៨. ចិត្តយមកំ
ឧទ្ទេសវារវណ្ណនា
១-៦២. ឥទានិ តេសញ្ញេវ មូលយមកេ ទេសិតានំ កុសលាទិធម្មានំ លព្ភមានវសេន ឯកទេសមេវ សង្គណ្ហិត្វា អនុសយយមកានន្តរំ ទេសិតស្ស ចិត្តយមកស្ស អត្ថវណ្ណនា ហោតិ។ តត្ថ បាឡិវវត្ថានំ តាវ វេទិតព្ពំ។ ឥមស្មិញ្ហិ ចិត្តយមកេ មាតិកាឋបនំ, ឋបិតមាតិកាយ វិស្សជ្ជនន្តិ ទ្វេ វារា ហោន្តិ។ តត្ថ មាតិកាឋបនេ បុគ្គលវារោ, ធម្មវារោ, បុគ្គលធម្មវារោតិ អាទិតោវ តយោ សុទ្ធិកមហាវារា ហោន្តិ។
តត្ថ ‘‘យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ន និរុជ្ឈតី’’តិ ឯវំ បុគ្គលវសេន ចិត្តស្ស ឧប្បជ្ជននិរុជ្ឈនាទិភេទំ ទីបេន្តោ គតោ បុគ្គលវារោ នាម។ ‘‘យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ន និរុជ្ឈតី’’តិ ឯវំ ធម្មវសេនេវ ចិត្តស្ស ឧប្បជ្ជននិរុជ្ឈនាទិភេទំ ទីបេន្តោ គតោ ធម្មវារោ នាម។ ‘‘យស្ស យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ន និរុជ្ឈតី’’តិ ឯវំ ឧភយវសេន
តេសុ បន តីសុ វារេសុ សព្ពបឋមេ សុទ្ធិកបុគ្គលមហាវារេ ឧប្បាទនិរោធកាលសម្ភេទវារោ, ឧប្បាទុប្បន្នវារោ, និរោធុប្បន្នវារោ, ឧប្បាទវារោ, និរោធវារោ, ឧប្បាទនិរោធវារោ ឧប្បជ្ជមាននិរោធវារោ, ឧប្បជ្ជមានុប្បន្នវារោ, និរុជ្ឈមានុប្បន្នវារោ, ឧប្បន្នុប្បាទវារោ, អតីតានាគតវារោ, ឧប្បន្នុប្បជ្ជមានវារោ, និរុទ្ធនិរុជ្ឈមានវារោ, អតិក្កន្តកាលវារោតិ ចុទ្ទស អន្តរវារា។ តេសុ ឧប្បាទវារោ, និរោធវារោ, ឧប្បាទនិរោធវារោតិ ឥមេសុ តីសុ វារេសុ អនុលោមបដិលោមវសេន ឆ ឆ កត្វា អដ្ឋារស យមកានិ។ ឧប្បន្នុប្បាទវារេ អតីតានាគតកាលវសេន អនុលោមតោ ទ្វេ, បដិលោមតោ ទ្វេតិ ចត្តារិ យមកានិ។ សេសេសុ អាទិតោ និទ្ទិដ្ឋេសុ តីសុ, អនន្តរេ និទ្ទិដ្ឋេសុ តីសុ; អវសានេ និទ្ទិដ្ឋេសុ ចតូសូតិ ទសសុ វារេសុ អនុលោមតោ ឯកំ, បដិលោមតោ ឯកន្តិ ទ្វេ ទ្វេ កត្វា វីសតិ យមកានិ។ ឯវំ សព្ពេសុបិ ចុទ្ទសសុ អន្តរវារេសុ ទ្វាចត្តាលីស យមកានិ, ចតុរាសីតិ បុច្ឆា អដ្ឋសដ្ឋិអត្ថសតំ ហោតិ។ យថា ច ឯកស្មិំ សុទ្ធិកបុគ្គលមហាវារេ, តថា សុទ្ធិកធម្មវារេបិ សុទ្ធិកបុគ្គលធម្មវារេបីតិ តីសុ មហាវារេសុ ឆព្ពីសតិយមកសតំ, តតោ ទិគុណា បុច្ឆា, តតោ ទិគុណា អត្ថា ច វេទិតព្ពា។ ឥទំ បន វារត្តយំ សរាគាទិវសេន សោឡសគុណំ, កុសលាទិវសេន ឆសដ្ឋិទ្វិសតគុណំ កត្វា ឥមស្មិំ ចិត្តយមកេ អនេកានិ យមកសហស្សានិ, តតោ ទិគុណា បុច្ឆា, តតោ ទិគុណា អត្ថា ច ហោន្តីតិ
មាតិកាឋបនវណ្ណនា។
និទ្ទេសោ
១. បុគ្គលវារវណ្ណនា
៦៣. ឥទានិ យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតីតិអាទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ ឧប្បជ្ជតីតិ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិតាយ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតីតិ និរោធក្ខណំ អប្បត្តតាយ ន និរុជ្ឈតិ។ តស្ស ចិត្តន្តិ តស្ស បុគ្គលស្ស តតោ បដ្ឋាយ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ នុប្បជ្ជិស្សតីតិ បុច្ឆតិ។ តេសំ ចិត្តន្តិ យេសំ បរិច្ឆិន្នវដ្ដទុក្ខានំ ខីណាសវានំ សព្ពបច្ឆិមស្ស ចុតិចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណោ វត្តតិ, ឯតេសំ តទេវ ចុតិចិត្តំ ឧប្បាទប្បត្តតាយ ឧប្បជ្ជតិ នាម, ភង្គំ អប្បត្តតាយ ន និរុជ្ឈតិ។ ឥទានិ បន ភង្គំ បត្វា តំ តេសំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តតោ អប្បដិសន្ធិកត្តា អញ្ញំ នុប្បជ្ជិស្សតិ។ ឥតរេសន្តិ បច្ឆិមចិត្តសមង្គិំ ខីណាសវំ ឋបេត្វា អវសេសានំ សេក្ខាសេក្ខបុថុជ្ជនានំ និរុជ្ឈិស្សតិ ចេវ ឧប្បជ្ជិស្សតិ ចាតិ យំ តំ ឧប្បាទក្ខណប្បត្តំ តំ និរុជ្ឈិស្សតេវ។ អញ្ញំ បន តស្មិំ វា អញ្ញស្មិំ វា អត្តភាវេ ឧប្បជ្ជិស្សតិ ចេវ និរុជ្ឈិស្សតិ ច។ ទុតិយបុច្ឆាវិស្សជ្ជនេបិ តថារូបស្សេវ ខីណាសវស្ស ចិត្តំ សន្ធាយ ‘អាមន្តា’តិ វុត្តំ។ នុប្បជ្ជតិ និរុជ្ឈតីតិ ភង្គក្ខណេ អរហតោ បច្ឆិមចិត្តម្បិ សេសានំ ភិជ្ជមានចិត្តម្បិ។ តតោ បដ្ឋាយ បន អរហតោ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតីតិ សក្កា វត្តុំ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ បន ន សក្កា។ សេសានំ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ សក្កា វត្តុំ, ន និរុជ្ឈិស្សតីតិ ន សក្កា។ តស្មា ‘នោ’តិ បដិសេធោ កតោ។ ទុតិយបញ្ហេ យស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ សោ បុគ្គលោយេវ នត្ថិ, តស្មា នត្ថីតិ បដិក្ខេបោ កតោ។
៦៥-៨២. ឧប្បន្នន្តិ ឧប្បាទសមង្គិនោបេតំ នាមំ។ ឧប្បាទំ បត្វា អនិរុទ្ធស្សាបិ។ តត្ថ ឧប្បាទសមង្គិតំ សន្ធាយ អនុប្បន្នន្តិ ឧប្បាទំ អប្បត្តំ។ តេសំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថាតិ ឯត្ថាបិ សព្ពេសំ តាវ ចិត្តំ ខណបច្ចុប្បន្នមេវ ហុត្វា ឧប្បាទក្ខណំ អតីតត្តា ឧប្បជ្ជិត្ថ នាម, និរោធសមាបន្នានំ និរោធតោ បុព្ពេ ឧប្បន្នបុព្ពត្តា, អសញ្ញសត្តានំ សញ្ញីភវេ ឧប្បន្នបុព្ពត្តា។ ឧប្បជ្ជិត្ថ ចេវ ឧប្បជ្ជតិ ចាតិ ឧប្បាទំ បត្តត្តា ឧប្បជ្ជិត្ថ, អនតីតត្តា ឧប្បជ្ជតិ នាមាតិ អត្ថោ។
ឧប្បាទក្ខណេ អនាគតញ្ចាតិ ឧប្បាទក្ខណេ ច ចិត្តំ អនាគតញ្ច ចិត្តន្តិ អត្ថោ។
៨៣. អតិក្កន្តកាលវារេ ឧប្បជ្ជមានំ ខណន្តិ ឧប្បាទក្ខណំ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ ឧប្បាទក្ខណោ ឧប្បជ្ជមានោ នាម ន ហោតិ, ឧប្បជ្ជមានស្ស បន ខណត្តា ឯវំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលន្តិ ន ចិរំ វីតិក្កន្តំ តមេវ បន ឧប្បាទក្ខណំ វីតិក្កន្តំ ហុត្វា អតិក្កន្តកាលន្តិ សង្ខំ គច្ឆតិ។ និរុជ្ឈមានំ ខណន្តិ និរោធក្ខណំ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ និរោធក្ខណោ និរុជ្ឈមានោ នាម ន ហោតិ, និរុជ្ឈមានស្ស បន ខណត្តា ឯវំ វុត្តោ។ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលន្តិ កិំ តស្ស ចិត្តំ ឯវំ និរោធក្ខណម្បិ វីតិក្កន្តំ ហុត្វា អតិក្កន្តកាលំ នាម ហោតីតិ បុច្ឆតិ។ តត្ថ យស្មា ភង្គក្ខណេ ចិត្តំ ឧប្បាទក្ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ ហុត្វា អតិក្កន្តកាលំ ហោតិ, និរោធក្ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ ហុត្វា អតិក្កន្តកាលំ នាម ន ហោតិ។ អតីតំ បន ចិត្តំ ឧភោបិ ខណេ ខណំ វីតិក្កន្តំ ហុត្វា អតិក្កន្តកាលំ នាម, តស្មា ‘‘ភង្គក្ខណេ ចិត្តំ ឧប្បាទក្ខណំ វីតិក្កន្តំ, ភង្គក្ខណំ អវីតិក្កន្តំ, អតីតំ ចិត្តំ ឧប្បាទក្ខណញ្ច វីតិក្កន្តំ ភង្គក្ខណញ្ច វីតិក្កន្តន្តិ វិស្សជ្ជនមាហ។ ទុតិយបញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនេ យស្មា អតីតំ ចិត្តំ ឧភោបិ ខណេ វីតិក្កន្តំ ហុត្វា អតិក្កន្តកាលំ នាម ហោតិ, តស្មា អតីតំ ចិត្តន្តិ វុត្តំ។ បដិលោមបញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនេ យស្មា ឧប្បាទក្ខណេ ច ចិត្តំ អនាគតញ្ច ចិត្តំ ឧភោបិ ខណេ ខណំ វីតិក្កន្តំ ហុត្វា អតិក្កន្តកាលំ នាម ន ហោតិ, តេសំ ខណានំ
៨៤-១១៣. ធម្មវារេបិ ឥមិនាវុបាយេន សព្ពវិស្សជ្ជនេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បុគ្គលធម្មវារោ ធម្មវារគតិកោយេវ។
១១៤-១១៦. សព្ពេបិ មិស្សកវារា យស្ស សរាគំ ចិត្តន្តិអាទិនា នយេន មុខមត្តំ ទស្សេត្វា សង្ខិត្តា។ វិត្ថារោ បន នេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ តេសុ បន ‘‘យស្ស សរាគំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ន និរុជ្ឈតិ; តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, នុប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ឯវំ វិត្ថារេតព្ពតាយ បុច្ឆាវ សទិសា ហោតិ។ យស្មា បន សរាគំ ចិត្តំ បច្ឆិមចិត្តំ ន ហោតិ, តស្មា ‘‘យស្ស សរាគំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ន និរុជ្ឈតិ; តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, នុប្បជ្ជិស្សតីតិ
ចិត្តយមកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។