៦. ឆដ្ឋវគ្គោ
១. និយាមកថាវណ្ណនា
៤៤៥-៤៤៧. ឥទានិ និយាមោតិ ‘‘ភព្ពោ និយាមំ ឱក្កមិតុំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្ត’’ន្តិ (បុ. ប. ១៣) វចនតោ អរិយមគ្គោ វុច្ចតិ។ យស្មា បន តស្មិំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធេបិ បុគ្គលោ អនិយតោ នាម ន ហោតិ, តស្មា ‘‘សោ និយាមោ និច្ចដ្ឋេន អសង្ខតោ’’តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស។ តតោ ‘‘យទិ សោ អសង្ខតោ, ឯវរូបេន តេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ទីបេន្តោ និព្ពានន្តិអាទិមាហ។ សំសន្ទនបុច្ឆា ឧត្តានត្ថាយេវ។
អត្ថិ កេចីតិអាទិ និយាមស្ស សង្ខតភាវទីបនត្ថំ វុត្តំ។ មគ្គោ អសង្ខតោតិបញ្ហេ តស្ស ឧប្បាទនិរោធភាវតោ បដិក្ខិបតីតិ។ និយាមោ សង្ខតោតិបញ្ហេ និរុទ្ធេបិ មគ្គេ និយាមស្ស អត្ថិតំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ។ សោតាបត្តិនិយាមោតិអាទិបញ្ហេសុបិ អនុលោមតោ ច បដិលោមតោ ច ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បញ្ច អសង្ខតានីតិ បុដ្ឋោ បញ្ចន្នំ អសង្ខតានំ អាគតដ្ឋានំ អបស្សន្តោ បដិក្ខិបតិ។ ទុតិយំ បុដ្ឋោ ចតុន្នំ សម្មត្តនិយាមានំ និយាមវចនតោ និព្ពានស្ស ច អសង្ខតភាវតោ បដិជានាតិ។ មិច្ឆត្តនិយាមបញ្ហោ និយាមវចនមត្តេន អសង្ខតតាយ អយុត្តភាវទីបនត្ថំ វុត្តោតិ។
និយាមកថាវណ្ណនា។
២. បដិច្ចសមុប្បាទកថាវណ្ណនា
៤៤៨. ឥទានិ បដិច្ចសមុប្បាទកថា នាម ហោតិ។ តត្ថ យេសំ និទានវគ្គេ ‘‘ឧប្បាទា វា តថាគតានំ អនុប្បាទា វា តថាគតានំ
៤៤៩. អវិជ្ជា អសង្ខតាតិ អាទយោ បញ្ហា អវិជ្ជាទីនំយេវ បដិច្ចសមុប្បាទភាវទស្សនត្ថំ វុត្តា។ យេន បនត្ថេន តត្ថ ឯកេកំ អង្គំ ‘‘បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គេ វុត្តោយេវ។
៤៥១. អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ យា តត្ថ ធម្មដ្ឋិតតាតិអាទិ យេន សុត្តេន លទ្ធិ បតិដ្ឋាបិតា, តស្សេវ អត្ថទស្សនេន លទ្ធិភិន្ទនត្ថំ វុត្តំ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យា អយំ ហេដ្ឋា ‘‘ឋិតាវ សា ធាតុ ធម្មដ្ឋិតតា ធម្មនិយាមតា’’តិ វុត្តា ន សា អញ្ញត្រ អវិជ្ជាទីហិ វិសុំ ឯកា អត្ថិ។ អវិជ្ជាទីនំ បន បច្ចយានំយេវេតំ នាមំ។ ឧប្បន្នេបិ ហិ តថាគតេ អនុប្បន្នេបិ អវិជ្ជាតោ សង្ខារា សម្ភវន្តិ, សង្ខារាទីហិ ច វិញ្ញាណាទីនិ, តស្មា ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ទ្វេ អសង្ខតានីតិ បុដ្ឋោ សុត្តាភាវេន បដិក្ខិបិត្វា លទ្ធិវសេនេវ បដិជានាតិ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ហេដ្ឋា វុត្តសទិសំ បន តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ។
បដិច្ចសមុប្បាទកថាវណ្ណនា។
៣. សច្ចកថាវណ្ណនា
៤៥២-៤៥៤. ឥទានិ សច្ចកថា នាម ហោតិ។ តត្ថ យេសំ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថានិ អវិតថានី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) សុត្តំ និស្សាយ ‘‘ចត្តារិ សច្ចានិ និច្ចានិ អសង្ខតានី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ បុព្ពសេលិយានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស។ អយញ្ហិស្ស អធិប្បាយោ – ទុក្ខសមុទយមគ្គេសុ វត្ថុសច្ចំ សង្ខតំ, លក្ខណសច្ចំ អាមន្តាតិ អាហ។ តំ បនស្ស លទ្ធិមត្តមេវ។ សោ ហិ ទុក្ខំ វត្ថុសច្ចំ ឥច្ឆតិ, តថា សមុទយំ មគ្គញ្ច។ យានិ បន នេសំ ពាធនបភវនិយ្យានិកលក្ខណានិ, តានិ លក្ខណសច្ចំ នាមាតិ, ន ច ពាធនលក្ខណាទីហិ អញ្ញានិ ទុក្ខាទីនិ នាម អត្ថីតិ។ តាណានីតិអាទីសុ អធិប្បាយោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។
ទុក្ខសច្ចន្តិ ទុក្ខន្តិ បញ្ហេ វត្ថុំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ។ ឥតោ បរំ សុទ្ធិកបញ្ហា ច សំសន្ទនបញ្ហា ច សព្ពេ បាឡិអនុសារេនេវ វេទិតព្ពា។ អវសានេ លទ្ធិបតិដ្ឋាបនត្ថំ អាហដសុត្តំ អត្ថស្ស មិច្ឆា គហិតត្តា អនាហដសទិសមេវាតិ។
សច្ចកថាវណ្ណនា។
៤. អារុប្បកថាវណ្ណនា
៤៥៥-៤៥៦. ឥទានិ អាកាសានញ្ចាយតនន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស។ សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។ សាធកសុត្តម្បិ អត្ថំ អជានិត្វា អាហដត្តា អនាហដសទិសមេវាតិ។
អារុប្បកថាវណ្ណនា។
៥. និរោធសមាបត្តិកថាវណ្ណនា
៤៥៧-៤៥៩. ឥទានិ និរោធសមាបត្តិកថា នាម ហោតិ។ តត្ថ និរោធសមាបត្តីតិ ចតុន្នំ ខន្ធានំ អប្បវត្តិ។ យស្មា បន សា ករិយមានា ករិយតិ, សមាបជ្ជិយមានា សមាបជ្ជិយតិ, តស្មា និប្ផន្នាតិ វុច្ចតិ។ សង្ខតាសង្ខតលក្ខណានំ បន និរោធសមាបត្តីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស។ ឧប្បាទេន្តីតិអាទិ សមាបជ្ជនបដិលាភវសេនេវ វុត្តំ។ យថា បន រូបាទយោ អសង្ខតធម្មេ ឧប្បាទេន្តិ; ន តថា តំ កេចិ ឧប្បាទេន្តិ នាម។ និរោធា វោទានំ វុដ្ឋានន្តិ ផលសមាបត្តិ វេទិតព្ពា។ អសង្ខតា បន តំ តេន ហីតិ យស្មា សង្ខតា ន ហោតិ, តស្មា អសង្ខតាតិ លទ្ធិ។ ឥទំ បន អសង្ខតភាវេ ការណំ ន ហោតីតិ វុត្តម្បិ អវុត្តសទិសមេវាតិ។
និរោធសមាបត្តិកថាវណ្ណនា។
៦. អាកាសកថាវណ្ណនា
៤៦០-៤៦២. ឥទានិ អាកាសកថា នាម ហោតិ។ តត្ថ តិវិធោ អាកាសោ – បរិច្ឆេទាកាសោ ទ្វេ បញ្ញត្តិមត្តា។ យេសំ បន ‘‘ទុវិធោបិ យស្មា សង្ខតោ ន ហោតិ, តស្មា អសង្ខតោ’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឧត្តរាបថកានំ មហិសាសកានញ្ច; តេ សន្ធាយ អាកាសោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស។ សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
អាកាសកថាវណ្ណនា។
៧. អាកាសោ សនិទស្សនោតិកថាវណ្ណនា
៤៦៣-៤៦៤. ឥទានិ អាកាសោ សនិទស្សនោតិកថា នាម ហោតិ។ តត្ថ យេសំ តាឡច្ឆិទ្ទាទីសុ ញាណប្បវត្តិំ និស្សាយ ‘‘សព្ពោបិ អជដាកាសោ អាកាសោ សនិទស្សនោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស។ អថ នំ ‘‘យទិ សនិទស្សនោ, ឯវំវិធោ ភវេយ្យា’’តិ ចោទនត្ថំ រូបន្តិអាទិ វុត្តំ។ ចក្ខុញ្ច បដិច្ចាតិបញ្ហេសុ ឯវរូបស្ស សុត្តស្ស អភាវេន បដិក្ខិបិត្វា តុលន្តរិកាទីនំ ឧបលទ្ធិំ និស្សាយ បដិជានាតិ។ ទ្វិន្នំ រុក្ខានំ អន្តរន្តិ ឯត្ថ រុក្ខរូបំ ចក្ខុនា ទិស្វា អន្តរេ រូបាភាវតោ អាកាសន្តិ មនោទ្វារវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, ន ចក្ខុវិញ្ញាណំ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ តស្មា អសាធកមេតន្តិ។
អាកាសោ សនិទស្សនោតិកថាវណ្ណនា។
១០. បថវីធាតុសនិទស្សនាតិអាទិកថាវណ្ណនា
៤៦៥-៤៧០. ឥទានិ បថវីធាតុ សនិទស្សនាតិ អាទិំ កត្វា កាយកម្មំ សនិទស្សនន្តិ បរិយោសានកថា និដ្ឋិតា។
ឆដ្ឋោ វគ្គោ។