បច្ចយុទ្ទេសវណ្ណនា
សម្មាសម្ពុទ្ធេន ហិ អនុលោមបដ្ឋានេ ទ្វាវីសតិ តិកេ និស្សាយ តិកបដ្ឋានំ នាម និទ្ទិដ្ឋំ, សតំ ទុកេ និស្សាយ ទុកបដ្ឋានំ នាម និទ្ទិដ្ឋំ។ តតោ បរំ ទ្វាវីសតិ តិកេ គហេត្វា ទុកសតេ បក្ខិបិត្វា ទុកតិកបដ្ឋានំ នាម ទស្សិតំ។ តតោ បរំ ទុកសតំ គហេត្វា ទ្វាវីសតិយា តិកេសុ បក្ខិបិត្វា តិកទុកបដ្ឋានំ នាម ទស្សិតំ។ តិកេ បន តិកេសុយេវ បក្ខិបិត្វា តិកតិកបដ្ឋានំ នាម ទស្សិតំ។ ទុកេ ច ទុកេសុយេវ បក្ខិបិត្វា ទុកទុកបដ្ឋានំ នាម ទស្សិតំ។ ឯវំ –
តិកញ្ច បដ្ឋានវរំ ទុកុត្តមំ,
ទុកំ តិកញ្ចេវ តិកំ ទុកញ្ច;
តិកំ តិកញ្ចេវ ទុកំ ទុកញ្ច,
ឆ អនុលោមម្ហិ នយា សុគម្ភីរាតិ។
បច្ចនីយបដ្ឋានេបិ
‘‘តិកញ្ច បដ្ឋានវរំ ទុកុត្តមំ,
ទុកំ តិកញ្ចេវ តិកំ ទុកញ្ច;
តិកំ តិកញ្ចេវ ទុកំ ទុកញ្ច,
ឆ បច្ចនីយម្ហិ នយា សុគម្ភីរា’’តិ។
តតោ
‘‘តិកញ្ច បដ្ឋានវរំ ទុកុត្តមំ,
ទុកំ តិកញ្ចេវ តិកំ ទុកញ្ច;
តិកំ តិកញ្ចេវ ទុកំ ទុកញ្ច,
ឆ អនុលោមបច្ចនីយម្ហិ នយា សុគម្ភីរា’’តិ។
តទនន្តរំ បច្ចនីយានុលោមម្ហិ ឯតេហេវ ឆហិ នយេហិ និទ្ទិដ្ឋំ។ តេនាហ –
‘‘តិកញ្ច បដ្ឋានវរំ ទុកុត្តមំ,
ទុកំ តិកញ្ចេវ តិកំ ទុកញ្ច;
តិកំ តិកញ្ចេវ ទុកំ ទុកញ្ច,
ឆ បច្ចនីយានុលោមម្ហិ នយា សុគម្ភីរា’’តិ។
ឯវំ អនុលោមេ ឆ បដ្ឋានានិ, បច្ចនីយេ ឆ, អនុលោមបច្ចនីយេ ឆ, បច្ចនីយានុលោមេ ឆ បដ្ឋានានីតិ ឥទំ ‘‘ចតុវីសតិសមន្តបដ្ឋានសមោធានបដ្ឋានមហាបករណំ នាមា’’តិ ហិ វុត្តំ។
តត្ថ យេសំ ចតុវីសតិយា សមន្តបដ្ឋានានំ សមោធានវសេនេតំ ចតុវីសតិសមន្តបដ្ឋានសមោធានំ បដ្ឋានមហាបករណំ នាមាតិ វុត្តំ, តេសញ្ចេវ ឥមស្ស ច បករណស្ស នាមត្ថោ តាវ ឯវំ វេទិតព្ពោ។ កេនដ្ឋេន បដ្ឋានន្តិ? នានប្បការបច្ចយដ្ឋេន។ ‘ប-ការោ’ ហិ នានប្បការត្ថំ ទីបេតិ, ឋានសទ្ទោ បច្ចយត្ថំ។ ឋានាដ្ឋានកុសលតាតិអាទីសុ ហិ បច្ចយោ ឋានន្តិ វុត្តោ។ ឥតិ នានប្បការានំ បច្ចយានំ វសេន ទេសិតត្តា ឥមេសុ ចតុវីសតិយា បដ្ឋានេសុ ឯកេកំ បដ្ឋានំ នាម។ ឥមេសំ បន បដ្ឋានានំ សមូហតោ សព្ពម្បេតំ បករណំ បដ្ឋានន្តិ វេទិតព្ពំ។
អបរោ នយោ – កេនដ្ឋេន បដ្ឋានន្តិ? វិភជនដ្ឋេន។ ‘‘បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្ម’’ន្តិ (ម. និ. ១.៣៧១) អាគតដ្ឋានស្មិញ្ហិ វិភជនដ្ឋេន បដ្ឋានំ បញ្ញាយតិ។ ឥតិ កុសលាទីនំ ធម្មានំ ហេតុបច្ចយាទិវសេន វិភត្តត្តា ឥមេសុ ចតុវីសតិយា បដ្ឋានេសុ
អបរោ នយោ – កេនដ្ឋេន បដ្ឋានន្តិ? បដ្ឋិតត្ថេន។ គមនដ្ឋេនាតិ អត្ថោ។ ‘‘គោដ្ឋា បដ្ឋិតគាវោ’’តិ (ម. និ. ១.១៥៦) អាគតដ្ឋានស្មិញ្ហិ យេន បដ្ឋានេន បដ្ឋិតគាវោតិ វុត្តោ, តំ អត្ថតោ គមនំ ហោតិ។ ឥតិ នាតិវិត្ថារិតនយេសុ ធម្មសង្គណីអាទីសុ អនិស្សង្គគមនស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស ហេតុបច្ចយាទិភេទភិន្នេសុ កុសលាទីសុ វិត្ថារិតនយលាភតោ និស្សង្គវសេន បវត្តគមនត្តា ឥមេសុ ចតុវីសតិយា បដ្ឋានេសុ ឯកេកំ បដ្ឋានំ នាម។ ឥមេសំ បន បដ្ឋានានំ សមូហតោ សព្ពម្បេតំ បករណំ បដ្ឋានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ។
តត្ថ អនុលោមម្ហិ តាវ បឋមំ តិកវសេន ទេសិតត្តា តិកបដ្ឋានំ នាម។ តស្ស បទច្ឆេទោ – តិកានំ បដ្ឋានំ ឯត្ថ អត្ថីតិ តិកបដ្ឋានំ។ តិកានំ នានប្បការកា បច្ចយា ឯតិស្សា ទេសនាយ អត្ថីតិ អត្ថោ។ ទុតិយវិកប្បេបិ តិកានំ បដ្ឋានន្ត្វេវ តិកបដ្ឋានំ។ ហេតុបច្ចយាទិវសេន តិកានំ វិភជនាតិ អត្ថោ។ តតិយវិកប្បេ ហេតុបច្ចយាទិភេទភិន្នតាយ លទ្ធវិត្ថារា តិកា ឯវ បដ្ឋានំ តិកបដ្ឋានំ។ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស និស្សង្គគមនភូមីតិ អត្ថោ។ ទុកបដ្ឋានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯវំ អនុលោមេ ឆបដ្ឋានានិ វិទិត្វា បច្ចនីយាទីសុបិ ឥមិនាវុបាយេន វេទិតព្ពានិ។
យស្មា បនេតានិ អនុលោមេ, បច្ចនីយេ, អនុលោមបច្ចនីយេ, បច្ចនីយានុលោមេតិ សមន្តា ឆ ឆ ហុត្វា ចតុវីសតិ ហោន្តិ; តស្មា ‘‘ចតុវីសតិ សមន្តបដ្ឋានានី’’តិ
តំ បនេតំ យេ តិកាទយោ និស្សាយ និទ្ទិដ្ឋត្តា ‘‘តិកបដ្ឋានំ ទុកបដ្ឋានំ…បេ.… ទុកទុកបដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ, តេ អនាមសិត្វា យេសំ បច្ចយានំ វសេន តេ តិកាទយោ វិភត្តា តេ បច្ចយេ ទស្សេតុំ អាទិតោ តាវស្ស មាតិកានិក្ខេបវារោ នាម វុត្តោ; បច្ចយវិភង្គវារោតិបិ តស្សេវ នាមំ។ សោ ឧទ្ទេសនិទ្ទេសតោ ទុវិធោ។ តស្ស ហេតុបច្ចយោ…បេ.… អវិគតបច្ចយោតិ អយំ ឧទ្ទេសោ។
តត្ថ ហេតុបច្ចយោ។ ហេតុ ហុត្វា បច្ចយោ, ហេតុភាវេន បច្ចយោតិ វុត្តំ ហោតិ។ អារម្មណបច្ចយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ ហេតូតិ វចនាវយវការណមូលានមេតំ អធិវចនំ។ ‘‘បដិញ្ញា ហេតូ’’តិអាទីសុ ហិ លោកេ វចនាវយវោ ហេតូតិ, វុច្ចតិ។ សាសនេ បន ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិអាទីសុ (មហាវ. ៦០) ការណំ។ ‘‘តយោ កុសលា ហេតូ, តយោ អកុសលា ហេតូ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១០៥៩) មូលំ ហេតូតិ វុច្ចតិ។ តំ ឥធ អធិប្បេតំ។ បច្ចយោតិ ឯត្ថ បន អយំ វចនត្ថោ – បដិច្ច ឯតស្មា ឯតីតិ បច្ចយោ, អប្បច្ចក្ខាយ នំ វត្តតីតិ អត្ថោ។ យោ ហិ ធម្មោ យំ ធម្មំ អប្បច្ចក្ខាយ តិដ្ឋតិ វា ឧប្បជ្ជតិ វា, សោ តស្ស បច្ចយោតិ វុត្តំ ហោតិ។
លក្ខណតោ បន ឧបការកលក្ខណោ បច្ចយោ, យោ ហិ ធម្មោ យស្ស ធម្មស្ស ឋិតិយា វា ឧប្បត្តិយា វា ឧបការកោ ហោតិ, សោ តស្ស បច្ចយោតិ វុច្ចតិ។ បច្ចយោ, ហេតុ; ការណំ និទានំ សម្ភវោ, បភវោតិ អត្ថតោ ឯកំ, ព្យញ្ជនតោ នានំ។ ឥតិ មូលដ្ឋេន ហេតុ, ឧបការកដ្ឋេន បច្ចយោតិ សង្ខេបតោ មូលដ្ឋេន ឧបការកោ ធម្មោ ហេតុបច្ចយោ។ សោ ហិ សាលិអាទីនំ សាលិពីជាទីនិ វិយ, មណិប្បភាទីនំ វិយ ច មណិវណ្ណាទយោ កុសលាទីនំ កុសលាទិភាវសាធកោតិ អាចរិយានំ អធិប្បាយោ។ ឯវំ សន្តេ បន តំសមុដ្ឋានរូបេសុ ហេតុបច្ចយតា ន សម្បជ្ជតិ។ ន ហិ សោ តេសំ កុសលាទិភាវំ សាធេតិ, ន ច បច្ចយោ ន ហោតីតិ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ហេតូ ហេតុសម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច
សហេតុកានម្បិ ច យោនិសោមនសិការាទិបដិពទ្ធោ កុសលាទិភាវោ ន សម្បយុត្តហេតុបដិពទ្ធោ។ យទិ ច សម្បយុត្តហេតូសុ សភាវតោវ កុសលាទិភាវោ សិយា, តំសម្បយុត្តេសុ ហេតុបដិពទ្ធោ អលោភោ កុសលោ វា សិយា អព្យាកតោ វា។ យស្មា បន ឧភយថាបិ ហោតិ, តស្មា យថា សម្បយុត្តេសុ, ឯវំ ហេតូសុបិ កុសលាទិតា បរិយេសិតព្ពា។ កុសលាទិភាវសាធនវសេន បន ហេតូនំ មូលដ្ឋំ អគ្គហេត្វា សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនវសេន គយ្ហមានេ ន កិញ្ចិ វិរុជ្ឈតិ។ លទ្ធហេតុបច្ចយា ហិ ធម្មា វិរុឡ្ហមូលា វិយ បាទបា ថិរា ហោន្តិ សុប្បតិដ្ឋិតា, អហេតុកា បន តិលពីជកាទិសេវាលា វិយ ន សុប្បតិដ្ឋិតា។ ឥតិ មូលដ្ឋេន ឧបការកោតិ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនេន ឧបការកោ ធម្មោ ហេតុបច្ចយោតិ វេទិតព្ពោ។
តតោ អារម្មណបច្ចយោ។ សោ ‘‘រូបាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា’’តិ អារភិត្វាបិ ‘‘យំ យំ ធម្មំ អារព្ភ យេ យេ ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា, តេ តេ ធម្មា តេសំ តេសំ ធម្មានំ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ឱសាបិតត្តា ន កោចិ ធម្មោ ន ហោតិ។ យថា ហិ ទុព្ពលោ បុរិសោ ទណ្ឌំ វា រជ្ជុំ វា អាលម្ពិត្វាវ ឧដ្ឋហតិ ចេវ តិដ្ឋតិ ច, ឯវំ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា រូបាទិអារម្មណំ អារព្ភេវ ឧប្បជ្ជន្តិ ចេវ តិដ្ឋន្តិ ច។ តស្មា សព្ពេបិ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ អារម្មណភូតា ធម្មា អារម្មណបច្ចយោតិ វេទិតព្ពា។
ជេដ្ឋកដ្ឋេន ឧបការកោ ធម្មោ អធិបតិបច្ចយោ។ សោ សហជាតារម្មណវសេន ទុវិធោ។ តត្ថ ‘‘ឆន្ទាធិបតិ ឆន្ទសម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ អធិបតិបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិវចនតោ ឆន្ទវីរិយចិត្តវីមំសសង្ខាតា ចត្តារោ ធម្មា សហជាតាធិបតិបច្ចយោតិ វេទិតព្ពា, នោ ច ខោ ឯកតោ។ យទា ហិ ឆន្ទំ ធុរំ ជេដ្ឋកំ កត្វា ចិត្តំ បវត្តតិ, តទា ឆន្ទោវ អធិបតិ, ន ឥតរេ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ យំ បន ធម្មំ គរុំ កត្វា អរូបធម្មា បវត្តន្តិ, សោ នេសំ អារម្មណាធិបតិ។ តេន
អនន្តរភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ អនន្តរបច្ចយោ។ សមនន្តរភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ សមនន្តរបច្ចយោ។ ឥទញ្ច បច្ចយទ្វយំ ពហុធា បបញ្ចយន្តិ។ អយំ បនេត្ថ សារោ – យោ ហិ ឯស ចក្ខុវិញ្ញាណានន្តរា មនោធាតុ, មនោធាតុអនន្តរា មនោវិញ្ញាណធាតូតិអាទិ ចិត្តនិយមោ, សោ យស្មា បុរិមចិត្តវសេនេវ ឥជ្ឈតិ, ន អញ្ញថា។ តស្មា អត្តនោ អត្តនោ អនន្តរំ អនុរូបស្ស ចិត្តុប្បាទស្ស ឧប្បាទនសមត្ថោវ ធម្មោ អនន្តរបច្ចយោ។ តេនេវាហ – ‘‘អនន្តរបច្ចយោតិ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ តំសម្បយុត្តកា ច ធម្មា មនោធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិ។
យោ អនន្តរបច្ចយោ, ស្វេវ សមនន្តរបច្ចយោ។ ព្យញ្ជនមត្តមេវ ហេត្ថ នានំ, ឧបចយសន្តតិអាទីសុ វិយ, អធិវចននិរុត្តិទុកាទីសុ វិយ ច, អត្ថតោ បន នានំ នត្ថិ។ យម្បិ ‘‘អទ្ធានន្តរតាយ អនន្តរបច្ចយោ, កាលានន្តរតាយ សមនន្តរបច្ចយោ’’តិ អាចរិយានំ មតំ
ឧប្បជ្ជមានោ សហ ឧប្បជ្ជមានភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ សហជាតបច្ចយោ, បកាសស្ស បទីបោ វិយ។ សោ អរូបក្ខន្ធាទិវសេន ឆព្ពិធោ ហោតិ។ យថាហ – ចត្តារោ ខន្ធា អរូបិនោ អញ្ញមញ្ញំ សហជាតបច្ចយេន បច្ចយោ។ ចត្តារោ មហាភូតា អញ្ញមញ្ញំ…បេ.… ឱក្កន្តិក្ខណេ នាមរូបំ
អញ្ញមញ្ញំ ឧប្បាទនុបត្ថម្ភនភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ អញ្ញមញ្ញបច្ចយោ។ អញ្ញមញ្ញុបត្ថម្ភកំ តិទណ្ឌំ វិយ។ សោ អរូបក្ខន្ធាទិវសេន តិវិធោ ហោតិ។ យថាហ – ចត្តារោ ខន្ធា អរូបិនោ អញ្ញមញ្ញបច្ចយេន បច្ចយោ។ ចត្តារោ មហាភូតា…បេ.… ឱក្កន្តិក្ខណេ នាមរូបំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយេន បច្ចយោតិ។
អធិដ្ឋានាការេន និស្សយាការេន ច ឧបការកោ ធម្មោ និស្សយបច្ចយោ, តរុចិត្តកម្មាទីនំ បថវីបដាទយោ វិយ។ សោ ‘‘ចត្តារោ ខន្ធា អរូបិនោ អញ្ញមញ្ញំ និស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ឯវំ សហជាតេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ឆដ្ឋោ បនេត្ថ កោដ្ឋាសោ ‘‘ចក្ខាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា, សោតឃានជិវ្ហាកាយាយតនំ កាយវិញ្ញាណធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ និស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ។ យំ រូបំ និស្សាយ មនោធាតុ ច មនោវិញ្ញាណធាតុ ច វត្តន្តិ
ឧបនិស្សយបច្ចយោតិ ឥធ បន អយំ តាវ វចនត្ថោ – តទធីនវុត្តិតាយ អត្តនោ ផលេន និស្សិតោ, ន បដិក្ខិត្តោតិ និស្សយោ។ យថា បន ភុសោ អាយាសោ ឧបាយាសោ, ឯវំ ភុសោ និស្សយោ ឧបនិស្សយោ។ ពលវការណស្សេតំ អធិវចនំ។ តស្មា ពលវការណភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ ឧបនិស្សយបច្ចយោតិ វេទិតព្ពោ។ សោ អារម្មណូបនិស្សយោ, អនន្តរូបនិស្សយោ បកតូបនិស្សយោតិ តិវិធោ ហោតិ។ តត្ថ ‘‘ទានំ ទត្វា សីលំ សមាទិយិត្វា ឧបោសថកម្មំ កត្វា តំ គរុំ កត្វា បច្ចវេក្ខតិ, បុព្ពេ សុចិណ្ណានិ គរុំ កត្វា បច្ចវេក្ខតិ, ឈានា វុដ្ឋហិត្វា ឈានំ គរុំ កត្វា បច្ចវេក្ខតិ, សេក្ខា គោត្រភុំ គរុំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តិ, វោទានំ គរុំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តិ, សេក្ខា មគ្គា វុដ្ឋហិត្វា មគ្គំ គរុំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តី’’តិ ឯវមាទិនា នយេន អារម្មណូបនិស្សយោ តាវ អារម្មណាធិបតិនា សទ្ធិំ នានត្តំ អកត្វា វិភត្តោ។ តត្ថ យំ អារម្មណំ គរុំ កត្វា ចិត្តចេតសិកា ឧប្បជ្ជន្តិ, តំ និយមតោ តេសំ អារម្មណេសុ ពលវារម្មណំ ហោតិ
អនន្តរូបនិស្សយោបិ ‘‘បុរិមា បុរិមា កុសលា ខន្ធា បច្ឆិមានំ បច្ឆិមានំ កុសលានំ ខន្ធានំ ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិនា នយេន អនន្តរបច្ចយេន សទ្ធិំ នានត្តំ អកត្វាវ វិភត្តោ។ មាតិកានិក្ខេបេ បន នេសំ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ តំសម្បយុត្តកា ច ធម្មា មនោធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិនា នយេន អនន្តរស្ស ច ‘‘បុរិមា បុរិមា កុសលា ធម្មា បច្ឆិមានំ បច្ឆិមានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិនា នយេន ឧបនិស្សយស្ស ច អាគតត្តា និក្ខេបវិសេសោ អត្ថិ, សោបិ អត្ថតោ ឯកីភាវមេវ គច្ឆតិ។ ឯវំ សន្តេបិ អត្តនោ អត្តនោ អនន្តរំ អនុរូបស្ស ចិត្តុប្បាទស្ស បវត្តនសមត្ថតាយ អនន្តរតា បុរិមចិត្តស្ស ច បច្ឆិមចិត្តុប្បាទនេ ពលវតាយ អនន្តរូបនិស្សយតា វេទិតព្ពា។ យថា ហិ ហេតុបច្ចយាទីសុ កញ្ចិ ធម្មំ វិនាបិ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ន ឯវំ អនន្តរចិត្តំ, វិនា ចិត្តស្ស ឧប្បត្តិ នាម អត្ថិ, តស្មា ពលវបច្ចយោ ហោតិ។ ឥតិ អត្តនោ អត្តនោ អនន្តរំ អនុរូបចិត្តុប្បាទវសេន អនន្តរបច្ចយោ, ពលវការណវសេន អនន្តរូបនិស្សយោតិ ឯវមេតេសំ នានត្តំ វេទិតព្ពំ។
បកតូបនិស្សយោ
បឋមតរំ ឧប្បជ្ជិត្វា វត្តមានភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ បុរេជាតបច្ចយោ។ សោ បញ្ចទ្វារេ វត្ថារម្មណហទយវត្ថុវសេន ឯកាទសវិធោ ហោតិ
បុរេជាតានំ រូបធម្មានំ ឧបត្ថម្ភកដ្ឋេន ឧបការកោ អរូបធម្មោ បច្ឆាជាតបច្ចយោ, គិជ្ឈបោតកសរីរានំ អាហារាសាចេតនា វិយ។ តេន វុត្តំ – ‘‘បច្ឆាជាតា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា បុរេជាតស្ស ឥមស្ស កាយស្ស បច្ឆាជាតបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ។
អាសេវនដ្ឋេន អនន្តរានំ បគុណពលវភាវាយ ឧបការកោ ធម្មោ អាសេវនបច្ចយោ, គន្ថាទីសុ បុរិមាបុរិមាភិយោគោ វិយ។ សោ កុសលាកុសលកិរិយជវនវសេន តិវិធោ ហោតិ។ យថាហ – បុរិមា បុរិមា កុសលា ធម្មា បច្ឆិមានំ បច្ឆិមានំ កុសលានំ ធម្មានំ អាសេវនបច្ចយេន បច្ចយោ
ចិត្តបយោគសង្ខាតេន កិរិយាភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ កម្មបច្ចយោ។ សោ នានាក្ខណិកាយ ចេវ កុសលាកុសលចេតនាយ សហជាតាយ ច សព្ពាយបិ ចេតនាយ វសេន ទុវិធោ ហោតិ។ យថាហ – កុសលាកុសលំ កម្មំ វិបាកានំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ កម្មបច្ចយេន បច្ចយោ។ ចេតនា សម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំ សមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ កម្មបច្ចយេន បច្ចយោតិ។
និរុស្សាហសន្តភាវេន និរុស្សាហសន្តភាវាយ ឧបការកោ វិបាកធម្មោ វិបាកបច្ចយោ។ សោ បវត្តេ ចិត្តសមុដ្ឋានានំ, បដិសន្ធិយំ កដត្តា ច
រូបារូបានំ ឧបត្ថម្ភកដ្ឋេន ឧបការកា ចត្តារោ អាហារា អាហារបច្ចយោ។ យថាហ – កពឡីការោ អាហារោ ឥមស្ស កាយស្ស អាហារបច្ចយេន បច្ចយោ។ អរូបិនោ អាហារា សម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ អាហារបច្ចយេន បច្ចយោតិ។ បញ្ហាវារេ បន ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតា អាហារា សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ អាហារបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិបិ វុត្តំ។
អធិបតិយដ្ឋេន ឧបការកា ឥត្ថិន្ទ្រិយបុរិសិន្ទ្រិយវជ្ជា វីសតិន្ទ្រិយា ឥន្ទ្រិយបច្ចយោ។ តត្ថ ចក្ខុន្ទ្រិយាទយោ បញ្ច អរូបធម្មានំយេវ, សេសា រូបារូបានំ បច្ចយា ហោន្តិ។ យថាហ – ចក្ខុន្ទ្រិយំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា, សោត… ឃាន… ជិវ្ហា… កាយិន្ទ្រិយំ កាយវិញ្ញាណធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយេន បច្ចយោ។ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ កដត្តារូបានំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយេន បច្ចយោ។ អរូបិនោ ឥន្ទ្រិយា សម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយេន បច្ចយោតិ។ បញ្ហាវារេ បន ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតា ឥន្ទ្រិយា សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិបិ វុត្តំ។
ឧបនិជ្ឈាយនដ្ឋេន ឈានបច្ចយោ។ យថាហ – ឈានង្គានិ ឈានសម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ ឈានបច្ចយេន បច្ចយោតិ។ បញ្ហាវារេ បន បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតានិ ឈានង្គានិ សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ ឈានបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិបិ វុត្តំ។
យតោ តតោ វា និយ្យានដ្ឋេន ឧបការកានិ កុសលាទិភេទានិ ទ្វាទស មគ្គង្គានិ មគ្គបច្ចយោ។ យថាហ – ‘‘មគ្គង្គានិ មគ្គសម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ មគ្គបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ។ បញ្ហាវារេ បន ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតានិ មគ្គង្គានិ សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ
ឯកវត្ថុកឯការម្មណឯកុប្បាទេកនិរោធសង្ខាតេន សម្បយុត្តភាវេន ឧបការកា អរូបធម្មា សម្បយុត្តបច្ចយោ។ យថាហ – ‘‘ចត្តារោ ខន្ធា អរូបិនោ អញ្ញមញ្ញំ សម្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ។
ឯកវត្ថុកាទិភាវានុបគមេន ឧបការកា រូបិនោ ធម្មា អរូបីនំ, អរូបិនោ ធម្មា រូបីនំ វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ។ សោ សហជាតបច្ឆាជាតបុរេជាតវសេន តិវិធោ ហោតិ។ វុត្តញ្ហេតំ – សហជាតា កុសលា ខន្ធា ចិត្តសមុដ្ឋានានំ រូបានំ វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ។ បច្ឆាជាតា កុសលា ខន្ធា បុរេជាតស្ស ឥមស្ស កាយស្ស វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោតិ។ អព្យាកតបទស្ស បន សហជាតវិភង្គេ ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតា ខន្ធា កដត្តារូបានំ វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ។ ខន្ធា វត្ថុស្ស, វត្ថុ ខន្ធានំ វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ វុត្តំ។ បុរេជាតំ បន ចក្ខុន្ទ្រិយាទិវត្ថុវសេនេវ វេទិតព្ពំ។ យថាហ – បុរេជាតំ ចក្ខាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស…បេ.… កាយាយតនំ កាយវិញ្ញាណស្ស វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ។ វត្ថុ វិបាកាព្យាកតានំ កិរិយាព្យាកតានំ ខន្ធានំ វត្ថុ កុសលានំ ខន្ធានំ, វត្ថុ អកុសលានំ ខន្ធានំ វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោតិ។
បច្ចុប្បន្នលក្ខណេន អត្ថិភាវេន តាទិសស្សេវ ធម្មស្ស ឧបត្ថម្ភកដ្ឋេន ឧបការកោ ធម្មោ អត្ថិបច្ចយោ
អត្តនោ អនន្តរំ ឧប្បជ្ជមានានំ អរូបធម្មានំ បវត្តិឱកាសស្ស ទានេន ឧបការកា សមនន្តរនិរុទ្ធា អរូបធម្មា នត្ថិបច្ចយោ។ យថាហ – សមនន្តរនិរុទ្ធា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា បដុប្បន្នានំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ នត្ថិបច្ចយេន បច្ចយោតិ។
តេ ឯវ វិគតភាវេន ឧបការកត្តា វិគតបច្ចយោ។ យថាហ – សមនន្តរវិគតា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា បដុប្បន្នានំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ វិគតបច្ចយេន បច្ចយោតិ។
អត្ថិបច្ចយធម្មា ឯវ អវិគតភាវេន ឧបការកត្តា អវិគតបច្ចយោតិ វេទិតព្ពា។ ទេសនាវិលាសេន បន តថា វិនេតព្ពវេនេយ្យវសេន វា អយំ ទុកោ វុត្តោ; សហេតុកទុកំ វត្វាបិ ហេតុសម្បយុត្តទុកោ វិយាតិ។
ឥមេសុ បន ចតុវីសតិយា បច្ចយេសុ អសម្មោហត្ថំ –
ធម្មតោ
បច្ចយុប្បន្នតោ ចេវ, វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ។
តត្ថ ធម្មតោតិ – ឥមេសុ ហិ បច្ចយេសុ ហេតុបច្ចយោ តាវ នាមរូបធម្មេសុ នាមធម្មេកទេសោ។ អារម្មណបច្ចយោ សទ្ធិំ បញ្ញត្តិយា ច អភាវេន សព្ពេបិ នាមរូបធម្មា។ អធិបតិបច្ចយេ សហជាតាធិបតិ នាមធម្មេកទេសោ, តថា កម្មឈានមគ្គបច្ចយា។ អារម្មណាធិបតិ សព្ពេបិ គរុកាតព្ពា អារម្មណធម្មា។ អនន្តរសមនន្តរបច្ឆាជាតអាសេវនវិបាកសម្បយុត្តនត្ថិវិគតបច្ចយា នាមធម្មាវ។ និព្ពានស្ស អសង្គហិតត្តា នាមធម្មេកទេសោតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ។ បុរេជាតបច្ចយោ រូបេកទេសោ។ សេសា យថាលាភវសេន នាមរូបធម្មាតិ ឯវំ តាវេត្ថ ធម្មតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ។
កាលតោតិ
បច្ចុប្បន្នាវ ហោន្តេត្ថ, បច្ចយា ទស បញ្ច ច;
អតីតា ឯវ បញ្ចេកោ, តេ កាលេ ទ្វេបិ និស្សិតោ;
តយោ តិកាលិកា ចេវ, វិមុត្តា ចាបិ កាលតោតិ។
ឯតេសុ ហិ ហេតុបច្ចយោ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយបុរេជាតបច្ឆាជាតវិបាកអាហារឥន្ទ្រិយឈានមគ្គសម្បយុត្តវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយោតិ ឥមេ បន្នរស បច្ចយា បច្ចុប្បន្នធម្មាវ ហោន្តិ។ អនន្តរបច្ចយោ សមនន្តរអាសេវននត្ថិវិគតបច្ចយោតិ ឥមេ បញ្ច អតីតាយេវ ហោន្តិ។ ឯកោ បន កម្មបច្ចយោ, សោ បច្ចុប្បន្នាតីតេ ទ្វេបិ កាលេ និស្សិតោ ហោតិ។ សេសា អារម្មណបច្ចយោ អធិបតិបច្ចយោ ឧបនិស្សយបច្ចយោតិ ឥមេ តយោ បច្ចយា តេកាលិកាបិ ហោន្តិ, បញ្ញត្តិយា សទ្ធិំ និព្ពានស្ស សង្គហិតត្តា កាលវិមុត្តាបីតិ។ ឯវមេត្ថ កាលតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ។
នានប្បការភេទតោ បច្ចយុប្បន្នតោតិ ឥមេសំ បន ទ្វិន្នំ បទានំ អត្ថោ និទ្ទេសវារេ អាវិភវិស្សតីតិ។
បច្ចយុទ្ទេសវណ្ណនា។