២. និទ្ទេសវណ្ណនា
១. ឯកកនិទ្ទេសវណ្ណនា
១. ឥទានិ កតមោ ច បុគ្គលោ សមយវិមុត្តោតិអាទិមាហ។ តត្ថ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ។ ឯកច្ចោ បុគ្គលោតិ ឯកោ បុគ្គលោ។ កាលេន កាលន្តិ ឯត្ថ ភុម្មវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឯកេកស្មិំ កាលេតិ វុត្តំ ហោតិ។ សមយេន សមយន្តិ ឥទំ បុរិមស្សេវ វេវចនំ។ អដ្ឋ វិមោក្ខេតិ រូបាវចរារូបាវចរអដ្ឋសមាបត្តិយោ។ តាសញ្ហិ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុច្ចនតោ វិមោក្ខោតិ នាមំ។ កាយេនាតិ វិមោក្ខសហជាតេន នាមកាយេន។ ផុសិត្វា វិហរតីតិ បដិលភិត្វា ឥរិយតិ។ កតមស្មិំ បនេស កាលេ វិមោក្ខេ ផុសិត្វា វិហរតីតិ? សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិតុកាមស្ស ហិ កាលោ នាម អត្ថិ, អកាលោ នាម អត្ថិ។ តត្ថ បាតោវ សរីរបដិជគ្គនកាលោ, វត្តករណកាលោ ច សមាបជ្ជនស្ស អកាលោ នាម។ សរីរំ បន បដិជគ្គិត្វា វត្តំ កត្វា វសនដ្ឋានំ
បិណ្ឌាយ គមនកាលំ បន សល្លក្ខេត្វា និក្ខន្តស្ស ចេតិយវន្ទនកាលោ, ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតស្ស វិតក្កមាឡកេ ឋានកាលោ បិណ្ឌាយ គមនកាលោ គាមេ ចរណកាលោ; អាសនសាលាយ យាគុបានកាលោ វត្តករណកាលោតិ អយម្បិ សមាបជ្ជនស្ស អកាលោ នាម។ អាសនសាលាយ បន វិវិត្តេ ឱកាសេ សតិ យាវ ភត្តកាលោ នាគច្ឆតិ, ឯតស្មិម្បិ អន្តរេ សមាបជ្ជនស្ស កាលោ នាម។ ភត្តំ បន ភុញ្ជនកាលោ, វិហារគមនកាលោ, បត្តចីវរបដិសាមនកាលោ, ទិវាវត្តករណកាលោ, បរិបុច្ឆាទានកាលោតិ អយម្បិ សមាបជ្ជនស្ស អកាលោ នាម។ យោ អកាលោ, ស្វេវ អសមយោ។ តំ សព្ពម្បិ ឋបេត្វា អវសេសេ កាលេ កាលេ, សមយេ សមយេ វុត្តប្បការេ អដ្ឋ
អបិចេស
បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ សង្ខារគតំ, មគ្គបញ្ញាយ ចតុសច្ចធម្មេ បស្សិត្វា។ ឯកច្ចេ អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តីតិ ឧបឌ្ឍុបឌ្ឍា បឋមមគ្គាទិវជ្ឈា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តិ។ អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ សមយវិមុត្តោតិ ឯត្ថ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី បុថុជ្ជនោ តេន សមយវិមុត្តោតិ បន តិណ្ណំ សោតាបន្នសកទាគាមិអនាគាមីនំយេវេតំ នាមន្តិ វេទិតព្ពំ។
២. អសមយវិមុត្តនិទ្ទេសេ – បុរិមសទិសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ អសមយវិមុត្តោតិ បនេត្ថ សុក្ខវិបស្សកខីណាសវស្សេតំ នាមំ។ សុក្ខវិបស្សកា បន សោតាបន្នសកទាគាមិអនាគាមិនោ អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ ច ខីណាសវា បុថុជ្ជនា ច ឥមស្មិំ ទុកេ ន លព្ភន្តិ, ទុកមុត្តកបុគ្គលា សព្ពេបិ អរិយបុគ្គលាតិអាទិមាហ។ តត្ថ អរិយេ វិមោក្ខេតិ កិលេសេហិ អារកត្តា អរិយេតិ សង្ខំ គតេ លោកុត្តរវិមោក្ខេ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ពាហិរានញ្ហិ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ សមាបជ្ជន្តស្ស សមយោបិ អត្ថិ អសមយោបិ។ មគ្គវិមោក្ខេន វិមុច្ចនស្ស សមយោ វា អសមយោ វា នត្ថិ។ យស្ស សទ្ធា ពលវតី, វិបស្សនា ច អារទ្ធា, តស្ស គច្ឆន្តស្ស តិដ្ឋន្តស្ស និសីទន្តស្ស និបជ្ជន្តស្ស ខាទន្តស្ស ភុញ្ជន្តស្ស មគ្គផលបដិវេធោ នាម ន ហោតីតិ នត្ថិ។ ឥតិ មគ្គវិមោក្ខេន វិមុច្ចនស្ស សមយោ វា អសមយោ វា នត្ថីតិ ហេដ្ឋា គហិតេ ច អគ្គហិតេ ច សង្កឌ្ឍិត្វា ឥមំ បិដ្ឋិវដ្ដកំ តន្តិំ អារោបេសិ ធម្មរាជា។ សមាបត្តិលាភី បុថុជ្ជនោ ឥមាយបិ តន្តិយា អគ្គហិតោវ។ ភជាបិយមានោ បន
៣. កុប្បធម្មាកុប្បធម្មនិទ្ទេសេសុ – យស្ស អធិគតោ សមាបត្តិធម្មោ កុប្បតិ នស្សតិ, សោ កុប្បធម្មោ។ រូបសហគតានន្តិ រូបនិមិត្តសង្ខាតេន រូបេន សហគតានំ។ តេន សទ្ធិំ បវត្តានំ ន វិនា រូបារម្មណានំ ចតុន្នំ រូបាវចរជ្ឈានានន្តិ អត្ថោ។ អរូបសហគតានន្តិ រូបតោ អញ្ញំ, ន រូបន្តិ អរូបំ។ អរូបេន សហគតានំ តេន សទ្ធិំ បវត្តានំ ន វិនា អរូបារម្មណានំ ចតុន្នំ អរូបាវចរជ្ឈានានន្តិ អត្ថោ។ ន និកាមលាភីតិ បញ្ចហាការេហិ អចិណ្ណវសិតាយ ឥច្ឆិតាការេន អលទ្ធត្តា ន និកាមលាភី។ អប្បគុណសមាបត្តិកោតិ អត្ថោ។ ន អកិច្ឆលាភីតិ កិច្ឆលាភី ទុក្ខលាភី។ យោ អាគមនម្ហិ កិលេសេ វិក្ខម្ភេន្តោ ឧបចារំ បាបេន្តោ ន អកសិរលាភីតិ អវិបុលលាភី។ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា អទ្ធានំ ផរិតុំ ន សក្កោតិ។ ឯកំ ទ្វេ ចិត្តវារេ វត្តេត្វា សហសាវ វុដ្ឋាតីតិ អត្ថោ។
យត្ថិច្ឆកន្តិ យស្មិំ ឱកាសេ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទិតុំ ឥច្ឆតិ។ យទិច្ឆកន្តិ កសិណជ្ឈានំ វា អានាបានជ្ឈានំ វា ព្រហ្មវិហារជ្ឈានំ វា អសុភជ្ឈានំ យាវតិច្ឆកន្តិ អទ្ធានបរិច្ឆេទេន យត្តកំ កាលំ ឥច្ឆតិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យត្ថ យត្ថ យំ យំ សមាបត្តិំ យត្តកំ អទ្ធានំ សមាបជ្ជិតុម្បិ វុដ្ឋាតុម្បិ ឥច្ឆតិ, តត្ថ តត្ថ តំ តំ សមាបត្តិំ តត្តកំ អទ្ធានំ សមាបជ្ជិតុម្បិ វុដ្ឋាតុម្បិ ន សក្កោតិ។ ចន្ទំ វា សូរិយំ វា ឧល្លោកេត្វា ‘ឥមស្មិំ
បមាទមាគម្មាតិ បមាទំ បដិច្ច។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវំវិធោ បុគ្គលោ កុប្បធម្មោតិ វុច្ចតិ។ ឥទំ បន អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ បុថុជ្ជនស្ស សោតាបន្នស្ស សកទាគាមិនោតិ តិណ្ណំ បុគ្គលានំ នាមំ។ ឯតេសញ្ហិ សមាធិបារិពន្ធកា វិបស្សនាបារិពន្ធកា ច ធម្មា ន សុវិក្ខម្ភិតា, ន សុវិក្ខាលិតា, តេន តេសំ សមាបត្តិ នស្សតិ បរិហាយតិ។ សា ច ខោ នេវ សីលភេទេន, នាបត្តិវីតិក្កមេន។ ន គរុកមោក្ខធម្មោ បនេស អប្បមត្តកេនបិ កិច្ចករណីយេន វា វត្តភេទមត្តកេន វា នស្សតិ។
តត្រិទំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ ថេរោ សមាបត្តិំ វឡញ្ជេតិ។ តស្មិំ បិណ្ឌាយ គាមំ បវិដ្ឋេ ទារកា បរិវេណេ កីឡិត្វា បក្កមិំសុ។ ថេរោ អាគន្ត្វា ‘បរិវេណំ សម្មជ្ជិតព្ព’ន្តិ ចិន្តេត្វា អសម្មជ្ជិត្វា វិហារំ បវិសិត្វា ‘សមាបត្តិំ អប្បេស្សាមី’តិ និសីទិ។ សោ អប្បេតុំ អសក្កោន្តោ, ‘កិំ នុ ខោ អាវរណ’ន្តិ សីលំ អាវជ្ជន្តោ អប្បមត្តកម្បិ វីតិក្កមំ អទិស្វា ‘វត្តភេទោ នុ ខោ អត្ថី’តិ ឱលោកេន្តោ បរិវេណស្ស អសម្មដ្ឋភាវំ ញត្វា សម្មជ្ជិត្វា បវិសិត្វា និសីទន្តោ សមាបត្តិំ អប្បេន្តោវ និសីទិ។
៤. អកុប្បធម្មនិទ្ទេសោ អកុប្បធម្មោតិ ឥទំ បន អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ អនាគាមិស្ស ចេវ ខីណាសវស្ស ចាតិ ទ្វិន្នំ បុគ្គលានំ នាមំ។ តេសញ្ហិ សមាធិបារិពន្ធកា វិបស្សនាបារិពន្ធកា ច ធម្មា សុវិក្ខម្ភិតា សុវិក្ខាលិតា; តេន តេសំ សព្ពេបិ អរិយបុគ្គលាតិអាទិមាហ។ អដ្ឋន្នញ្ហិ សមាបត្តីនំ កុប្បនំ នស្សនំ ភវេយ្យ, លោកុត្តរធម្មស្ស បន សកិំ បដិវិទ្ធស្ស កុប្បនំ នស្សនំ នាម នត្ថិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។
៥. បរិហានធម្មាបរិហានធម្មនិទ្ទេសាបិ កុប្បធម្មាកុប្បធម្មនិទ្ទេសវសេនេវ វេទិតព្ពា។ កេវលញ្ហិ ឥធ បុគ្គលស្ស បមាទំ បដិច្ច ធម្មានំ បរិហានម្បិ អបរិហានម្បិ គហិតន្តិ ឥទំ បរិយាយទេសនាមត្តមេវ នានំ។ សេសំ សព្ពត្ថ តាទិសមេវ។
៧. ចេតនាភព្ពនិទ្ទេសេ – ចេតនាភព្ពោតិ ចេតនាយ អបរិហានិំ អាបជ្ជិតុំ ភព្ពោ។ សចេ អនុសញ្ចេតេតីតិ, សចេ សមាបជ្ជតិ។ សមាបត្តិញ្ហិ សមាបជ្ជន្តោ អនុសញ្ចេតេតិ នាម។ សោ ន បរិហាយតិ, ឥតរោ បរិហាយតិ។
៨. អនុរក្ខណាភព្ពនិទ្ទេសេ – អនុរក្ខណាភព្ពោតិ អនុរក្ខណាយ អបរិហានិំ អាបជ្ជិតុំ ភព្ពោ។ សចេ អនុរក្ខតីតិ សចេ អនុបការធម្មេ បហាយ ឧបការធម្មេ សេវន្តោ សមាបជ្ជតិ។ ឯវញ្ហិ បដិបជ្ជន្តោ អនុរក្ខតិ នាម។ សោ ន បរិហាយតិ, ឥតរោ បរិហាយតិ។
ឥមេ ទ្វេបិ សមាបត្តិំ ឋបេតុំ ថាវរំ កាតុំ បដិពលា។ ចេតនាភព្ពតោ បន អនុរក្ខណាភព្ពោវ ពលវតរោ។ ចេតនាភព្ពោ ហិ ឧបការានុបការេ ធម្មេ ន ជានាតិ។ អជានន្តោ ឧបការធម្មេ នុទតិ នីហរតិ, អនុបការធម្មេ សេវតិ។ សោ តេ សេវន្តោ សមាបត្តិតោ បរិហាយតិ
យថា ហិ ទ្វេ ខេត្តបាលា ឯកោ បណ្ឌុរោគេន សរោគោ អក្ខមោ សីតាទីនំ, ឯកោ អរោគោ សីតាទីនំ សហោ។ សរោគោ ហេដ្ឋាកុដិំ ន ឱតរតិ, រត្តារក្ខំ ទិវារក្ខំ វិជហតិ។ តស្ស ទិវា សុកមោរាទយោ ខេត្តំ ឱតរិត្វា សាលិសីសំ ខាទន្តិ, រត្តិំ មិគសូករាទយោ បវិសិត្វា ខលំ
តត្ថ សរោគខេត្តបាលោ វិយ ចេតនាភព្ពោ, អរោគោ វិយ អនុរក្ខណាភព្ពោ ទដ្ឋព្ពោ។ សរោគស្ស អត្តនោ បមាទេន បុន ពីជមត្តស្សបិ អលភនំ វិយ ចេតនាភព្ពស្ស ឧបការានុបការេ ធម្មេ អជានិត្វា ឧបការេ បហាយ អនុបការេ សេវន្តស្ស សមាបត្តិយា បរិហានំ។ ឥតរស្ស អត្តនោ អប្បមាទេន ឯកករីសមត្តតោ ចតុអដ្ឋសកដឧទ្ធរណំ វិយ អនុរក្ខណាភព្ពស្ស ឧបការានុបការេ ធម្មេ ជានិត្វា អនុបការេ បហាយ ឧបការេ សេវន្តស្ស សមាបត្តិយា អបរិហានំ វេទិតព្ពំ។ ឯវំ ចេតនាភព្ពតោ អនុរក្ខណាភព្ពោវ សមាបត្តិំ ថាវរំ កាតុំ ពលវតរោតិ វេទិតព្ពោ។
៩. បុថុជ្ជននិទ្ទេសេ – តីណិ សំយោជនានីតិ ទិដ្ឋិសំយោជនសីលព្ពតបរាមាសសំយោជនវិចិកិច្ឆាសំយោជនានិ។ ឯតានិ ហិ ផលក្ខណេ បហីនានិ នាម ហោន្តិ។ អយំ បន ផលក្ខណេបិ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ។ តេសំ ធម្មានន្តិ តេសំ សំយោជនធម្មានំ។ មគ្គក្ខណស្មិញ្ហិ តេសំ បហានាយ បដិបន្នោ នាម ហោតិ។ អយំ បន មគ្គក្ខណេបិ ន ហោតិ។ ឯត្តាវតា វិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានោ ថូលពាលបុថុជ្ជនោវ ឥធ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ។
១០. គោត្រភុនិទ្ទេសេ យេសំ ធម្មានន្តិ យេសំ គោត្រភុញាណេន សទ្ធិំ ឧប្បន្នានំ បរោបណ្ណាសកុសលធម្មានំ។ អរិយធម្មស្សាតិ លោកុត្តរមគ្គស្ស។ អវក្កន្តិ ហោតីតិ ឱក្កន្តិ និព្ពត្តិ បាតុភាវោ ហោតិ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ និព្ពានារម្មណេន ញាណេន សព្ពំ បុថុជ្ជនសង្ខំ បុថុជ្ជនគោត្តំ
១១. ភយូបរតនិទ្ទេសេ – ភយេន ឧបរតោតិ ភយូបរតោ។ សត្តបិ សេក្ខា បុថុជ្ជនា ច ភាយិត្វា បាបតោ ឱរមន្តិ បាបំ ន ករោន្តិ ទុគ្គតិភយំ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ បុថុជ្ជនោ ‘សចេ ត្វំ បាបំ ករិស្សសិ, ចត្តារោ អបាយា មុខំ វិវរិត្វា ឋិតច្ឆាតអជគរសទិសា, តេសុ ទុក្ខំ អនុភវន្តោ កថំ ភវិស្សសី’តិ ទុគ្គតិភយំ ភាយិត្វា បាបំ ន ករោតិ។ អនមតគ្គសំសារវដ្ដំយេវ បន វដ្ដភយំ នាម។ សព្ពម្បិ អកុសលំ កិលេសភយំ នាម។ គរហា បន ឧបវាទភយំ នាម។ តានិបិ ភាយិត្វា បុថុជ្ជនោ បាបំ ន ករោតិ។ សោតាបន្នសកទាគាមិអនាគាមិនោ បន តយោ សេក្ខា ទុគ្គតិំ អតីតត្តា សេសានិ តីណិ ភយានិ ភាយិត្វា បាបំ ន ករោន្តិ។ មគ្គដ្ឋកសេក្ខា អាគមនវសេន វា អសមុច្ឆិន្នភយត្តា វា ភយូបរតា នាម ហោន្តិ។ ខីណាសវោ ឥមេសុ ចតូសុ ភយេសុ ឯកម្បិ ន ភាយតិ។ សោ ហិ សព្ពសោ សមុច្ឆិន្នភយោ; តស្មា អភយូបរតោតិ វុច្ចតិ។ កិំ បន សោ ឧបវាទម្បិ ន ភាយតីតិ? ន ភាយតិ។ ឧបវាទំ បន រក្ខតីតិ វត្តុំ វដ្ដតិ។ ទោណុប្បលវាបិគាមេ ខីណាសវត្ថេរោ វិយ។
១២. អភព្ពាគមននិទ្ទេសេ អភព្ពាគមនោ។ កម្មាវរណេនាតិ បញ្ចវិធេន អានន្តរិយកម្មេន។ កិលេសាវរណេនាតិ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិយា។ វិបាកាវរណេនាតិ អហេតុកទុហេតុកបដិសន្ធិយា។ អស្សទ្ធាតិ ពុទ្ធធម្មសង្ឃេសុ សទ្ធារហិតា។ អច្ឆន្ទិកាតិ កត្តុកម្យតាកុសលច្ឆន្ទរហិតា។ តេ ឋបេត្វា ជម្ពុទីបំ ឥតរទីបត្តយវាសិនោ វេទិតព្ពា។ តេសុ ហិ មនុស្សា អច្ឆន្ទិកភាវំ បវិដ្ឋា នាម។ ទុប្បញ្ញាតិ ភវង្គបញ្ញារហិតា។ អភព្ពាតិ អប្បដិលទ្ធមគ្គផលូបនិស្សយា។ និយាមន្តិ មគ្គនិយាមំ, សម្មត្តនិយាមំ។ ឱក្កមិតុន្តិ ឯតំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តសង្ខាតំ និយាមំ ឱក្កមិតុំ បវិសិតុំ តត្ថ បតិដ្ឋាតុំ អភព្ពា។
១៣. ភព្ពាគមននិទ្ទេសោ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពោ។ ឯវមិមស្មិំ ទុកេ យេ ច បុគ្គលា បញ្ចានន្តរិយកា, យេ ច និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិកា, យេហិ ច អហេតុកទុហេតុកបដិសន្ធិ គហិតា
១៤. និយតានិយតនិទ្ទេសេ អានន្តរិកាតិ អាន្តរិកកម្មសមង្គិនោ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិកាតិ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិសមង្គិនោ។ សព្ពេបិ ហេតេ និរយស្ស អត្ថាយ និយតត្តា និយតា នាម។ អដ្ឋ បន អរិយបុគ្គលា សម្មាភាវាយ ឧបរូបរិមគ្គផលត្ថាយ ចេវ អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយ ច និយតត្តា និយតា នាម។ អវសេសបុគ្គលា បន អនិពទ្ធគតិកា។ យថា អាកាសេ ខិត្តទណ្ឌោ បថវិយំ បតន្តោ ‘អគ្គេន វា មជ្ឈេន វា មូលេន វា បតិស្សតី’តិ ន ញាយតិ; ឯវមេវ ‘អសុកគតិយា នាម និព្ពត្តិស្សន្តី’តិ និយមាភាវា អនិយតា នាមាតិ វេទិតព្ពា។ យា បន ឧត្តរកុរុកានំ និយតគតិកតា
១៥. បដិបន្នកនិទ្ទេសេ – មគ្គសមង្គិនោតិ មគ្គដ្ឋកបុគ្គលា។ តេ ហិ ផលត្ថាយ បដិបន្នត្តា បដិបន្នកា នាម។ ផលសមង្គិនោតិ ផលបដិលាភសមង្គិតាយ ផលសមង្គិនោ។ ផលបដិលាភតោ បដ្ឋាយ ហិ តេ ផលសមាបត្តិំ អសមាបន្នាបិ ផលេ ឋិតាយេវ នាម។
១៦. សមសីសីនិទ្ទេសេ – អបុព្ពំ អចរិមន្តិ អបុរេ អបច្ឆា, ឯកប្បហារេនេវាតិ អត្ថោ។ បរិយាទានន្តិ បរិក្ខយោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ បុគ្គលោ សមសីសី នាម វុច្ចតិ។ សោ បនេស តិវិធោ ហោតិ – ឥរិយាបថសមសីសី, រោគសមសីសី, ជីវិតសមសីសីតិ។ តត្ថ យោ ចង្កមន្តោវ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា ចង្កមន្តោវ បរិនិព្ពាតិ បទុមត្ថេរោ វិយ; ឋិតកោវ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា ឋិតកោវ បរិនិព្ពាតិ កោដបព្ពតវិហារវាសីតិស្សត្ថេរោ វិយ; និសិន្នោវ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា និសិន្នោវ បរិនិព្ពាតិ, និបន្នោវ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា និបន្នោវ បរិនិព្ពាតិ – អយំ ឥរិយាបថសមសីសី នាម។
យោ បន ឯកំ រោគំ បត្វា អន្តោរោគេយេវ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា តេនេវ រោគេន បរិនិព្ពាតិ – អយំ រោគសមសីសី នាម។
កតរោ ជីវិតសមសីសី នាម។
កថមិទំ សមំ ហោតីតិ? វារសមតាយ។ យស្មិញ្ហិ វារេ មគ្គវុដ្ឋានំ ហោតិ – សោតាបត្តិមគ្គេ បញ្ច បច្ចវេក្ខណានិ, សកទាគាមិមគ្គេ បញ្ច, អនាគាមិមគ្គេ បញ្ច, អរហត្តមគ្គេ ចត្តារីតិ ឯកូនវីសតិយា បច្ចវេក្ខណញាណេ បតិដ្ឋាយ ភវង្គំ ឱតរិត្វា បរិនិព្ពាយតិ។ ឥមាយ វារសមតាយ ឥទំ ឧភយសីសបរិយាទានំ សមំ ហោតិ នាម។ តេនាយំ បុគ្គលោ ជីវិតសមសីសីតិ វុច្ចតិ។ អយមេវ ច ឥធ អធិប្បេតោ។
១៧. ឋិតកប្បីនិទ្ទេសេ – ឋិតោ កប្បោតិ ឋិតកប្បោ, ឋិតកប្បោ អស្ស អត្ថីតិ ឋិតកប្បី។ កប្បំ ឋបេតុំ សមត្ថោតិ អត្ថោ។ ឧឌ្ឌយ្ហនវេលា អស្សាតិ ឈាយនកាលោ ភវេយ្យ។ នេវ តាវាតិ យាវ ឯស មគ្គសមង្គី បុគ្គលោ សោតាបត្តិផលំ ន សច្ឆិករោតិ, នេវ តាវ កប្បោ ឈាយេយ្យ។ ឈាយមានោបិ អជ្ឈាយិត្វាវ តិដ្ឋេយ្យ។ កប្បវិនាសោ ហិ នាម មហាវិការោ មហាបយោគោ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡស្ស ឈាយនវសេន មហាលោកវិនាសោ។ អយម្បិ ឯវំ មហាវិនាសោ តិដ្ឋេយ្យ វាតិ វទតិ។ សាសនេ បន ធរមានេ អយំ កប្បវិនាសោ នាម នត្ថិ។ កប្បវិនាសេ សាសនំ នត្ថិ។ គតកោដិកេ ហិ កាលេ កប្បវិនាសោ នាម ហោតិ។ ឯវំ សន្តេបិ សត្ថា អន្តរាយាភាវំ ទីបេតុំ ឥទំ ការណំ អាហរិ – ‘‘ឥទម្បិ ភវេយ្យ, មគ្គសមង្គិនោ បន ផលស្ស អន្តរាយោ ន សក្កា កាតុ’’ន្តិ។ អយំ បន បុគ្គលោ កប្បំ ឋបេន្តោ កិត្តកំ កាលំ ឋបេយ្យាតិ? យស្មិំ
១៨. អរិយនិទ្ទេសេ – កិលេសេហិ អារកត្តា អរិយា។ សទេវកេន លោកេន អរណីយត្តា អរិយា។ អរិយដ្ឋោ នាម បរិសុទ្ធដ្ឋោតិ បរិសុទ្ធត្តាបិ អរិយា។ សេសា អបរិសុទ្ធតាយ អនរិយា។
១៩. សេក្ខនិទ្ទេសេ – មគ្គសមង្គិនោ មគ្គក្ខណេ, ផលសមង្គិនោ ច ផលក្ខណេ, អធិសីលសិក្ខាទិកា តិស្សោបិ សិក្ខា សិក្ខន្តិយេវាតិ សេក្ខា។ អរហតា បន អរហត្តផលក្ខណេ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខិតា។ បុន តស្ស សិក្ខនកិច្ចំ នត្ថីតិ អសេក្ខា។ ឥតិ សត្ត អរិយា សិក្ខន្តីតិ សេក្ខា។ ខីណាសវា អញ្ញស្ស សន្តិកេ សីលាទីនំ សិក្ខិតត្តា សិក្ខិតអសេក្ខា នាម។ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធា សយម្ភូតតាយ អសិក្ខិតអសេក្ខា នាម។ សេសបុគ្គលា នេវ សិក្ខន្តិ ន សិក្ខិតាតិ នេវសេក្ខានាសេក្ខា។
២០. តេវិជ្ជនិទ្ទេសេ – បឋមំ បុព្ពេនិវាសទិព្ពចក្ខុញាណានិ និព្ពត្តេត្វា បច្ឆា អរហត្តំ បត្តោបិ, បឋមំ អរហត្តំ តេវិជ្ជោយេវ នាម។ សុត្តន្តកថា បន បរិយាយទេសនា អភិធម្មកថា និប្បរិយាយទេសនាតិ ឥមស្មិំ ឋានេ អាគមនីយមេវ ធុរំ។ តស្មា បឋមំ ទ្វេ វិជ្ជា និព្ពត្តេត្វា បច្ឆា អរហត្តំ បត្តោវ ឥធ អធិប្បេតោ។ ឆឡភិញ្ញេបិ ឯសេវ នយោ។
២២. សម្មាសម្ពុទ្ធនិទ្ទេសេ បុព្ពេ អននុស្សុតេសូតិ បច្ឆិមភវេ សច្ចប្បដិវេធតោ បុព្ពេ អញ្ញស្ស
តត្ថ ចាតិ តស្មិញ្ច ចតុសច្ចសម្ពោធិសង្ខាតេ អរហត្តមគ្គេ។ សព្ពញ្ញុតំ បាបុណាតិ ពលេសុ ច វសីភាវន្តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ចេវ ពលេសុ ច ចិណ្ណវសីភាវំ បាបុណាតិ។ ពុទ្ធានញ្ហិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស ចេវ ទសពលញាណស្ស ច អធិគមនតោ បដ្ឋាយ អញ្ញំ កាតព្ពំ នាម នត្ថិ។ យថា បន ឧភតោសុជាតស្ស ខត្តិយកុមារស្ស អភិសេកប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ ‘ឥទំ នាម ឥស្សរិយំ អនាគត’ន្តិ ន វត្តព្ពំ, សព្ពំ អាគតមេវ ហោតិ។ ឯវមេវ ពុទ្ធានំ អរហត្តមគ្គស្ស អាគមនតោ បដ្ឋាយ ‘អយំ នាម គុណោ ន អាគតោ, ន បដិវិទ្ធោ, ន បច្ចក្ខោ’តិ ន វត្តព្ពោ, សព្ពេបិ សព្ពញ្ញុគុណា អាគតា បដិវិទ្ធា បច្ចក្ខកតាវ ហោន្តិ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវំ បារមីបូរណសិទ្ធានុភាវេន អរិយមគ្គេន បដិវិទ្ធសព្ពញ្ញុគុណោ បុគ្គលោ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ វុច្ចតិ។
២៣. បច្ចេកពុទ្ធនិទ្ទេសេបិ បុព្ពេ អននុស្សុតេសូតិ បទេ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បច្ចេកពុទ្ធោបិ ហិ បច្ឆិមភវេ អនាចរិយកោ អត្តុក្កំសិកញាណេនេវ បដិវិទ្ធសច្ចោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ចេវ ពលេសុ ច ចិណ្ណវសីភាវំ ន បាបុណាតិ។
២៤. ឧភតោភាគវិមុត្តនិទ្ទេសេ – អដ្ឋ វិមោក្ខេ កាយេន ផុសិត្វា វិហរតីតិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ សហជាតនាមកាយេន បដិលភិត្វា វិហរតិ។ បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ សង្ខារគតំ, មគ្គបញ្ញាយ ចត្តារិ សច្ចានិ បស្សិត្វា ចត្តារោបិ អាសវា ខីណា ហោន្តិ។ អយំ វុច្ចតីតិ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាមាតិ វុច្ចតិ។ អយញ្ហិ ទ្វីហិ ភាគេហិ ទ្វេ វារេ វិមុត្តោតិ ឧភតោភាគវិមុត្តោ។ តត្រាយំ ថេរវាទោ – តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ តាវ អាហ – ‘‘សមាបត្តិយា វិក្ខម្ភនវិមោក្ខេន, មគ្គេន សមុច្ឆេទវិមោក្ខេន តិបិដកមហាធម្មរក្ខិតត្ថេរោ ‘‘នាមនិស្សិតកោ ឯសោ’’តិ វត្វា –
‘‘អច្ចី យថា វាតវេគេន ខិត្តា, (ឧបសីវាតិ ភគវា;)
អត្ថំ បលេតិ ន ឧបេតិ សង្ខំ;
ឯវំ មុនី នាមកាយា វិមុត្តោ,
អត្ថំ បលេតិ ន ឧបេតិ សង្ខ’’ន្តិ។ (សុ. និ. ១០៨០);
វត្វា សុត្តំ អាហរិត្វា ‘‘នាមកាយតោ ច រូបកាយតោ ច សុវិមុត្តត្តា ឧភតោភាគវិមុត្តោ’’តិ អាហ។ តិបិដកចូឡាភយត្ថេរោ បនាហ – ‘‘សមាបត្តិយា វិក្ខម្ភនវិមោក្ខេន ឯកវារំ វិមុត្តោ មគ្គេន សមុច្ឆេទវិមោក្ខេន ឯកវារំ វិមុត្តោតិ ឧភតោភាគវិមុត្តោ’’តិ។ ឥមេ បន តយោបិ ថេរា បណ្ឌិតា, ‘តិណ្ណម្បិ វាទេ ការណំ ទិស្សតី’តិ តិណ្ណម្បិ
សង្ខេបតោ បន អរូបសមាបត្តិយា រូបកាយតោ វិមុត្តោ, មគ្គេន នាមកាយតោ វិមុត្តោតិ ឧភោហិ ភាគេហិ វិមុត្តត្តា ឧភតោភាគវិមុត្តោ។ សោ ចតុន្នំ អរូបសមាបត្តីនំ ឯកេកតោ វុដ្ឋាយ សង្ខារេ សម្មសិត្វា អរហត្តំ បត្តានំ ចតុន្នំ, និរោធា វុដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តស្ស អនាគាមិនោ ច វសេន បញ្ចវិធោ ហោតិ។ តត្ថ បុរិមា ចត្តារោ សមាបត្តិសីសំ និរោធំ ន សមាបជ្ជន្តីតិ បរិយាយេន ឧភតោភាគវិមុត្តា នាម។ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី អនាគាមី តំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្តោតិ និប្បរិយាយេន ឧភតោភាគវិមុត្តសេដ្ឋោ នាម។ ននុ ច អរូបាវចរជ្ឈានម្បិ ឧបេក្ខាចិត្តេកគ្គតាហិ ទុវង្គិកំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានម្បិ, តស្មា តម្បិ បទដ្ឋានំ កត្វា អរហត្តំ បត្តេន ឧភតោភាគវិមុត្តេន ភវិតព្ពន្តិ? ន ភវិតព្ពំ។ កស្មា? រូបកាយតោ អវិមុត្តត្តា។ តញ្ហិ កិលេសកាយតោវ វិមុត្តំ, ន រូបកាយតោ; តស្មា តតោ វុដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាម ន ហោតិ
២៥. បញ្ញាវិមុត្តនិទ្ទេសេ – បញ្ញាយ វិមុត្តោតិ បញ្ញាវិមុត្តោ។ សោ សុក្ខវិបស្សកោ ចតូហិ ន ហេវ ខោ អដ្ឋ វិមោក្ខេតិអាទិមាហ។ អរូបាវចរជ្ឈានេសុ បន ឯកស្មិំ សតិ ឧភតោភាគវិមុត្តោយេវ នាម ហោតីតិ។
២៦. កាយសក្ខិនិទ្ទេសេ – ឯកច្ចេ អាសវាតិ ហេដ្ឋិមមគ្គត្តយវជ្ឈា។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ កាយសក្ខីតិ វុច្ចតិ។ សោ ហិ ផុដ្ឋន្តំ សច្ឆិករោតីតិ កាយសក្ខី។ ឈានផស្សំ បឋមំ ផុសតិ, បច្ឆា និរោធំ និព្ពានំ សច្ឆិករោតីតិបិ កាយសក្ខី។ សោ សោតាបត្តិផលដ្ឋំ អាទិំ កត្វា យាវ អរហត្តមគ្គដ្ឋា ឆព្ពិធោ ហោតិ។
២៧. ទិដ្ឋិប្បត្តនិទ្ទេសេ ឥទំ ទុក្ខន្តិ ឥទំ ទុក្ខំ, ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ន ឥតោ ឧទ្ធំ ទុក្ខំ។ ទុក្ខសមុទយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ យថាភូតំ បជានាតីតិ ឋបេត្វា តណ្ហំ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ ‘ទុក្ខសច្ច’ន្តិ យាថាវសរសតោ បជានាតិ។ តណ្ហា បន ទុក្ខំ ជនេតិ និព្ពត្តេតិ, បភាវេតិ, តតោ តំ ទុក្ខំ សមុទេតិ; តស្មា នំ អយំ ‘ទុក្ខសមុទយោ’តិ យថាភូតំ បជានាតិ។ យស្មា បន ឥទំ ទុក្ខញ្ច សមុទយោ ច និព្ពានំ បត្វា និរុជ្ឈន្តិ វូបសម្មន្តិ អប្បវត្តិំ គច្ឆន្តិ; តស្មា នំ ‘អយំ ទុក្ខនិរោធោ’តិ យថាភូតំ បជានាតិ។ អរិយោ បន អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, តំ ទុក្ខនិរោធំ គច្ឆតិ; តេន តំ ‘អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’តិ យថាភូតំ បជានាតិ។ ឯត្តាវតា នានាក្ខណេ សច្ចវវត្ថានំ ទស្សិតំ។ ឥទានិ ឯកក្ខណេ ទស្សេតុំ តថាគតប្បវេទិតាតិអាទិមាហ។ តត្ថ តថាគតប្បវេទិតាតិ មហាពោធិមណ្ឌេ និសីទត្វា តថាគតេន បដិវិទ្ធា វិទិតា បាកដីកតា។ ធម្មាតិ ចតុសច្ចធម្មា។ វោទិដ្ឋា ហោន្តីតិ សុទិដ្ឋា ហោន្តិ។ វោចរិតាតិ សុចរិតា។ តេសុ អនេន បញ្ញា សុដ្ឋុ ចរាបិតា ហោតីតិ អត្ថោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ទិដ្ឋិប្បត្តោតិ វុច្ចតិ។ អយញ្ហិ ទិដ្ឋន្តំ បត្តោ។ ‘‘ទុក្ខា សង្ខារា, សុខោ និរោធោ’’តិ ញាណំ ហោតិ ទិដ្ឋប្បត្តោ។ អយម្បិ កាយសក្ខី វិយ ឆព្ពិធោវ ហោតិ។
២៨. សទ្ធាវិមុត្តនិទ្ទេសេ – នោ ច ខោ យថា ទិដ្ឋិប្បត្តស្សាតិ យថា ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស អាសវា បរិក្ខីណា, ន ឯវំ សទ្ធាវិមុត្តស្សាតិ អត្ថោ។ កិំ បន នេសំ កិលេសប្បហានេ នានត្តំ អត្ថីតិ? នត្ថិ។ អថ កស្មា សទ្ធាវិមុត្តោ ទិដ្ឋិប្បត្តំ ន បាបុណាតីតិ? អាគមនីយនានត្តេន។ ទិដ្ឋិប្បតោ ហិ អាគមនម្ហិ កិលេសេ វិក្ខម្ភេន្តោ អប្បទុក្ខេន អប្បកសិរេន អកិលមន្តោវ
យថា ហិ ទ្វីសុ តរុណេសុ សិប្បំ ទស្សេន្តេសុ ឯកស្ស ហត្ថេ តិខិណោ អសិ, ឯកស្ស កុណ្ឋោ។ តិខិណេន អសិនា កទលី ឆិជ្ជមានា សទ្ទំ ន ករោតិ។ កុណ្ឋេន អសិនា ឆិជ្ជមានា ‘កដកដា’តិ សទ្ទំ ករោតិ។ តត្ថ តិខិណេន អសិនា សទ្ទំ អករោន្តិយា ឯវ កទលិយា ឆេទនំ វិយ ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស តិណ្ណំ មគ្គានំ វិបស្សនាញាណស្ស តិខិណសូរវិប្បសន្នភាវោ។ កុណ្ឋេន អសិនា សទ្ទំ ករោន្តិយាបិ កទលិយា ឆេទនំ វិយ សទ្ធាវិមុត្តស្ស តិណ្ណំ មគ្គានំ វិបស្សនាញាណស្ស អតិខិណអសូរអប្បសន្នភាវោ វេទិតព្ពោ។ ឥមំ បន នយំ ‘នោ’តិ បដិក្ខិបិត្វា, អាគមនីយនានត្តេនេវ សទ្ធាវិមុត្តោ ទិដ្ឋិប្បត្តំ ន បាបុណាតីតិ សន្និដ្ឋានំ កតំ។
អាគមដ្ឋកថាសុ បន វុត្តំ – ‘‘ឯតេសុ ហិ សទ្ធាវិមុត្តស្ស បុព្ពភាគមគ្គក្ខណេ សទ្ទហន្តស្ស វិយ ឱកប្បេន្តស្ស វិយ អធិមុច្ចន្តស្ស វិយ ច កិលេសក្ខយោ ហោតិ។ ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស បុព្ពភាគមគ្គក្ខណេ កិលេសច្ឆេទកញាណំ អទន្ធំ តិខិណំ សូរំ ហុត្វា វហតិ។ តស្មា យថា នាម អតិខិណេន អសិនា កទលិំ ឆិន្ទន្តស្ស ឆិន្នដ្ឋានំ ន មដ្ឋំ ហោតិ, អសិ ន សីឃំ វហតិ, សទ្ទោ សុយ្យតិ, ពលវតរោ វាយាមោ កាតព្ពោ ហោតិ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ សទ្ធាវិមុត្តោតិ វុច្ចតិ។ អយញ្ហិ សទ្ទហន្តោ វិមុត្តោតិ សទ្ធាវិមុត្តោ។ អយម្បិ កាយសក្ខី វិយ ឆព្ពិធោវ ហោតិ។
២៩. ធម្មានុសារីនិទ្ទេសេ – បដិបន្នស្សាតិ ឥមិនា សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋោ ទស្សិតោ។ អធិមត្តន្តិ ពលវំ។ បញ្ញំ វាហេតីតិ បញ្ញាវាហី។ បញ្ញា ឥមំ បុគ្គលំ វហតីតិ បញ្ញាវាហីតិបិ បញ្ញាបុព្ពង្គមន្តិ បញ្ញំ បុរេចារិកំ កត្វា។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ធម្មានុសារីតិ វុច្ចតិ។ សោ ហិ បញ្ញាសង្ខាតេន ធម្មេន សរតិ អនុស្សរតីតិ ធម្មានុសារី។ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋស្សេវេតំ នាមំ។ ផលេ បន បត្តេ ទិដ្ឋិប្បត្តោ នាម ហោតិ។
៣០. សទ្ធានុសារីនិទ្ទេសេបិ – សទ្ធំ វាហេតីតិ សទ្ធាវាហី។ សទ្ធា ឥមំ បុគ្គលំ វហតីតិ សទ្ធាវាហីតិបិ វុត្តមេវ។ សទ្ធាបុព្ពង្គមន្តិ សទ្ធំ បុរេចារិកំ កត្វា។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ សទ្ធានុសារីតិ វុច្ចតិ។ សោ ហិ សទ្ធាយ សរតិ។ អនុស្សរតីតិ សទ្ធានុសារី។ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋស្សេវេតំ នាមំ។ ផលេ បន បត្តេ សទ្ធាវិមុត្តោ នាម ហោតិ។ លោកុត្តរធម្មញ្ហិ និព្ពត្តេន្តានំ ទ្វេ ធុរានិ នាម, ទ្វេ អភិនិវេសា នាម, ទ្វេ សីសានិ នាម។ តត្ថ សទ្ធាធុរំ បញ្ញាធុរន្តិ – ទ្វេ ធុរានិ នាម។ ឯកោ បន ភិក្ខុ សមថាភិនិវេសេន អភិនិវិសតិ, ឯកោ វិបស្សនាភិនិវេសេនាតិ – ឥមេ ទ្វេ អភិនិវេសា នាម។ ឯកោ ច មត្ថកំ បាបុណន្តោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ ហោតិ, ឯកោ បញ្ញាវិមុត្តោតិ – ឥមានិ ទ្វេ សីសានិ នាម។ យេ កេចិ ហិ លោកុត្តរធម្មំ និព្ពត្តេន្តិ, សព្ពេ តេ ឥមេ ទ្វេ ធម្មេ ធុរំ កត្វា ឥមេសុ ទ្វីសុ ឋានេសុ អភិនិវិសិត្វា ឥមេហិ ទ្វីហិ ឋានេហិ វិមុច្ចន្តិ។ តេសុ យោ ភិក្ខុ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី បញ្ញំ ធុរំ កត្វា សមថវសេន អភិនិវិដ្ឋោ អញ្ញតរំ អរូបសមាបត្តិំ បទដ្ឋានំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, សោ សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ ធម្មានុសារី នាម។ បរតោ បន ឆសុ ឋានេសុ កាយសក្ខី នាម។ អរហត្តផលេ បត្តេ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាម។
អបរោ
៣១. សត្តក្ខត្តុបរមនិទ្ទេសេ – សត្តក្ខត្តុន្តិ សត្តវារេ។ សត្តក្ខត្តុបរមា ភវូបបត្តិ អត្តភាវគ្គហណំ អស្ស, តតោ បរំ អដ្ឋមំ ភវំ នាទិយតីតិ សត្តក្ខត្តុបរមោ។ សោតាបន្នោ ហោតីតិ ឯត្ថ សោតោតិ អរិយមគ្គោ, តេន សមន្នាគតោ សោតាបន្នោ នាម។ យថាហ –
‘‘សោតោ សោតោតិ ហិទំ, សារិបុត្ត, វុច្ចតិ។ កតមោ នុ ខោ, សារិបុត្ត, សោតោតិ? អយមេវ ហិ, ភន្តេ, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សោតោ, សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ…បេ.… សម្មាសមាធីតិ។ សោតាបន្នោ សោតាបន្នោតិ, ហិទំ, សារិបុត្ត, វុច្ចតិ។ កតមោ នុ ខោ, សារិបុត្ត, សោតាបន្នោតិ? យោ ហិ, ភន្តេ, ឥមិនា អរិយេន អដ្ឋង្គិកេន មគ្គេន សមន្នាគតោ អយំ វុច្ចតិ សោតាបន្នោ, ស្វាយំ អាយស្មា ឯវំនាមោ ឯវំគោត្តោ ឥតិ វា’’តិ (សំ. និ. ៥.១០០១)។
ឯវំ
អវិនិបាតធម្មោតិ វិនិបាតសង្ខាតំ អបាយំ ឧបបត្តិវសេន អនាគមនសភាវោ។ និយតោតិ មគ្គនិយាមេន និយតោ។ សម្ពោធិបរាយណោតិ ពុជ្ឈនកភាវបរាយណោ។ សោ ហិ បដិលទ្ធមគ្គេន ពុជ្ឈតីតិ សម្ពោធិបរាយណោ។ ឧបរិ តីហិ មគ្គេហិ អវស្សំ ពុជ្ឈិស្សតីតិ សម្ពោធិបរាយណោ។ ទេវេ ច មនុស្សេ ចាតិ ទេវលោកញ្ច មនុស្សលោកញ្ច។ សន្ធាវិត្វា សំសរិត្វាតិ បដិសន្ធិវសេន អបរាបរំ គន្ត្វា។ ទុក្ខស្សន្តំ ករោតីតិ វដ្ដទុក្ខស្ស បរិយន្តំ បរិវដុមំ ករោតិ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ សត្តក្ខត្តុបរមោ នាម វុច្ចតិ។ អយំ បន កាលេន ទេវលោកស្ស កាលេន មនុស្សលោកស្ស វសេន មិស្សកភវេន កថិតោតិ វេទិតព្ពោ។
៣២. កោលំកោលនិទ្ទេសេ – កុលតោ កុលំ គច្ឆតីតិ កោលំកោលោ។ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយតោ ហិ បដ្ឋាយ នីចេ កុលេ ឧបបត្តិ នាម នត្ថិ, មហាភោគកុលេសុយេវ និព្ពត្តតីតិ ទ្វេ វា តីណិ វា កុលានីតិ ទេវមនុស្សវសេន ទ្វេ វា តយោ វា ភវេ។ ឥតិ អយម្បិ មិស្សកភវេនេវ កថិតោ។ ទេសនាមត្តមេវ ចេតំ – ‘ទ្វេ វា តីណិ វា’តិ។ យាវ ឆដ្ឋភវា សំសរន្តោបិ បន កោលំកោលោវ ហោតិ។
៣៣. ឯកពីជិនិទ្ទេសេ – ខន្ធពីជំ នាម កថិតំ។ យស្ស ហិ សោតាបន្នស្ស ឯកំយេវ ខន្ធពីជំ អត្ថិ, ឯកំ អត្តភាវគ្គហណំ, សោ ឯកពីជី នាម។ មានុសកំ ភវន្តិ ឥទំ បនេត្ថ ទេសនាមត្តមេវ។ ទេវភវំ និព្ពត្តេតីតិបិ បន វត្តុំ វដ្ដតិយេវ។ ភគវតា គហិតនាមវសេនេវ ចេតានិ ឯតេសំ នាមានិ។ ឯត្តកំ ឋានំ គតោ សត្តក្ខត្តុបរមោ នាម ហោតិ, ឯត្តកំ កោលំកោលោ, ឯត្តកំ ឯកពីជីតិ ភគវតា ឯតេសំ នាមំ គហិតំ។ និយមតោ បន អយំ សត្តក្ខត្តុបរមោ, អយំ កោលំកោលោ, អយំ ឯកពីជីតិ នត្ថិ។
កោ
ឯកច្ចោ ហិ សោតាបន្នោ វដ្ដជ្ឈាសយោ ហោតិ, វដ្ដាភិរតោ, បុនប្បុនំ វដ្ដស្មិំយេវ វិចរតិ សន្ទិស្សតិ។ អនាថបិណ្ឌិកោ សេដ្ឋិ, វិសាខា ឧបាសិកា, ចូឡរថមហារថា ទេវបុត្តា, អនេកវណ្ណោ ទេវបុត្តោ, សក្កោ ទេវរាជា, នាគទត្តោ ទេវបុត្តោតិ ឥមេ ហិ ឯត្តកា ជនា វដ្ដជ្ឈាសយា វដ្ដាភិរតា អាទិតោ បដ្ឋាយ ឆ ទេវលោកេ សោធេត្វា អកនិដ្ឋេ ឋត្វា បរិនិព្ពាយិស្សន្តិ, ឥមេ ឥធ ន គហិតា។ ន កេវលញ្ចិមេ; យោបិ មនុស្សេសុយេវ សត្តក្ខត្តុំ សំសរិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, យោបិ ទេវលោកេ និព្ពត្តោ ទេវេសុយេវ សត្តក្ខត្តុំ អបរាបរំ សំសរិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, ឥមេបិ ឥធ ន គហិតា។ មិស្សកភវវសេនេវ បនេត្ថ សត្តក្ខត្តុបរមកោលំកោលា
៣៤. សកទាគាមិនិទ្ទេសេ – បដិសន្ធិវសេន សកិំ អាគច្ឆតីតិ សកទាគាមី។ សកិទេវាតិ ឯកវារំយេវ។ ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វាតិ ឥមិនា បញ្ចសុ
៣៥. អនាគាមិនិទ្ទេសេ – ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានន្តិ ឱរំ វុច្ចតិ កាមធាតុ។ យស្ស ឥមានិ បញ្ច ពន្ធនានិ អប្បហីនានិ ហោន្តិ, សោ ភវគ្គេ និព្ពត្តោបិ គិលិតពឡិសោ មច្ឆោ វិយ ទីឃសុត្តកេន បាទេ ពទ្ធកាកោ វិយ តេហិ ពន្ធនេហិ អាកឌ្ឍិយមានោ កាមធាតុយំយេវ បវត្តតីតិ បញ្ច ពន្ធនានិ ឱរម្ភាគិយានីតិ វុច្ចន្តិ។ ហេដ្ឋាភាគិយានិ ហេដ្ឋាកោដ្ឋាសិកានីតិ អត្ថោ។ បរិក្ខយាតិ តេសំ ពន្ធនានំ បរិក្ខយេន។ ឱបបាតិកោតិ ឧបបាតយោនិកោ។ ឥមិនាស្ស គព្ភសេយ្យា បដិក្ខិត្តា។ តត្ថ បរិនិព្ពាយីតិ តត្ថ សុទ្ធាវាសលោកេ បរិនិព្ពាយិតា។ អនាវត្តិធម្មោ តស្មា លោកាតិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន តស្មា លោកា ឥធ អនាវត្តនសភាវោ។ ពុទ្ធទស្សនថេរទស្សនធម្មស្សវនានំ បនត្ថាយស្ស អាគមនំ អនិវារិតំ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវំវិធោ បុគ្គលោ បដិសន្ធិវសេន បុន អនាគមនតោ អនាគាមី នាម វុច្ចតិ។
៣៦. អន្តរាបរិនិព្ពាយិនិទ្ទេសេ ឧបបន្នំ វា សមនន្តរាតិ ឧបបន្នសមនន្តរា វា ហុត្វា។ អប្បត្តំ វា វេមជ្ឈំ អាយុប្បមាណន្តិ អាយុប្បមាណំ វេមជ្ឈំ អប្បត្តំ វា ហុត្វា អរិយមគ្គំ សញ្ជនេតីតិ អត្ថោ។ វាសទ្ទវិកប្បតោ បន វេមជ្ឈំ បត្តន្តិបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឯវំ តយោ អន្តរាបរិនិព្ពាយិនោ សិទ្ធា ហោន្តិ។ ឧបរិដ្ឋិមានំ សំយោជនានន្តិ ឧបរិ បញ្ចន្នំ ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានំ អដ្ឋន្នំ វា កិលេសានំ។ បហានាយាតិ ឯតេសំ បជហនត្ថាយ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អាយុវេមជ្ឈស្ស អន្តរាយេវ បរិនិព្ពាយនតោ អន្តរាបរិនិព្ពាយីតិ វុច្ចតិ។
៣៧. ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយិនិទ្ទេសេ អតិក្កមិត្វា វេមជ្ឈំ អាយុប្បមាណន្តិ អាយុប្បមាណំ វេមជ្ឈំ អតិក្កមិត្វា។ ឧបហច្ច វា កាលកិរិយន្តិ ឧបគន្ត្វា កាលកិរិយំ។ អាយុក្ខយស្ស អាសន្នេ ឋត្វាតិ អត្ថោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អវិហេសុ តាវ កប្បសហស្សប្បមាណស្ស អាយុនោ បញ្ចកប្បសតសង្ខាតំ វេមជ្ឈំ អតិក្កមិត្វា ឆដ្ឋេ វា កប្បសតេ សត្តមដ្ឋមនវមានំ វា អញ្ញតរស្មិំ ទសមេយេវ វា កប្បសតេ ឋត្វា អរហត្តំ បត្វា កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយនតោ ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយីតិ វុច្ចតិ។
៣៨. អសង្ខារសសង្ខារបរិនិព្ពាយិនិទ្ទេសេសុ – អសង្ខារេន អប្បទុក្ខេន អធិមត្តបយោគំ អកត្វាវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពានធម្មោតិ អសង្ខារបរិនិព្ពាយី។ សសង្ខារេន ទុក្ខេន កសិរេន អធិមត្តបយោគំ កត្វាវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយនធម្មោតិ សសង្ខារបរិនិព្ពាយី។
៤០. ឧទ្ធំសោតនិទ្ទេសេ – ឧទ្ធំ វាហិភាវេន ឧទ្ធមស្ស តណ្ហាសោតំ វដ្ដសោតំ វាតិ ឧទ្ធំសោតោ។ ឧទ្ធំ វា គន្ត្វា បដិលភិតព្ពតោ ឧទ្ធមស្ស មគ្គសោតន្តិ ឧទ្ធំសោតោ។ អកនិដ្ឋំ គច្ឆតីតិ អកនិដ្ឋគាមី។ អវិហា ចុតោ អតប្បំ គច្ឆតីតិអាទីសុ អវិហេ កប្បសហស្សំ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា អតប្បំ គច្ឆតិ។ តត្រាបិ ទ្វេ កប្បសហស្សានិ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា សុទស្សំ គច្ឆតិ។ តត្រាបិ ចត្តារិ កប្បសហស្សានិ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា សុទស្សិំ គច្ឆតិ។ តត្រាបិ អដ្ឋ កប្បសហស្សានិ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា អកនិដ្ឋំ គច្ឆតិ។ តត្ថ វសន្តោ អរិយមគ្គំ សញ្ជនេតីតិ អត្ថោ។
ឥមេសំ
កថំ? អវិហេ តាវ តយោ អន្តរាបរិនិព្ពាយិនោ, ឯកោ ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី, ឯកោ ឧទ្ធំសោតោ តេ អសង្ខារបរិនិព្ពាយិនោ បញ្ច, សសង្ខារបរិនិព្ពាយិនោ បញ្ចាតិ ទស ហោន្តិ។ តថា អតប្បាសុទស្សាសុទស្សីសូតិ ចត្តារោ ទសកា ចត្តាលីសំ។ អកនិដ្ឋេ បន ឧទ្ធំសោតោ នត្ថិ។ តយោ បន អន្តរាបរិនិព្ពាយិនោ, ឯកោ ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី។ តេ អសង្ខារបរិនិព្ពាយិនោ ចត្តារោ, សសង្ខារបរិនិព្ពាយិនោ ចត្តារោតិ អដ្ឋ។ ឯវំ អដ្ឋចត្តាលីសំ ហោន្តិ។
តេ សព្ពេបិ បបដិកោបមាយ ទីបិតា – ទិវសំ សន្តត្តានម្បិ ហិ អារកណ្ដកវិប្ផលិកនខច្ឆេទនានំ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា ឧប្បជ្ជិត្វាវ និព្ពាយតិ – ឯវរូបោ បឋមោ អន្តរាបរិនិព្ពាយី វេទិតព្ពោ។ កស្មា? ឧប្បន្នសមនន្តរាវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយនតោ។ តតោ មហន្តតរេ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា អាកាសំ ឧល្លង្ឃិត្វា និព្ពាយតិ – ឯវរូបោ ទុតិយោ អន្តរាបរិនិព្ពាយី ទដ្ឋព្ពោ។ កស្មា? វេមជ្ឈំ អប្បត្វា បរិនិព្ពាយនតោ។ តតោ មហន្តតរេ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា អាកាសំ ឧល្លង្ឃិត្វា និវត្តមានា បថវិយំ អនុបហច្ចតលា ហុត្វា បរិនិព្ពាយតិ – ឯវរូបោ តតិយោ អន្តរាបរិនិព្ពាយី ទដ្ឋព្ពោ។ កស្មា? វេមជ្ឈំ បត្វា អនុបហច្ច បរិនិព្ពាយនតោ។ តតោ មហន្តតរេ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា អាកាសំ ឧល្លង្ឃិត្វា បថវិយំ បតិត្វា ឧបហច្ចតលា ហុត្វា និព្ពាយតិ – ឯវរូបោ ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី វេទិតព្ពោ។ កស្មា? កាលកិរិយំ ឧបគន្ត្វា អាយុគតិំ ខេបេត្វា បរិនិព្ពាយនតោ។ តតោ មហន្តតរេ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា បរិត្តេ តិណកដ្ឋេ បតិត្វា តំ បរិត្តំ តិណកដ្ឋំ ឈាបេត្វា និព្ពាយតិ – ឯវរូបោ អសង្ខារបរិនិព្ពាយី វេទិតព្ពោ។ កស្មា? អប្បយោគេន លហុសាយ គតិយា បរិនិព្ពាយនតោ។ តតោ មហន្តតរេ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា វិបុលេ តិណកដ្ឋបុញ្ជេ
‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – ‘នោ ចស្ស, នោ ច មេ សិយា, ន ភវិស្សតិ, ន មេ ភវិស្សតិ, យទត្ថិ យំ ភូតំ, តំ បជហាមី’’’តិ ឧបេក្ខំ បដិលភតិ។ សោ ភវេ ន រជ្ជតិ, សម្ភវេ ន រជ្ជតិ, អត្ថុត្តរិ បទំ សន្តំ សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតិ។ តញ្ច ខ្វស្ស បទំ ន សព្ពេន សព្ពំ សច្ឆិកតំ ហោតិ។ តស្ស ន សព្ពេន សព្ពំ មានានុសយោ បហីនោ ហោតិ, ន សព្ពេន សព្ពំ ភវរាគានុសយោ បហីនោ ហោតិ, ន សព្ពេន សព្ពំ អវិជ្ជានុសយោ បហីនោ ហោតិ។ សោ បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា អន្តរាបរិនិព្ពាយី ហោតិ។ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា និព្ពាយេយ្យ; ឯវមេវ ខោ
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ.… អន្តរាបរិនិព្ពាយី ហោតិ។ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា ឧប្បតិត្វា និព្ពាយេយ្យ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ.… អន្តរាបរិនិព្ពាយី ហោតិ។
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ.… អន្តរាបរិនិព្ពាយី
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ.… ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី ហោតិ។ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា ឧប្បតិត្វា ឧបហច្ច តលំ និព្ពាយេយ្យ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ.… ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី ហោតិ។
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ.… បរិក្ខយា អសង្ខារបរិនិព្ពាយី ហោតិ។ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា ឧប្បតិត្វា បរិត្តេ តិណបុញ្ជេ វា កដ្ឋបុញ្ជេ វា និបតេយ្យ, សា តត្ថ អគ្គិម្បិ ជនេយ្យ, ធូមម្បិ ជនេយ្យ, អគ្គិម្បិ ជនេត្វា ធូមម្បិ ជនេត្វា តមេវ បរិត្តំ តិណបុញ្ជំ វា
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ.… សសង្ខារបរិនិព្ពាយី ហោតិ។ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា ឧប្បតិត្វា វិបុលេ តិណបុញ្ជេ វា កដ្ឋបុញ្ជេ វា និបតេយ្យ, សា តត្ថ អគ្គិម្បិ ជនេយ្យ…បេ.… តមេវ វិបុលំ តិណបុញ្ជំ វា កដ្ឋបុញ្ជំ វា បរិយាទិយិត្វា អនាហារា និព្ពាយេយ្យ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ.… សសង្ខារបរិនិព្ពាយី ហោតិ។
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ.… បរិក្ខយា ឧទ្ធំសោតោ ហោតិ អកនិដ្ឋគាមី។ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា ឧប្បតិត្វា មហន្តេ តិណបុញ្ជេ វា កដ្ឋបុញ្ជេ វា និបតេយ្យ, សា តត្ថ អគ្គិម្បិ ជនេយ្យ…បេ.… តមេវ មហន្តំ តិណបុញ្ជំ វា កដ្ឋបុញ្ជំ វា បរិយាទិយិត្វា គច្ឆម្បិ ទហេយ្យ, ទាយម្បិ ទហេយ្យ
៤១-៤៤. សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នាទិនិទ្ទេសា ឧត្តានត្ថាវ។ អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ អរហាតិ ឯត្ថ បន ទ្វាទស អរហន្តោ វេទិតព្ពា។ កថំ? តយោ ហិ វិមោក្ខា – សុញ្ញតោ, អនិមិត្តោ, អប្បណិហិតោតិ។ តត្ថ សុញ្ញតវិមោក្ខេន វិមុត្តខីណាសវោ បដិបទាវសេន ចតុព្ពិធោ ហោតិ; តថា អនិមិត្តអប្បណិហិតវិមោក្ខេហីតិ – ឯវំ ទ្វាទស អរហន្តោ វេទិតព្ពា។ ឥតិ ឥមេ ទ្វាទស អរហន្តោ វិយ ទ្វាទសេវ សកទាគាមិនោ, ចតុវីសតិ សោតាបន្នា, អដ្ឋចត្តាលីស អនាគាមិនោតិ ឯត្តកា បុគ្គលា ឥតោ មុច្ចិត្វា ពហិទ្ធា នុប្បជ្ជន្តិ, ឥមស្មិញ្ញេវ សព្ពញ្ញុពុទ្ធសាសនេ ឧប្បជ្ជន្តីតិ។
ឯកកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
២. ទុកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៤៥. ទុកនិទ្ទេសេ កោធនោតិ កុជ្ឈនសីលោ មហាកោធោ។ ឯវំ បុគ្គលំ បុច្ឆិត្វាបិ ធម្មេន បុគ្គលំ ទស្សេតុំ តត្ថ កតមោ កោធោតិអាទិមាហ។ ឧបនាហីនិទ្ទេសាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ កោធោ កុជ្ឈនាតិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានេវ។ តថា ឧបនាហីនិទ្ទេសាទីសុ បុព្ពកាលំ កោធោតិអាទីនិ។ អយំ កោធោ អប្បហីនោតិ អយំ ឯត្តកោ កោធោ វិក្ខម្ភនប្បហានេន វា តទង្គប្បហានេន វា សមុច្ឆេទប្បហានេន វា អប្បហីនោ។ បរតោ ឧបនាហាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
៥៣. អហិរិកនិទ្ទេសាទីសុ – ឥមិនា អហិរិកេនាតិ ឥមិនា ឯវំបការេន អហិរិកធម្មេន សមន្នាគតោ។ ឥមិនា អនោត្តប្បេនាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
៦៣. អជ្ឈត្តសំយោជនោតិ ពហិទ្ធាសំយោជនោតិ ពហិទ្ធាពន្ធនោ។ តេ ឧភោបិ វច្ឆកសាលូបមាយ ទីបេតព្ពា។ វច្ឆកសាលាយ ហិ អន្តោ ពទ្ធោ អន្តោយេវ
៦៥. អក្កោធននិទ្ទេសាទីសុ – បហីនោតិ វិក្ខម្ភនប្បហានេន វា, តទង្គប្បហានេន វា, សមុច្ឆេទប្បហានេន វា បហីនោ។
៨៣. ទុល្លភនិទ្ទេសេ – ទុល្លភាតិ ន សុលភា។ បុព្ពការីតិ បឋមមេវ ការកោ។ កតវេទីតិ កតំ វេទេតិ, វិទិតំ បាកដំ ករោតិ។ តេ អគារិយានគារិយេហិ ទីបេតព្ពា។ អគារិយេសុ ហិ មាតាបិតរោ បុព្ពការិនោ នាម។ បុត្តធីតរោ បន មាតាបិតរោ បដិជគ្គន្តា អភិវាទនាទីនិ តេសំ កុរុមានា កតវេទិនោ នាម។ អនគារិយេសុ អាចរិយុបជ្ឈាយា បុព្ពការិនោ នាម។ អន្តេវាសិកសទ្ធិវិហារិកា អាចរិយុបជ្ឈាយេ បដិជគ្គន្តា អភិវាទនាទីនិ តេសំ កុរុមានា កតវេទិនោ នាម។ តេសំ អាវិភាវត្ថាយ ឧបជ្ឈាយបោសកសោណត្ថេរាទីនំ វត្ថូនិ កថេតព្ពានិ។
អបរោ នយោ – បរេន អកតេយេវ ឧបការេ អត្តនិ កតំ ឧបការំ អនបេក្ខិត្វា ការកោ បុព្ពការី, សេយ្យថាបិ មាតាបិតរោ ចេវ អាចរិយុបជ្ឈាយា ច។ សោ ទុល្លភោ; សត្តានំ តណ្ហាភិភូតត្តា។ បរេន កតស្ស ឧបការស្ស អនុរូបប្បវត្តិំ អត្តនិ កតំ ឧបការំ ឧបការតោ ជានន្តោ, វេទិយន្តោ, កតញ្ញុកតវេទី។ សេយ្យថាបិ មាតាបិតុអាចរិយុបជ្ឈាយេសុ សម្មា បដិបន្នោ។ សោបិ ទុល្លភោ; សត្តានំ អវិជ្ជាភិភូតត្តា។
អបិច – អការណវច្ឆលោ បុព្ពការី, សការណវច្ឆលោ កតញ្ញុកតវេទី។ ‘ករិស្សតិ មេ’តិ ឯវមាទិការណនិរបេក្ខកិរិយោ
៨៤. ទុត្តប្បយនិទ្ទេសេ – ទុត្តប្បយាតិ អតប្បយា, ន សក្កា កេនចិ តប្បេតុំ។ យោ ហិ ឧបដ្ឋាកកុលំ វា ញាតិកុលំ វា និស្សាយ វសមានោ ចីវរេ ជិណ្ណេ តេហិ ទិន្នំ ចីវរំ និក្ខិបតិ, ន បរិភុញ្ជតិ។ បុនប្បុនំ ទិន្នម្បិ គហេត្វា និក្ខិបតេវ។ យោ ច តេនេវ នយេន លទ្ធំ លទ្ធំ វិស្សជ្ជេតិ បរស្ស ទេតិ។ បុនប្បុនំ លទ្ធម្បិ តថេវ ករោតិ។ ឥមេ ទ្វេ បុគ្គលា សកដេហិបិ បច្ចយេ ឧបនេន្តេន តប្បេតុំ ន សក្កាតិ ទុត្តប្បយា នាម។
៨៥. សុតប្បយនិទ្ទេសេ – ន វិស្សជ្ជេតីតិ អត្តនោ អកត្វា បរស្ស ន ទេតិ។ អតិរេកេ បន សតិ ន និក្ខិបតិ បរស្ស ទេតិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ បន ភិក្ខុ ឧបដ្ឋាកកុលា វា ញាតិកុលា វា ជិណ្ណចីវរោ សាដកំ លភិត្វា ចីវរំ កត្វា បរិភុញ្ជតិ, ន និក្ខិបតិ; អគ្គឡំ ទត្វា បារុបន្តោបិ បុន ទិយ្យមានេ សហសា ន បដិគ្គណ្ហាតិ។ យោ ច លទ្ធំ លទ្ធំ អត្តនា បរិភុញ្ជតិ, បរេសំ ន ទេតិ។ ឥមេ ទ្វេបិ សុខេន សក្កា តប្បេតុន្តិ សុតប្បយា នាមាតិ។
៨៦. អាសវាតិ កិលេសា។ ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពំ កុក្កុច្ចាយតីតិ ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពយុត្តកំ កុក្កុច្ចាយតិ។ សូករមំសំ លភិត្វា អច្ឆមំសន្តិ កុក្កុច្ចាយតិ, មិគមំសំ, លភិត្វា ទីបិមំសន្តិ កុក្កុច្ចាយតិ។ កាលេ សន្តេយេវ ‘កាលោ នត្ថី’តិ, អប្បវារេត្វាវ ‘បវារិតោស្មី’តិ, បត្តេ រជស្មិំ អបតិតេយេវ ‘បតិត’ន្តិ, អត្តានំ ឧទ្ទិស្ស មច្ឆមំសេ អកតេយេវ ‘មំ ឧទ្ទិស្ស កត’ន្តិ កុក្កុច្ចាយតិ។ កុក្កុច្ចាយិតព្ពំ ន កុក្កុច្ចាយតីតិ កុក្កុច្ចាយិតព្ពយុត្តកំ ន កុក្កុច្ចាយតិ។ អច្ឆមំសំ លភិត្វា សូករមំសន្តិ ន ឥមេសន្តិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បុគ្គលានំ សុភូមិយំ តិណលតាទីនិ វិយ រត្តិម្បិ ទិវាបិ អាសវា វឌ្ឍន្តិយេវ។ សុក្កបក្ខេ កប្បិយមំសំ លភិត្វា កប្បិយមំសន្ត្វេវ គណ្ហន្តោ ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពំ ន កុក្កុច្ចាយតិ នាមាតិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
៨៨. ហីនាធិមុត្តោតិ ហីនជ្ឈាសយោ។ ទុស្សីលោតិ និស្សីលោ។ បាបធម្មោតិ លាមកធម្មោ។
៨៩. បណីតាធិមុត្តោតិ បណីតជ្ឈាសយោ។ កល្យាណធម្មោតិ ភទ្ទកធម្មោ, សុចិធម្មោ, សុន្ទរធម្មោ។
៩០. តិត្តោតិ សុហិតោ បរិយោសិតោ។ តប្បេតាតិ អញ្ញេសម្បិ តិត្តិករោ។ បច្ចេកសម្ពុទ្ធា យេ ច តថាគតសាវកាតិ ឯត្ថ បច្ចេកពុទ្ធា នវហិ លោកុត្តរធម្មេហិ សយំ តិត្តា បរិបុណ្ណា។ អញ្ញេ បន តប្បេតុំ ន សក្កោន្តិ។ តេសញ្ហិ ធម្មកថាយ អភិសមយោ ន ហោតិ។ សាវកានំ បន ធម្មកថាយ អបរិមាណានម្បិ ទេវមនុស្សានំ អភិសមយោ ហោតិ។ ឯវំ សន្តេបិ យស្មា បន តេ ធម្មំ ទេសេន្តា ន អត្តនោ វចនំ កត្វា កថេន្តិ, ពុទ្ធានំ វចនំ កត្វា កថេន្តិ។ សោតុំ និសិន្នបរិសាបិ ‘អយំ ភិក្ខុ ន អត្តនា បដិវិទ្ធធម្មំ កថេតិ, ពុទ្ធេហិ បដិវិទ្ធធម្មំ កថេតី’តិ ចិត្តីការំ ករោតិ។ ឥតិ សោ ចិត្តីការោ ពុទ្ធានំយេវ ហោតិ។ ឯវំ តត្ថ សម្មាសម្ពុទ្ធោវ តប្បេតា នាម។ យថា ហិ ‘អសុកស្ស នាម ឥទញ្ចិទញ្ច ទេថា’តិ រញ្ញា អាណត្តា កិញ្ចាបិ អានេត្វា ទេន្តិ, អថ ខោ រាជាវ តត្ថ ទាយកោ។ យេហិបិ លទ្ធំ ហោតិ, តេ ‘រញ្ញា អម្ហាកំ ឋានន្តរំ ទិន្នំ, ឥស្សរិយវិភវោ ទិន្នោ’ត្វេវ គណ្ហន្តិ, ន រាជបុរិសេហីតិ។ ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
ទុកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
៣. តិកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩១. តិកនិទ្ទេសេ ទុស្សីលោតិ និស្សីលោ។ បាបធម្មោតិ លាមកធម្មោ។ សីលវិបត្តិយា វា ទុស្សីលោ, ទិដ្ឋិវិបត្តិយា បាបធម្មោ អសុចីតិ អសុចីហិ កាយកម្មាទីហិ សមន្នាគតោ។ សង្កស្សរសមាចារោតិ សង្កាយ បរេហិ សរិតព្ពសមាចារោ។ កិញ្ចិទេវ អសារុប្បំ ទិស្វា ‘ឥទំ ឥមិនា កតំ ភវិស្សតី’តិ ឯវំ បរេហិ អាសង្កនីយសមាចារោ, អត្តនោយេវ វា សង្កាយ សរិតព្ពសមាចារោ – សាសង្កសមាចារោតិ អត្ថោ។ តស្ស ហិ ទិវាដ្ឋានាទីសុ សន្និបតិត្វា កិញ្ចិទេវ មន្តយន្តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘ឥមេ ឯកតោ ហុត្វា មន្តេន្តិ, កច្ចិ នុ ខោ មយា កតកម្មំ ជានិត្វា មន្តេន្តី’តិ ឯវំ សាសង្កសមាចារោ ហោតិ។
បដិច្ឆន្នកម្មន្តោតិ បដិច្ឆាទេតព្ពយុត្តកេន បាបកម្មេន សមន្នាគតោ។ អស្សមណោ សមណបដិញ្ញោតិ អស្សមណោ ហុត្វាវ សមណបតិរូបកតាយ ‘សមណោ អហ’ន្តិ ឯវំ បដិញ្ញោ។ អព្រហ្មចារី ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោតិ អញ្ញេ ព្រហ្មចារិនោ សុនិវត្ថេ សុបារុតេ សុម្ភកបត្តធរេ គាមនិគមជនបទរាជធានីសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជីវិកំ កប្បេន្តេ ទិស្វា សយម្បិ តាទិសេន អាការេន តថា បដិបជ្ជនតោ ‘អហំ ព្រហ្មចារី’តិ បដិញ្ញំ ទេន្តោ វិយ ហោតិ។ ‘អហំ ភិក្ខូ’តិ វត្វា ឧបោសថគ្គាទីនិ បវិសន្តោ បន ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោ ហោតិយេវ, តថា សង្ឃិកំ លាភំ គណ្ហន្តោ។ អន្តោបូតីតិ បូតិនា កម្មេន អន្តោ អនុបវិដ្ឋោ, និគ្គុណតាយ វា គុណសារវិរហិតត្តា អន្តោបូតិ។ អវស្សុតោតិ រាគាទីហិ តិន្តោ។ កសម្ពុជាតោតិ សញ្ជាតរាគាទិកចវរោ។ អថ វា កសម្ពុ វុច្ចតិ តិន្តកុណបគតំ កសដឧទកំ។ ឥមស្មិញ្ច សាសនេ ទុស្សីលោ នាម ជិគុច្ឆនីយត្តា តិន្តកុណបកសដឧទកសទិសោ។ តស្មា កសម្ពុ វិយ ជាតោតិ កសម្ពុជាតោ។
តស្ស ន ឯវំ ហោតីតិ កស្មា ន ហោតិ? យត្ថ បតិដ្ឋិតេន សក្កា ភវេយ្យ អរហត្តំ លទ្ធុំ, តស្សា បតិដ្ឋាយ ភិន្នត្តា។ យថា ហិ ចណ្ឌាលកុមារកស្ស អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អរហត្តាសាយ អភាវា និរាសោតិ វុច្ចតិ។
៩២. តស្ស ឯវំ ហោតីតិ កស្មា ហោតិ? យស្មិំ បតិដ្ឋិតេន សក្កា ភវេយ្យ អរហត្តំ បាបុណិតុំ, តស្សា បតិដ្ឋាយ ថិរត្តា។ យថា ហិ សុជាតស្ស ខត្តិយកុមារស្ស ‘អសុកោ នាម ខត្តិយកុមារោ រជ្ជេ អភិសិត្តោ’តិ សុត្វាវ យស្មិំ កុលេ បច្ចាជាតា អភិសេកំ បាបុណន្តិ, តស្មិំ បច្ចាជាតស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ, សោ កុមារោ វិយ អភិសេកំ បាបុណេយ្យ’ន្តិ ឯវមេវ សីលវតោ ‘អសុកោ នាម ភិក្ខុ អរហត្តំ បត្តោ’តិ សុត្វាវ យស្មិំ សីលេ បតិដ្ឋិតេន អរហត្តំ បត្តព្ពំ, តស្សា បតិដ្ឋាយ ថិរត្តា – ‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ សោ ភិក្ខុ វិយ អរហត្តំ បាបុណេយ្យ’ន្តិ ឯវំ ហោតិ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អាសំសោ នាម វុច្ចតិ។ សោ ហិ អរហត្តំ អាសំសតិ បត្ថេតីតិ អាសំសោ។
៩៣. យា ហិស្ស បុព្ពេ អវិមុត្តស្សាតិ យា តស្ស ខីណាសវស្ស បុព្ពេ អរហត្តវិមុត្តិយា អវិមុត្តស្ស វិមុត្តាសា អហោសិ, សា បដិប្បស្សទ្ធា, តស្មា ន ឯវំ ហោតិ។ យថា ហិ អភិសិត្តស្ស ខត្តិយស្ស ‘អសុកោ នាម ខត្តិយកុមារោ រជ្ជេ អភិសិត្តោ’តិ សុត្វា ឯកស្ស រញ្ញោ ទ្វិន្នំ រជ្ជាភិសេកានំ ទ្វិន្នំ សេតច្ឆត្តានំ អភាវា ន ឯវំ ហោតិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ សោ កុមារោ វិយ អភិសេកំ បាបុណេយ្យ’’ន្តិ; ឯវមេវ ខីណាសវស្ស ‘អសុកោ នាម ភិក្ខុ អរហត្តំ បត្តោ’តិ សុត្វា, ទ្វិន្នំ អរហត្តានំ អភាវា – ‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ សោ ភិក្ខុ វិយ អរហត្តំ បាបុណេយ្យ’ន្តិ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អរហត្តាសាយ វិគតត្តា វិគតាសោតិ វុច្ចតិ។
៩៤. គិលានូបមនិទ្ទេសេ – យាយ ឧបមាយ តេ គិលានូបមាតិ វុច្ចន្តិ, តំ តាវ ឧបមំ ទស្សេតុំ តយោ គិលានាតិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សប្បាយានីតិ ហិតានិ វុទ្ធិករានិ។ បតិរូបន្តិ នេវ វុដ្ឋាតិ តម្ហា អាពាធាតិ ឥមិនា អតេកិច្ឆេន វាតាបមារាទិនា រោគេន សមន្នាគតោ និដ្ឋប្បត្តោ គិលានោ កថិតោ។ វុដ្ឋាតិ តម្ហា អាពាធាតិ ឥមិនា ខិបិតកច្ឆុតិណបុប្ផកជរាទិប្បភេទោ អប្បមត្តកាពាធោ កថិតោ។
លភន្តោ សប្បាយានិ ភោជនានិ នោ អលភន្តោតិ ឥមិនា បន យេសំ បដិជគ្គនេន ផាសុកំ ហោតិ, សព្ពេបិ តេ អាពាធា កថិតា។ ឯត្ថ ច បតិរូបោ ឧបដ្ឋាកោ នាម គិលានុបដ្ឋាកអង្គេហិ សមន្នាគតោ បណ្ឌិតោ ទក្ខោ អនលសោ វេទិតព្ពោ។
គិលានុបដ្ឋាកោ អនុញ្ញាតោតិ ‘ភិក្ខុសង្ឃេន ទាតព្ពោ’តិ អនុញ្ញាតោ។ តស្មិញ្ហិ គិលានេ អត្តនោ ធម្មតាយ យាបេតុំ អសក្កោន្តេ ភិក្ខុសង្ឃេន តស្ស ភិក្ខុនោ ‘ឯកោ ភិក្ខុ ច សាមណេរោ ច ឥមំ បដិជគ្គថា’តិ អបលោកេត្វា ទាតព្ពា។ យាវ បន តេ តំ បដិជគ្គន្តិ, តាវ គិលានស្ស ច តេសញ្ច ទ្វិន្នំ យេនត្ថោ សព្ពំ ភិក្ខុសង្ឃស្សេវ ភារោ។ អញ្ញេបិ គិលានា ឧបដ្ឋាតព្ពាតិ ឥតរេបិ ទ្វេ គិលានា ឧបដ្ឋាតព្ពា។ កិំ ការណា? យោបិ ហិ និដ្ឋប្បត្តគិលានោ, សោ អនុបដ្ឋិយមានោ ‘សចេ មំ បដិជគ្គេយ្យុំ, ផាសុកំ មេ ភវេយ្យ, ន ខោ បន មំ បដិជគ្គន្តី’តិ មនោបទោសំ កត្វា អបាយេ និព្ពត្តេយ្យ។ បដិជគ្គិយមានស្ស បន ឯវំ ហោតិ – ‘ភិក្ខុសង្ឃេន យំ កត្តព្ពំ តំ សព្ពំ កតំ, មយ្ហំ បន កម្មវិបាកោ ឦទិសោ’តិ សោ ភិក្ខុសង្ឃេ មេត្តំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តតិ។ យោ បន អប្បមត្តកេន ព្យាធិនា សមន្នាគតោ លភន្តោបិ អលភន្តោបិ វុដ្ឋាតិយេវ, តស្ស វិនាបិ ភេសជ្ជេន វូបសមនកព្យាធិ ភេសជ្ជេ កតេ ខិប្បតរំ វូបសម្មតិ។ តតោ សោ ពុទ្ធវចនំ
នេវ ឱក្កមតីតិ នេវ បវិសតិ។ និយាមំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តន្តិ កុសលេសុ ធម្មេសុ មគ្គនិយាមសង្ខាតំ សម្មត្តំ។ ឥមិនា បទបរមោ បុគ្គលោ កថិតោ។ ទុតិយវារេន ឧគ្ឃដិតញ្ញូ គហិតោ សាសនេ នាឡកត្ថេរសទិសោ
ធម្មទេសនា អនុញ្ញាតាតិ មាសស្ស អដ្ឋ វារេ ធម្មកថា អនុញ្ញាតា។ អញ្ញេសម្បិ ធម្មោ ទេសេតព្ពោតិ ឥតរេសម្បិ ធម្មោ កថេតព្ពោ។ កិំ ការណា? បទបរមស្ស ហិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ ធម្មំ បដិវិជ្ឈិតុំ អសក្កោន្តស្សាបិ អនាគតេ បច្ចយោ ភវិស្សតិ។ យោ បន តថាគតស្ស រូបទស្សនំ លភន្តោបិ អលភន្តោបិ ធម្មវិនយញ្ច សវនាយ លភន្តោបិ អលភន្តោបិ ធម្មំ អភិសមេតិ; សោ អលភន្តោ ន តាវ អភិសមេតិ, លភន្តោ បន ខិប្បមេវ អភិសមេស្សតីតិ ឥមិនា
៩៨. គូថភាណីអាទីសុ – សភគ្គតោតិ សភាយំ ឋិតោ។ បរិសគ្គតោតិ គាមបរិសាយ ឋិតោ។ ញាតិមជ្ឈគតោតិ ទាយាទានំ មជ្ឈេ ឋិតោ។ បូគមជ្ឈគតោតិ សេណីនំ មជ្ឈេ ឋិតោ។ រាជកុលមជ្ឈគតោតិ រាជកុលស្ស មជ្ឈេ មហាវិនិច្ឆយេ ឋិតោ។ អភិនីតោតិ បុច្ឆនត្ថាយ នីតោ។ សក្ខិបុដ្ឋោតិ សក្ខិំ កត្វា បុច្ឆិតោ។ ឯហម្ភោ បុរិសាតិ អាលបនមេតំ។ អត្តហេតុ វា បរហេតុ វាតិ អត្តនោ វា បរស្ស វា ហត្ថបាទាទិហេតុ វា ធនហេតុ វា។ អាមិសកិញ្ចិក្ខហេតុ វាតិ ឯត្ថ អាមិសន្តិ លាភោ អធិប្បេតោ។ កិញ្ចិក្ខន្តិ យំ វា តំ វា អប្បមត្តកំ។ អន្តមសោ តិត្តិរវដ្ដកសប្បិបិណ្ឌនវនីតបិណ្ឌាទិអប្បមត្តកស្សាបិ លញ្ជស្ស ហេតូតិ អត្ថោ។ សម្បជានមុសា ភាសិតា ហោតីតិ ជានន្តោយេវ មុសាវាទំ កត្តា ហោតិ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ គូថសទិសវចនត្តា គូថភាណីតិ វុច្ចតិ។ យថា ហិ គូថំ នាម មហាជនស្ស អនិដ្ឋំ
៩៩. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ បុប្ផសទិសវចនត្តា បុប្ផភាណីតិ វុច្ចតិ។ យថា ហិ ផុល្លានិ វស្សិកានិ វា អធិមុត្តកានិ វា មហាជនស្ស ឥដ្ឋានិ កន្តានិ ហោន្តិ; ឯវមេវ ឥមស្ស បុគ្គលស្ស វចនំ ទេវមនុស្សានំ ឥដ្ឋំ
១០០. នេលាតិ ឯលំ វុច្ចតិ ទោសោ។ នាស្សា ឯលន្តិ នេលា។ និទ្ទោសាតិ អត្ថោ, ‘‘នេលង្គោ សេតបច្ឆាទោ’’តិ (ឧទា. ៦៥) ឯត្ថ វុត្តនេលំ វិយ។ កណ្ណសុខាតិ ព្យញ្ជនមធុរតាយ កណ្ណានំ សុខា។ សូចិវិជ្ឈនំ វិយ កណ្ណសូលំ ន ជនេតិ។ អត្ថមធុរតាយ សកលសរីរេ កោបំ អជនេត្វា បេមំ ជនេតីតិ បេមនីយា។ ហទយំ គច្ឆតិ អប្បដិហញ្ញមានា សុខេន ចិត្តំ បវិសតីតិ ហទយង្គមា។ គុណបរិបុណ្ណតាយ បុរេ ភវាតិ បោរី។ បុរេ សំវឌ្ឍនារី វិយ សុកុមារាតិបិ បោរី។ បុរស្ស ឯសាតិបិ បោរី។ នគរវាសីនំ កថាតិ អត្ថោ។ នគរវាសិនោ ហិ យុត្តកថា ហោន្តិ។ បិតិមត្តំ បិតាតិ, មាតិមត្តំ មាតាតិ, ភាតិមត្តំ ភាតាតិ វទន្តិ។ ឯវរូបី កថា ពហុនោ ជនស្ស កន្តា ហោតីតិ ពហុជនកន្តា។ ពហុជនស្ស កន្តភាវេនេវ ពហុនោ ជនស្ស មនាបា ចិត្តវុទ្ធិករាតិ ពហុជនមនាបា។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ មធុភាណីតិ
១០១. អរុកូបមចិត្តាទីសុ – អភិសជ្ជតីតិ លគ្គតិ។ កុប្បតីតិ កោបវសេន កុប្បតិ។ ព្យាបជ្ជតីតិ បកតិភាវំ បជហតិ, បូតិកោ ហោតិ។ បតិត្ថីយតីតិ ថិនភាវំ ថទ្ធភាវញ្ច អាបជ្ជតិ។ កោបន្តិ ទុព្ពលកោធំ។ ទោសន្តិ ទុស្សនវសេន តតោ ពលវតរំ។ អប្បច្ចយន្តិ អតុដ្ឋាការំ ទោមនស្សំ។ ទុដ្ឋារុកោតិ បុរាណវណោ។ កដ្ឋេនាតិ ទណ្ឌកកោដិយា។ កឋលាយាតិ កបាលេន។ អាសវំ ទេតីតិ អបរាបរំ សវតិ។ បុរាណវណោ ហិ អត្តនោ ធម្មតាយ ឯវ បុព្ពំ លោហិតំ យូសន្តិ ឥមានិ តីណិ សវតិ ឯវមេវំ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ, ទុដ្ឋារុកោ វិយ ហិ កោធនោ បុគ្គលោ។ តស្ស អត្តនោ ធម្មតាយ សវនំ វិយ កោធនស្សបិ អត្តនោ ធម្មតាយ ឧទ្ធុមាតកស្ស វិយ ចណ្ឌិកតស្ស ចរណំ។ កដ្ឋេន វា កឋលាយ វា ឃដ្ដនំ វិយ អប្បមត្តកម្បិ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អរុកូបមចិត្តោតិ វុច្ចតិ។ បុរាណវណសទិសចិត្តោតិ អត្ថោ។
១០២. រត្តន្ធការតិមិសាយាតិ រត្តិំ ចក្ខុវិញ្ញាណុប្បត្តិនិវារណេន អន្ធភាវករណេ ពហលតមេ។ វិជ្ជន្តរិកាយាតិ វិជ្ជុប្បត្តិក្ខណេ។ ឥធាបិ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ ហិ យោគាវចរោ ទដ្ឋព្ពោ។ អន្ធការំ វិយ សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈា កិលេសា។ វិជ្ជុសញ្ចរណំ វិយ សោតាបត្តិមគ្គញាណស្ស ឧប្បត្តិកាលោ។ វិជ្ជន្តរិកាយ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស សាមន្តា រូបទស្សនំ វិយ សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ និព្ពានទស្សនំ។ បុន អន្ធការាវត្ថរណំ វិយ សកទាគាមិមគ្គវជ្ឈា កិលេសា។ បុន វិជ្ជុសញ្ចរណំ វិយ សកទាគាមិមគ្គញាណស្ស ឧប្បាទោ។ វិជ្ជន្តរិកាយ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស សាមន្តា រូបទស្សនំ វិយ សកទាគាមិមគ្គក្ខណេ និព្ពានទស្សនំ។ បុន អន្ធការាវត្ថរណំ វិយ អនាគាមិមគ្គវជ្ឈា កិលេសា។ បុន វិជ្ជុសញ្ចរណំ វិយ អនាគាមិមគ្គញាណស្ស ឧប្បាទោ។ វិជ្ជន្តរិកាយ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស សាមន្តា រូបទស្សនំ វិយ អនាគាមិមគ្គក្ខណេ និព្ពានទស្សនំ វេទិតព្ពំ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ វិជ្ជូបមចិត្តោតិ វុច្ចតិ។ ឥត្តរកាលោភាសេន វិជ្ជុសទិសចិត្តោតិ អត្ថោ។
១០៣. វជិរូបមចិត្តតាយបិ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ វជិរូបមចិត្តោតិ វុច្ចតិ។ កិលេសានំ មូលឃាតករណសមត្ថតាយ វជិរេន សទិសចិត្តោតិ អត្ថោ។
១០៤. អន្ធាទីសុ តថារូបំ ចក្ខុ ន ហោតីតិ តថាជាតិកំ តថាសភាវំ ផាតិំ ករេយ្យាតិ ផីតំ វឌ្ឍិតំ ករេយ្យ។ សាវជ្ជានវជ្ជេតិ សទោសនិទ្ទោសេ។ ហីនប្បណីតេតិ អធមុត្តមេ។ កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេតិ កណ្ហសុក្កាយេវ អញ្ញមញ្ញបដិពាហនតោ បដិបក្ខវសេន សប្បដិភាគាតិ វុច្ចន្តិ។ អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – កុសលេ ធម្មេ ‘កុសលា ធម្មា’តិ យេន បញ្ញាចក្ខុនា ជានេយ្យ, អកុសលេ ធម្មេ ‘អកុសលា ធម្មា’តិ, សាវជ្ជាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេសុ បន កណ្ហធម្មេ ‘សុក្កសុប្បដិភាគា’តិ, សុក្កធម្មេ ‘កណ្ហសប្បដិភាគា’តិ យេន បញ្ញាចក្ខុនា ជានេយ្យ។ តថារូបម្បិស្ស ចក្ខុ ន ហោតីតិ ឥមិនា នយេន សេសដ្ឋានេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ទិដ្ឋធម្មិកភោគសំហរណបញ្ញាចក្ខុនោ ច សម្បរាយិកត្ថសោធនបញ្ញាចក្ខុនោ ច អភាវា អន្ធោតិ វុច្ចតិ។ ទុតិយោ ទិដ្ឋធម្មិកភោគសំហរណបញ្ញាចក្ខុនោ ភាវា, សម្បរាយិកត្ថសោធនបញ្ញាចក្ខុនោ បន អភាវា ឯកចក្ខូតិ វុច្ចតិ។ តតិយោ ទ្វិន្នម្បិ ភាវា ទ្វិចក្ខូតិ វុច្ចតិ។
១០៧. អវកុជ្ជបញ្ញាទីសុ ធម្មំ ទេសេន្តីតិ ឧបាសកោ ធម្មស្សវនត្ថាយ អាគតោតិ អត្តនោ កម្មំ បហាយ ធម្មំ ទេសេន្តិ។ អាទិកល្យាណន្តិ អាទិម្ហិ កល្យាណំ ភទ្ទកំ អនវជ្ជំ និទ្ទោសំ កត្វា ទេសេន្តិ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្ថ បន អាទីតិ បុព្ពបដ្ឋបនា។ មជ្ឈន្តិ កថាវេមជ្ឈំ។ បរិយោសានន្តិ សន្និដ្ឋានំ។ ឥតិស្ស ធម្មំ កថេន្តា បុព្ពបដ្ឋបនេបិ កល្យាណំ ភទ្ទកំ អនវជ្ជមេវ កត្វា កថេន្តិ, វេមជ្ឈេបិ, បរិយោសានេបិ។ ឯត្ថ ច អត្ថិ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានានិ, អត្ថិ សាសនស្ស។ តត្ថ ទេសនាយ តាវ – ចតុប្បទិកគាថាយ បឋមបទំ អាទិ, ទ្វេ បទានិ មជ្ឈំ, អវសានបទំ បរិយោសានំ។ ឯកានុសន្ធិកសុត្តស្ស – និទានំ អាទិ, អនុសន្ធិ មជ្ឈំ, ឥទមវោចាតិ អប្បនា បរិយោសានំ។ អនេកានុសន្ធិកស្ស – បឋមោ អនុសន្ធិ អាទិ
សាសនស្ស សាត្ថន្តិ សាត្ថកំ កត្វា ទេសេន្តិ។ សព្យញ្ជនន្តិ អក្ខរបារិបូរិំ កត្វា ទេសេន្តិ។ កេវលបរិបុណ្ណន្តិ សកលបរិបុណ្ណំ អនូនំ កត្វា ទេសេន្តិ។ បរិសុទ្ធន្តិ បរិសុទ្ធំ និជ្ជដំ និគ្គណ្ឋិំ កត្វា ទេសេន្តិ។ ព្រហ្មចរិយំ បកាសេន្តីតិ ឯវំ ទេសេន្តា ច សេដ្ឋចរិយភូតំ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ បកាសេន្តិ។ នេវ អាទិំ មនសិ ករោតីតិ នេវ បុព្ពបដ្ឋបនំ មនសិ ករោតិ។ កុម្ភោតិ ឃដោ។ និក្កុជ្ជោតិ អធោមុខោ ឋបិតោ។ ឯវមេវន្តិ ឯត្ថ កុម្ភោ និក្កុជ្ជោ វិយ អវកុជ្ជបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឧទកាសិញ្ចនកាលោ វិយ ធម្មទេសនាយ លទ្ធកាលោ។ ឧទកស្ស វិវដ្ដនកាលោ វិយ តស្មិំ អាសនេ និសិន្នស្ស ឧគ្គហេតុំ អសមត្ថកាលោ។ ឧទកស្ស អសណ្ឋានកាលោ វិយ ឧដ្ឋហិត្វា អសល្លក្ខណកាលោ វេទិតព្ពោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អវកុជ្ជបញ្ញោតិ វុច្ចតិ។ អធោមុខបញ្ញោតិ អត្ថោ។
១០៨. អាកិណ្ណានីតិ បក្ខិត្តានិ។ សតិសម្មោសា បកិរេយ្យាតិ មុដ្ឋស្សតិតាយ វិកិរេយ្យ។ ឯវមេវន្តិ ឯត្ថ ឧច្ឆង្គោ វិយ ឧច្ឆង្គបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ។ នានាខជ្ជកានិ វិយ នានប្បការំ ពុទ្ធវចនំ។ ឧច្ឆង្គេ នានាខជ្ជកានិ ខាទន្តស្ស និសិន្នកាលោ វិយ តស្មិំ អាសនេ និសិន្នស្ស ឧគ្គហណកាលោ។ វុដ្ឋហន្តស្ស សតិសម្មោសា វិកិរណកាលោ វិយ តស្មា អាសនា វុដ្ឋាយ គច្ឆន្តស្ស អសល្លក្ខណកាលោ វេទិតព្ពោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ឧច្ឆង្គបញ្ញោតិ វុច្ចតិ។ ឧច្ឆង្គសទិសបញ្ញោតិ អត្ថោ។
១០៩. ឧក្កុជ្ជោតិ ឧបរិមុខោ ឋបិតោ។ សណ្ឋាតីតិ បតិដ្ឋហតិ។ ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឧបរិមុខោ ឋបិតោ កុម្ភោ វិយ បុថុបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឧទកស្ស អាសិត្តកាលោ វិយ ទេសនាយ លទ្ធកាលោ។ ឧទកស្ស សណ្ឋានកាលោ វិយ តត្ថ និសិន្នស្ស ឧគ្គហណកាលោ។ នោ វិវដ្ដនកាលោ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ បុថុបញ្ញោតិ វុច្ចតិ។ វិត្ថារិកបញ្ញោតិ អត្ថោ។
១១០. អវីតរាគាទីសុ – យថា សោតាបន្នសកទាគាមិនោ, ឯវំ បុថុជ្ជនោបិ អវីតរាគោ។ អទព្ពតាយ បន ន គហិតោ។ យថា ហិ ឆេកោ វឌ្ឍកី ទព្ពសម្ភារត្ថំ វនំ បវិដ្ឋោ ន អាទិតោ បដ្ឋាយ សម្បត្តសម្បត្តរុក្ខេ ឆិន្ទតិ, យេ បនស្ស ទព្ពសម្ភារូបគា ហោន្តិ, តេយេវ ឆិន្ទតិ; ឯវមិធាបិ ភគវតា ទព្ពជាតិកា អរិយាវ គហិតា, បុថុជ្ជនា បន អទព្ពតាយ ន គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ កាមេសុ វីតរាគោតិ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ វីតរាគោ។ ភវេសុ អវីតរាគោតិ រូបារូបភវេសុ អវីតរាគោ។
១១៣. បាសាណលេខូបមាទីសុ – អនុសេតីតិ អប្បហីនតាយ អនុសេតិ។ ន ខិប្បំ លុជ្ជតីតិ ន អន្តរា នស្សតិ, កប្បុដ្ឋានេនេវ នស្សតិ។ ឯវមេវន្តិ ឯវំ តស្សាបិ បុគ្គលស្ស កោធោ ន អន្តរា បុនទិវសេ វា អបរទិវសេ វា និព្ពាតិ, អទ្ធនិយោ បន ហោតិ។ មរណេនេវ និព្ពាតីតិ អត្ថោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ បាសាណលេខា វិយ កុជ្ឈនភាវេន ចិរដ្ឋិតិកតោ បាសាណលេខូបមោតិ វុច្ចតិ។
១១៤. សោ ច ខ្វស្ស កោធោតិ សោ អប្បមត្តកេបិ ការណេ សហសា កុទ្ធស្ស កោធោ។ ន ចិរន្តិ អចិរំ អប្បហីនតាយ នានុសេតិ។ យថា បន បថវិយំ អាកឌ្ឍិត្វា កតលេខា វាតាទីហិ ខិប្បំ នស្សតិ, ឯវមស្ស សហសា ឧប្បន្នោបិ កោធោ ខិប្បមេវ និព្ពាតីតិ អត្ថោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ បថវិយំ លេខា វិយ កុជ្ឈនភាវេន អចិរដ្ឋិតិកតោ បថវីលេខូបមោតិ វុច្ចតិ។
១១៥. អាគាឡ្ហេនាតិ អតិគាឡ្ហេន មម្មច្ឆេទកេន ថទ្ធវចនេន។ ផរុសេនាតិ ន សោតសុខេន។ អមនាបេនាតិ ន ចិត្តសុខេន។ សំសន្ទតីតិ ឯកីភវតិ។ សន្ធិយតីតិ ឃដយតិ។ សម្មោទតីតិ និរន្តរោ ហោតិ។ អថ វា – សំសន្ទតីតិ ចិត្តកិរិយាទីសុ ចិត្តេន សមោធានំ គច្ឆតិ។ ខីរោទកំ វិយ ឯកីភាវំ ឧបេតីតិ អត្ថោ។ សន្ធិយតីតិ ឋានគមនាទីសុ កាយកិរិយាទីសុ សម្មោទតីតិ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីសុ វចីកិរិយាសុ វាចាយ សមោធានំ គច្ឆតិ។ វិប្បវាសគតោបិ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ឧទកលេខា ឧទកលេខូបមោតិ វុច្ចតិ។
១១៦. បោត្ថកូបមេសុ – យាយ ឧបមាយ តេ បោត្ថកូបមាតិ វុច្ចន្តិ, តំ តាវ ឧបមំ ទស្សេតុំ តយោ បោត្ថកាតិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ នវោតិ នវវាយិមោ។ បោត្ថកោតិ សាណវាកសាដកោ។ ទុព្ពណ្ណោតិ វិវណ្ណោ។ ទុក្ខសម្ផស្សោតិ ខរសម្ផស្សោ។ អប្បគ្ឃោតិ អតិពហុំ អគ្ឃន្តោ កហាបណគ្ឃនកោ ហោតិ។ មជ្ឈិមោតិ បរិភោគមជ្ឈិមោ។ សោ ហិ នវភាវំ អតិក្កមិត្វា ជិណ្ណភាវំ អប្បត្តោ មជ្ឈេ បរិភោគកាលេបិ ទុព្ពណ្ណោ ច ទុក្ខសម្ផស្សោ ច អប្បគ្ឃោយេវ ច ហោតិ។ អតិពហុំ អគ្ឃន្តោ អឌ្ឍំ អគ្ឃតិ។ ជិណ្ណកាលេ បន អឌ្ឍមាសកំ វា កាកណិកំ វា អគ្ឃតិ។ ឧក្ខលិបរិមជ្ជនន្តិ កាឡុក្ខលិបរិបុញ្ឆនំ។
នវោតិ ឧបសម្បទាយ បញ្ចវស្សកាលតោ ហេដ្ឋា ជាតិយា សដ្ឋិវស្សោបិ នវោយេវ។ ទុព្ពណ្ណតាយាតិ សរីរវណ្ណេនបិ គុណវណ្ណេនបិ ទុព្ពណ្ណតាយ។ ទុស្សីលស្ស ហិ បរិសមជ្ឈេ និសិន្នស្ស និត្តេជតាយ សរីរវណ្ណោបិ ន សម្បជ្ជតិ, គុណវណ្ណេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ។ យេ ខោ បនស្សាតិ យេ ខោ បន តស្ស ឧបដ្ឋាកា វា ញាតិមិត្តាទយោ វា ឯតំ បុគ្គលំ សេវន្តិ។ តេសំ តន្តិ តេសំ បុគ្គលានំ ឆ សត្ថារេ សេវន្តានំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកានំ វិយ, ទេវទត្តំ សេវន្តានំ កោកាលិកាទីនំ វិយ ច តំ សេវនំ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ ហោតិ។ មជ្ឈិមោតិ បញ្ចវស្សកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ នវវស្សកាលា មជ្ឈិមោ នាម។ ថេរោតិ ទសវស្សកាលតោ បដ្ឋាយ ថេរោ នាម។ ឯវមាហំសូតិ ឯវំ វទន្តិ។ កិំ នុ ខោ តុយ្ហន្តិ តុយ្ហំ ពាលស្ស ភណិតេន កោ អត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ។ តថារូបន្តិ តថាជាតិកំ តថាសភាវំ ឧក្ខេបនីយកម្មស្ស ការណភូតំ។
១១៧. កាសិកវត្ថូបមេសុ កាសិកវត្ថំ នាម តយោ កប្បាសំសូ គហេត្វា កន្តិតសុត្តេន វាយិតំ សុខុមវត្ថំ។ តំ នវវាយិមំ អនគ្ឃំ ហោតិ។ បរិភោគមជ្ឈិមំ វីសម្បិ តិំសម្បិ សហស្សានិ អគ្ឃតិ។ ជិណ្ណកាលេ បន អដ្ឋបិ ទសបិ សហស្សានិ អគ្ឃតិ។
តេសំ តំ ហោតីតិ តេសំ សម្មាសម្ពុទ្ធាទយោ សេវន្តានំ វិយ តំ សេវនំ ទីឃរត្តំ អាធេយ្យំ គច្ឆតីតិ តស្ស មហាថេរស្ស តំ អត្ថនិស្សិតំ វចនំ យថា គន្ធករណ្ឌកេ កាសិកវត្ថំ អាធាតព្ពតំ ឋបេតព្ពតំ គច្ឆតិ, ឯវំ ឧត្តមង្គេ សិរស្មិំ ហទយេ ច អាធាតព្ពតំ ឋបេតព្ពតម្បិ គច្ឆតិ។ សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ។
១១៨. សុប្បមេយ្យាទីសុ – សុខេន បមេតព្ពោតិ សុប្បមេយ្យោ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ។ ឧទ្ធតោតិ ឧទ្ធច្ចេន សមន្នាគតោ។ ឧន្នឡោតិ ឧគ្គតនឡោ; តុច្ឆមានំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតោតិ អត្ថោ។ ចបលោតិ បត្តមណ្ឌនាទិនា ចាបល្លេន សមន្នាគតោ។ មុខរោតិ មុខខរោ។ វិកិណ្ណវាចោតិ អសំយតវចនោ។ អសមាហិតោតិ ចិត្តេកគ្គតារហិតោ។ វិព្ភន្តចិត្តោតិ ភន្តចិត្តោ, ភន្តគាវីភន្តមិគីសប្បដិភាគោ។ បាកដិន្ទ្រិយោតិ វិវដិន្ទ្រិយោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ‘សុប្បមេយ្យោ’តិ វុច្ចតិ។ យថា ហិ បរិត្តស្ស ឧទកស្ស សុខេន បមាណំ គយ្ហតិ; ឯវមេវ ឥមេហិ អគុណង្គេហិ សមន្នាគតស្ស សុខេន បមាណំ គយ្ហតិ។ តេនេស ‘សុប្បមេយ្យោ’តិ វុត្តោ។
១១៩. ទុក្ខេន បមេតព្ពោតិ ទុប្បមេយ្យោ។ អនុទ្ធតាទីនិ វុត្តបដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពានិ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ‘ទុប្បមេយ្យោ’តិ វុច្ចតិ។ យថា ហិ មហាសមុទ្ទស្ស ទុក្ខេន បមាណំ គយ្ហតិ; ឯវមេវ ឥមេហិ គុណង្គេហិ សមន្នាគតស្ស ទុក្ខេន បមាណំ គយ្ហតិ។ តាទិសោ ‘អនាគាមី នុ ខោ, ខីណាសវោ នុ ខោ’តិ វត្តព្ពតំ គច្ឆតិ, តេនេស ‘ទុប្បមេយ្យោ’តិ វុត្តោ។
១២០. ន អប្បមេយ្យោ។ យថា ហិ អាកាសស្ស ន សក្កា បមាណំ គហេតុំ, ឯវំ ខីណាសវស្ស។ តេនេស ‘អប្បមេយ្យោ’តិ វុត្តោ។
១២១. ន សេវិតព្ពាទីសុ – ន សេវិតព្ពោតិ ន ឧបសង្កមិតព្ពោ។ ន ភជិតព្ពោតិ ន អល្លីយិតព្ពោ។ ន បយិរុបាសិតព្ពោតិ ន សន្តិកេ និសីទនវសេន បុនប្បុនំ ឧបាសិតព្ពោ។ ហីនោ ហោតិ សីលេនាតិអាទីសុ ឧបាទាយុបាទាយ ហីនតា វេទិតព្ពា អញ្ញត្រ អនុទ្ទយា អញ្ញត្រ អនុកម្បាតិ ឋបេត្វា អនុទ្ទយញ្ច អនុកម្បញ្ច។ អត្តនោ អត្ថាយ ឯវ ហិ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ន សេវិតព្ពោ។ អនុទ្ទយានុកម្បាវសេន បន តំ ឧបសង្កមិតុំ វដ្ដតិ។
១២២. សទិសោ ហោតីតិ សមានោ ហោតិ។ សីលសាមញ្ញគតានំ សតន្តិ សីលេន សមានភាវំ គតានំ សន្តានំ។ សីលកថា ច នោ ភវិស្សតីតិ ឯវំ សមានសីលានំ អម្ហាកំ សីលមេវ អារព្ភ កថា ភវិស្សតិ។ សា ច នោ ផាសុ ភវិស្សតីតិ សា ច សីលកថា អម្ហាកំ ផាសុវិហារោ សុខវិហារោ ភវិស្សតិ។ សា ច នោ បវត្តិនី ភវិស្សតីតិ សា ច អម្ហាកំ កថា ទិវសម្បិ កថេន្តានំ បវត្តិនី ភវិស្សតិ, ន បដិហញ្ញិស្សតិ។ ទ្វីសុ ហិ សីលវន្តេសុ ឯកេន សីលស្ស វណ្ណេ កថិតេ ឥតរោ អនុមោទតិ; តេន តេសំ កថា ផាសុ ចេវ ហោតិ, បវត្តិនី ច។ ឯកស្មិំ បន ទុស្សីលេ សតិ ទុស្សីលស្ស សីលកថា ទុក្កថាតិ នេវ សីលកថា ហោតិ, ន ផាសុ ហោតិ, ន បវត្តិនី។ សមាធិបញ្ញាកថាសុបិ ឯសេវ នយោ។ ទ្វេ ហិ សមាធិលាភិនោ សមាធិកថំ, សប្បញ្ញា ច បញ្ញាកថំ កថេន្តា, រត្តិំ វា ទិវសំ វា អតិក្កន្តម្បិ ន ជានន្តិ។
១២៣. សក្កត្វា គរុំ កត្វាតិ សក្ការញ្ចេវ គរុការញ្ច ករិត្វា។ អធិកោ ហោតីតិ អតិរេកោ ហោតិ។ សីលក្ខន្ធន្តិ សីលរាសិំ។ បរិបូរេស្សាមីតិ តំ អតិរេកសីលំ បុគ្គលំ និស្សាយ អត្តនោ អបរិបូរំ សីលរាសិំ បរិបូរំ ករិស្សាមិ។ តត្ថ តត្ថ បញ្ញាយ អនុគ្គហេស្សាមីតិ ឯត្ថ សីលស្ស សមាធិបញ្ញាក្ខន្ធេសុបិ ឯសេវ នយោ។
១២៤. ជិគុច្ឆិតព្ពាទីសុ – ជិគុច្ឆិតព្ពោតិ គូថំ វិយ ជិគុច្ឆិតព្ពោ។ អថ ខោ នន្តិ អថ ខោ អស្ស។ កិត្តិសទ្ទោតិ កថាសទ្ទោ។ ឯវមេវន្តិ ឯត្ថ គូថកូបោ វិយ ទុស្សីល្យំ ទដ្ឋព្ពំ។ គូថកូបេ បតិត្វា ឋិតោ ធមនីអហិ វិយ ទុស្សីលបុគ្គលោ។ គុថកូបតោ ឧទ្ធរិយមានេន តេន អហិនា បុរិសស្ស សរីរំ អារុឡ្ហេនាបិ អទដ្ឋភាវោ វិយ ទុស្សីលំ សេវមានស្សាបិ
១២៥. តិន្ទុកាលាតន្តិ តិន្ទុករុក្ខអលាតំ។ ភិយ្យោសោ មត្តាយ ចិច្ចិដាយតីតិ តញ្ហិ ឈាយមានំ បកតិយាបិ បបដិកាយោ មុញ្ចន្តំ ចិច្ចិដាយតិ ចិដិចិដាតិ សទ្ទំ ករោតិ។ ឃដ្ដិតំ បន អធិមត្តំ ករោតីតិ អត្ថោ។ ឯវមេវន្តិ ឯវមេវំ កោធនោ អត្តនោ ធម្មតាយបិ ឧទ្ធតោ ចណ្ឌិកតោ ហុត្វា ចរតិ។ អប្បមត្តកំ បន វចនំ វុត្តកាលេ ‘មាទិសំ នាម ឯវំ វទតី’តិ អតិរេកតរំ ឧទ្ធតោ ចណ្ឌិកតោ ហុត្វា ចរតិ។ គូថកូបោតិ គូថបុណ្ណកូបោ, គូថរាសិយេវ វា។ ឱបម្មសំសន្ទនំ បនេត្ថ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ តស្មា ឯវរូបោ បុគ្គលោ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពោ, ន សេវិតព្ពោតិ យស្មា កោធនោ អតិសេវិយមានោបិ អតិឧបសង្កមិយមានោបិ កុជ្ឈតិយេវ, ‘កិំ ឥមិនា’តិ បដិក្កមន្តោបិ កុជ្ឈតិយេវ, តស្មា បលាលគ្គិ វិយ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពោ, ន សេវិតព្ពោ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យោ ហិ បលាលគ្គិំ អតិឧបសង្កមិត្វា តប្បតិ, តស្ស សរីរំ ឈាយតិ។ យោ អតិបដិក្កមិត្វា តប្បតិ, តស្ស សីតំ ន វូបសម្មតិ។ អនុបសង្កមិត្វា អបដិក្កមិត្វា បន មជ្ឈត្តភាវេន តប្បេន្តស្ស សីតំ វូបសម្មតិ, កាយោបិ ន ឌយ្ហតិ។ តស្មា បលាលគ្គិ វិយ កោធនោ បុគ្គលោ មជ្ឈត្តភាវេន អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពោ, ន សេវិតព្ពោ, ន ភជិតព្ពោ, ន បយិរុបាសិតព្ពោ។
១២៦. កល្យាណមិត្តោតិ សុចិមិត្តោ។ កល្យាណសហាយោតិ សុចិសហាយោ។ សហាយោតិ សហគាមី សទ្ធិំចរោ។ កល្យាណសម្បវង្កោតិ កល្យាណេសុ
១២៧. សីលេសុ បរិបូរការីតិអាទីសុ – សីលេសុ បរិបូរការិនោតិ ឯតេ អរិយសាវកា យានិ តានិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស អាទិភូតានិ, អាទិព្រហ្មចរិយកានិ, បារាជិកសង្ខាតានិ ចត្តារិ មហាសីលសិក្ខាបទានិ, តេសំ អវីតិក្កមនតោ យានិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ អាបជ្ជន្តិ, តេហិ ច វុដ្ឋានតោ សីលេសុ យំ កត្តព្ពំ, តំ បរិបូរំ សមត្តំ ករោន្តីតិ ‘សីលេសុ បរិបូរការិនោ’តិ វុច្ចន្តិ។ សមាធិបារិពន្ធកានំ បន កាមរាគព្យាបាទានំ, បញ្ញាបារិពន្ធកស្ស ច សច្ចបដិច្ឆាទកស្ស មោហស្ស សមាធិស្មិំ បញ្ញាយ ច មត្តសោ ការិនោតិ វុច្ចន្តិ។ ឥមិនា ឧបាយេន ឥតរេសុបិ ទ្វីសុ នយេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
តត្រាយំ អបរោបិ សុត្តន្តនយោ –
‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សីលេសុ បរិបូរការី ហោតិ, សមាធិស្មិំ មត្តសោ ការី, បញ្ញាយ មត្តសោ ការី។ សោ យានិ តានិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ តានិ អាបជ្ជតិបិ, វុដ្ឋាតិបិ។ តំ កិស្ស ហេតុ? ន ហិ មេត្ថ, ភិក្ខវេ, អភព្ពតា វុត្តា។ យានិ ច ខោ តានិ សិក្ខាបទានិ អាទិព្រហ្មចរិយកានិ ព្រហ្មចរិយសារុប្បានិ, តត្ថ ធុវសីលោ ច ហោតិ, ឋិតសីលោ ច, សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ។ សោ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា សោតាបន្នោ ហោតិ, អវិនិបាតធម្មោ និយតោ សម្ពោធិបរាយណោ។ ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សីលេសុ…បេ.… សោ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា, រាគទោសមោហានំ តនុត្តា, សកទាគាមី ហោតិ; សកិទេវ ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករោតិ។ ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សីលេសុ បរិបូរការី ហោតិ, សមាធិស្មិំ បរិបូរការី, បញ្ញាយ មត្តសោ ការី។ សោ យានិ តានិ…បេ.… សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ។ សោ បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ…បេ.… អនាវត្តិធម្មោ តស្មា លោកា។ ឥធ បន, ភិក្ខវេ
១៣០. សត្ថារនិទ្ទេសេ – បរិញ្ញំ បញ្ញបេតីតិ បហានំ សមតិក្កមំ បញ្ញបេតិ។ តត្រាតិ តេសុ តីសុ ជនេសុ។ តេន ទដ្ឋព្ពោតិ តេន បញ្ញាបនេន សោ សត្ថា រូបាវចរសមាបត្តិយា លាភីតិ ទដ្ឋព្ពោតិ អត្ថោ។ ទុតិយវារេបិ ឯសេវ នយោ។ សម្មាសម្ពុទ្ធោ សត្ថា តេន ទដ្ឋព្ពោតិ តេន តិត្ថិយេហិ អសាធារណេន បញ្ញាបនេន អយំ តតិយោ សត្ថា សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ ទដ្ឋព្ពោ។ តិត្ថិយា ហិ កាមានំ បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តា រូបភវំ វក្ខន្តិ។ រូបានំ បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តា ឥមេ តយោ សត្ថារោតិ ឥមេ ទ្វេ ជនា ពាហិរកា, ឯកោ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ – ឥមស្មិំ លោកេ តយោ សត្ថារោ នាម។
១៣១. ទុតិយេ សត្ថារនិទ្ទេសេ – ទិដ្ឋេ ចេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ។ អត្តានំ សច្ចតោ ថេតតោ បញ្ញបេតីតិ ‘‘អត្តា នាមេកោ អត្ថិ និច្ចោ ធុវោ សស្សតោ’’តិ ភូតតោ ថិរតោ បញ្ញបេតិ។ អភិសម្បរាយញ្ចាតិ អបរស្មិំ អត្តភាវេ ឯវមេវ បញ្ញបេតិ។ សេសមេត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ។
តិកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
៤. ចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា
១៣២. ចតុក្កនិទ្ទេសេ – អសប្បុរិសោតិ លាមកបុរិសោ។ បាណំ អតិបាតេតីតិ បាណាតិបាតី។ អទិន្នំ អាទិយតីតិ អទិន្នាទាយី។ កាមេសុ មិច្ឆា ចរតីតិ កាមេសុមិច្ឆាចារី។ មុសា វទតីតិ មុសាវាទី។ សុរាមេរយមជ្ជបមាទេ តិដ្ឋតីតិ សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋាយី។
១៣៣. បាណាតិបាតេ សមាទបេតីតិ យថា បាណំ អតិបាតេតិ, តថា នំ តត្ថ គហណំ គណ្ហាបេតិ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ យស្មា សយំ កតេន ច ទុស្សីល្យេន សមន្នាគតោ យញ្ច សមាទបិតេន កតំ, តតោ ឧបឌ្ឍស្ស ទាយាទោ, តស្មា អសប្បុរិសេន អសប្បុរិសតរោតិ វុច្ចតិ។ សប្បុរិសោតិ ឧត្តមបុរិសោ។
១៣៥. សប្បុរិសេន សប្បុរិសតរោតិ អត្តនា កតេន សុសីល្យេន សមន្នាគតត្តា យញ្ច សមាទបិតោ ករោតិ។ តតោ ឧបឌ្ឍស្ស ទាយាទត្តា ឧត្តមបុរិសេន ឧត្តមបុរិសតរោ។
១៣៦. បាបោតិ អកុសលកម្មបថសង្ខាតេន ទសវិធេន បាបេន សមន្នាគតោ។
១៣៨. កល្យាណោតិ
១៤០. បាបធម្មាទីសុ – បាបោ ធម្មោ អស្សាតិ បាបធម្មោ។ កល្យាណោ ធម្មោ អស្សាតិ កល្យាណធម្មោ។ សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ។
១៤៤. សាវជ្ជាទីសុ – សាវជ្ជោតិ សទោសោ។ សាវជ្ជេន កាយកម្មេនាតិ សទោសេន បាណាតិបាតាទិនា កាយកម្មេន។ ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ តីហិ ទ្វារេហិ អាយូហនកម្មស្ស សទោសត្តា, គូថកុណបាទិភរិតោ បទេសោ វិយ សាវជ្ជោតិ វុច្ចតិ។
១៤៥. សាវជ្ជេន ពហុលន្តិ យស្ស សាវជ្ជមេវ កាយកម្មំ ពហុ ហោតិ, អប្បំ អនវជ្ជំ; សោ សាវជ្ជេន ពហុលំ កាយកម្មេន សមន្នាគតោ, អប្បំ អនវជ្ជេនាតិ វុច្ចតិ។ ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ។ កោ បន ឯវរូបោ ហោតីតិ? យោ គាមធម្មតាយ វា និគមធម្មតាយ វា កទាចិ ករហចិ ឧបោសថំ សមាទិយតិ, សីលានិ បូរេតិ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ វជ្ជពហុលោតិ វុច្ចតិ។
យថា ហិ ឯកស្មិំ បទេសេ ទុព្ពណ្ណានិ ទុគ្គន្ធានិ បុប្ផានិ រាសិកតានស្សុ, តេសំ ឧបរិ តហំ តហំ អតិមុត្តកវស្សិកបាដលានិ បតិតានិ ភវេយ្យុំ។ ឯវរូបោ អយំ បុគ្គលោ វេទិតព្ពោ។ យថា បន ឯកស្មិំ បទេសេ អតិមុត្តកវស្សិកបាដលានិ រាសិកតានស្សុ, តេសំ ឧបរិ តហំ តហំ ទុព្ពណ្ណទុគ្គន្ធានិ ពទរបុប្ផាទីនិ បតិតានិ ភវេយ្យុំ។ ឯវរូបោ តតិយោ បុគ្គលោ វេទិតព្ពោ។ ចតុត្ថោ បន តីហិបិ ទ្វារេហិ អាយូហនកម្មស្ស និទ្ទោសត្តា, ចតុមធុរភរិតសុវណ្ណបាតិ វិយ ទដ្ឋព្ពោ។ តេសុ បឋមោ អន្ធពាលបុថុជ្ជនោ។ ទុតិយោ អន្តរន្តរា កុសលស្ស ការកោ លោកិយបុថុជ្ជនោ។ តតិយោ សោតាបន្នោ សកទាគាមិអនាគាមិនោបិ ឯតេនេវ សង្គហិតា។ ចតុត្ថោ ខីណាសវោ។ សោ ហិ ឯកន្តេន អនវជ្ជោយេវ។ អយំ អង្គុត្តរដ្ឋកថាយោ។
១៤៨. ឧគ្ឃដិតញ្ញូអាទីសុ – ឧគ្ឃដិតញ្ញូតិ ឯត្ថ ឧគ្ឃដិតំ នាម សហ ឧទាហដវេលាយាតិ ឧទាហារេ ឧទាហដមត្តេយេវ។ ធម្មាភិសមយោតិ ចតុសច្ចធម្មស្ស ញាណេន សទ្ធិំ អភិសមយោ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’តិអាទិនា នយេន សំខិត្តេន មាតិកាយ ឋបិយមានាយ ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា អរហត្តំ គណ្ហិតុំ សមត្ថោ បុគ្គលោ ឧគ្ឃដិតញ្ញូតិ វុច្ចតិ។
១៤៩. វិបញ្ចិតំ វិត្ថារិតមេវ អត្ថំ ជានាតីតិ វិបញ្ចិតញ្ញូ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ សង្ខិត្តេន មាតិកំ ឋបេត្វា វិត្ថារេន អត្ថេ ភាជិយមានេ អរហត្តំ បាបុណិតុំ សមត្ថោ បុគ្គលោ វិបញ្ចិតញ្ញូតិ វុច្ចតិ។
១៥០. ឧទ្ទេសាទីហិ នេតព្ពោតិ នេយ្យោ។ អនុបុព្ពេន ធម្មាភិសមយោ ហោតីតិ អនុក្កមេន អរហត្តប្បត្តិ។
១៥១. ព្យញ្ជនបទមេវ បទបរមោ។ ន តាយ ជាតិយា ធម្មាភិសមយោ ហោតីតិ ន តេន អត្តភាវេន ឈានំ វា វិបស្សនំ វា មគ្គំ វា ផលំ វា និព្ពត្តេតុំ សក្កោតីតិ អត្ថោ។
១៥២. យុត្តបដិភានាទីសុ – បដិភានំ វុច្ចតិ ញាណម្បិ, ញាណស្ស ឧបដ្ឋិតវចនម្បិ។ តំ ឥធ អធិប្បេតំ។ អត្ថយុត្តំ ការណយុត្តញ្ច បដិភានមស្សាតិ យុត្តប្បដិភានោ។ បុច្ឆិតានន្តរមេវ សីឃំ ព្យាកាតុំ អសមត្ថតាយ នោ មុត្តំ បដិភានមស្សាតិ នោ មុត្តប្បដិភានោ។ ឥមិនា នយេន សេសា វេទិតព្ពា។ ឯត្ថ បន បឋមោ – កិញ្ចិ កាលំ វីមំសិត្វា យុត្តមេវ បេក្ខតិ, តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ វិយ។ សោ កិរ បញ្ហំ បុដ្ឋោ បរិគ្គហេត្វា យុត្តបយុត្តការណមេវ កថេតិ។
ទុតិយោ – បុច្ឆានន្តរមេវ យេន វា តេន វា វចនេន បដិពាហតិ, វីមំសិត្វាបិ ច យុត្តំ ន បេក្ខតិ ចតុនិកាយិកបណ្ឌិតតិស្សត្ថេរោ វិយ។ សោ កិរ បញ្ហំ បុដ្ឋោ បញ្ហបរិយោសានម្បិ នាគមេតិ, យំ វា តំ វា កថេតិយេវ។ វចនត្ថំ បនស្ស វីមំសិយមានំ កត្ថចិ ន លគ្គតិ។
តតិយោ – បុច្ឆាសមកាលមេវ យុត្តំ បេក្ខតិ, តង្ខណញ្ញេវ វចនំ ព្យាករោតិ តិបិដកចូឡាភយត្ថេរោ
ចតុត្ថោ – បុដ្ឋោ សមានោ នេវ យុត្តំ បេក្ខតិ លាឡុទាយិត្ថេរោ វិយ។
១៥៦. ធម្មកថិកេសុ – អប្បញ្ច ភាសតីតិ សម្បត្តបរិសាយ ថោកមេវ កថេតិ។ អសហិតញ្ចាតិ កថេន្តោ ច បន ន អត្ថយុត្តំ ការណយុត្តំ កថេតិ។ បរិសា ចស្ស ន កុសលា ហោតីតិ សោតុំ និសិន្នបរិសា ចស្ស យុត្តាយុត្តំ ការណាការណំ សិលិដ្ឋាសិលិដ្ឋំ ន ជានាតីតិ អត្ថោ។ ឯវរូបោតិ អយំ ឯវំជាតិកោ ពាលធម្មកថិកោ។ ឯវំជាតិកាយ ពាលបរិសាយ ធម្មកថិកោត្វេវ នាមំ លភតិ។ ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឯត្ថ ច ទ្វេយេវ ជនា សភាវធម្មកថិកា, ឥតរេ បន ធម្មកថិកានំ អន្តរេ បវិដ្ឋត្តា ឯវំ វុត្តា។
១៥៧. វលាហកូបមេសុ វលាហកាតិ មេឃា។ គជ្ជិតាតិ ថនិតា។ តត្ថ គជ្ជិត្វា នោ វស្សនភាវោ នាម បាបកោ។ មនុស្សា ហិ យថា ទេវោ គជ្ជតិ ‘សុវុដ្ឋិកា ភវិស្សតី’តិ ពីជានិ នីហរិត្វា វបន្តិ។ អថ ទេវេ អវស្សន្តេ ខេត្តេ ពីជានិ ខេត្តេយេវ នស្សន្តិ, គេហេ ពីជានិ គេហេយេវ នស្សន្តីតិ ទុព្ភិក្ខំ ហោតិ។ នោ គជ្ជិត្វា វស្សនភាវោបិ បាបកោវ។ មនុស្សា ហិ ‘ឥមស្មិំ កាលេ ទុព្ពុដ្ឋិកា ភវិស្សតី’តិ និន្នដ្ឋានេសុយេវ វប្បំ ករោន្តិ។ អថ ទេវោ វស្សិត្វា សព្ពពីជានិ មហាសមុទ្ទំ បាបេតិ, ទុព្ភិក្ខមេវ ហោតិ។ គជ្ជិត្វា វស្សនភាវោ បន ភទ្ទកោ។ តទា ហិ សុភិក្ខំ ហោតិ។ នោ គជ្ជិត្វា នោ វស្សនភាវោ ឯកន្តបាបកោវ។
ភាសិតា ហោតិ នោ កត្តាតិ ‘ឥទានិ គន្ថធុរំ បូរេស្សាមិ, វាសធុរំ បូរេស្សាមី’តិ កថេតិយេវ, ន បន ឧទ្ទេសំ គណ្ហាតិ, ន កម្មដ្ឋានំ ភាវេតិ។
កត្តា ហោតិ នោ ភាសិតាតិ ‘គន្ថធុរំ វា បូរេស្សាមិ វាសធុរំ វា’តិ ន ភាសតិ។ សម្បត្តេ បន កាលេ តមត្ថំ សម្បាទេតិ។ ឥមិនា នយេន ឥតរេបិ វេទិតព្ពា។ សព្ពំ បនេតំ បច្ចយទាយកេនេវ កថិតំ។ ឯកោ ហិ ‘អសុកទិវសេ នាម ទានំ ទស្សាមី’តិ សង្ឃំ និមន្តេតិ, សម្បត្តកាលេ នោ ករោតិ។ អយំ បុគ្គលោ បុញ្ញេន បរិហាយតិ, ភិក្ខុសង្ឃោបិ លាភេន បរិហាយតិ
១៥៨. មូសិកូបមេសុ – គាធំ កត្តា នោ វសិតាតិ អត្តនោ អាសយំ ពិលំ កូបំ ខណតិ, នោ តត្ថ វសតិ, កិស្មិញ្ចិទេវ ឋានេ វសតិ, ឯវំ ពិឡារាទិអមិត្តវសំ គច្ឆតិ។ ខត្តាតិបិ បាឋោ។ វសិតា នោ គាធំ កត្តាតិ សយំ ន ខណតិ, បរេន ខតេ ពិលេ វសតិ, ឯវំ ជីវិតំ រក្ខតិ។ តតិយា ទ្វេបិ ករោន្តី, ជីវិតំ រក្ខតិ។ ចតុត្ថា ទ្វេបិ អករោន្តី អមិត្តវសំ គច្ឆតិ។ ឥមាយ បន ឧបមាយ ឧបមិតេសុ បុគ្គលេសុ
១៥៩. អម្ពូបមេសុ – អាមំ បក្កវណ្ណីតិ អន្តោ អាមំ ពហិ បក្កសទិសំ។ បក្កំ អាមវណ្ណីតិ អន្តោ បក្កំ ពហិ អាមសទិសំ។ សេសទ្វយេសុបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ យថា អម្ពេ អបក្កភាវោ អាមតា ហោតិ, ឯវំ បុគ្គលេបិ បុថុជ្ជនភាវោ អាមតា, អរិយភាវោ បក្កតា។ យថា ច តត្ថ បក្កសទិសតា បក្កវណ្ណិតា; ឯវំ បុគ្គលេបិ អរិយានំ អភិក្កមនាទិសទិសតា បក្កវណ្ណិតាតិ – ឥមិនា នយេន ឧបមិតបុគ្គលេសុ ឱបម្មសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ។
១៦០. កុម្ភូបមេសុ កុម្ភោតិ ឃដោ។ តុច្ឆោតិ អន្តោ រិត្តោ។ បិហិតោតិ បិទហិត្វា ឋបិតោ។ បុរោតិ អន្តោ បុណ្ណោ។ វិវដោតិ វិវរិត្វា ឋបិតោ។ ឧបមិតបុគ្គលេសុ បនេត្ថ អន្តោ គុណសារវិរហិតោ
១៦១. ឧទករហទូបមេសុ – ឧទករហទោ តាវ ជណ្ណុមត្តេបិ ឧទកេ សតិ បណ្ណរសសម្ភិន្នវណ្ណត្តា វា ពហលត្តា វា ឧទកស្ស អបញ្ញាយមានតលោ ឧត្តានោ គម្ភីរោភាសោ នាម ហោតិ។ តិបោរិស ចតុបោរិសេបិ បន ឧទកេ សតិ អច្ឆត្តា ឧទកស្ស បញ្ញាយមានតលោ គម្ភីរោ ឧត្តានោភាសោ នាម ហោតិ។ ឧភយការណសម្ភាវតោ បន ឥតរេ ទ្វេ វេទិតព្ពា។ បុគ្គលោបិ កិលេសុស្សទភាវតោ គុណគម្ភីរតាយ ច អភាវតោ គុណគម្ភីរានំ សទិសេហិ អភិក្កមាទីហិ យុត្តោ ឧត្តានោ គម្ភីរោភាសោ នាម។ ឥមិនា នយេន សេសាបិ វេទិតព្ពា។
១៦២. ពលីពទ្ទូបមេសុ ពលីពទ្ទោ តាវ យោ អត្តនោ គោគណំ ឃដ្ដេតិ ឧព្ពេជេតិ, បរគោគណេ បន សោរតោ សុខសីលោ ហោតិ – អយំ សកគវចណ្ឌោ នោ បរគវចណ្ឌោ នាម។ បុគ្គលោបិ អត្តនោ បរិសំ ឃដ្ដេន្តោ វិជ្ឈន្តោ ផរុសេន សមុទាចរន្តោ, បរបរិសាយ បន សោរច្ចំ និវាតវុត្តិតំ អាបជ្ជន្តោ សកគវចណ្ឌោ ហោតិ នោ បរគវចណ្ឌោ នាមាតិ។ ឥមិនា នយេន សេសាបិ វេទិតព្ពា។ និទ្ទេសវារេ បនេត្ថ ឧព្ពេជិតា ហោតីតិ ឃដ្ដេត្វា វិជ្ឈិត្វា ឧព្ពេគប្បត្តំ ករោតិច្ចេវ អត្ថោ។
១៦៣. អាសីវិសូបមេសុ – អាសីវិសោ តាវ យស្ស វិសំ អាសុំ អាគច្ឆតិ សីឃំ ផរតិ; ឃោរំ បន ន ហោតិ, ចិរកាលំ ន បីឡេតិ – អយំ អាគតវិសោ នោ ឃោរវិសោ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ បុគ្គលវិភាជនំ បន ឧត្តានត្ថមេវ។
១៦៤. អននុវិច្ច អបរិយោគាហេត្វា អវណ្ណារហស្ស វណ្ណំ ភាសិតា ហោតីតិអាទីសុ អននុវិច្ចាតិ អតុលយិត្វា, អបរិគ្គណ្ហិត្វា។ អបរិយោគាហេត្វាតិ បញ្ញាយ គុណេ អនោគាហេត្វា។
១៦៦. ភូតំ តច្ឆន្តិ វិជ្ជមានតោ ភូតំ, អវិបរីតតោ តច្ឆំ។ កាលេនាតិ យុត្តបយុត្តកាលេន។ តត្រ កាលញ្ញូ ហោតីតិ យមិទំ ឧបេក្ខកោ វិហរតីតិ មជ្ឈត្តភូតាយ ឧបេក្ខាយ ឋិតោ ហុត្វា វិហរតិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ។
១៦៧. ឧដ្ឋានផលូបជីវីតិអាទីសុ – យោ ឧដ្ឋានវីរិយេនេវ ទិវសំ វីតិនាមេត្វា តស្ស និស្សន្ទផលមត្តំ កិញ្ចិទេវ លភិត្វា ជីវិកំ កប្បេតិ, តំ បន ឧដ្ឋានំ អាគម្ម កិញ្ចិ បុញ្ញផលំ ន បដិលភតិ, តំ សន្ធាយ យស្ស បុគ្គលស្ស ឧដ្ឋហតោតិអាទិ វុត្តំ។ តតូបរិ ទេវាតិ តតោ ឧបរិ ព្រហ្មកាយិកាទយោ ទេវា។ តេសញ្ហិ ឧដ្ឋានវីរិយេន កិច្ចំ នាម នត្ថិ។ បុញ្ញផលមេវ ឧបជីវន្តិ។ បុញ្ញវតោ ចាតិ ឥទំ បុញ្ញវន្តេ ខត្តិយព្រាហ្មណាទយោ ចេវ ភុម្មទេវេ អាទិំ កត្វា និម្មានរតិបរិយោសានេ ទេវេ ច សន្ធាយ
១៦៨. តមាទីសុ – ‘‘នីចេ កុលេ បច្ចាជាតោ’’តិអាទិកេន តមេន យុត្តោតិ តមោ។ កាយទុច្ចរិតាទីហិ បុន និរយតមូបគមនតោ តមបរាយណោ។ នេសាទកុលេតិ មិគលុទ្ទកាទីនំ កុលេ។ វេនកុលេតិ វិលីវការកុលេ។ រថការកុលេតិ ចម្មការកុលេ។ បុក្កុសកុលេតិ បុប្ផឆឌ្ឌកកុលេ។ កសិរវុត្តិកេតិ ទុក្ខវុត្តិកេ។ ទុព្ពណ្ណោតិ បំសុបិសាចកោ វិយ ឈាមខាណុវណ្ណោ។ ទុទ្ទសិកោតិ វិជាតមាតុយាបិ អមនាបទស្សនោ។ ឱកោដិមកោតិ លកុណ្ឌកោ។ កាណោតិ ឯកក្ខិកាណោ វា ឧភយក្ខិកាណោ វា។ កុណីតិ ឯកហត្ថកុណី វា ឧភយហត្ថកុណី វា។ ខញ្ជោតិ ឯកបាទខញ្ជោ វា ឧភយបាទខញ្ជោ វា។ បក្ខហតោតិ ហតបក្ខោ បីឋសប្បី។ បទីបេយ្យស្សាតិ តេលកបល្លកាទិនោ បទីបូបករណស្ស។ ឯវំ បុគ្គលោ តមោ ហោតិ តមបរាយណោតិ ឯត្ថ ឯកោ បុគ្គលោ ពហិទ្ធា អាលោកំ អទិស្វា មាតុកុច្ឆិស្មិញ្ញេវ កាលំ កត្វា អបាយេសុ និព្ពត្តន្តោ សកលេបិ កប្បេ សំសរតិ។ សោបិ តមោ តមបរាយណោវ។ សោ បន កុហកបុគ្គលោ ភវេយ្យ។ កុហកស្ស ហិ ឯវរូបា និព្ពត្តិ ហោតីតិ វុត្តំ។
ឯត្ថ ច នីចេ កុលេ បច្ចាជាតោ ហោតិ ចណ្ឌាលកុលេ វាតិអាទីហិ អាគមនវិបត្តិ ចេវ បុព្ពុប្បន្នបច្ចយវិបត្តិ ច ទស្សិតា។ ទលិទ្ទេតិអាទីហិ បវត្តិបច្ចយវិបត្តិ។ កសិរវុត្តិកេតិអាទីហិ អាជីវុបាយវិបត្តិ។ ទុព្ពណ្ណោតិអាទីហិ រូបវិបត្តិ។ ពហ្វាពាធោតិអាទីហិ ទុក្ខការណសមាយោគោ។ ន លាភីតិអាទីហិ សុខការណវិបត្តិ ចេវ ឧបភោគវិបត្តិ កាយេន ទុច្ចរិតន្តិអាទីហិ តមបរាយណភាវស្ស ការណសមាយោគោ។ កាយស្ស ភេទាតិអាទីហិ សម្បរាយិកតមូបគមោ។ សុក្កបក្ខោ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពោ។
អបិចេត្ថ តិវិធាយ កុលសម្បត្តិយា បច្ចាជាតិអាទិកេន ជោតិនា យុត្តតោ ជោតិ, អាលោកភូតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ កាយសុចរិតាទីហិ បន សគ្គូបបត្តិជោតិភាវូបគមនតោ ជោតិបរាយណោ។ ខត្តិយមហាសាលកុលេ វាតិអាទីសុ ខត្តិយមហាសាលាតិ ខត្តិយា មហាសារា ព្រាហ្មណមហាសាលា នាម។ យេសំ គហបតីនំ ចត្តាលីសកោដិធនំ និហិតំ ហោតិ, កហាបណកុម្ភោ វឡញ្ជត្ថាយ គេហមជ្ឈេ រាសិំ កត្វា ឋបិតោ ហោតិ, តេ គហបតិមហាសាលា នាម។ តេសំ កុលេតិ អត្ថោ។ អឌ្ឍេតិ ឥស្សរេ។ និធានគតធនស្ស មហន្តតាយ មហទ្ធនេ។ សុវណ្ណរជតភាជនាទីនំ ឧបភោគភណ្ឌានំ មហន្តតាយ មហាភោគេ។ និធានគតស្ស ជាតរូបរជតស្ស បហូតតាយ បហូតជាតរូបរជតេ។ វិត្តូបករណស្ស តុដ្ឋិករណស្ស បហូតតាយ បហូតវិត្តូបករណេ។ គោធនាទីនញ្ច សត្តវិធធញ្ញានញ្ច បហូតតាយ បហូតធនធញ្ញេ។ អភិរូបោតិ សុន្ទររូបោ។ ទស្សនីយោតិ អញ្ញំ កម្មំ បហាយ ទិវសម្បិ បស្សិតព្ពយុត្តោ។ បាសាទិកោតិ ទស្សនេនេវ ចិត្តបសាទាវហោ។ បរមាយាតិ ឧត្តមាយ។ វណ្ណបោក្ខរតាយាតិ បោក្ខរវណ្ណតាយ។ បោក្ខរំ វុច្ចតិ សរីរំ។ តស្ស វណ្ណសម្បត្តិយាតិ អត្ថោ។ សមន្នាគតោតិ ឧបេតោ។
១៦៩. ឱណតោណតាទីសុ ឱណតោ។ នីចោ, លាមកោតិ អត្ថោ។ តព្ពិបក្ខតោ ឧណ្ណតោ។ ឧច្ចោ, ឧគ្គតោតិ អត្ថោ។ សេសមេត្ថ តមាទីសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ អបិច – ឱណតោណតោតិ ឥទានិ នីចោ, អាយតិម្បិ នីចោវ ភវិស្សតិ។ ឱណតុណ្ណតោតិ ឥទានិ នីចោ, អាយតិំ ឧច្ចោ ភវិស្សតិ។ ឧណ្ណតោណតោតិ ឥទានិ ឧច្ចោ, អាយតិំ នីចោ ភវិស្សតិ។ ឧណ្ណតុណ្ណតោតិ ឥទានិ ឧច្ចោ, អាយតិម្បិ ឧច្ចោវ ភវិស្សតីតិ។
១៧០. រុក្ខូបមេសុ – រុក្ខោ តាវ ផេគ្គុសារបរិវារោតិ វនជេដ្ឋករុក្ខោ សយំ ផេគ្គុ ហោតិ
១៧១. រូបប្បមាណាទីសុ រូបប្បមាណោ។ តត្ថ បសាទំ ជនេតីតិ រូបប្បសន្នោ។ កិត្តិសទ្ទភូតំ ឃោសំ បមាណំ ករោតីតិ ឃោសប្បមាណោ។ អារោហំ វាតិអាទីសុ បន – អារោហន្តិ ឧច្ចត្តនំ។ បរិណាហន្តិ កិសថូលភាវាបគតំ បរិក្ខេបសម្បត្តិំ។ សណ្ឋានន្តិ អង្គបច្ចង្គានំ ទីឃរស្សវដ្ដតាទិយុត្តដ្ឋានេសុ តថាភាវំ។ បារិបូរិន្តិ យថាវុត្តប្បការានំ អនូនតំ, លក្ខណបរិបុណ្ណភាវំ វា។ បរវណ្ណនាយាតិ បរេហិ បរម្មុខា និច្ឆារិតាយ គុណវណ្ណនាយ។ បរថោមនាយាតិ បរេហិ ថុតិវសេន គាថាទិឧបនិពន្ធនេន វុត្តាយ ថោមនាយ។ បរបសំសនាយាតិ បរេហិ សម្មុខា វុត្តាយ បសំសាយ។ បរវណ្ណហារិកាយាតិ បរម្បរថុតិវសេន បរេហិ បវត្តិតាយ វណ្ណហរណាយ។
១៧២. ចីវរលូខន្តិ ចីវរស្ស ទុព្ពណ្ណាទិភាវេន លូខតំ។ បត្តលូខន្តិ ភាជនស្ស វណ្ណសណ្ឋានវត្ថូហិ លូខតំ។ សេនាសនលូខន្តិ នាដកាទិសម្បត្តិវិរហេន សេនាសនស្ស លូខតំ។ វិវិធន្តិ អចេលកាទិភាវេន អនេកប្បការំ។ ទុក្ករការិកន្តិ សរីរតាបនំ។
អបរោ នយោ – ឥមេសុ ហិ ចតូសុ បុគ្គលេសុ រូបេ បមាណំ គហេត្វា បសន្នោ រូបប្បមាណោ នាម។ រូបប្បសន្នោតិ តស្សេវ អត្ថវចនំ។ ឃោសេ បមាណំ គហេត្វា បសន្នោ ឃោសប្បមាណោ
ឯតស្មិំ ចតុប្បមាណេ លោកសន្និវាសេ ពុទ្ធេសុ អប្បសន្នា មន្ទា, បសន្នាវ ពហុកា។ រូបប្បមាណស្ស ហិ ពុទ្ធរូបតោ ឧត្តរិ បសាទាវហំ រូបំ នាម នត្ថិ។ ឃោសប្បមាណស្ស ពុទ្ធានំ កិត្តិឃោសតោ ឧត្តរិ បសាទាវហោ ឃោសោ នាម នត្ថិ។ លូខប្បមាណស្ស កាសិកានិ វត្ថានិ មហារហានិ
១៧៣. អត្តហិតាយ បដិបន្នាទីសុ – សីលសម្បន្នោតិ សីលេន សម្បន្នោ សមន្នាគតោ។ សមាធិសម្បន្នោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្ថ ច សីលំ លោកិយលោកុត្តរំ កថិតំ។ តថា សមាធិបញ្ញា ច។ វិមុត្តិ អរហត្តផលវិមុត្តិយេវ។ ញាណទស្សនំ ឯកូនវីសតិវិធំ បច្ចវេក្ខណញាណំ។ នោ បរន្តិអាទីសុ – បរបុគ្គលំ ‘‘តយាបិ សីលសម្បន្នេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា យថា សីលំ សមាទិយតិ, ឯវំ ន សមាទបេតិ, ន គណ្ហាបេតិ។ ឯសេវ នយោ សព្ពត្ថ។ ឯតេសុ បន ចតូសុ បឋមោ វក្កលិត្ថេរសទិសោ ហោតិ។ ទុតិយោ ឧបនន្ទសក្យបុត្តសទិសោ
១៧៤. អត្តន្តបាទីសុ – អត្តានំ តបតិ ទុក្ខាបេតីតិ អត្តន្តបោ។ អត្តនោ បរិតាបនានុយោគំ អត្តបរិតាបនានុយោគំ។ អចេលកោតិ និច្ចេលោ, នគ្គោ។ មុត្តាចារោតិ វិសដ្ឋាចារោ។ ឧច្ចារកម្មាទីសុ លោកិយកុលបុត្តាចារេន វិរហិតោ ឋិតកោវ ឧច្ចារំ ករោតិ, បស្សាវំ ករោតិ, ខាទតិ, ភុញ្ជតិ ច។ ហត្ថាបលេខនោតិ ហត្ថេ បិណ្ឌម្ហិ និដ្ឋិតេ ជិវ្ហាយ ហត្ថំ អបលេខតិ។ ឧច្ចារំ វា កត្វា ហត្ថស្មិញ្ញេវ ទណ្ឌកសញ្ញី ហុត្វា ហត្ថេន អបលេខតីតិ ទស្សេតិ។ តេ កិរ ទណ្ឌកំ សត្តោតិ បញ្ញបេន្តិ។ តស្មា តេសំ បដិបទំ បូរេន្តោ ឯវំ ករោតិ។ ភិក្ខាគហណត្ថំ ‘ឯហិ ភទ្ទន្តេ’តិ វុត្តោ, ន ឯតីតិ នឯហិភទ្ទន្តិកោ។ តេន ហិ ‘តិដ្ឋ ភទ្ទន្តេ’តិ វុត្តោបិ ន តិដ្ឋតីតិ នតិដ្ឋភទ្ទន្តិកោ។ តទុភយម្បិ ហេតំ តិត្ថិយា ‘‘ឯតស្ស វចនំ កតំ ភវិស្សតី’’តិ ន ករោន្តិ។ អភិហដន្តិ បុរេតរំ គហេត្វា អាហដំ ភិក្ខំ។ ឧទ្ទិស្សកតន្តិ ‘‘ឥមំ តុម្ហេ ឧទ្ទិស្ស កត’’ន្តិ ឯវំ អារោចិតភិក្ខំ។ ន និមន្តនន្តិ ‘‘អសុកំ នាម កុលំ វា វីថិំ វា គាមំ វា បវិសេយ្យាថា’’តិ ឯវំ និមន្តិតភិក្ខម្បិ ន សាទិយតិ, ន គណ្ហាតិ។
ន កុម្ភិមុខាតិ កុម្ភិតោ ឧទ្ធរិត្វា ទិយ្យមានំ ភិក្ខំ ន គណ្ហាតិ។ ន កឡោបិមុខាតិ កឡោបីតិ ឧក្ខលិ, បច្ឆិ វា។ តតោបិ ន គណ្ហាតិ។ កស្មា? កុម្ភី កឡោបិយោ កដច្ឆុនា បហារំ លភន្តីតិ។ ន ឯឡកមន្តរន្តិ ឧម្មារំ អន្តរំ កត្វា ទិយ្យមានំ ន គណ្ហាតិ។ កស្មា? អយំ មំ និស្សាយ អន្តរករណំ លភតីតិ។ ទណ្ឌមុសលេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ទ្វិន្នន្តិ ទ្វីសុ ភុញ្ជមានេសុ ឯកស្មិំ ឧដ្ឋាយ ទេន្តេ ន គណ្ហតិ។ កស្មា? កពឡន្តរាយោ ហោតីតិ។ ន គព្ភិនិយាតិអាទីសុ បន គព្ភិនិយា កុច្ឆិយំ ទារកោ កិលមតិ។ បាយន្តិយា ទារកស្ស ខីរន្តរាយោ ហោតិ។ បុរិសន្តរគតាយ រតិអន្តរាយោ ហោតីតិ ន គណ្ហាតិ ន សង្កិត្តីសូតិ សង្កិត្តេត្វា កតភត្តេសុ។ ទុព្ភិក្ខសមយេ កិរ អចេលកសាវកា អចេលកានំ អត្ថាយ តតោ តតោ តណ្ឌុលាទីនិ សមាទបេត្វា ន យត្ថ សាតិ យត្ថ សុនខោ ‘បិណ្ឌំ លភិស្សាមី’តិ ឧបដ្ឋិតោ ហោតិ, តត្ថ តស្ស អទត្វា អាហដំ ន គណ្ហាតិ។ កស្មា? ឯតស្ស បិណ្ឌន្តរាយោ ហោតីតិ។
សណ្ឌសណ្ឌចារិនីតិ សមូហសមូហចារិនី។ សចេ ហិ អចេលកំ ទិស្វា ‘ឥមស្ស ភិក្ខំ ទស្សាមា’តិ មានុស្សកា ភត្តគេហំ បវិសន្តិ, តេសុ ច បវិសន្តេសុ កឡោបិមុខាទីសុ និលីនា មក្ខិកា ឧប្បតិត្វា សណ្ឌសណ្ឌា ចរន្តិ, តតោ អាហដំ ភិក្ខំ ន គណ្ហាតិ។ កស្មា? មំ និស្សាយ មក្ខិកានំ គោចរន្តរាយោ ជាតោតិ។ ថុសោទកន្តិ សព្ពសស្សសម្ភារេហិ កតំ សោវីរកំ។ ឯត្ថ ច សុរាបានមេវ សាវជ្ជំ។ អយំ បន ឯតស្មិម្បិ សាវជ្ជសញ្ញី។ ឯកាគារិកោតិ យោ ឯកស្មិំយេវ គេហេ ភិក្ខំ លភិត្វា និវត្តតិ។ ឯកាលោបិកោតិ យោ ឯកេនេវ អាលោបេន យាបេតិ។ ទ្វាគារិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯកិស្សាបិ ទត្តិយាតិ ឯកាយ ទត្តិយា។ ទត្តិ នាម ឯកា ខុទ្ទកបាតិ ហោតិ, យត្ថ អគ្គភិក្ខំ បក្ខិបិត្វា ឋបេន្តិ។
ឯកាហិកន្តិ ឯកទិវសន្តរិកំ។ អឌ្ឍមាសិកន្តិ អឌ្ឍមាសន្តរិកំ។ បរិយាយភត្តភោជនន្តិ វារភត្តភោជនំ។ ឯកាហវារេន ទ្វីហវារេន សត្តាហវារេន អឌ្ឍមាសវារេនាតិ – ឯវំ ទិវសវារេន អាភតភត្តភោជនំ។ សាកភក្ខោតិ អល្លសាកភក្ខោ។ សាមាកភក្ខោតិ សាមាកតណ្ឌុលភក្ខោ។ នីវារាទីសុ – នីវារា នាម តាវ អរញ្ញេ សយំ ជាតា វីហិជាតិ។ ទទ្ទុលន្តិ ចម្មការេហិ ចម្មំ វិលិខិត្វា ឆឌ្ឌិតកសដំ។ ហដំ វុច្ចតិ កណន្តិ កុណ្ឌកំ។ អាចាមោតិ ភត្តឧក្ខលិកាយ លគ្គោ ឈាមោទនោ។ តំ ឆឌ្ឌិតដ្ឋានេ គហេត្វា ខាទតិ។ ‘‘ឱទនកញ្ជិយ’’ន្តិបិ វទន្តិ។ បិញ្ញាកាទយោ បាកដា ឯវ។ បវត្តផលភោជីតិ បតិតផលភោជី។
សាណានីតិ មសាណានីតិ មិស្សកចេលានិ។ ឆវទុស្សានីតិ មតសរីរតោ ឆឌ្ឌិតវត្ថានិ។ ឯរកតិណាទីនិ វា គន្ថេត្វា កតនិវាសនានិ។ បំសុកូលានីតិ បថវិយំ ឆឌ្ឌិតនន្តកានិ។ តិរីដានីតិ រុក្ខត្តចវត្ថានិ។ អជិនន្តិ អជិនក្ខិបន្តិ តទេវ មជ្ឈេ ផាលិតំ។ សខុរកន្តិបិ វទន្តិ។ កុសចីរន្តិ កុសតិណានិ គន្ថេត្វា កតចីរកំ។ វាកចីរផលកចីរេសុបិ ឯសេវ នយោ។ កេសកម្ពលន្តិ មនុស្សកេសេហិ កតកម្ពលំ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, យានិ កានិចិ តន្តាវុតានំ វត្ថានំ កេសកម្ពលោ តេសំ បតិកុដ្ឋោ អក្ខាយតី’’តិ (អ. និ. ៣.១៣៨)។ វាឡកម្ពលន្តិ អស្សវាឡាទីហិ កតកម្ពលំ។ ឧលូកបក្ខន្តិ ឧលូកបត្តានិ គន្ថេត្វា កតនិវាសនំ។ ឧព្ភដ្ឋកោតិ ឧទ្ធំ ឋិតកោ។
ឧក្កុដិកប្បធានមនុយុត្តោតិ ឧក្កុដិកវីរិយំ អនុយុត្តោ។ គច្ឆន្តោបិ ឧក្កុដិកោវ ហុត្វា ឧប្បតិត្វា ឧប្បតិត្វា គច្ឆតិ។ កណ្ដកាបស្សយិកោតិ អយកណ្ដកេ វា បកតិកណ្ដកេ វា ភូមិយំ កោដ្ដេត្វា តត្ថ ចម្មំ អត្ថរិត្វា ឋានចង្កមាទីនិ ករោតិ។ សេយ្យន្តិ សយន្តោបិ តត្ថេវ សេយ្យំ កប្បេតិ។ សាយំ តតិយមស្សាតិ សាយតតិយកំ។ ‘‘បាតោ, មជ្ឈន្ហិកេ, សាយន្តិ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ បាបំ បវាហេស្សាមី’’តិ ឧទកោរោហនានុយោគំ អនុយុត្តោ វិហរតិ។
១៧៥. បរំ តបតីតិ បរន្តបោ។ បរេសំ បរិតាបនានុយោគំ បរបរិតាបនានុយោគំ។ ឱរព្ភិកាទីសុ – ឧរព្ភា វុច្ចន្តិ ឯឡកា។ ឧរព្ភេ ហនតីតិ ឱរព្ភិកោ។ សូករិកាទីសុបិ – ឯសេវ នយោ។ លុទ្ទោតិ ទារុណោ កក្ខឡោ។ មច្ឆឃាតកោតិ មច្ឆពន្ធោ កេវដ្ដោ។ ពន្ធនាគារិកោតិ ពន្ធនាគារគោបកោ។ កុរូរកម្មន្តាតិ ទារុណកម្មន្តា។
១៧៦. មុទ្ធាវសិត្តោតិ ខត្តិយាភិសេកេន មុទ្ធនិ អភិសិត្តោ។ បុរត្ថិមេន នគរស្សាតិ នគរតោ បុរត្ថិមទិសាយ។ សន្ធាគារន្តិ យញ្ញសាលំ ខរាជិនំ និវាសេត្វាតិ សខុរំ អជិនចម្មំ និវាសេត្វា។ សប្បិតេលេនាតិ សប្បិនា ច តេលេន ច។ ឋបេត្វា ហិ សប្បិំ អវសេសោ យោ កោចិ ស្នេហោ តេលន្តិ វុច្ចតិ។ កណ្ឌុវមានោតិ នខានំ ឆិន្នត្តា កណ្ឌុវិតព្ពកាលេ តេន កណ្ឌុវមានោ។ អនន្តរហិតាយាតិ អសន្ថតាយ។ សរូបវច្ឆាយាតិ សទិសវច្ឆាយ។ សចេ គាវី សេតា ហោតិ, វច្ឆោបិ សេតកោវ សចេ កពរា វា, រត្តា វា, វច្ឆោបិ តាទិសោវាតិ – ឯវំ សរូបវច្ឆាយ។ សោ ឯវមាហាតិ វច្ឆតរាតិ តរុណវច្ឆកភាវំ អតិក្កន្តា វច្ឆតរីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ពរិហិសត្ថាយាតិ បរិក្ខេបករណត្ថាយ ចេវ យញ្ញភូមិយំ អត្ថរណត្ថាយ ច។
១៧៧. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ។ និច្ឆាតោតិ ឆាតំ វុច្ចតិ តណ្ហា, សា អស្ស នត្ថីតិ និច្ឆាតោ។ សព្ពកិលេសានំ និព្ពុតត្តា និព្ពុតោ។ អន្តោ តាបនកិលេសានំ អភាវា សីតលោ ជាតោតិ សីតីភូតោ។ ឈានមគ្គផលនិព្ពានសុខានិ បដិសំវេទេតីតិ សុខប្បដិសំវេទី។ ព្រហ្មភូតេន អត្តនាតិ សេដ្ឋភូតេន អត្តនា។
ឥមំ បន បុគ្គលំ ពុទ្ធុប្បាទតោ បដ្ឋាយ ទស្សេតុំ – ឥធ តថាគតោតិអាទិមាហ។ តត្ថ តថាគតោតិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ – តថា អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ, តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ, តថទស្សិតាយ តថាគតោ, តថាវាទិតាយ តថាគតោ, តថាការិតាយ តថាគតោ, អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោតិ។ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិអាទីនិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតានេវ។ តំ ធម្មន្តិ តំ វុត្តប្បការសម្បទំ ធម្មំ។ សុណាតិ គហបតិ វាតិ កស្មា បឋមំ គហបតិំ និទ្ទិសតិ? និហតមានត្តា ឧស្សន្នត្តា ច។ យេភុយ្យេន ហិ ខត្តិយកុលតោ បព្ពជិតា ជាតិំ និស្សាយ មានំ ករោន្តិ។ ព្រាហ្មណកុលា បព្ពជិតា មន្តេ និស្សាយ មានំ ករោន្តិ។ ហីនជច្ចកុលា បព្ពជិតា អត្តនោ វិជាតិតាយ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោន្តិ។ គហបតិទារកា បន កច្ឆេហិ សេទំ មុញ្ចន្តេហិ បិដ្ឋិយា លោណំ បុប្ផមានាយ ភូមិំ កសិត្វា តាទិសស្ស មានស្ស អភាវតោ និហតមានទប្បា ហោន្តិ។ តេ បព្ពជិត្វា មានំ វា ទប្បំ វា អកត្វា យថាពលំ ពុទ្ធវចនំ
អញ្ញតរស្មិំ វាតិ ឥតរេសំ វា កុលានំ អញ្ញតរស្មិំ។ បច្ចាជាតោតិ បតិជាតោ។ តថាគតេ សទ្ធំ បដិលភតីតិ បរិសុទ្ធំ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ ឯវំ បច្ចវេក្ខតិ។ សម្ពាធោ ឃរាវាសោតិ សចេបិ សដ្ឋិហត្ថេ ឃរេ យោជនសតន្តរេបិ វា ទ្វេ ជាយម្បតិកា វសន្តិ, តថាបិ នេសំ សកិញ្ចនសបលិពោធដ្ឋេន ឃរាវាសោ សម្ពាធោយេវ។ រជោបថោតិ រាគរជាទីនំ ឧដ្ឋានដ្ឋានន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ អព្ភោកាសោ។ បព្ពជិតោ ហិ កូដាគាររតនបាសាទេ ច ទេវវិមានាទីសុ ច សុបិហិតទ្វារវាតបានេសុ បដិច្ឆន្នេសុ វសន្តោបិ នេវ លគ្គតិ, ន សជ្ជតិ, ន ពជ្ឈតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អព្ភោកាសោ បព្ពជ្ជា’’តិ។
អបិច – សម្ពាធោ ឃរាវាសោ កុសលកិរិយាយ ឱកាសាភាវតោ។ រជោបថោ អសំវុតសង្ការដ្ឋានំ វិយ រជានំ កិលេសរជានំ សន្និបាតដ្ឋានតោ។ អព្ភោកាសោ បព្ពជ្ជា កុសលកិរិយាយ យថាសុខំ ឱកាសសម្ភាវតោ។ នយិទំ សុករំ…បេ.… បព្ពជេយ្យន្តិ ឯត្ថ អយំ សង្ខេបកថា – យទេតំ សិក្ខត្តយព្រហ្មចរិយំ ឯកម្បិ ទិវសំ អខណ្ឌំ កត្វា ចរិមកចិត្តំ បាបេតព្ពតាយ ឯកន្តបរិបុណ្ណំ។ ឯកទិវសម្បិ ច កិលេសមលេន អមលិនំ កត្វា ចរិមកចិត្តំ បាបេតព្ពតាយ ឯកន្តបរិសុទ្ធំ។ សង្ខលិខិតំ លិខិតសង្ខសទិសំ ធោតសង្ខសប្បដិភាគំ ចរិតព្ពំ។ ឥទំ ន សុករំ អគារំ អជ្ឈាវសតា អគារមជ្ឈេ វសន្តេន ឯកន្តបរិបុណ្ណំ…បេ.… ចរិតុំ – ‘‘យំនូនាហំ កេសេ ច មស្សុញ្ច ឱហារេត្វា កសាយរសបីតតាយ កាសាយានិ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តានំ អនុច្ឆវិកានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា បរិទហិត្វា អគារស្មា និក្ខមិត្វា អនគារិយំ បព្ពជេយ្យ’’ន្តិ។ ឯត្ថ ច យស្មា អគារស្ស ហិតំ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មំ ‘‘អគារិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ច បព្ពជ្ជាយ នត្ថិ, តស្មា បព្ពជ្ជា ‘‘អនគារិយ’’ន្តិ ញាតព្ពា។ តំ អនគារិយំ។ បព្ពជេយ្យន្តិ អប្បំ វាតិ សហស្សតោ ហេដ្ឋា ភោគក្ខន្ធោ អប្បោ នាម ហោតិ, សហស្សតោ បដ្ឋាយ ញាតិបរិវដ្ដោ។ សោបិ វីសតិយា ហេដ្ឋា អប្បោ ហោតិ, វីសតិយា បដ្ឋាយ មហា។
១៧៨. ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោតិ យា ភិក្ខូនំ អធិសីលសង្ខាតា សិក្ខា, តញ្ច។ យត្ថ ចេតេ សហ ជីវន្តិ, ឯកជីវិកា សភាគវុត្តិនោ ហោន្តិ, តំ ភគវតា បញ្ញត្តសិក្ខាបទសង្ខាតំ សាជីវញ្ច។ តត្ថ សិក្ខនភាវេន សមាបន្នោតិ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ។ សមាបន្នោតិ សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ សាជីវញ្ច អវីតិក្កមន្តោ ហុត្វា តទុភយំ ឧបគតោតិ អត្ថោ។ បាណាតិបាតំ បហាយាតិអាទីសុ បាណាតិបាតាទិកថា ហេដ្ឋា វិត្ថារិតា ឯវ។ បហាយាតិ ឥមំ បាណាតិបាតចេតនាសង្ខាតំ ទុស្សីល្យំ បជហិត្វា។ បដិវិរតោ ហោតីតិ បហីនកាលតោ បដ្ឋាយ តតោ ទុស្សីល្យតោ ឱរតោ វិរតោវ ហោតិ។ និហិតទណ្ឌោ និហិតសត្ថោតិ បរូបឃាតត្ថាយ ទណ្ឌំ វា សត្ថំ វា អាទាយ អវត្តនតោ និក្ខិត្តទណ្ឌោ ចេវ និក្ខិត្តសត្ថោ ចាតិ លជ្ជីតិ បាបជិគុច្ឆនលក្ខណាយ លជ្ជាយ សមន្នាគតោ។ ទយាបន្នោតិ ទយំ មេត្តចិត្តតំ អាបន្នោ។ សព្ពបាណភូតហិតានុកម្បីតិ សព្ពេ បាណភូតេ ហិតេន អនុកម្បកោ។ តាយ ទយាបន្នតាយ សព្ពេសំ បាណភូតានំ ហិតចិត្តកោតិ អត្ថោ។ វិហរតីតិ ឥរិយតិ, បាលេតិ។
ទិន្នមេវ អាទិយតីតិ ទិន្នាទាយី។ ចិត្តេនបិ ទិន្នមេវ បដិកង្ខតីតិ ទិន្នបាដិកង្ខី។ ថេនេតីតិ ថេនោ។ ន ថេនេន អថេនេន។ អថេនត្តាយេវ សុចិភូតេន។ អត្តនាតិ អត្តភាវេន។ អថេនំ សុចិភូតំ អត្តភាវំ កត្វា វិហរតីតិ វុត្តំ ហោតិ។
អព្រហ្មចរិយន្តិ ព្រហ្មចារី។ អារាចារីតិ អព្រហ្មចរិយតោ ទូរចារី។ មេថុនាតិ រាគបរិយុដ្ឋានវសេន សទិសត្តា មេថុនកាតិ លទ្ធវោហារេហិ បដិសេវិតព្ពតោ មេថុនាតិ សង្ខំ គតា អសទ្ធម្មា។ គាមធម្មាតិ គាមវាសីនំ ធម្មា។
សច្ចំ សច្ចវាទី។ សច្ចេន សច្ចំ សន្ទហតិ ឃដេតីតិ សច្ចសន្ធោ។ ន អន្តរន្តរា មុសា វទតីតិ អត្ថោ។ យោ ហិ បុរិសោ កទាចិ មុសា វទតិ, កទាចិ សច្ចំ, តស្ស មុសាវាទេន អន្តរិតត្តា សច្ចំ សច្ចេន ន ឃដីយតិ, តស្មា ន សោ សច្ចសន្ធោ។ អយំ បន ន តាទិសោ។ ជីវិតហេតុបិ មុសា អវត្វា សច្ចេន សច្ចំ សន្ទហតិយេវាតិ សច្ចសន្ធោ។ ថេតោតិ ថិរោ, ថិរកថោតិ អត្ថោ។ ឯកោ ហិ បុគ្គលោ ហលិទ្ទិរាគោ វិយ, ថុសរាសិម្ហិ និខាតខាណុកោ វិយ, អស្សបិដ្ឋេ ឋបិតកុម្ភណ្ឌមិវ ច, ន ថិរកថោ ហោតិ។ ឯកោ បាសាណលេខា វិយ, ឥន្ទខីលោ វិយ ច ថិរកថោ ហោតិ។ អសិនា សីសេ ឆិន្ទន្តេបិ ទ្វេ កថា ន កថេតិ។ អយំ វុច្ចតិ ថេតោ។ បច្ចយិកោតិ បត្តិយាយិតព្ពកោ, សទ្ធាយិកោតិ អត្ថោ។ ឯកច្ចោ ហិ បុគ្គលោ ន បច្ចយិកោ ហោតិ។ ‘ឥទំ កេន វុត្តំ? អសុកេនា’តិ វុត្តេ ‘មា តស្ស វចនំ សទ្ទហថា’តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ។ ឯកោ បច្ចយិកោ ហោតិ។ ‘ឥទំ កេន វុត្តំ? អសុកេនា’តិ វុត្តេ ‘យទិ តេន វុត្តំ, ឥទមេវ បមាណំ, ឥទានិ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ នត្ថិ, ឯវមេវ ឥទ’ន្តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ។ អយំ វុច្ចតិ បច្ចយិកោ។ អវិសំវាទកោ លោកស្សាតិ តាយ សច្ចវាទិតាយ លោកំ ន វិសំវាទេតីតិ អត្ថោ។
ឥមេសំ ភេទាយាតិ យេសំ ឥតោ សុត្វាតិ វុត្តានំ សន្តិកេ សុតំ, តេសំ ភេទាយ។ ភិន្នានំ វា សន្ធាតាតិ ទ្វិន្នំ មិត្តានំ វា សមានុបជ្ឈាយកាទីនំ វា កេនចិទេវ ការណេន ភិន្នានំ ឯកមេកំ ឧបសង្កមិត្វា – ‘តុម្ហាកំ ឦទិសេ កុលេ ជាតានំ, ឯវំ ពហុស្សុតានំ ឥទំ ន យុត្ត’ន្តិអាទីនិ វត្វា សន្ធានំ កត្តា។ អនុប្បទាតាតិ សន្ធានានុប្បទាតា។ ទ្វេ ជនេ សមគ្គេ ទិស្វា – ‘តុម្ហាកំ ឯវរូបេ កុលេ ជាតានំ, ឯវរូបេហិ គុណេហិ សមន្នាគតានំ សមគ្គារាមោ។ យត្ថ សមគ្គា នត្ថិ, តត្ថ វសិតុម្បិ ន ឥច្ឆតីតិ អត្ថោ។ សមគ្គរាមោតិបិ បាឡិ។ អយមេវ អត្ថោ។ សមគ្គរតោតិ សមគ្គេសុ រតោ។ តេ បហាយ អញ្ញត្រ គន្តុម្បិ ន ឥច្ឆតីតិ អត្ថោ។ សមគ្គេ ទិស្វាបិ សុត្វាបិ នន្ទតីតិ សមគ្គនន្ទី។ សមគ្គករណិំ វាចំ ភាសិតាតិ យា វាចា សត្តេ សមគ្គេយេវ ករោតិ, តំ សាមគ្គីគុណបរិទីបកមេវ
កាលេន វទតីតិ កាលវាទី។ វត្តព្ពយុត្តកាលំ សល្លក្ខេត្វា វទតីតិ អត្ថោ។ ភូតំ តថំ តច្ឆំ សភាវមេវ វទតីតិ ភូតវាទី។ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថសន្និស្សិតមេវ កត្វា វទតីតិ អត្ថវាទី។ នវលោកុត្តរធម្មសន្និស្សិតំ កត្វា វទតីតិ ធម្មវាទី។ សំវរវិនយបហានវិនយសន្និស្សិតំ កត្វា វទតីតិ វិនយវាទី។ និធានំ វុច្ចតិ ឋបនោកាសោ។ និធានមស្ស អត្ថីតិ និធានវតី។ ហទយេ និធាតព្ពយុត្តកំ វាចំ ភាសិតាតិ អត្ថោ។ កាលេនាតិ ឯវរូបិំ ភាសមានោបិ ច ‘‘អហំ និធានវតិំ វាចំ ភាសិស្សាមី’’តិ ន អកាលេន ភាសតិ។ យុត្តកាលំ បន សល្លក្ខេត្វាវ ភាសតីតិ អត្ថោ។ សាបទេសន្តិ សឧបមំ, សការណន្តិ អត្ថោ។ បរិយន្តវតិន្តិ បរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា។ យថាស្សា បរិច្ឆេទោ បញ្ញាយតិ, ឯវំ ភាសតីតិ អត្ថោ។ អត្ថសំហិតន្តិ អនេកេហិបិ នយេហិ វិភជន្តេន បរិយាទាតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ អត្ថសម្បន្នំ ភាសតិ។ យំ វា សោ អត្ថវាទី អត្ថំ វទតិ, តេន អត្ថេន សំហិតត្តា អត្ថសំហិតំ វាចំ ភាសតិ។ ន អញ្ញំ និក្ខិបិត្វា អញ្ញំ ភាសតីតិ វុត្តំ ហោតិ។
១៧៩. ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភាតិ មូលពីជំ, ខន្ធពីជំ, ផឡុពីជំ, អគ្គពីជំ ពីជពីជន្តិ បញ្ចវិធស្ស ពីជគាមស្ស ចេវ យស្ស កស្សចិ នីលតិណរុក្ខាទិកស្ស ភូតគាមស្ស ច សមារម្ភា។ ឆេទនភេទនបចនាទិភាវេន វិកោបនា បដិវិរតោតិ អត្ថោ។ ឯកភត្តិកោតិ បាតរាសភត្តំ, សាយមាសភត្តន្តិ ទ្វេ ភត្តានិ។ តេសុ បាតរាសភត្តំ អន្តោមជ្ឈន្ហិកេន បរិច្ឆិន្នំ។ ឥតរំ មជ្ឈន្ហិកតោ ឧទ្ធំ អន្តោអរុណេន។ តស្មា អន្តោមជ្ឈន្ហិកេ រត្តូបរតោ។ អតិក្កន្តេ មជ្ឈន្ហិកេ យាវ សូរិយសត្ថង្គមនា ភោជនំ វិកាលភោជនំ នាម, តតោ វិរតត្តា វិរតោ វិកាលភោជនា។ សាសនស្ស អននុលោមត្តា វិសូកំ បដាណីភូតំ ទស្សនន្តិ វិសូកទស្សនំ។ អត្តនា នច្ចននច្ចាបនាទិវសេន នច្ចា ច គីតា ច វាទិតា ច អន្តមសោ មយូរនច្ចនាបនាទិវសេនបិ បវត្តានំ នច្ចាទីនំ វិសូកភូតា ទស្សនា ចាតិ នច្ចគីតវាទិតវិសូកទស្សនា។ នច្ចាទីនិ មាលាតិ យំកិញ្ចិ បុប្ផំ។ គន្ធន្តិ យំកិញ្ចិ គន្ធជាតំ។ វិលេបនន្តិ ឆវិរាគករណំ។ តត្ថ បិឡន្ធន្តោ ធារេតិ នាម។ ឩនដ្ឋានំ បូរេន្តោ មណ្ឌេតិ នាម។ គន្ធវសេន ឆវិរាគវសេន ច សាទិយន្តោ វិភូសេតិ នាម។ ឋានំ វុច្ចតិ ការណំ។ តស្មា យាយ ទុស្សីល្យចេតនាយ តានិ មាលាធារណាទីនិ មហាជនោ ករោតិ, តតោ បដិវិរតោតិ អត្ថោ។ ឧច្ចាសយនំ វុច្ចតិ បមាណាតិក្កន្តំ។ មហាសយនំ អកប្បិយសន្ថតំ, តតោ បដិវិរតោតិ អត្ថោ។ ជាតរូបន្តិ សុវណ្ណំ។ រជតន្តិ កហាបណោ, លោហមាសកោ, ជតុមាសកោ, ទារុមាសកោតិ យេ វោហារំ គច្ឆន្តិ។ តស្ស ឧភយស្សាបិ បដិគ្គហណា បដិវិរតោ, នេវ នំ ឧគ្គណ្ហាតិ, ន ឧគ្គណ្ហាបេតិ, ន ឧបនិក្ខិត្តំ សាទិយតីតិ អត្ថោ។
អាមកធញ្ញបដិគ្គហណាតិ សាលិវីហិយវគោធុមកង្គុវរកកុទ្រូសកសង្ខាតស្ស សត្តវិធស្សាបិ អាមកធញ្ញស្ស បដិគ្គហណា។ ន កេវលញ្ច ឯតេសំ បដិគ្គហណមេវ, អាមសនម្បិ ភិក្ខូនំ ន វដ្ដតិយេវ។ អាមកមំសបដិគ្គហណាតិ ឯត្ថ អញ្ញត្រ ឱទិស្ស អនុញ្ញាតា អាមកមច្ឆមំសានំ បដិគ្គហណមេវ ភិក្ខូនំ ន វដ្ដតិ, នោ អាមសនំ។ ឥត្ថិកុមារិកបដិគ្គហណាតិ ឯត្ថ ឥត្ថីតិ បុរិសន្តរគតា។ ឥតរា កុមារិកា នាម។ តាសំ បដិគ្គហណម្បិ អាមសនម្បិ អកប្បិយមេវ។ ទាសិទាសបដិគ្គហណាតិ ឯត្ថ ទាសិទាសវសេនេវ តេសំ បដិគ្គហណំ ន វដ្ដតិ។ ‘កប្បិយការកំ ទម្មិ’, ‘អារាមិកំ ទម្មី’តិ ឯវំ វុត្តេ បន វដ្ដតិ។ អជេឡកាទីសុបិ ខេត្តវត្ថុបរិយោសានេសុ កប្បិយាកប្បិយនយោ វិនយវសេន ឧបបរិក្ខិតព្ពោ។ តត្ថ ខេត្តំ នាម យស្មិំ បុព្ពណ្ណំ រុហតិ។ វត្ថុ នាម យស្មិំ អបរណ្ណំ រុហតិ។ យត្ថ វា ឧភយម្បិ
ទូតេយ្យំ វុច្ចតិ ទូតកម្មំ។ គិហីនំ បហិតំ បណ្ណំ វា សាសនំ វា គហេត្វា តត្ថ តត្ថ គមនំ បហីណគមនំ វុច្ចតិ បរឃរំ បេសិតស្ស ខុទ្ទកគមនំ។ អនុយោគោ នាម តទុភយករណំ។ តស្មា ទូតេយ្យបហីណគមនានំ អនុគោតិ កយវិក្កយាតិ កយា ច វិក្កយា ច។ តុលាកូដាទីសុ – កូដន្តិ វញ្ចនំ។ តត្ថ តុលាកូដំ នាម រូបកូដំ, អង្គកូដំ គហណកូដំ, បដិច្ឆន្នកូដន្តិ ចតុព្ពិធំ ហោតិ។ តត្ថ រូបកូដំ នាម ទ្វេ តុលា សមរូបា កត្វា គណ្ហន្តោ មហតិយា គណ្ហាតិ, ទទន្តោ ខុទ្ទិកាយ ទេតិ។ អង្គកូដំ នាម គណ្ហន្តោ បច្ឆាភាគេ ហត្ថេន តុលំ អក្កមតិ, ទទន្តោ បុព្ពភាគេ។ គហណកូដំ នាម គណ្ហន្តោ មូលេ រជ្ជុំ គណ្ហាតិ, ទទន្តោ អគ្គេ។ បដិច្ឆន្នកូដំ នាម តុលំ សុសិរំ កត្វា អន្តោ អយចុណ្ណំ បក្ខិបិត្វា គណ្ហន្តោ តំ បច្ឆាភាគេ ករោតិ, ទទន្តោ អគ្គភាគេ។
កំសោ វុច្ចតិ សុវណ្ណបាតិ។ តាយ វញ្ចនំ កំសកូដំ។ កថំ? ឯកំ សុវណ្ណបាតិំ កត្វា អញ្ញា ទ្វេ តិស្សោ លោហបាតិយោ សុវណ្ណវណ្ណា ករោន្តិ, តតោ ជនបទំ គន្ត្វា កិញ្ចិទេវ អឌ្ឍកុលំ បវិសិត្វា សុវណ្ណភាជនានិ កិណថា’តិ វត្វា អគ្ឃេ បុច្ឆិតេ សមគ្ឃតរំ ទាតុកាមា ហោន្តិ។ តតោ តេហិ ‘កថំ ឥមេសំ សុវណ្ណភាវោ ជានិតព្ពោ’តិ វុត្តេ ‘វីមំសិត្វា គណ្ហថា’តិ សុវណ្ណបាតិំ បាសាណេ ឃំសិត្វា សព្ពបាតិយោ ទត្វា គច្ឆន្តិ។
មានកូដំ នាម ហទយភេទសិខាភេទរជ្ជុភេទវសេន តិវិធំ ហោតិ។ តត្ថ ហទយភេទោ សប្បិតេលាទិមិននកាលេ លព្ភតិ។ តានិ ហិ គណ្ហន្តោ ហេដ្ឋា ឆិទ្ទេន មានេន ‘សណិកំ អាសិញ្ចា’តិ វត្វា អន្តោភាជនេ ពហុំ បគ្ឃរាបេត្វា គណ្ហាតិ។ ទទន្តោ ឆិទ្ទំ បិធាយ សីឃំ បូរេត្វា ទេតិ។ សិខាភេទោ តិលតណ្ឌុលាទិមិននកាលេ លព្ភតិ។ តានិ ហិ គណ្ហន្តោ សណិកំ សិខំ ឧស្សាបេត្វា គណ្ហាតិ។ ទទន្តោ វេគេន បូរេត្វា សិខំ ឆិន្ទន្តោ ទេតិ។ រជ្ជុភេទោ ខេត្តវត្ថុមិននកាលេ លព្ភតិ។ លញ្ជំ អលភន្តា ហិ ខេត្តំ អមហន្តម្បិ មហន្តំ កត្វា មិនន្តិ។
ឧក្កោដនាទីសុ ឧក្កោដនន្តិ អស្សាមិកេ សាមិកេ កាតុំ លញ្ជគ្គហណំ។ វញ្ចនន្តិ តេហិ តេហិ ឧបាយេហិ បរេសំ វញ្ចនំ។ តត្រិទមេកំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ លុទ្ទកោ មិគញ្ច មិគបោតកញ្ច គហេត្វា អាគច្ឆតិ។ តមេកោ ធុត្តោ – ‘‘កិំ ភោ មិគោ អគ្ឃតិ, កិំ មិគបោតកោ’’តិ អាហ។ ‘‘មិគោ ទ្វេ កហាបណេ, មិគបោតកោ ឯក’’ន្តិ ច វុត្តេ កហាបណំ ទត្វា មិគបោតកំ គហេត្វា ថោកំ គន្ត្វា និវត្តោ
និកតីតិ យោគវសេន វា មាយាវសេន វា អបាមង្គំ បាមង្គន្តិ, អមណិំ មណីតិ, អសុវណ្ណំ សុវណ្ណន្តិ កត្វា បតិរូបកេន វញ្ចនំ។ សាចិយោគោតិ កុដិលយោគោ។ ឯតេសំយេវ ឧក្កោដនាទីនមេតំ នាមំ។ តស្មា ឧក្កោដនសាចិយោគោ វញ្ចនសាចិយោគោ និកតិសាចិយោគោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ កេចិ អញ្ញំ ទស្សេត្វា អញ្ញស្ស បរិវត្តនំ ‘សាចិយោគោ’តិ វទន្តិ។ តំ បន វញ្ចនេនេវ សង្គហិតំ។
ឆេទនាទីសុ – ឆេទនន្តិ ហត្ថច្ឆេទនាទិ។ វធោតិ មារណំ។ ពន្ធោតិ រជ្ជុពន្ធនាទីហិ ពន្ធនំ។ វិបរាមោសោតិ ហិមវិបរាមោសោ, គុម្ពវិបរាមោសោតិ ទុវិធោ។ យញ្ហិ ហិមបាតសមយេ ហិមេន បដិច្ឆន្នា ហុត្វា មគ្គប្បដិបន្នំ ជនំ មុសន្តិ, អយំ ហិមវិបរាមោសោ។ យំ គុម្ពាទីហិ បដិច្ឆន្នា មុសន្តិ, អយំ គុម្ពវិបរាមោសោ។ អាលោបោ វុច្ចតិ គាមនិគមាទីនំ វិលោបករណំ។ សហសាការោតិ សាហសិកកិរិយា។ គេហំ បវិសិត្វា មនុស្សានំ ឧរេ សត្ថំ ឋបេត្វា ឥច្ឆិតភណ្ឌគ្គហណំ។ ឯវមេតស្មា ឆេទន…បេ.… សហសាការា បដិវិរតោ ហោតិ។
១៨០. សោ សន្តុដ្ឋោ ហោតីតិ សោ ចតូសុ បច្ចយេសុ ទ្វាទសវិធេន ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសេន សមន្នាគតោ ហោតិ។ កាយបរិហារិកេនាតិ កាយំ បរិហរណមត្តកេន។ កុច្ឆិបរិហារិកេនាតិ កុច្ឆិបរិហរណមត្តកេន។ សមាទាយេវ បក្កមតីតិ អដ្ឋវិធំ ភិក្ខុ បរិក្ខារមត្តកំ សព្ពំ គហេត្វាវ កាយបដិពទ្ធំ កត្វាវ គច្ឆតិ។ ‘‘មម
‘‘ចាតុទ្ទិសោ
សន្តុស្សមានោ ឥតរីតរេន;
បរិស្សយានំ
ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ។ (សុ. និ. ៤២);
ឯវំ វណ្ណិតំ ខគ្គវិសាណកប្បតំ អាបជ្ជតិ។
ឥទានិ តមត្ថំ ឧបមាយ សាធេន្តោ, ‘‘សេយ្យថាបី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ បក្ខី សកុណោតិ បក្ខយុត្តោ សកុណោ។ ឌេតីតិ ឧប្បតតិ។ អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – សកុណោ នាម ‘‘អសុកស្មិំ បទេសេ រុក្ខោ បរិបក្កផលោ’’តិ ញត្វា នានាទិសាហិ អាគន្ត្វា នខបក្ខតុណ្ឌាទីហិ តស្ស ផលានិ វិជ្ឈន្តា វិធុនន្តា ខាទន្តិ។ ‘‘ឥទំ អជ្ជតនាយ, ឥទំ ស្វាតនាយ ភវិស្សតី’’តិ តេសំ ន ហោតិ។ ផលេ បន ខីណេ នេវ រុក្ខស្ស អារក្ខំ ឋបេន្តិ, ន តត្ថ បត្តំ វា នខំ វា តុណ្ឌំ វា ឋបេន្តិ។ អថ ខោ តស្មិំ រុក្ខេ អនបេក្ខោ ហុត្វា យោ យំ ទិសាភាគំ ឥច្ឆតិ, សោ តេន សបត្តភារោវ ឧប្បតិត្វា គច្ឆតិ។ ឯវមេវ អយំ ភិក្ខុ និស្សង្គោ និរបេក្ខោយេវ បក្កមតិ, តេន វុត្តំ សមាទាយេវ បក្កមតីតិ។ អរិយេនាតិ និទ្ទោសេន។ អជ្ឈត្តន្តិ សកេ អត្តភាវេ។ អនវជ្ជសុខន្តិ និទ្ទោសសុខំ។
១៨១. សោ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ សោ ឥមិនា អរិយេន សីលក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ បស្សិត្វាតិ អត្ថោ។ សេសបទេសុបិ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។ អព្យាសេកសុខន្តិ កិលេសេហិ អនវសិត្តសុខំ។ អវិកិណ្ណសុខន្តិបិ វុត្តំ។ ឥន្ទ្រិយសំវរសុខញ្ហិ ទិដ្ឋាទីសុ ទិដ្ឋមត្តាទិវសេន បវត្តតាយ អវិកិណ្ណំ ហោតិ។
១៨២. សោ អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេតិ សោ មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ សំវរេន សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឥមេសុ អភិក្កន្តបដិក្កន្តាទីសុ សត្តសុ ឋានេសុ សតិសម្បជញ្ញវសេន សម្បជានការី ហោតិ។ តត្ថ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ ឈានវិភង្គេ វុត្តមេវ។
សោ ឥមិនា ចាតិអាទិនា កិំ ទស្សេតិ? អរញ្ញវាសស្ស បច្ចយសម្បត្តិំ ទស្សេតិ។ យស្ស ហិ ឥមេ ចត្តារោ បច្ចយា នត្ថិ វិវិត្តន្តិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានេវ។ សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ…បេ.… យថាកម្មូបគេ សត្តេ បជានាតីតិ ឯត្តកេ ឋានេ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តមេវ។
១៨៥. តតិយវិជ្ជាយ សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេតិ វិបស្សនាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តំ វេទិតព្ពំ។ អាសវានំ ខយញាណាយាតិ អរហត្តមគ្គញាណត្ថាយ។ អរហត្តមគ្គោ ហិ អាសវានំ វិនាសនតោ អាសវានំ ខយោតិ វុច្ចតិ។ តត្រ ចេតំ ញាណំ តប្បរិយាបន្នត្តាតិ។ ចិត្តំ អភិនិន្នាមេតីតិ វិបស្សនាចិត្តំ អភិនីហរតិ។ សោ ឥទំ ទុក្ខន្តិ ឯវមាទីសុ – ‘‘ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ន ឥតោ ភិយ្យោ’’តិ សព្ពម្បិ ទុក្ខសច្ចំ សរសលក្ខណប្បដិវេធេន យថាភូតំ បជានាតិ, បដិវិជ្ឈតិ។ តស្ស ច ទុក្ខស្ស និព្ពត្តិកំ តណ្ហំ – អយំ ទុក្ខសមុទយោតិ; តទុភយម្បិ យំ ឋានំ បត្វា និរុជ្ឈតិ, តំ តេសំ អប្បវត្តិំ និព្ពានំ – អយំ ទុក្ខនិរោធោតិ; តស្ស ច សម្បាបកំ អរិយមគ្គំ – អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ សរសលក្ខណបដិវេធេន យថាភូតំ បជានាតិ, បដិវិជ្ឈតីតិ – ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ។
ឯវំ ឥមេ អាសវាតិអាទិមាហ។ តស្ស ឯវំ ជានតោ ឯវំ បស្សតោតិ តស្ស ឯវំ ជានន្តស្ស ឯវំ បស្សន្តស្ស សហ វិបស្សនាយ កោដិប្បត្តំ មគ្គំ កថេតិ។ កាមាសវាតិ កាមាសវតោ។ វិមុច្ចតីតិ ឥមិនា មគ្គក្ខណំ ទស្សេតិ។ វិមុត្តស្មិន្តិ ឥមិនា ផលក្ខណំ ទស្សេតិ។ មគ្គក្ខណេ ហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, ផលក្ខណេ វិមុត្តំ ហោតិ។ វិមុត្តស្មិំ វិមុត្តមិតិ ញាណន្តិ ឥមិនា បច្ចវេក្ខណញាណំ ទស្សេតិ។ ខីណា ជាតីតិអាទីហិ តស្ស ភូមិំ។ តេន ហិ ញាណេន សោ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘ខីណា ជាតី’តិអាទីនិ បជានាតិ។ វុសិតន្តិ វុដ្ឋំ បរិវុដ្ឋំ កតំ ចរិតំ និដ្ឋិតន្តិ អត្ថោ។ ព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ។ បុថុជ្ជនកល្យាណកេន ហិ សទ្ធិំ សត្ត សេក្ខា ព្រហ្មចរិយវាសំ វសន្តិ នាម។ ខីណាសវោ វុដ្ឋវាសោ។ តស្មា សោ អត្តនោ ព្រហ្មចរិយវាសំ បច្ចវេក្ខន្តោ វុសិតំ ព្រហ្មចរិយន្តិ បជានាតិ។ កតំ ករណីយន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ ‘‘ឥទានិ បុន ឯត្ថភាវាយ ឯវំ សោឡសកិច្ចភាវាយ កិលេសក្ខយាយ វា មគ្គភាវនាកិច្ចំ នត្ថី’’តិ បជានាតិ។
១៨៦. សរាគាទីសុ – អប្បហីនោតិ វិក្ខម្ភនប្បហានេន វា តទង្គប្បហានេន វា សមុច្ឆេទប្បហានេន វា អប្បហីនោ។
១៨៧. លាភី ហោតីតិអាទីសុ – លាភីតិ លាភវា បដិលភិត្វា ឋិតោ។ អជ្ឈត្តំ ចេតោសមថស្សាតិ និយកជ្ឈត្តសង្ខាតេ អត្តនោ ចិត្តេ ឧប្បន្នស្ស ចេតោសមថស្ស។ អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនាយាតិ អធិបញ្ញាសង្ខាតាយ ខន្ធធម្មេសុ អនិច្ចាទិវសេន បវត្តាយ វិបស្សនាយ។ រូបសហគតានន្តិ រូបនិមិត្តារម្មណានំ រូបាវចរសមាបត្តីនំ។ អរូបសហគតានន្តិ ន រូបនិមិត្តារម្មណានំ អរូបសមាបត្តីនំ។ ឯត្ថ ច បឋមោ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី បុថុជ្ជនោ។ ទុតិយោ សុក្ខវិបស្សកអរិយសាវកោ។ តតិយោ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី
១៨៨. អនុសោតគាមីអាទីសុ – អនុសោតគាមីតិ វដ្ដសោតំ អនុគតោ, វដ្ដសោតេ និមុគ្គោ បុថុជ្ជនោ វេទិតព្ពោ។ បដិសោតគាមីតិ បដិសោតគមនោ បាបញ្ច កម្មំ ន ករោតីតិ បញ្ញត្តំ វីតិក្កមន្តោ ន ករោតិ។ សហាបិ ទុក្ខេន សហាបិ ទោមនស្សេនាតិ កិលេសបរិយុដ្ឋានេ សតិ ឧប្បន្នេន ទុក្ខទោមនស្សេន សទ្ធិម្បិ។ បរិបុណ្ណន្តិ តិស្សន្នំ សិក្ខានំ ឯកាយបិ អនូនំ។ បរិសុទ្ធន្តិ និរុបក្កិលេសំ។ ព្រហ្មចរិយន្តិ សេដ្ឋចរិយំ។ ឥមិនា វារេន សោតាបន្នសកទាគាមិនោ កថិតា។ កិំ បន តេ រុទន្តា ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តីតិ? អាម។ កិលេសរោទនេន រុទន្តា ចរន្តិ នាម។ សីលសម្បន្នោ បុថុជ្ជនភិក្ខុបិ ឯត្ថេវ សង្គហិតោ។
ឋិតត្តោតិ ឋិតសភាវោ។ អនាគាមីតិ កាមរាគព្យាបាទេហិ អកម្បនីយចិត្តតាយ ច តម្ហា លោកា អនាវត្តិធម្មតាយ ច ឋិតសភាវោ នាម។ តិណ្ណោតិ តណ្ហាសោតំ ឧត្តិណ្ណោ។ បារង្គតោតិ និព្ពានបារំ ថលេ តិដ្ឋតីតិ អរហត្តផលសមាបត្តិថលេ តិដ្ឋតិ។ ចេតោវិមុត្តិន្តិ ផលសមាធិំ។ បញ្ញាវិមុត្តិន្តិ ផលញាណំ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ខីណាសវោ ‘‘តិណ្ណោ បារង្គតោ ថលេ តិដ្ឋតិ ព្រាហ្មណោ’’តិ វុច្ចតិ។ ពាហិតបាបតាយ ហិ ឯស ព្រាហ្មណោ នាម។
១៨៩. អប្បស្សុតាទីសុ – អប្បកំ សុតំ ហោតីតិ នវង្គេ សត្ថុសាសនេ កិញ្ចិទេវ ថោកំ សុតំ ហោតិ។ ន អត្ថមញ្ញាយ, ន ធម្មមញ្ញាយ ធម្មានុធម្មបដិបន្នោ ហោតីតិ អដ្ឋកថញ្ច បាឡិញ្ច ជានិត្វា លោកុត្តរធម្មស្ស អនុរូបធម្មំ បុព្ពភាគបដិបទំ បដិបន្នោ ន ហោតិ។ ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
១៩០. សមណមចលាទីសុ – សមណមចលោតិ សមណអចលោ, មការោ បទសន្ធិករោ។ និច្ចលសមណោ, ថិរសមណោតិ អត្ថោ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ សោតាបន្នោ សាសនេ មូលជាតាយ សទ្ធាយ បតិដ្ឋិតត្តា ‘សមណមចលោ’តិ វុច្ចតិ។ សកទាគាមី បន រជ្ជនកិលេសស្ស អត្ថិតាយ សមណបទុមោតិ វុត្តោ។ រត្តដ្ឋោ ហិ ឥធ បទុមដ្ឋោ នាមាតិ វុត្តំ។ អនាគាមី កាមរាគសង្ខាតស្ស រជ្ជនកិលេសស្ស នត្ថិតាយ សមណបុណ្ឌរីកោតិ វុត្តោ។ បណ្ឌរដ្ឋោ ហិ ឥធ បុណ្ឌរីកដ្ឋោ នាមាតិ វុត្តំ សមណេសុ សមណសុខុមាលោ នាមាតិ វុត្តោ។ អប្បទុក្ខដ្ឋេនបិ ចេស សមណសុខុមាលោយេវាតិ។
ចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា។
៥. បញ្ចកនិទ្ទេសវណ្ណនា
១៩១. បញ្ចកេ – តត្រាតិ តេសុ ‘‘អារភតិ ច វិប្បដិសារី ច ហោតី’’តិអាទិនា នយេន ហេដ្ឋា ឧទ្ទិដ្ឋបុគ្គលេសុ។ យ្វាយន្តិ យោ អយំ។ អារភតីតិ ឯត្ថ អារម្ភសទ្ទោ កម្មកិរិយាហិំសនវីរិយវិកោបនាបត្តិវីតិក្កមេសុ វត្តតិ។ តថា ហេស ‘‘យំកិញ្ចិ ទុក្ខំ សម្ភោតិ, សព្ពំ អារម្ភបច្ចយា’’តិ (សុ. និ. ៧៤៨) កម្មេ អាគតោ។ ‘‘មហាយញ្ញា មហារម្ភា, ន តេ ហោន្តិ មហប្ផលា’’តិ (អ. និ. ៤.៣៩) កិរិយាយំ។ ‘‘សមណំ គោតមំ ឧទ្ទិស្ស
យថាភូតំ នប្បជានាតីតិ អនធិគតត្តា យថាសភាវតោ ន ជានាតិ។ យត្ថស្សាតិ យស្មិំ អស្ស, យំ ឋានំ បត្វា ឯតស្ស បុគ្គលស្ស ឧប្បន្នា បាបកា អកុសលា ធម្មា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តីតិ អត្ថោ។ កិំ បន បត្វា តេ និរុជ្ឈន្តីតិ? អរហត្តមគ្គំ។ ផលប្បត្តស្ស បន និរុទ្ធា នាម ហោន្តិ។ ឯវំ អារម្ភជាតិ អាបត្តិវីតិក្កមសម្ភវា។ វិប្បដិសារជាតិ វិប្បដិសារតោ ជាតា។ បវឌ្ឍន្តីតិ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនេន វឌ្ឍន្តិ។ សាធូតិ អាយាចនសាធុ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យាវ អបរទ្ធញ្ច វត អាយស្មតា, ឯវំ សន្តេបិ មយំ អាយស្មន្តំ យាចាម – ‘‘ទេសេតព្ពយុត្តកស្ស ទេសនាយ, វុដ្ឋាតព្ពយុត្តកស្ស វុដ្ឋានេន, អាវិកាតព្ពយុត្តកស្ស អាវិកិរិយាយ, អារម្ភជេ អាសវេ អមុនា បញ្ចមេន បុគ្គលេនាតិ ឯតេន បញ្ចមេន ខីណាសវបុគ្គលេន។ សមសមោ ភវិស្សតីតិ លោកុត្តរគុណេហិ សមភាវេនេវ សមោ ភវិស្សតីតិ ឯវំ ខីណាសវេន ឱវទិតព្ពោតិ អត្ថោ។
អារភតិ ន វិប្បដិសារី ហោតីតិ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ។ តំ បន ទេសេតុំ សភាគបុគ្គលំ បរិយេសតិ។ តស្មា ន វិប្បដិសារី ហោតិ។ អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ បន ‘‘វុដ្ឋិតត្តា ន វិប្បដិសារី ហោតី’’តិ វុត្តំ។ ន អារភតិ វិប្បដិសារី ហោតីតិ អាបត្តិំ នាបជ្ជតិ, វិនយបញ្ញត្តិយំ បន អកោវិទត្តា អនាបត្តិយំ អាបត្តិសញ្ញី ហុត្វា វិប្បដិសារី ហោតិ។ អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សកិំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ បច្ឆា កិញ្ចាបិ នាបជ្ជតិ, វិប្បដិសារំ បន វិនោទេតុំ ន សក្កោតី’’តិ វុត្តំ។ ន អារភតិ ន វិប្បដិសារី ហោតីតិ នេវ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, ន វិប្បដិសារី ហោតិ។ កតមោ បនេស បុគ្គលោតិ? ឱស្សដ្ឋវីរិយបុគ្គលោ។ សោ ហិ ‘‘កិំ មេ ឥមស្មិំ ពុទ្ធកាលេ បរិនិព្ពានេន, អនាគតេ មេត្តេយ្យសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ
១៩២. ទត្វា ទត្វា អវជានាតិ នាម។ ឯកោ បន ឯកេន សទ្ធិំ ទ្វេ តីណិ វស្សានិ វសន្តោ បុព្ពេ តំ បុគ្គលំ គរុំ កត្វា បច្ឆា គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ចិត្តីការំ ន ករោតិ, អាសនាបិ ន វុដ្ឋាតិ, ឧបដ្ឋានម្បិ ន គច្ឆតិ។ ឯវំ បុគ្គលោ សំវាសេន អវជានាតិ នាម។
អាធេយ្យមុខោតិ អធិមុច្ចិតា ហោតីតិ សទ្ធាតា ហោតិ។ តត្រាយំ នយោ – ឯកោ បុគ្គលោ សារុប្បំយេវ ភិក្ខុំ ‘អសារុប្បោ ឯសោ’តិ កថេតិ, តំ សុត្វា ឯស និដ្ឋំ គច្ឆតិ។ បុន អញ្ញេន សភាគេន ភិក្ខុនា ‘សារុប្បោ អយ’ន្តិ វុត្តេបិ តស្ស វចនំ ន គណ្ហាតិ ‘‘អសុកេន នាម ‘អសារុប្បោ អយ’ន្តិ អម្ហាកំ កថិត’’ន្តិ បុរិមភិក្ខុនោវ កថំ គណ្ហាតិ។ អបរោបិស្ស ទុស្សីលំ ‘សីលវា’តិ កថេតិ។ តស្ស វចនំ សទ្ទហិត្វា បុន អញ្ញេន ‘‘អសារុប្បោ ឯស ភិក្ខុ, នាយំ តុម្ហាកំ សន្តិកំ ឧបសង្កមិតុំ យុត្តោ’’តិ វុត្តោបិ តស្ស វចនំ អគ្គហេត្វា បុរិមស្សេវ កថំ គណ្ហាតិ។ អបរោ វណ្ណម្បិ កថិតំ គណ្ហាតិ, អវណ្ណម្បិ កថិតំ គណ្ហាតិយេវ។ អយម្បិ អាធេយ្យមុខោយេវ នាម។ អាធាតព្ពមុខោ យំ យំ សុណាតិ, តត្ថ តត្ថ ឋបិតមុខោតិ អត្ថោ។
លោលោតិ សទ្ធាទីនំ ឥត្តរកាលដ្ឋិតិកត្តា អស្សទ្ធិយាទីហិ លុលិតភាវេន លោលោ។ ឥត្តរសទ្ធោតិ បរិត្តសទ្ធោ, អបរិបុណ្ណសទ្ធោ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្ថ បន បុនប្បុនំ ភជនវសេន សទ្ធាវ ភត្តិ។ បេមំ សទ្ធាបេមំ គេហសិតបេមម្បិ វដ្ដតិ។ បសាទោ សទ្ធាបសាទោវ។ ឯវំ បុគ្គលោ លោលោ ហោតីតិ ឯវំ ឥត្តរសទ្ធាទិតាយ បុគ្គលោ លោលោ នាម ហោតិ។ ហលិទ្ទិរាគោ វិយ
មន្ទោ មោមូហោតិ អញ្ញាណភាវេន មន្ទោ អវិសទតាយ មោមូហោ។ មហាមូឡ្ហោតិ អត្ថោ។
១៩៣. យោធាជីវូបមេសុ – យោធាជីវាតិ យុទ្ធូបជីវិនោ។ រជគ្គន្តិ ហត្ថិអស្សាទីនំ បាទប្បហារភិន្នាយ ភូមិយា ឧគ្គតំ រជក្ខន្ធំ។ ន សន្ថម្ភតីតិ សន្ថម្ភិត្វា ឋាតុំ ន សក្កោតិ។ សហតិ រជគ្គន្តិ រជក្ខន្ធំ ទិស្វាបិ អធិវាសេតិ។ ធជគ្គន្តិ ហត្ថិអស្សាទិបិដ្ឋេសុ វា រថេសុ វា ឧស្សាបិតានំ ធជានំ អគ្គំ។ ឧស្សារណន្តិ ហត្ថិអស្សរថាទីនញ្ចេវ ពលកាយស្ស ច ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទំ។ សម្បហារេតិ សមាគតេ អប្បមត្តកេបិ បហារេ។ ហញ្ញតីតិ វិហញ្ញតិ, វិឃាតំ អាបជ្ជតិ។ ព្យាបជ្ជតីតិ វិបត្តិំ អាបជ្ជតិ, បកតិភាវំ ជហតិ។ សហតិ សម្បហារន្តិ ទ្វេ តយោ បហារេ បត្វាបិ សហតិ, អធិវាសេតិ តមេវ សង្គាមសីសន្តិ តមេវ ជយខន្ធាវារដ្ឋានំ។ អជ្ឈាវសតីតិ សត្តាហមត្តំ អភិភវិត្វា អាវសតិ។ កិំ ការណា? លទ្ធប្បហារានំ បហារជគ្គនត្ថញ្ចេវ កតកម្មានំ វិសេសំ ញត្វា ឋានន្តរទានត្ថញ្ច ឥស្សរិយសុខានុភវនត្ថញ្ច។
១៩៤. ឥទានិ យស្មា សត្ថុ យោធាជីវេហិ កិច្ចំ នត្ថិ, ឥមស្មិំ បន សាសនេ តថារូបេ បញ្ច បុគ្គលេ ទស្សេតុំ ឥទំ ឱបម្មំ អាភតំ, តស្មា តេ បុគ្គលេ ទស្សេន្តោ ឯវមេវន្តិអាទិមាហ។
តត្ថ សំសីទតីតិ មិច្ឆាវិតក្កស្មិំ វិសីទតិ, អនុបវិសតិ។ ន សក្កោតិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុន្តិ ព្រហ្មចរិយវាសំ អនុបច្ឆិជ្ជមានំ គោបេតុំ ន សក្កោតិ។ សិក្ខាទុព្ពល្យំ អាវិកត្វាតិ សិក្ខាយ ទុព្ពលភាវំ បកាសេត្វា។ កិមស្ស រជគ្គស្មិន្តិ កិំ តស្ស បុគ្គលស្ស រជគ្គំ នាមាតិ វទតិ។ អភិរូបាតិ អភិរូបវតី។ ទស្សនីយាតិ ទស្សនយោគ្គា។ បាសាទិកាតិ ទស្សនេនេវ ចិត្តប្បសាទាវហា។ បរមាយាតិ ឧត្តមាយ។ វណ្ណបោក្ខរតាយាតិ សរីរវណ្ណេន ចេវ អង្គសណ្ឋានេន ច។
១៩៦. ឩហសតីតិ អវហសតិ។ ឧល្លបតីតិ កថេតិ។ ឧជ្ជគ្ឃតីតិ បាណិំ បហរិត្វា មហាហសិតំ ឧប្បណ្ឌេតីតិ ឧប្បណ្ឌនកថំ កថេតិ។
១៩៧. អភិនិសីទតីតិ អជ្ឈោត្ថរតីតិ អវត្ថរតិ។
១៩៨. វិនិវេឋេត្វា វិនិមោចេត្វាតិ គហិតដ្ឋានតោ តស្ស ហត្ថំ វិនិវេឋេត្វា ចេវ, មោចេត្វា ច។ សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ។
១៩៩. បិណ្ឌបាតិកេសុ – មន្ទត្តា មោមូហត្តាតិ នេវ សមាទានំ ជានាតិ, ន អានិសំសំ; អត្តនោ បន មន្ទត្តា មោមូហត្តា អញ្ញាណេនេវ បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ។ បាបិច្ឆោ ឥច្ឆាបកតោតិ បិណ្ឌបាតិកស្ស មេ សតោ ‘‘អយំ បិណ្ឌបាតិកោ’’តិ ចតុបច្ចយសក្ការំ ករិស្សន្តិ។ លជ្ជី, អប្បិច្ឆោតិអាទីហិ ច គុណេហិ សម្ភាវេស្សន្តីតិ។ ឯវំ បាបិកាយ ឥច្ឆាយ ឋត្វា តាយ បាបិច្ឆាយ អភិភូតោ ហុត្វា បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ។ ឧម្មាទវសេន បិណ្ឌាយ ចរន្តោ បន ឧម្មាទា ចិត្តវិក្ខេបា បិណ្ឌបាតិកោ វណ្ណិតន្តិ ឥទំ បិណ្ឌបាតិកង្គំ នាម ពុទ្ធេហិ ច ពុទ្ធសាវកេហិ ច វណ្ណិតំ បសត្ថន្តិ បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ។ អប្បិច្ឆតំយេវ និស្សាយាតិអាទីសុ – ‘‘ឥតិ អប្បិច្ឆោ ភវិស្សាមិ, ឥទំ មេ បិណ្ឌបាតិកង្គំ អប្បិច្ឆតាយ សំវត្តិស្សតិ; ‘ឥតិ សន្តុដ្ឋោ ភវិស្សាមិ ឥទំ មេ បិណ្ឌបាតិកង្គំ សន្តុដ្ឋិយា សំវត្តិស្សតិ’; ‘ឥតិ កិលេសេ សំលិខិស្សាមិ’, ឥទំ មេ បិណ្ឌបាតិកង្គំ កិលេសសល្លេខនត្ថាយ សំវត្តិស្សតី’’តិ បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ។ ឥទមត្ថិតន្តិ ឥមាយ កល្យាណាយ បដិបត្តិយា អត្ថិកភាវំ, ឥមិនា វា បិណ្ឌបាតមត្តេន អត្ថិកភាវំ។ យំ យំ លទ្ធំ តេន តេនេវ យាបនភាវំ និស្សាយាតិ អត្ថោ។ អគ្គោតិ ជេដ្ឋកោ។ សេសានិ តស្សេវ វេវចនានិ។
គវា ខីរន្តិ គាវិតោ ខីរំ នាម ហោតិ, ន វិនា គាវិយា។ ខីរម្ហា ទធីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯវមេវន្តិ យថា ឯតេសុ បញ្ចសុ គោរសេសុ សប្បិមណ្ឌោ អគ្គោ; ឯវមេវំ ឥមេសុ បញ្ចសុ បិណ្ឌបាតិកេសុ យ្វាយំ អប្បិច្ឆតាទីនិ និស្សាយ បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ។ អយំ អគ្គោ ច សេដ្ឋោ ច បាមោក្ខោ ច ឧត្តមោ ច បវរោ ច។ ឥមេសុ បន បញ្ចសុ បិណ្ឌបាតិកេសុ ទ្វេវ ជនា បិណ្ឌបាតិកា ខលុបច្ឆាភត្តិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ។
បញ្ចកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
៦. ឆក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា
២០២. ឆក្កេ តត្រាតិ តេសុ ឆសុ បុគ្គលេសុ។ សម្មាសម្ពុទ្ធោ តេន ទដ្ឋព្ពោតិ សោ បុគ្គលោ តេន អនាចរិយកេន អត្តនា ឧប្បាទិតេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ ទដ្ឋព្ពោ។
បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ តេនាតិអាទីសុបិ តេន បច្ចេកសម្ពោធិញាណេន សោ បុគ្គលោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ។ តេន សាវកបារមីញាណេន តេ បុគ្គលា សារិបុត្តមោគ្គល្លានា។ តេន ទុក្ខស្ស អន្តករណេន តេ បុគ្គលា អវសេសា អរហន្តោ។ តេន ឥត្ថត្តំ អនាគមនេន សោ បុគ្គលោ អនាគាមី។ តេន ឥត្ថត្តំ អាគមនេន តេ បុគ្គលា សោតាបន្នសកទាគាមិនោ ទដ្ឋព្ពាតិ។
ឆក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា។
៧. សត្តកនិទ្ទេសវណ្ណនា
២០៣. សត្តកេ សកិំ និមុគ្គោតិ ឯកវារំ និមុគ្គោ។ ឯកន្តកាឡកេហីតិ ឯកន្តេនេវ កាឡកេហិ នត្ថិកវាទអហេតុកវាទអកិរិយវាទសង្ខាតេហិ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិធម្មេហិ។ ឯវំ បុគ្គលោតិ ឥមិនា ការណេន បុគ្គលោ ឯកវារំ និមុគ្គោ តថា និមុគ្គោវ ហោតិ។ ឯតស្ស ហិ បុន ភវតោ វុដ្ឋានំ នាម នត្ថីតិ វទន្តិ។ មក្ខលិគោសាលាទយោ វិយ ហេដ្ឋា នរកគ្គីនំយេវ អាហារោ ហោតិ។
សាហុ សទ្ធា កុសលេសុ ធម្មេសូតិ កុសលធម្មេសុ សទ្ធា នាម សាធុលទ្ធិកាតិ ឧម្មុជ្ជតិ។ សោ តាវតកេនេវ កុសលេន ឧម្មុជ្ជតិ នាម។ សាធុ ហិរីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ហាយតិយេវាតិ ចង្កវារេ អាសិត្តឧទកំ វិយ ឯកន្តេន បរិហាយតេវ។ ឯវំ បុគ្គលោតិ ឯវំ សាហុ សទ្ធាតិ។ ឥមេសំ សទ្ធាទីនំ វសេន ឯកវារំ ឧម្មុជ្ជិត្វា តេសំ បរិហានិយា បុន និមុជ្ជតិយេវ, ទេវទត្តាទយោ វិយ។ ទេវទត្តោ ហិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ, បញ្ច ច អភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេត្វាបិ បុន ពុទ្ធានំ បដិកណ្ដកតាយ តេហិ គុណេហិ បរិហីនោ រុហិរុប្បាទកម្មំ
នេវ ហាយតិ នោ វឌ្ឍតីតិ អប្បហោនកកាលេបិ ន ហាយតិ, បហោនកកាលេបិ ន វឌ្ឍតិ។ ឧភយម្បិ បនេតំ អគារិកេនបិ អនគារិកេនបិ ទីបេតព្ពំ។ ឯកច្ចោ ហិ អគារិកោ អប្បហោនកកាលេ បក្ខិកភត្តំ វា សលាកភត្តំ វា វស្សាវាសិកំ វា ឧបនិពន្ធាបេតិ។ សោ បច្ឆា បហោនកកាលេបិ បក្ខិកភត្តាទិមត្តមេវ បវត្តេតិ។ អនគារិកោបិ អាទិម្ហិ អប្បហោនកកាលេ ឧទ្ទេសំ វា ធុតង្គំ វា គណ្ហាតិ, មេធាពលវីរិយសម្បត្តិយា បហោនកកាលេបិ តតោ ឧត្តរិំ ន ករោតិ។ ឯវំ បុគ្គលោតិ ឯវំ ឥមាយ សទ្ធាទីនំ ឋិតិយា បុគ្គលោ ឧម្មុជ្ជិត្វា ឋិតោ នាម ហោតិ។
ឧម្មុជ្ជិត្វា វិបស្សតិ វិលោកេតីតិ សោតាបន្នោ បុគ្គលោ ឧដ្ឋហិត្វា គមនមគ្គំ គន្តព្ពំ ទិសំ វា អាលោកេតិ នាម។
ឧម្មុជ្ជិត្វា បតរតីតិ សកទាគាមិបុគ្គលោ កិលេសតនុតាយ ឧដ្ឋហិត្វា គន្តព្ពទិសាភិមុខោ បតរតិ នាម។
បតិគាធប្បត្តោ ហោតីតិ អនាគាមិបុគ្គលោ ឧដ្ឋាយ វិលោកេត្វា បតរិត្វា គន្ត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ បតិដ្ឋាបត្តោ នាម ហោតិ, តិដ្ឋតិ, ន បុនាគច្ឆតិ។
តិណ្ណោ បារង្គតោ ថលេ តិដ្ឋតីតិ សព្ពកិលេសោឃំ តរិត្វា បរតីរំ គន្ត្វា និព្ពានថលេ ឋិតោ នាម ហោតិ។ ឥមេ បន សត្ត បុគ្គលា ឧទកោបមេន ទីបិតា។
សត្ត កិរ ជង្ឃវាណិជា អទ្ធានមគ្គបដិបន្នា អន្តរាមគ្គេ ឯកំ បុណ្ណនទិំ បាបុណិំសុ។ តេសុ បឋមំ ឱតិណ្ណោ ឧទកភីរុកោ បុរិសោ ឱតិណ្ណដ្ឋានេយេវ និមុជ្ជិត្វា បុន ឧដ្ឋាតុំ នាសក្ខិ, អន្តោយេវ មច្ឆកច្ឆបភក្ខោ ជាតោ។ ទុតិយោ ឱតិណ្ណដ្ឋានេ និមុជ្ជិត្វា សកិំ ឧដ្ឋហិត្វា បុន និមុគ្គោ ឧដ្ឋាតុំ នាសក្ខិ, អន្តោយេវ មច្ឆកច្ឆបភក្ខោ ជាតោ។ តតិយោ និមុជ្ជិត្វា ឧដ្ឋហិ។ សោ មជ្ឈេ នទិយា ឋត្វា នេវ ឱរតោ អាគន្តុំ, ន បរតោ គន្តុំ អសក្ខិ
តត្ថ សត្ត ជង្ឃវាណិជា វិយ ឥមេ សត្ត បុគ្គលា។ នទី វិយ វដ្ដំ។ បឋមស្ស ឧទកភីរុកស្ស បុរិសស្ស ឱតិណ្ណដ្ឋានេយេវ និមុជ្ជនំ វិយ មិច្ឆាទិដ្ឋិកស្ស វដ្ដេ និមុជ្ជនំ។ ឧម្មុជ្ជិត្វា និមុគ្គបុរិសោ វិយ សទ្ធាទីនំ ឧប្បត្តិមត្តកេន ឧម្មុជ្ជិត្វា តេសំ បរិហានិយា និមុគ្គបុគ្គលោ។ មជ្ឈេ នទិយា ឋិតោ វិយ សទ្ធាទីនំ ឋិតិយា ឋិតបុគ្គលោ។ ឧត្តរណតិត្ថំ ឱលោកេន្តោ វិយ គន្តព្ពមគ្គំ គន្តព្ពទិសំ វា ឱលោកេន្តោ សោតាបន្នោ។ បតរិតបុរិសោ វិយ កិលេសតនុតាយ បតរន្តោ សកទាគាមី។ តរិត្វា កដិមត្តេ ឧទកេ ឋិតបុរិសោ វិយ អនាវត្តិតធម្មតាយ ឋិតោ អនាគាមី។ ន្ហត្វា បារិមតីរំ
សត្តកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
២០៧. អដ្ឋកនវកនិទ្ទេសាបិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។
១០. ទសកនិទ្ទេសវណ្ណនា
២០៩. ទសកនិទ្ទេសេ – ឥធាតិ កាមាវចរភូមិយំ។ កាមាវចរភូមិយញ្ហិ សត្តក្ខត្តុបរមាទីនំ កាមាវចរភូមិយញ្ញេវ និដ្ឋា ហោតិ។ កាមាវចរត្តភាវេនេវ អរហត្តប្បត្តិ ច អនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិ ច ហោតីតិ អត្ថោ។
ឥធ វិហាយាតិ ឥធ កាមាវចរេ អត្តភាវេ វិហាយ សុទ្ធាវាសត្តភាវេ ឋិតានំ និដ្ឋា ហោតីតិ អត្ថោ។ អន្តរាបរិនិព្ពាយិអាទយោ ហិ ឥធ អនាគាមិផលំ បត្វា ឥតោ ចុតា សុទ្ធាវាសេសុ ឧប្បជ្ជិត្វា តេន អត្តភាវេន អរហត្តញ្ចេវ អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុញ្ច
ទសកនិទ្ទេសវណ្ណនា។
និគមនកថា
ឯត្តាវតា ច –
យំ វេ បុគ្គលបញ្ញត្តិំ, លោកេ អប្បដិបុគ្គលោ;
នាតិសង្ខេបតោ សត្ថា, ទេសេសិ តិទសាលយេ។
តស្សា អដ្ឋកថញ្ចេវ, ទីបភាសាយ សង្ខតំ;
អាគមដ្ឋកថាយោ ច, ឱគាហេត្វា អសេសតោ។
សុវិភត្តោ
តតោ តតោ តំ គហេត្វា, បហាយ អតិវិត្ថារំ។
វិសុទ្ធិមគ្គេ យំ វុត្តំ, តំ អនាទាយ សង្ខតា;
នាតិសង្ខេបវិត្ថារ-នយេនដ្ឋកថា អយំ។
តំ ឯតំ សត្តមត្តេហិ, ភាណវារេហិ តន្តិយា;
ចិរដ្ឋិតត្ថំ ធម្មស្ស, សង្ខរោន្តេន យំ មយា។
សម្បត្តំ កុសលំ តេន, សទ្ធម្មំ សុខុមំ សិវំ;
ឱលោកេន្តុ វិសុទ្ធេន, បាណយោ ធម្មចក្ខុនាតិ។
បុគ្គលបញ្ញត្តិ-អដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
អភិធម្មបិដកេ