិ។
ចិត្តានុបស្សនានិទ្ទេសោ។
៤. ធម្មានុបស្សនានិទ្ទេសោ
៣៦៧. កថញ្ច ភិក្ខុ អជ្ឈត្តំ ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ កាមច្ឆន្ទំ ‘‘អត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ កាមច្ឆន្ទោ’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វា អជ្ឈត្តំ កាមច្ឆន្ទំ ‘‘នត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ កាមច្ឆន្ទោ’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នស្ស កាមច្ឆន្ទស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច ឧប្បន្នស្ស កាមច្ឆន្ទស្ស បហានំ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច បហីនស្ស កាមច្ឆន្ទស្ស អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ។ សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ ព្យាបាទំ…បេ.… សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ ថិនមិទ្ធំ ថីនមិទ្ធំ (សី. ស្យា.) …បេ.… សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ…បេ.… សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ វិចិកិច្ឆំ ‘‘អត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ វិចិកិច្ឆា’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វា អជ្ឈត្តំ វិចិកិច្ឆំ ‘‘នត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ វិចិកិច្ឆា’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នាយ វិចិកិច្ឆាយ ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច ឧប្បន្នាយ វិចិកិច្ឆាយ បហានំ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច បហីនាយ វិចិកិច្ឆាយ អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ។
សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘អត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វា អជ្ឈត្តំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘នត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នស្ស សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច ឧប្បន្នស្ស សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ បារិបូរី ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គំ វិរិយសម្ពោជ្ឈង្គំ (សី. ស្យា.) …បេ.… សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គំ …បេ.… សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘អត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វា អជ្ឈត្តំ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘នត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នស្ស ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច ឧប្បន្នស្ស ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ បារិបូរី ហោតិ តញ្ច បជានាតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតិ ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវិត្វា ភាវេត្វា ពហុលីករិត្វា ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេត្វា ពហិទ្ធា ធម្មេសុ ចិត្តំ ឧបសំហរតិ។
កថញ្ច ភិក្ខុ ពហិទ្ធា ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ សន្តំ វាស្ស កាមច្ឆន្ទំ ‘‘អត្ថិស្ស កាមច្ឆន្ទោ’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វាស្ស កាមច្ឆន្ទំ ‘‘នត្ថិស្ស កាមច្ឆន្ទោ’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នស្ស កាមច្ឆន្ទស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ , យថា ច ឧប្បន្នស្ស កាមច្ឆន្ទស្ស បហានំ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច បហីនស្ស កាមច្ឆន្ទស្ស អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ។ សន្តំ វាស្ស ព្យាបាទំ…បេ.… សន្តំ វាស្ស ថិនមិទ្ធំ…បេ.… សន្តំ វាស្ស ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ…បេ.… សន្តំ វាស្ស វិចិកិច្ឆំ ‘‘អត្ថិស្ស វិចិកិច្ឆា’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វាស្ស វិចិកិច្ឆំ ‘‘នត្ថិស្ស វិចិកិច្ឆា’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នាយ វិចិកិច្ឆាយ ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច ឧប្បន្នាយ វិចិកិច្ឆាយ បហានំ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច បហីនាយ វិចិកិច្ឆាយ អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ។
សន្តំ វាស្ស សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘អត្ថិស្ស សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វាស្ស សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘នត្ថិស្ស សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នស្ស សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច ឧប្បន្នស្ស សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ បារិបូរី ហោតិ តញ្ច បជានាតិ។ សន្តំ វាស្ស ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វាស្ស វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វាស្ស បីតិសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វាស្ស បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វាស្ស សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វាស្ស ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘អត្ថិស្ស ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វាស្ស ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘នត្ថិស្ស ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នស្ស ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច ឧប្បន្នស្ស ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ បារិបូរី ហោតិ តញ្ច បជានាតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតិ ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេតិ។ សោ តំ និមិត្តំ អាសេវិត្វា ភាវេត្វា ពហុលីករិត្វា ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេត្វា អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ធម្មេសុ ចិត្តំ ឧបសំហរតិ។
កថញ្ច ភិក្ខុ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ សន្តំ វា កាមច្ឆន្ទំ ‘‘អត្ថិ កាមច្ឆន្ទោ’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វា កាមច្ឆន្ទំ ‘‘នត្ថិ កាមច្ឆន្ទោ’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នស្ស កាមច្ឆន្ទស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច ឧប្បន្នស្ស កាមច្ឆន្ទស្ស បហានំ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ , យថា ច បហីនស្ស កាមច្ឆន្ទស្ស អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ។ សន្តំ វា ព្យាបាទំ…បេ.… សន្តំ វា ថិនមិទ្ធំ…បេ.… សន្តំ វា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ…បេ.… សន្តំ វា វិចិកិច្ឆំ ‘‘អត្ថិ វិចិកិច្ឆា’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វា វិចិកិច្ឆំ ‘‘នត្ថិ វិចិកិច្ឆា’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នាយ វិចិកិច្ឆាយ ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច ឧប្បន្នាយ វិចិកិច្ឆាយ បហានំ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច បហីនាយ វិចិកិច្ឆាយ អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ។
សន្តំ វា សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘អត្ថិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វា សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘នត្ថិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នស្ស សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច ឧប្បន្នស្ស សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ បារិបូរី ហោតិ តញ្ច បជានាតិ។ សន្តំ វា ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វា វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វា បីតិសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វា បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វា សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គំ…បេ.… សន្តំ វា ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘អត្ថិ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, អសន្តំ វា ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គំ ‘‘នត្ថិ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ បជានាតិ, យថា ច អនុប្បន្នស្ស ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ តញ្ច បជានាតិ, យថា ច ឧប្បន្នស្ស ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ បារិបូរី ហោតិ តញ្ច បជានាតិ។ ឯវំ ភិក្ខុ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ។
៣៦៨. អនុបស្សីតិ។ តត្ថ កតមា អនុបស្សនា? យា បញ្ញា បជាននា…បេ.… អមោហោ ធម្មវិចយោ សម្មាទិដ្ឋិ – អយំ វុច្ចតិ អនុបស្សនា។ ឥមាយ អនុបស្សនាយ ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ ឧបាគតោ សមុបាគតោ ឧបបន្នោ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ។ តេន វុច្ចតិ ‘‘អនុបស្សី’’តិ។
៣៦៩. វិហរតីតិ។ ឥរិយតិ វត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតិ ចរតិ វិហរតិ។ តេន វុច្ចតិ ‘‘វិហរតី’’តិ។
៣៧០. អាតាបីតិ។ តត្ថ កតមោ អាតាបោ? យោ ចេតសិកោ វីរិយារម្ភោ…បេ.… សម្មាវាយាមោ – អយំ វុច្ចតិ ‘‘អាតាបោ’’។ ឥមិនា អាតាបេន ឧបេតោ ហោតិ…បេ.… សមន្នាគតោ។ តេន វុច្ចតិ ‘‘អាតាបី’’តិ។
៣៧១. សម្បជានោតិ ។ តត្ថ កតមំ សម្បជញ្ញំ? យា បញ្ញា បជាននា…បេ.… អមោហោ ធម្មវិចយោ សម្មាទិដ្ឋិ – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘សម្បជញ្ញំ’’។ ឥមិនា សម្បជញ្ញេន ឧបេតោ ហោតិ…បេ.… សមន្នាគតោ។ តេន វុច្ចតិ ‘‘សម្បជានោ’’តិ។
៣៧២. សតិមាតិ ។ តត្ថ កតមា សតិ? យា សតិ អនុស្សតិ…បេ.… សម្មាសតិ – អយំ វុច្ចតិ ‘‘សតិ’’។ ឥមាយ សតិយា ឧបេតោ ហោតិ…បេ.… សមន្នាគតោ។ តេន វុច្ចតិ ‘‘សតិមា’’តិ។
៣៧៣. វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សន្តិ។ តត្ថ កតមោ លោកោ? តេវ ធម្មា លោកោ។ បញ្ចបិ ឧបាទានក្ខន្ធា លោកោ។ អយំ វុច្ចតិ ‘‘លោកោ’’។ តត្ថ កតមា អភិជ្ឈា? យោ រាគោ សារាគោ…បេ.… ចិត្តស្ស សារាគោ – អយំ វុច្ចតិ ‘‘អភិជ្ឈា’’។ តត្ថ កតមំ ទោមនស្សំ? យំ ចេតសិកំ អសាតំ ចេតសិកំ ទុក្ខំ ចេតោសម្ផស្សជំ អសាតំ ទុក្ខំ វេទយិតំ ចេតោសម្ផស្សជា អសាតា ទុក្ខា វេទនា – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘ទោមនស្សំ’’។ ឥតិ អយញ្ច អភិជ្ឈា ឥទញ្ច ទោមនស្សំ ឥមម្ហិ លោកេ វិនីតា ហោន្តិ បដិវិនីតា សន្តា សមិតា វូបសន្តា អត្ថង្គតា អព្ភត្ថង្គតា អប្បិតា ព្យប្បិតា សោសិតា វិសោសិតា ព្យន្តីកតា។ តេន វុច្ចតិ ‘‘វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្ស’’ន្តិ។
ធម្មានុបស្សនានិទ្ទេសោ។
សុត្តន្តភាជនីយំ។
២. អភិធម្មភាជនីយំ
៣៧៤. ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា – ឥធ ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ, វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ, ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ, ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ។
៣៧៥. កថញ្ច ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ និយ្យានិកំ អបចយគាមិំ ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយ បឋមាយ ភូមិយា បត្តិយា វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ កាយេ កាយានុបស្សី, យា តស្មិំ សមយេ សតិ អនុស្សតិ សម្មាសតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្នំ – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘សតិបដ្ឋានំ’’។ អវសេសា ធម្មា សតិបដ្ឋានសម្បយុត្តា។
៣៧៦. កថញ្ច ភិក្ខុ វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ និយ្យានិកំ អបចយគាមិំ ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយ បឋមាយ ភូមិយា បត្តិយា វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ វេទនាសុ វេទនានុបស្សី, យា តស្មិំ សមយេ សតិ អនុស្សតិ សម្មាសតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្នំ – ឥទំ វុច្ចតិ សតិបដ្ឋានំ។ អវសេសា ធម្មា សតិបដ្ឋានសម្បយុត្តា។
៣៧៧. កថញ្ច ភិក្ខុ ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ និយ្យានិកំ អបចយគាមិំ ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយ បឋមាយ ភូមិយា បត្តិយា វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី, យា តស្មិំ សមយេ សតិ អនុស្សតិ សម្មាសតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្នំ – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘សតិបដ្ឋានំ’’។ អវសេសា ធម្មា សតិបដ្ឋានសម្បយុត្តា។
៣៧៨. កថញ្ច ភិក្ខុ ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ និយ្យានិកំ អបចយគាមិំ ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយ បឋមាយ ភូមិយា បត្តិយា វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី, យា តស្មិំ សមយេ សតិ អនុស្សតិ សម្មាសតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្នំ – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘សតិបដ្ឋានំ’’។ អវសេសា ធម្មា សតិបដ្ឋានសម្បយុត្តា។
៣៧៩. តត្ថ កតមំ សតិបដ្ឋានំ? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ និយ្យានិកំ អបចយគាមិំ ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយ បឋមាយ ភូមិយា បត្តិយា វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី, យា តស្មិំ សមយេ សតិ អនុស្សតិ សម្មាសតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្នំ – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘សតិបដ្ឋានំ’’។ អវសេសា ធម្មា សតិបដ្ឋានសម្បយុត្តា។
៣៨០. ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា – ឥធ ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ, វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ, ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ, ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ។
៣៨១. កថញ្ច ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ និយ្យានិកំ អបចយគាមិំ ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយ បឋមាយ ភូមិយា បត្តិយា វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ.… អវិក្ខេបោ ហោតិ។ ឥមេ ធម្មា កុសលា។ តស្សេវ លោកុត្តរស្ស កុសលស្ស ឈានស្ស កតត្តា ភាវិតត្តា វិបាកំ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ សុញ្ញតំ កាយេ កាយានុបស្សី, យា តស្មិំ សមយេ សតិ អនុស្សតិ សម្មាសតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្នំ – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘សតិបដ្ឋានំ’’។ អវសេសា ធម្មា សតិបដ្ឋានសម្បយុត្តា។
៣៨២. កថញ្ច ភិក្ខុ វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ និយ្យានិកំ អបចយគាមិំ ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយ បឋមាយ ភូមិយា បត្តិយា វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ.… អវិក្ខេបោ ហោតិ។ ឥមេ ធម្មា កុសលា។ តស្សេវ លោកុត្តរស្ស កុសលស្ស ឈានស្ស កតត្តា ភាវិតត្តា វិបាកំ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ សុញ្ញតំ វេទនាសុ វេទនានុបស្សី, យា តស្មិំ សមយេ សតិ អនុស្សតិ សម្មាសតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្នំ – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘សតិបដ្ឋានំ’’។ អវសេសា ធម្មា សតិបដ្ឋានសម្បយុត្តា។
៣៨៣. កថញ្ច ភិក្ខុ ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ និយ្យានិកំ អបចយគាមិំ ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយ បឋមាយ ភូមិយា បត្តិយា វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ.… អវិក្ខេបោ ហោតិ។ ឥមេ ធម្មា កុសលា។ តស្សេវ លោកុត្តរស្ស កុសលស្ស ឈានស្ស កតត្តា ភាវិតត្តា វិបាកំ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ សុញ្ញតំ ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី, យា តស្មិំ សមយេ សតិ អនុស្សតិ សម្មាសតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្នំ – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘សតិបដ្ឋានំ’’។ អវសេសា ធម្មា សតិបដ្ឋានសម្បយុត្តា។
៣៨៤. កថញ្ច ភិក្ខុ ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ និយ្យានិកំ អបចយគាមិំ ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយ បឋមាយ ភូមិយា បត្តិយា វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ.… អវិក្ខេបោ ហោតិ។ ឥមេ ធម្មា កុសលា។ តស្សេវ លោកុត្តរស្ស កុសលស្ស ឈានស្ស កតត្តា ភាវិតត្តា វិបាកំ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ សុញ្ញតំ ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី, យា តស្មិំ សមយេ សតិ អនុស្សតិ សម្មាសតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្នំ – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘សតិបដ្ឋានំ’’។ អវសេសា ធម្មា សតិបដ្ឋានសម្បយុត្តា។
៣៨៥. តត្ថ កតមំ សតិបដ្ឋានំ? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ និយ្យានិកំ អបចយគាមិំ ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយ បឋមាយ ភូមិយា បត្តិយា វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ.… អវិក្ខេបោ ហោតិ។ ឥមេ ធម្មា កុសលា។ តស្សេវ លោកុត្តរស្ស កុសលស្ស ឈានស្ស កតត្តា ភាវិតត្តា វិបាកំ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ សុញ្ញតំ, យា តស្មិំ សមយេ សតិ អនុស្សតិ សម្មាសតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្នំ – ឥទំ វុច្ចតិ ‘‘សតិបដ្ឋានំ’’។ អវសេសា ធម្មា សតិបដ្ឋានសម្បយុត្តា។
អភិធម្មភាជនីយំ។
៣. បញ្ហាបុច្ឆកំ
៣៨៦. ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា – ឥធ ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ, វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ, ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ, ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ។
៣៨៧. ចតុន្នំ សតិបដ្ឋានានំ កតិ កុសលា, កតិ អកុសលា, កតិ អព្យាកតា…បេ.… កតិ សរណា, កតិ អរណា?
១. តិកំ
៣៨៨. សិយា កុសលា, សិយា អព្យាកតា។ សិយា សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា, សិយា អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា។ សិយា វិបាកា សិយា វិបាកធម្មធម្មា។ អនុបាទិន្នអនុបាទានិយា។ អសំកិលិដ្ឋអសំកិលេសិកា។ សិយា សវិតក្កសវិចារា, សិយា អវិតក្កវិចារមត្តា, សិយា អវិតក្កអវិចារា។ សិយា បីតិសហគតា, សិយា សុខសហគតា, សិយា ឧបេក្ខាសហគតា។ នេវ ទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពា។ នេវ ទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពហេតុកា។ សិយា អបចយគាមិនោ, សិយា នេវាចយគាមិនាបចយគាមិនោ។ សិយា សេក្ខា, សិយា អសេក្ខា។ អប្បមាណា។ អប្បមាណារម្មណា។ បណីតា។ សិយា សម្មត្តនិយតា, សិយា អនិយតា។ ន មគ្គារម្មណា , សិយា មគ្គហេតុកា, សិយា មគ្គាធិបតិនោ, សិយា ន វត្តព្ពា មគ្គហេតុកាតិបិ, មគ្គាធិបតិនោតិបិ។ សិយា ឧប្បន្នា, សិយា អនុប្បន្នា, សិយា ឧប្បាទិនោ។ សិយា អតីតា, សិយា អនាគតា, សិយា បច្ចុប្បន្នា។ ន វត្តព្ពា អតីតារម្មណាតិបិ, អនាគតារម្មណាតិបិ, បច្ចុប្បន្នារម្មណាតិបិ។ សិយា អជ្ឈត្តា, សិយា ពហិទ្ធា, សិយា អជ្ឈត្តពហិទ្ធា។ ពហិទ្ធារម្មណា។ អនិទស្សនអប្បដិឃា។
២. ទុកំ
៣៨៩. ន ហេតូ។ សហេតុកា។ ហេតុសម្បយុត្តា។ ន វត្តព្ពា ហេតូ ចេវ សហេតុកា ចាតិ, សហេតុកា ចេវ ន ច ហេតូ។ ន វត្តព្ពា ហេតូ ចេវ ហេតុសម្បយុត្តា ចាតិ, ហេតុសម្បយុត្តា ចេវ ន ច ហេតូ។ ន ហេតូ សហេតុកា។
សប្បច្ចយា។ សង្ខតា។ អនិទស្សនា។ អប្បដិឃា។ អរូបា។ លោកុត្តរា។ កេនចិ វិញ្ញេយ្យា, កេនចិ ន វិញ្ញេយ្យា។ នោ អាសវា។ អនាសវា។ អាសវវិប្បយុត្តា។ ន វត្តព្ពា អាសវា ចេវ សាសវាចាតិបិ, សាសវា ចេវ នោ ច អាសវាតិបិ។ ន វត្តព្ពា អាសវា ចេវ អាសវសម្បយុត្តាចាតិបិ, អាសវសម្បយុត្តា ចេវ នោ ច អាសវាតិបិ។ អាសវវិប្បយុត្តា។ អនាសវា។ នោ សំយោជនា…បេ.… នោ គន្ថា…បេ.… នោ ឱឃា…បេ.… នោ យោគា…បេ.… នោ នីវរណា…បេ.… នោ បរាមាសា…បេ.… សារម្មណា។ នោ ចិត្តា។ ចេតសិកា។ ចិត្តសម្បយុត្តា។ ចិត្តសំសដ្ឋា។ ចិត្តសមុដ្ឋានា។ ចិត្តសហភុនោ។ ចិត្តានុបរិវត្តិនោ។ ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានា។ ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានសហភុនោ។ ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានានុបរិវត្តិនោ។ ពាហិរា។ នោ ឧបាទា។ អនុបាទិន្នា ។ នោ ឧបាទានា…បេ.… នោ កិលេសា…បេ.… ន ទស្សនេន បហាតព្ពា, ន ភាវនាយ បហាតព្ពា។ ន ទស្សនេន បហាតព្ពហេតុកា។ ន ភាវនាយ បហាតព្ពហេតុកា។
សិយា សវិតក្កា, សិយា អវិតក្កា។ សិយា សវិចារា, សិយា អវិចារា។ សិយា សប្បីតិកា, សិយា អប្បីតិកា ។ សិយា បីតិសហគតា, សិយា ន បីតិសហគតា។ សិយា សុខសហគតា, សិយា ន សុខសហគតា។ សិយា ឧបេក្ខាសហគតា, សិយា ន ឧបេក្ខាសហគតា។ ន កាមាវចរា។ ន រូបាវចរា។ ន អរូបាវចរា។ អបរិយាបន្នា។ សិយា និយ្យានិកា, សិយា អនិយ្យានិកា។ សិយា និយតា, សិយា អនិយតា។ អនុត្តរា។ អរណាតិ។
បញ្ហាបុច្ឆកំ។
សតិបដ្ឋានវិភង្គោ និដ្ឋិតោ។