១. សីលនិទ្ទេសោ
សីលសរូបាទិកថា
៦. ឯវំ វិសុទ្ធិមគ្គោ អតិសង្ខេបទេសិតោយេវ ហោតិ។ តស្មា នាលំ សព្ពេសំ ឧបការាយាតិ វិត្ថារមស្ស ទស្សេតុំ សីលំ តាវ អារព្ភ ឥទំ បញ្ហាកម្មំ ហោតិ។
កិំ សីលំ, កេនដ្ឋេន សីលំ, កានស្ស លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានិ, កិមានិសំសំ សីលំ, កតិវិធំ ចេតំ សីលំ, កោ ចស្ស សំកិលេសោ, កិំ វោទានន្តិ។
តត្រិទំ វិស្សជ្ជនំ។ កិំ សីលន្តិ បាណាតិបាតាទីហិ វា វិរមន្តស្ស វត្តបដិបត្តិំ វា បូរេន្តស្ស ចេតនាទយោ ធម្មា។ វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ ‘‘កិំ សីលន្តិ ចេតនា សីលំ, ចេតសិកំ សីលំ, សំវរោ សីលំ, អវីតិក្កមោ សីល’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.៣៩)។ តត្ថ ចេតនា សីលំ នាម បាណាតិបាតាទីហិ វា វិរមន្តស្ស វត្តបដិបត្តិំ វា បូរេន្តស្ស ចេតនា។ ចេតសិកំ សីលំ នាម បាណាតិបាតាទីហិ វិរមន្តស្ស វិរតិ។ អបិច ចេតនា សីលំ នាម បាណាតិបាតាទីនិ បជហន្តស្ស សត្ត កម្មបថចេតនា។ ចេតសិកំ សីលំ នាម ‘‘អភិជ្ឈំ បហាយ វិគតាភិជ្ឈេន ចេតសា វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ១.២១៧) អាទិនា នយេន វុត្តា អនភិជ្ឈាព្យាបាទសម្មាទិដ្ឋិធម្មា។ សំវរោ សីលន្តិ ឯត្ថ បញ្ចវិធេន សំវរោ វេទិតព្ពោ បាតិមោក្ខសំវរោ, សតិសំវរោ, ញាណសំវរោ, ខន្តិសំវរោ, វីរិយសំវរោតិ។ តត្ថ ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោតិ (វិភ. ៥១១) អយំ បាតិមោក្ខសំវរោ។ រក្ខតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរំ អាបជ្ជតីតិ (ទី. និ. ១.២១៣) អយំ សតិសំវរោ។
យានិ
សតិ តេសំ និវារណំ;
សោតានំ សំវរំ ព្រូមិ, បញ្ញាយេតេ បិធិយ្យរេតិ។ (សុ. និ. ១០៤១);
អយំ ញាណសំវរោ។ បច្ចយបដិសេវនម្បិ ឯត្ថេវ សមោធានំ គច្ឆតិ។ យោ បនាយំ ខមោ ហោតិ សីតស្ស ឧណ្ហស្សាតិអាទិនា (ម. និ. ១.២៤; អ. និ. ៦.៥៨) នយេន អាគតោ, អយំ ខន្តិសំវរោ នាម។ យោ ចាយំ ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតីតិអាទិនា (ម. និ. ១.២៦; អ. និ. ៦.៥៨) នយេន អាគតោ, អយំ វីរិយសំវរោ នាម។ អាជីវបារិសុទ្ធិបិ ឯត្ថេវ សមោធានំ គច្ឆតិ។ ឥតិ អយំ បញ្ចវិធោបិ សំវរោ, យា ច បាបភីរុកានំ កុលបុត្តានំ សម្បត្តវត្ថុតោ វិរតិ, សព្ពម្បេតំ សំវរសីលន្តិ វេទិតព្ពំ។ អវីតិក្កមោ សីលន្តិ សមាទិន្នសីលស្ស កាយិកវាចសិកោ អនតិក្កមោ។ ឥទំ តាវ កិំ សីលន្តិ បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនំ។
៧. អវសេសេសុ កេនដ្ឋេន សីលន្តិ សីលនដ្ឋេន សីលំ។ កិមិទំ សីលនំ នាម។ សមាធានំ វា, កាយកម្មាទីនំ សុសីល្យវសេន អវិប្បកិណ្ណតាតិ អត្ថោ។ ឧបធារណំ វា, កុសលានំ ធម្មានំ បតិដ្ឋានវសេន អាធារភាវោតិ អត្ថោ។ ឯតទេវ ហេត្ថ អត្ថទ្វយំ សទ្ទលក្ខណវិទូ អនុជានន្តិ។ អញ្ញេ បន សិរដ្ឋោ សីលត្ថោ, សីតលដ្ឋោ សីលត្ថោតិ ឯវមាទិនាបិ នយេនេត្ថ អត្ថំ វណ្ណយន្តិ។
៨. ឥទានិ កានស្ស លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានីតិ ឯត្ថ –
សីលនំ លក្ខណំ តស្ស, ភិន្នស្សាបិ អនេកធា;
សនិទស្សនត្តំ រូបស្ស, យថា ភិន្នស្សនេកធា។
យថា ហិ នីលបីតាទិភេទេន អនេកធា ភិន្នស្សាបិ រូបាយតនស្ស សនិទស្សនត្តំ លក្ខណំ, នីលាទិភេទេន ភិន្នស្សាបិ សនិទស្សន ភាវានតិក្កមនតោ។ តថា សីលស្ស ចេតនាទិភេទេន អនេកធា ភិន្នស្សាបិ យទេតំ កាយកម្មាទីនំ សមាធានវសេន កុសលានញ្ច ធម្មានំ បតិដ្ឋានវសេន វុត្តំ សីលនំ, តទេវ លក្ខណំ, ចេតនាទិភេទេន ភិន្នស្សាបិ សមាធានបតិដ្ឋានភាវានតិក្កមនតោ។ ឯវំ លក្ខណស្ស បនស្ស –
ទុស្សីល្យវិទ្ធំសនតា
កិច្ចសម្បត្តិអត្ថេន, រសោ នាម បវុច្ចតិ។
តស្មា
សោចេយ្យបច្ចុបដ្ឋានំ, តយិទំ តស្ស វិញ្ញុហិ;
ឱត្តប្បញ្ច ហិរី ចេវ, បទដ្ឋានន្តិ វណ្ណិតំ។
តយិទំ សីលំ កាយសោចេយ្យំ វចីសោចេយ្យំ មនោសោចេយ្យន្តិ (អ. និ. ៣.១២១) ឯវំ វុត្តសោចេយ្យបច្ចុបដ្ឋានំ, សោចេយ្យភាវេន បច្ចុបដ្ឋាតិ គហណភាវំ គច្ឆតិ។ ហិរោត្តប្បញ្ច បនស្ស វិញ្ញូហិ បទដ្ឋានន្តិ វណ្ណិតំ, អាសន្នការណន្តិ អត្ថោ។ ហិរោត្តប្បេ ហិ សតិ សីលំ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ តិដ្ឋតិ ច។ អសតិ នេវ ឧប្បជ្ជតិ, ន តិដ្ឋតីតិ។ ឯវំ សីលស្ស លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានិ វេទិតព្ពានិ។
សីលានិសំសកថា
៩. កិមានិសំសំ សីលន្តិ អវិប្បដិសារាទិអនេកគុណបដិលាភានិសំសំ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘អវិប្បដិសារត្ថានិ ខោ, អានន្ទ, កុសលានិ សីលានិ អវិប្បដិសារានិសំសានី’’តិ (អ. និ. ១១.១)។
អបរម្បិ វុត្តំ ‘‘បញ្ចិមេ គហបតយោ អានិសំសា សីលវតោ សីលសម្បទាយ។ កតមេ បញ្ច? ឥធ គហបតយោ សីលវា សីលសម្បន្នោ អប្បមាទាធិករណំ មហន្តំ ភោគក្ខន្ធំ អធិគច្ឆតិ, អយំ បឋមោ អានិសំសោ សីលវតោ សីលសម្បទាយ។ បុន ចបរំ គហបតយោ សីលវតោ សីលសម្បន្នស្ស កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ, អយំ ទុតិយោ អានិសំសោ សីលវតោ សីលសម្បទាយ។ បុន ចបរំ គហបតយោ សីលវា សីលសម្បន្នោ យញ្ញទេវ បរិសំ ឧបសង្កមតិ យទិ ខត្តិយបរិសំ យទិ ព្រាហ្មណបរិសំ យទិ គហបតិបរិសំ យទិ សមណបរិសំ, វិសារទោ ឧបសង្កមតិ អមង្កុភូតោ, អយំ តតិយោ អានិសំសោ សីលវតោ សីលសម្បទាយ។ បុន ចបរំ
អបរេបិ ‘‘អាកង្ខេយ្យ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ច អស្សំ មនាបោ ច គរុ ច ភាវនីយោ ចាតិ, សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.៦៥) នយេន បិយមនាបតាទយោ អាសវក្ខយបរិយោសានា អនេកា សីលានិសំសា វុត្តា។ ឯវំ អវិប្បដិសារាទិអនេកគុណានិសំសំ សីលំ។ អបិច –
សាសនេ កុលបុត្តានំ, បតិដ្ឋា នត្ថិ យំ វិនា;
អានិសំសបរិច្ឆេទំ, តស្ស សីលស្ស កោ វទេ។
ន គង្គា យមុនា ចាបិ, សរភូ វា សរស្វតី;
និន្នគា វាចិរវតី, មហី វាបិ មហានទី។
សក្កុណន្តិ វិសោធេតុំ, តំ មលំ ឥធ បាណិនំ;
វិសោធយតិ សត្តានំ, យំ វេ សីលជលំ មលំ។
ន តំ សជលទា វាតា, ន ចាបិ ហរិចន្ទនំ;
នេវ ហារា ន មណយោ, ន ចន្ទកិរណង្កុរា។
សមយន្តីធ សត្តានំ, បរិឡាហំ សុរក្ខិតំ;
យំ សមេតិ ឥទំ អរិយំ, សីលំ អច្ចន្តសីតលំ។
សីលគន្ធសមោ គន្ធោ, កុតោ នាម ភវិស្សតិ;
យោ សមំ អនុវាតេ ច, បដិវាតេ ច វាយតិ។
សគ្គារោហណសោបានំ
ទ្វារំ វា បន និព្ពាន, នគរស្ស បវេសនេ។
សោភន្តេវំ ន រាជានោ, មុត្តាមណិវិភូសិតា;
យថា សោភន្តិ យតិនោ, សីលភូសនភូសិតា។
អត្តានុវាទាទិភយំ, វិទ្ធំសយតិ សព្ពសោ;
ជនេតិ កិត្តិហាសញ្ច, សីលំ សីលវតំ សទា។
គុណានំ
ឥតិ សីលស្ស វិញ្ញេយ្យំ, អានិសំសកថាមុខន្តិ។
សីលប្បភេទកថា
១០. ឥទានិ យំ វុត្តំ កតិវិធំ ចេតំ សីលន្តិ, តត្រិទំ វិស្សជ្ជនំ។ សព្ពមេវ តាវ ឥទំ សីលំ អត្តនោ សីលនលក្ខណេន ឯកវិធំ។
ចារិត្តវារិត្តវសេន ទុវិធំ។ តថា អាភិសមាចារិកអាទិព្រហ្មចរិយកវសេន, វិរតិអវិរតិវសេន, និស្សិតានិស្សិតវសេន, កាលបរិយន្តអាបាណកោដិកវសេន, សបរិយន្តាបរិយន្តវសេន, លោកិយលោកុត្តរវសេន ច។
តិវិធំ ហីនមជ្ឈិមបណីតវសេន។ តថា អត្តាធិបតេយ្យលោកាធិបតេយ្យធម្មាធិបតេយ្យវសេន, បរាមដ្ឋាបរាមដ្ឋបដិប្បស្សទ្ធិវសេន, វិសុទ្ធាវិសុទ្ធវេមតិកវសេន, សេក្ខាសេក្ខនេវសេក្ខនាសេក្ខវសេន ច។
ចតុព្ពិធំ ហានភាគិយឋិតិភាគិយវិសេសភាគិយនិព្ពេធភាគិយវសេន។ តថា ភិក្ខុភិក្ខុនីអនុបសម្បន្នគហដ្ឋសីលវសេន, បកតិអាចារធម្មតាបុព្ពហេតុកសីលវសេន, បាតិមោក្ខសំវរឥន្ទ្រិយសំវរអាជីវបារិសុទ្ធិបច្ចយសន្និស្សិតសីលវសេន ច។
បញ្ចវិធំ
១១. តត្ថ ឯកវិធកោដ្ឋាសេ អត្ថោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ទុវិធកោដ្ឋាសេ យំ ភគវតា ‘‘ឥទំ កត្តព្ព’’ន្តិ បញ្ញត្តសិក្ខាបទបូរណំ, តំ ចារិត្តំ។ យំ ‘‘ឥទំ ន កត្តព្ព’’ន្តិ បដិក្ខិត្តស្ស អករណំ, តំ វារិត្តំ។ តត្រាយំ វចនត្ថោ។ ចរន្តិ តស្មិំ សីលេសុ បរិបូរការិតាយ បវត្តន្តីតិ ចារិត្តំ។ វារិតំ តាយន្តិ រក្ខន្តិ តេនាតិ វារិត្តំ។ តត្ថ សទ្ធាវីរិយសាធនំ ចារិត្តំ, សទ្ធាសាធនំ វារិត្តំ។ ឯវំ ចារិត្តវារិត្តវសេន ទុវិធំ។
ទុតិយទុកេ អភិសមាចារោតិ ឧត្តមសមាចារោ។ អភិសមាចារោ ឯវ អាភិសមាចារិកំ។ អភិសមាចារំ វា អារព្ភ បញ្ញត្តំ អាភិសមាចារិកំ, អាជីវដ្ឋមកតោ អវសេសសីលស្សេតំ អធិវចនំ។ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស អាទិភាវភូតន្តិ អាទិព្រហ្មចរិយកំ, អាជីវដ្ឋមកសីលស្សេតំ អធិវចនំ។ តញ្ហិ មគ្គស្ស អាទិភាវភូតំ, បុព្ពភាគេយេវ បរិសោធេតព្ពតោ។ តេនាហ – ‘‘បុព្ពេវ ខោ បនស្ស កាយកម្មំ វចីកម្មំ អាជីវោ សុបរិសុទ្ធោ ហោតី’’តិ (ម. និ. ៣.៤៣១)។ យានិ វា សិក្ខាបទានិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានីតិ វុត្តានិ, ឥទំ អាភិសមាចារិកសីលំ។ សេសំ អាទិព្រហ្មចរិយកំ។ ឧភតោវិភង្គបរិយាបន្នំ វា អាទិព្រហ្មចរិយកំ។ ខន្ធកវត្តបរិយាបន្នំ អាភិសមាចារិកំ។ តស្ស សម្បត្តិយា អាទិព្រហ្មចរិយកំ សម្បជ្ជតិ។ តេនេវាហ – ‘‘សោ វត, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អាភិសមាចារិកំ ធម្មំ អបរិបូរេត្វា អាទិព្រហ្មចរិយកំ ធម្មំ បរិបូរេស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ (អ. និ. ៥.២១)។ ឯវំ អាភិសមាចារិកអាទិព្រហ្មចរិយកវសេន ទុវិធំ។
តតិយទុកេ បាណាតិបាតាទីហិ វេរមណិមត្តំ វិរតិសីលំ។ សេសំ ចេតនាទិ អវិរតិសីលន្តិ ឯវំ វិរតិអវិរតិវសេន ទុវិធំ។
ចតុត្ថទុកេ និស្សយោតិ ទ្វេ និស្សយា តណ្ហានិស្សយោ ច ទិដ្ឋិនិស្សយោ ច។ តត្ថ យំ ‘‘ឥមិនាហំ សីលេន ទេវោ វា ភវិស្សាមិ ទេវញ្ញតរោ វា’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២០; ម. និ. ១.១៨៦; អ. និ. ៥.២០៦; ៧.៥០) ឯវំ តណ្ហានិស្សិតំ។ យំ ‘‘សីលេន សុទ្ធី’’តិ ឯវំ សុទ្ធិទិដ្ឋិយា បវត្តិតំ, ឥទំ ទិដ្ឋិនិស្សិតំ។ យំ បន លោកុត្តរំ លោកិយញ្ច តស្សេវ សម្ភារភូតំ, ឥទំ អនិស្សិតន្តិ ឯវំ និស្សិតានិស្សិតវសេន ទុវិធំ។
បញ្ចមទុកេ កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា សមាទិន្នំ សីលំ កាលបរិយន្តំ។ យាវជីវំ សមាទិយិត្វា តថេវ បវត្តិតំ អាបាណកោដិកន្តិ ឯវំ កាលបរិយន្តអាបាណកោដិកវសេន ទុវិធំ។
ឆដ្ឋទុកេ លាភយសញាតិអង្គជីវិតវសេន ទិដ្ឋបរិយន្តំ សបរិយន្តំ នាម។ វិបរីតំ អបរិយន្តំ។ វុត្តម្បិ ចេតំ បដិសម្ភិទាយំ ‘‘កតមំ តំ សីលំ សបរិយន្តំ? អត្ថិ សីលំ លាភបរិយន្តំ, អត្ថិ សីលំ យសបរិយន្តំ, អត្ថិ
សត្តមទុកេ សព្ពម្បិ សាសវំ សីលំ លោកិយំ។ អនាសវំ លោកុត្តរំ។ តត្ថ លោកិយំ ភវវិសេសាវហំ ហោតិ ភវនិស្សរណស្ស ច សម្ភារោ។ យថាហ – ‘‘វិនយោ សំវរត្ថាយ, សំវរោ អវិប្បដិសារត្ថាយ, អវិប្បដិសារោ បាមោជ្ជត្ថាយ, បាមោជ្ជំ បីតត្ថាយ, បីតិ បស្សទ្ធត្ថាយ, បស្សទ្ធិ សុខត្ថាយ, សុខំ សមាធត្ថាយ, សមាធិ យថាភូតញាណទស្សនត្ថាយ, យថាភូតញាណទស្សនំ និព្ពិទត្ថាយ, និព្ពិទា វិរាគត្ថាយ, វិរាគោ វិមុត្តត្ថាយ, វិមុត្តិ វិមុត្តិញាណទស្សនត្ថាយ, វិមុត្តិញាណទស្សនំ អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយ, ឯតទត្ថា កថា, ឯតទត្ថា មន្តនា, ឯតទត្ថា ឧបនិសា, ឯតទត្ថំ សោតាវធានំ, យទិទំ អនុបាទាចិត្តស្ស វិមោក្ខោ’’តិ (បរិ. ៣៦៦)។ លោកុត្តរំ ភវនិស្សរណាវហំ ហោតិ បច្ចវេក្ខណញាណស្ស ច ភូមីតិ ឯវំ លោកិយលោកុត្តរវសេន ទុវិធំ។
១២. តិកេសុ ហីនំ។ មជ្ឈិមេហិ ឆន្ទាទីហិ បវត្តិតំ មជ្ឈិមំ។ បណីតេហិ បណីតំ។ យសកាមតាយ វា សមាទិន្នំ ហីនំ។ បុញ្ញផលកាមតាយ មជ្ឈិមំ។ កត្តព្ពមេវិទន្តិ អរិយភាវំ និស្សាយ សមាទិន្នំ បណីតំ។ ‘‘អហមស្មិ សីលសម្បន្នោ, ឥមេ បនញ្ញេ ភិក្ខូ ទុស្សីលា បាបធម្មា’’តិ ឯវំ អត្តុក្កំសនបរវម្ភនាទីហិ ឧបក្កិលិដ្ឋំ វា ហីនំ។ អនុបក្កិលិដ្ឋំ លោកិយំ សីលំ មជ្ឈិមំ។ លោកុត្តរំ បណីតំ។ តណ្ហាវសេន វា ភវភោគត្ថាយ បវត្តិតំ ហីនំ។ អត្តនោ វិមោក្ខត្ថាយ បវត្តិតំ មជ្ឈិមំ។ សព្ពសត្តានំ វិមោក្ខត្ថាយ បវត្តិតំ បារមិតាសីលំ បណីតន្តិ ឯវំ ហីនមជ្ឈិមបណីតវសេន តិវិធំ។
ទុតិយត្តិកេ អត្តាធិបតេយ្យំ។ លោកាបវាទំ បរិហរិតុកាមេន លោកគរុនា លោកេ គារវេន បវត្តិតំ លោកាធិបតេយ្យំ។ ធម្មមហត្តំ បូជេតុកាមេន ធម្មគរុនា ធម្មគារវេន បវត្តិតំ ធម្មាធិបតេយ្យន្តិ ឯវំ អត្តាធិបតេយ្យាទិវសេន តិវិធំ។
តតិយត្តិកេ យំ ទុកេសុ និស្សិតន្តិ វុត្តំ, តំ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ បរាមដ្ឋត្តា បរាមដ្ឋំ។ បុថុជ្ជនកល្យាណកស្ស មគ្គសម្ភារភូតំ សេក្ខានញ្ច មគ្គសម្បយុត្តំ អបរាមដ្ឋំ។ សេក្ខាសេក្ខានំ ផលសម្បយុត្តំ បដិប្បស្សទ្ធន្តិ ឯវំ បរាមដ្ឋាទិវសេន តិវិធំ។
ចតុត្ថត្តិកេ យំ អាបត្តិំ អនាបជ្ជន្តេន បូរិតំ, អាបជ្ជិត្វា វា បុន កតបដិកម្មំ, តំ វិសុទ្ធំ។ អាបត្តិំ អាបន្នស្ស អកតបដិកម្មំ អវិសុទ្ធំ។ វត្ថុម្ហិ វា អាបត្តិយា វា អជ្ឈាចារេ វា វេមតិកស្ស សីលំ វេមតិកសីលំ នាម។ តត្ថ យោគិនា អវិសុទ្ធសីលំ វិសោធេតព្ពំ, វេមតិកេ វត្ថុជ្ឈាចារំ អកត្វា វិមតិ បដិវិនេតព្ពា ‘‘ឥច្ចស្ស ផាសុ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ វិសុទ្ធាទិវសេន តិវិធំ។
បញ្ចមត្តិកេ ចតូហិ អរិយមគ្គេហិ តីហិ ច សាមញ្ញផលេហិ សម្បយុត្តំ សីលំ សេក្ខំ។ អរហត្តផលសម្បយុត្តំ អសេក្ខំ។ សេសំ នេវសេក្ខនាសេក្ខន្តិ ឯវំ សេក្ខាទិវសេន តិវិធំ។
បដិសម្ភិទាយំ បន យស្មា លោកេ តេសំ តេសំ សត្តានំ បកតិបិ សីលន្តិ វុច្ចតិ, យំ សន្ធាយ
១៣. ចតុក្កេសុ បឋមចតុក្កេ –
យោធ សេវតិ ទុស្សីលេ, សីលវន្តេ ន សេវតិ;
វត្ថុវីតិក្កមេ ទោសំ, ន បស្សតិ អវិទ្ទសុ។
មិច្ឆាសង្កប្បពហុលោ
ឯវរូបស្ស វេ សីលំ, ជាយតេ ហានភាគិយំ។
យោ បនត្តមនោ ហោតិ, សីលសម្បត្តិយា ឥធ;
កម្មដ្ឋានានុយោគម្ហិ, ន ឧប្បាទេតិ មានសំ។
តុដ្ឋស្ស សីលមត្តេន, អឃដន្តស្ស ឧត្តរិ;
តស្ស តំ ឋិតិភាគិយំ, សីលំ ភវតិ ភិក្ខុនោ។
សម្បន្នសីលោ ឃដតិ, សមាធត្ថាយ យោ បន;
វិសេសភាគិយំ សីលំ, ហោតិ ឯតស្ស ភិក្ខុនោ។
អតុដ្ឋោ សីលមត្តេន, និព្ពិទំ យោនុយុញ្ជតិ;
ហោតិ និព្ពេធភាគិយំ, សីលមេតស្ស ភិក្ខុនោតិ។
ឯវំ ហានភាគិយាទិវសេន ចតុព្ពិធំ។
ទុតិយចតុក្កេ ភិក្ខុសីលំ។ ភិក្ខុនិយោ អារព្ភ បញ្ញត្តសិក្ខាបទានិ, យានិ ច តាសំ ភិក្ខូនំ បញ្ញត្តិតោ រក្ខិតព្ពានិ, ឥទំ ភិក្ខុនិសីលំ។ សាមណេរសាមណេរីនំ ទសសីលានិ អនុបសម្បន្នសីលំ។ ឧបាសកឧបាសិកានំ និច្ចសីលវសេន បញ្ចសិក្ខាបទានិ, សតិ វា ឧស្សាហេ ទស, ឧបោសថង្គវសេន អដ្ឋាតិ ឥទំ គហដ្ឋសីលន្តិ ឯវំ ភិក្ខុសីលាទិវសេន ចតុព្ពិធំ។
តតិយចតុក្កេ ឧត្តរកុរុកានំ មនុស្សានំ អវីតិក្កមោ បកតិសីលំ។ កុលទេសបាសណ្ឌានំ អត្តនោ អត្តនោ មរិយាទាចារិត្តំ អាចារសីលំ។ ‘‘ធម្មតា ឯសា, អានន្ទ, យទា ពោធិសត្តោ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កន្តោ ហោតិ ន ពោធិសត្តមាតុ បុរិសេសុ មានសំ ឧប្បជ្ជិ កាមគុណូបសំហិត’’ន្តិ ឯវំ វុត្តំ ពោធិសត្តមាតុសីលំ ធម្មតាសីលំ។ មហាកស្សបាទីនំ បន សុទ្ធសត្តានំ, ពោធិសត្តស្ស ច តាសុ តាសុ ជាតីសុ សីលំ បុព្ពហេតុកសីលន្តិ ឯវំ បកតិសីលាទិវសេន ចតុព្ពិធំ។
ចតុត្ថចតុក្កេ យំ ភគវតា ‘‘ឥធ ភិក្ខុ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតិ អាចារគោចរសម្បន្នោ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី សមាទាយ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ នាម។ យំ បន ‘‘សោ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា ន និមិត្តគ្គាហី ហោតិ នានុព្យញ្ជនគ្គាហី, យត្វាធិករណមេនំ ចក្ខុន្ទ្រិយំ អសំវុតំ វិហរន្តំ អភិជ្ឈាទោមនស្សា បាបកា អកុសលា ធម្មា អន្វាស្សវេយ្យុំ, តស្ស សំវរាយ បដិបជ្ជតិ, រក្ខតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរំ អាបជ្ជតិ។ សោតេន សទ្ទំ សុត្វា…បេ.… ឃានេន គន្ធំ ឃាយិត្វា…បេ.… ជិវ្ហាយ រសំ សាយិត្វា…បេ.… កាយេន ផោដ្ឋព្ពំ ផុសិត្វា…បេ.… មនសា ធម្មំ វិញ្ញាយ ន និមិត្តគ្គាហី…បេ.… មនិន្ទ្រិយេ សំវរំ អាបជ្ជតី’’តិ (ម. និ. ១.២២, ៤១១; ទី. និ. ១.២១៣; អ. និ. ៤.១៩៨) វុត្តំ, ឥទំ ឥន្ទ្រិយសំវរសីលំ។ យា បន អាជីវហេតុបញ្ញត្តានំ ឆន្នំ សិក្ខាបទានំ វីតិក្កមស្ស, ‘‘កុហនា លបនា នេមិត្តិកតា និប្បេសិកតា លាភេន លាភំ និជិគីសនតា’’តិ ឯវមាទីនញ្ច បាបធម្មានំ វសេន បវត្តា មិច្ឆាជីវា វិរតិ, ឥទំ អាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ។ ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បដិសេវតិ, យាវទេវ សីតស្ស បដិឃាតាយា’’តិ (ម. និ. ១.២៣; អ. និ. ៦.៥៨) អាទិនា នយេន វុត្តោ បដិសង្ខានបរិសុទ្ធោ ចតុបច្ចយបរិភោគោ បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ នាម។
បាតិមោក្ខសំវរសីលំ
១៤. តត្រាយំ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ។ ភិក្ខូតិ សំសារេ ភយំ ឥក្ខណតាយ វា ភិន្នបដធរាទិតាយ វា ឯវំ លទ្ធវោហារោ សទ្ធាបព្ពជិតោ កុលបុត្តោ។ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោតិ ឯត្ថ បាតិមោក្ខន្តិ សិក្ខាបទសីលំ។ តញ្ហិ យោ នំ បាតិ រក្ខតិ, តំ មោក្ខេតិ មោចយតិ អាបាយិកាទីហិ ទុក្ខេហិ, តស្មា បាតិមោក្ខន្តិ វុច្ចតិ។ សំវរណំ សំវរោ, កាយិកវាចសិកស្ស អវីតិក្កមស្សេតំ នាមំ។ បាតិមោក្ខមេវ សំវរោ បាតិមោក្ខសំវរោ។ តេន បាតិមោក្ខសំវរេន សំវុតោ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ, ឧបគតោ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ។ វិហរតីតិ ឥរិយតិ។ អាចារគោចរសម្បន្នោតិអាទីនមត្ថោ បាឡិយំ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អាចារគោចរសម្បន្នោ’’តិ អត្ថិ អាចារោ, អត្ថិ អនាចារោ;
តត្ថ អនាចារោ? កាយិកោ វីតិក្កមោ វាចសិកោ វីតិក្កមោ កាយិកវាចសិកោ វីតិក្កមោ, អយំ វុច្ចតិ អនាចារោ។ សព្ពម្បិ ទុស្សីល្យំ អនាចារោ។ ឥធេកច្ចោ វេឡុទានេន វា បត្តទានេន វា បុប្ផផលសិនានទន្តកដ្ឋទានេន វា ចាដុកម្យតាយ វា មុគ្គសូប្យតាយ វា បារិភដ្យតាយ វា ជង្ឃបេសនិកេន វា អញ្ញតរញ្ញតរេន វា ពុទ្ធបដិកុដ្ឋេន មិច្ឆាអាជីវេន ជីវិកំ កប្បេតិ, អយំ វុច្ចតិ អនាចារោ។
តត្ថ កតមោ អាចារោ? កាយិកោ អវីតិក្កមោ វាចសិកោ អវីតិក្កមោ កាយិកវាចសិកោ អវីតិក្កមោ, អយំ វុច្ចតិ អាចារោ។ សព្ពោបិ សីលសំវរោ អាចារោ។ ឥធេកច្ចោ ន វេឡុទានេន វា ន បត្តន បុប្ផន ផលន សិនានន ទន្តកដ្ឋទានេន វា ន ចាដុកម្យតាយ វា ន មុគ្គសូប្យតាយ វា ន បារិភដ្យតាយ វា ន ជង្ឃបេសនិកេន វា ន អញ្ញតរញ្ញតរេន វា ពុទ្ធបដិកុដ្ឋេន មិច្ឆាអាជីវេន ជីវិកំ កប្បេតិ, អយំ វុច្ចតិ អាចារោ។
គោចរោតិ អត្ថិ គោចរោ អត្ថិ អគោចរោ។
តត្ថ អគោចរោ? ឥធេកច្ចោ វេសិយាគោចរោ វា ហោតិ វិធវា, ថុល្លកុមារិកា, បណ្ឌក, ភិក្ខុនី, បានាគារគោចរោ វា ហោតិ, សំសដ្ឋោ វិហរតិ រាជូហិ រាជមហាមត្តេហិ តិត្ថិយេហិ តិត្ថិយសាវកេហិ អននុលោមិកេន សំសគ្គេន, យានិ វា បន តានិ កុលានិ អស្សទ្ធានិ អប្បសន្នានិ អនោបានភូតានិ អក្កោសកបរិភាសកានិ អនត្ថកាមានិ អហិតកាមានិ អផាសុកកាមានិ អយោគក្ខេមកាមានិ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនំ ឧបាសកានំ ឧបាសិកានំ, តថារូបានិ កុលានិ សេវតិ ភជតិ បយិរុបាសតិ, អយំ វុច្ចតិ អគោចរោ។
តត្ថ កតមោ គោចរោ? ឥធេកច្ចោ ន វេសិយាគោចរោ វា ហោតិ…បេ.… ន បានាគារគោចរោ វា ហោតិ, អសំសដ្ឋោ វិហរតិ រាជូហិ…បេ.… តិត្ថិយសាវកេហិ អននុលោមិកេន សំសគ្គេន, យានិ វា បន តានិ កុលានិ សទ្ធានិ បសន្នានិ ឱបានភូតានិ កាសាវបជ្ជោតានិ ឥសិវាតបដិវាតានិ អត្ថកាមានិ…បេ.… យោគក្ខេមកាមានិ ភិក្ខូនំ…បេ.… ឧបាសិកានំ, តថារូបានិ កុលានិ សេវតិ ភជតិ បយិរុបាសតិ, អយំ វុច្ចតិ គោចរោ។ ឥតិ ឥមិនា ច អាចារេន ឥមិនា ច គោចរេន ឧបេតោ
អបិ ចេត្ថ ឥមិនាបិ នយេន អាចារគោចរា វេទិតព្ពា។ ទុវិធោ ហិ អនាចារោ កាយិកោ វាចសិកោ ច។ តត្ថ កតមោ កាយិកោ អនាចារោ? ឥធេកច្ចោ សង្ឃគតោបិ អចិត្តីការកតោ ថេរេ ភិក្ខូ ឃដ្ដយន្តោបិ តិដ្ឋតិ, ឃដ្ដយន្តោបិ និសីទតិ, បុរតោបិ តិដ្ឋតិ, បុរតោបិ និសីទតិ, ឧច្ចេបិ អាសនេ និសីទតិ, សសីសម្បិ បារុបិត្វា និសីទតិ, ឋិតកោបិ ភណតិ, ពាហាវិក្ខេបកោបិ ភណតិ, ថេរានំ ភិក្ខូនំ អនុបាហនានំ ចង្កមន្តានំ សឧបាហនោ ចង្កមតិ, នីចេ ចង្កមេ ចង្កមន្តានំ ឧច្ចេ ចង្កមេ ចង្កមតិ, ឆមាយ ចង្កមន្តានំ ចង្កមេ ចង្កមតិ, ថេរេ ភិក្ខូ អនុបខជ្ជាបិ តិដ្ឋតិ, អនុបខជ្ជាបិ និសីទតិ, នវេបិ ភិក្ខូ អាសនេន បដិពាហតិ, ជន្តាឃរេបិ ថេរេ ភិក្ខូ អនាបុច្ឆា កដ្ឋំ បក្ខិបតិ, ទ្វារំ បិទហតិ, ឧទកតិត្ថេបិ ថេរេ ភិក្ខូ ឃដ្ដយន្តោបិ ឱតរតិ, បុរតោបិ ឱតរតិ, ឃដ្ដយន្តោបិ ន្ហាយតិ, បុរតោបិ ន្ហាយតិ, ឃដ្ដយន្តោបិ ឧត្តរតិ, បុរតោបិ ឧត្តរតិ, អន្តរឃរំ បវិសន្តោបិ ថេរេ ភិក្ខូ ឃដ្ដយន្តោបិ គច្ឆតិ, បុរតោបិ គច្ឆតិ, វោក្កម្ម ច ថេរានំ ភិក្ខូនំ បុរតោ បុរតោ គច្ឆតិ, យានិបិ តានិ ហោន្តិ កុលានំ ឱវរកានិ គូឡ្ហានិ ច បដិច្ឆន្នានិ ច យត្ថ កុលិត្ថិយោ
តត្ថ កតមោ វាចសិកោ អនាចារោ? ឥធេកច្ចោ សង្ឃគតោបិ អចិត្តីការកតោ ថេរេ ភិក្ខូ អនាបុច្ឆា ធម្មំ ភណតិ។ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេតិ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសតិ, ឋិតកោបិ ភណតិ, ពាហាវិក្ខេបកោបិ ភណតិ, អន្តរឃរំ បវិដ្ឋោបិ ឥត្ថិំ វា កុមារិំ វា ឯវមាហ – ‘‘ឥត្ថន្នាមេ ឥត្ថំគោត្តេ កិំ អត្ថិ, យាគុ អត្ថិ, ភត្តំ អត្ថិ, ខាទនីយំ អត្ថិ, កិំ បិវិស្សាម, កិំ ខាទិស្សាម, កិំ ភុញ្ជិស្សាម។ កិំ វា មេ ទស្សថា’’តិ វិប្បលបតិ, អយំ វុច្ចតិ វាចសិកោ អនាចារោ (មហានិ. ៨៧)។ បដិបក្ខវសេន បនស្ស អាចារោ វេទិតព្ពោ។
អបិច
គោចរោ បន តិវិធោ ឧបនិស្សយគោចរោ អារក្ខគោចរោ ឧបនិពន្ធគោចរោតិ។ តត្ថ កតមោ ឧបនិស្សយគោចរោ? ទសកថាវត្ថុគុណសមន្នាគតោ កល្យាណមិត្តោ, យំ និស្សាយ អស្សុតំ សុណាតិ, សុតំ បរិយោទបេតិ, កង្ខំ វិតរតិ, ទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករោតិ, ចិត្តំ បសាទេតិ។ យស្ស វា បន អនុសិក្ខមានោ សទ្ធាយ វឌ្ឍតិ, សីលេន, សុតេន, ចាគេន, បញ្ញាយ វឌ្ឍតិ, អយំ វុច្ចតិ ឧបនិស្សយគោចរោ។
កតមោ អារក្ខគោចរោ? ឥធ ភិក្ខុ អន្តរឃរំ បវិដ្ឋោ វីថិំ បដិបន្នោ ឱក្ខិត្តចក្ខុ យុគមត្តទស្សាវី សុសំវុតោ គច្ឆតិ, ន ហត្ថិំ ឱលោកេន្តោ, ន អស្សំ, ន រថំ, ន បត្តិំ, ន ឥត្ថិំ, ន បុរិសំ ឱលោកេន្តោ, ន ឧទ្ធំ ឧល្លោកេន្តោ, ន អធោ ឱលោកេន្តោ, ន ទិសាវិទិសំ បេក្ខមានោ គច្ឆតិ, អយំ វុច្ចតិ អារក្ខគោចរោ។
កតមោ ឧបនិពន្ធគោចរោ? ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា យត្ថ ចិត្តំ ឧបនិពន្ធតិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា
អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវីតិ អណុប្បមាណេសុ អសញ្ចិច្ច អាបន្នសេខិយអកុសលចិត្តុប្បាទាទិភេទេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សនសីលោ។ សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសូតិ យំកិញ្ចិ សិក្ខាបទេសុ សិក្ខិតព្ពំ, តំ សព្ពំ សម្មា អាទាយ សិក្ខតិ។ ឯត្ថ ច ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិ ឯត្តាវតា
ឥន្ទ្រិយសំវរសីលំ
១៥. យំ បនេតំ តទនន្តរំ ‘‘សោ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា’’តិអាទិនា នយេន ទស្សិតំ ឥន្ទ្រិយសំវរសីលំ, តត្ថ សោតិ បាតិមោក្ខសំវរសីលេ ឋិតោ ភិក្ខុ។ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ ការណវសេន ចក្ខូតិ លទ្ធវោហារេន រូបទស្សនសមត្ថេន ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ ទិស្វា។ បោរាណា បនាហុ ‘‘ចក្ខុ រូបំ ន បស្សតិ, អចិត្តកត្តា, ចិត្តំ ន បស្សតិ, អចក្ខុកត្តា, ទ្វារារម្មណសង្ឃដ្ដេ បន ចក្ខុបសាទវត្ថុកេន ចិត្តេន បស្សតិ។ ឦទិសី បនេសា ‘ធនុនា វិជ្ឈតី’តិអាទីសុ វិយ សសម្ភារកថា នាម ហោតិ, តស្មា ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ ទិស្វាតិ អយមេវេត្ថ អត្ថោ’’តិ។ ន និមិត្តគ្គាហីតិ ឥត្ថិបុរិសនិមិត្តំ វា សុភនិមិត្តាទិកំ វា កិលេសវត្ថុភូតំ និមិត្តំ ន គណ្ហាតិ, ទិដ្ឋមត្តេយេវ សណ្ឋាតិ។ នានុព្យញ្ជនគ្គាហីតិ កិលេសានំ អនុអនុព្យញ្ជនតោ បាកដភាវករណតោ អនុព្យញ្ជនន្តិ លទ្ធវោហារំ ហត្ថបាទសិតហសិតកថិតវិលោកិតាទិភេទំ អាការំ ន គណ្ហាតិ, យំ តត្ថ ភូតំ, តទេវ គណ្ហាតិ, ចេតិយបព្ពតវាសី មហាតិស្សត្ថេរោ វិយ។
ថេរំ កិរ ចេតិយបព្ពតា អនុរាធបុរំ បិណ្ឌចារត្ថាយ អាគច្ឆន្តំ អញ្ញតរា កុលសុណ្ហា សាមិកេន សទ្ធិំ ភណ្ឌិត្វា សុមណ្ឌិតបសាធិតា ទេវកញ្ញា វិយ កាលស្សេវ អនុរាធបុរតោ និក្ខមិត្វា
‘‘តស្សា ទន្តដ្ឋិកំ ទិស្វា, បុព្ពសញ្ញំ អនុស្សរិ;
តត្ថេវ សោ ឋិតោ ថេរោ, អរហត្តំ អបាបុណី’’តិ។
សាមិកោបិ
‘‘នាភិជានាមិ ឥត្ថី វា, បុរិសោ វា ឥតោ គតោ;
អបិច អដ្ឋិសង្ឃាដោ, គច្ឆតេស មហាបថេ’’តិ។
យត្វាធិករណមេនន្តិអាទិម្ហិ យំការណា យស្ស ចក្ខុន្ទ្រិយាសំវរស្ស ហេតុ ឯតំ បុគ្គលំ សតិកវាដេន ចក្ខុន្ទ្រិយំ អសំវុតំ អបិហិតចក្ខុទ្វារំ ហុត្វា វិហរន្តំ ឯតេ អភិជ្ឈាទយោ ធម្មា អន្វាស្សវេយ្យុំ អនុពន្ធេយ្យុំ។ តស្ស សំវរាយ បដិបជ្ជតីតិ តស្ស ចក្ខុន្ទ្រិយស្ស សតិកវាដេន បិទហនត្ថាយ បដិបជ្ជតិ។ ឯវំ បដិបជ្ជន្តោយេវ ច រក្ខតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរំ អាបជ្ជតីតិបិ វុច្ចតិ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរោ វា អសំវរោ វា នត្ថិ។ ន ហិ ចក្ខុបសាទំ និស្សាយ សតិ វា មុដ្ឋសច្ចំ វា ឧប្បជ្ជតិ។ អបិច យទា រូបារម្មណំ ចក្ខុស្ស អាបាថំ អាគច្ឆតិ, តទា ភវង្គេ ទ្វិក្ខត្តុំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធេ កិរិយមនោធាតុ អាវជ្ជនកិច្ចំ សាធយមានា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈតិ។ តតោ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ទស្សនកិច្ចំ។ តតោ វិបាកមនោធាតុ សម្បដិច្ឆនកិច្ចំ។ តតោ វិបាកាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ សន្តីរណកិច្ចំ។ តតោ កិរិយាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ វោដ្ឋព្ពនកិច្ចំ សាធយមានា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈតិ, តទនន្តរំ ជវនំ ជវតិ។
តត្រាបិ នេវ ភវង្គសមយេ, ន អាវជ្ជនាទីនំ អញ្ញតរសមយេ សំវរោ វា អសំវរោ វា អត្ថិ។ ជវនក្ខណេ បន សចេ ទុស្សីល្យំ វា មុដ្ឋសច្ចំ វា អញ្ញាណំ វា អក្ខន្តិ វា កោសជ្ជំ វា ឧប្បជ្ជតិ, អសំវរោ ហោតិ។ ឯវំ ហោន្តោ បន សោ ចក្ខុន្ទ្រិយេ អសំវរោតិ វុច្ចតិ។ កស្មា? យស្មា តស្មិំ សតិ ទ្វារម្បិ អគុត្តំ ហោតិ, ភវង្គម្បិ អាវជ្ជនាទីនិបិ វីថិចិត្តានិ
តស្មិំ
សោតេន សទ្ទំ សុត្វាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯវមិទំ សង្ខេបតោ រូបាទីសុ កិលេសានុពន្ធនិមិត្តាទិគ្គាហបរិវជ្ជនលក្ខណំ ឥន្ទ្រិយសំវរសីលន្តិ វេទិតព្ពំ។
អាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ
១៦. ឥទានិ ឥន្ទ្រិយសំវរសីលានន្តរំ វុត្តេ អាជីវបារិសុទ្ធិសីលេ អាជីវហេតុ បញ្ញត្តានំ ឆន្នំ សិក្ខាបទានន្តិ យានិ តានិ ‘‘អាជីវហេតុ អាជីវការណា បាបិច្ឆោ ឥច្ឆាបកតោ អសន្តំ អភូតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឧល្លបតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស។ អាជីវហេតុ អាជីវការណា សញ្ចរិត្តំ សមាបជ្ជតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្ស។ អាជីវហេតុ អាជីវការណា ‘យោ តេ វិហារេ វសតិ សោ ភិក្ខុ អរហា’តិ ភណតិ, បដិវិជានន្តស្ស អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស។ អាជីវហេតុ អាជីវការណា ភិក្ខុ បណីតភោជនានិ អគិលានោ អត្តនោ អត្ថាយ វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស។ អាជីវហេតុ អាជីវការណា ភិក្ខុនី បណីតភោជនានិ អគិលានា អត្តនោ អត្ថាយ វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជតិ, អាបត្តិ បាដិទេសនីយស្ស។ អាជីវហេតុ អាជីវការណា សូបំ វា ឱទនំ វា អគិលានោ អត្តនោ អត្ថាយ វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជតិ
កុហនាតិអាទីសុ អយំ បាឡិ, ‘‘តត្ថ កតមា កុហនា? លាភសក្ការសិលោកសន្និស្សិតស្ស បាបិច្ឆស្ស ឥច្ឆាបកតស្ស យា បច្ចយបដិសេវនសង្ខាតេន វា សាមន្តជប្បិតេន វា ឥរិយាបថស្ស វា អដ្ឋបនា ឋបនា សណ្ឋបនា ភាកុដិកា ភាកុដិយំ កុហនា កុហាយនា កុហិតត្តំ, អយំ វុច្ចតិ កុហនា។
‘‘តត្ថ លបនា? លាភសក្ការសិលោកសន្និស្សិតស្ស បាបិច្ឆស្ស ឥច្ឆាបកតស្ស យា បរេសំ អាលបនា លបនា សល្លបនា ឧល្លបនា សមុល្លបនា ឧន្នហនា សមុន្នហនា ឧក្កាចនា សមុក្កាចនា អនុប្បិយភាណិតា ចាដុកម្យតា មុគ្គសូប្យតា បារិភដ្យតា, អយំ វុច្ចតិ លបនា។
‘‘តត្ថ កតមា នេមិត្តិកតា? លាភសក្ការសិលោកសន្និស្សិតស្ស បាបិច្ឆស្ស ឥច្ឆាបកតស្ស យំ បរេសំ និមិត្តំ និមិត្តកម្មំ ឱភាសោ ឱភាសកម្មំ សាមន្តជប្បា បរិកថា, អយំ វុច្ចតិ នេមិត្តិកតា។
‘‘តត្ថ កតមា និប្បេសិកតា? លាភសក្ការសិលោកសន្និស្សិតស្ស បាបិច្ឆស្ស ឥច្ឆាបកតស្ស យា បរេសំ អក្កោសនា វម្ភនា គរហនា ឧក្ខេបនា សមុក្ខេបនា ខិបនា សំខិបនា បាបនា សម្បាបនា អវណ្ណហារិកា បរបិដ្ឋិមំសិកតា, អយំ វុច្ចតិ និប្បេសិកតា។
‘‘តត្ថ កតមា លាភេន លាភំ និជិគីសនតា? លាភសក្ការសិលោកសន្និស្សិតោ បាបិច្ឆោ ឥច្ឆាបកតោ ឥតោ លទ្ធំ អាមិសំ អមុត្រ ហរតិ, អមុត្រ វា លទ្ធំ អាមិសំ ឥធ អាហរតិ។ យា ឯវរូបា អាមិសេន អាមិសស្ស ឯដ្ឋិ គវេដ្ឋិ បរិយេដ្ឋិ ឯសនា គវេសនា បរិយេសនា, អយំ វុច្ចតិ លាភេន លាភំ និជិគីសនតា’’តិ (វិភ. ៨៦២-៨៦៥)។
១៧. ឥមិស្សា បន បាឡិយា ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ កុហននិទ្ទេសេ តាវ លាភសក្ការសិលោកសន្និស្សិតស្សាតិ លាភញ្ច សក្ការញ្ច កិត្តិសទ្ទញ្ច សន្និស្សិតស្ស, បត្ថយន្តស្សាតិ បាបិច្ឆស្សាតិ អសន្តគុណទីបនកាមស្ស។ ឥច្ឆាបកតស្សាតិ ឥច្ឆាយ អបកតស្ស, ឧបទ្ទុតស្សាតិ អត្ថោ។
ឥតោ បរំ យស្មា បច្ចយបដិសេវនសាមន្តជប្បនឥរិយាបថសន្និស្សិតវសេន មហានិទ្ទេសេ តិវិធំ កុហនវត្ថុ អាគតំ។ តស្មា តិវិធម្បេតំ ទស្សេតុំ បច្ចយបដិសេវនសង្ខាតេន វាតិ ឯវមាទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ ចីវរាទីហិ និមន្តិតស្ស តទត្ថិកស្សេវ សតោ បាបិច្ឆតំ និស្សាយ បដិក្ខិបនេន, តេ ច គហបតិកេ អត្តនិ សុប្បតិដ្ឋិតសទ្ធេ ញត្វា បុន តេសំ ‘‘អហោ អយ្យោ អប្បិច្ឆោ ន កិញ្ចិ បដិគ្គណ្ហិតុំ ឥច្ឆតិ, សុលទ្ធំ វត នោ អស្ស សចេ អប្បមត្តកម្បិ កិញ្ចិ បដិគ្គណ្ហេយ្យា’’តិ នានាវិធេហិ ឧបាយេហិ បណីតានិ ចីវរាទីនិ
‘‘កតមំ បច្ចយបដិសេវនសង្ខាតំ កុហនវត្ថុ? ឥធ គហបតិកា ភិក្ខុំ និមន្តេន្តិ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារេហិ។ សោ បាបិច្ឆោ ឥច្ឆាបកតោ អត្ថិកោ ចីវរ…បេ.… បរិក្ខារានំ ភិយ្យោកម្យតំ ឧបាទាយ ចីវរំ បច្ចក្ខាតិ។ បិណ្ឌបាតំ…បេ.… សេនាសនំ។ គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារំ បច្ចក្ខាតិ។ សោ ឯវមាហ – ‘កិំ សមណស្ស មហគ្ឃេន ចីវរេន, ឯតំ សារុប្បំ យំ សមណោ សុសានា វា សង្ការកូដា វា បាបណិកា វា នន្តកានិ ឧច្ចិនិត្វា សង្ឃាដិំ កត្វា ធារេយ្យ។ កិំ សមណស្ស មហគ្ឃេន បិណ្ឌបាតេន ឯតំ សារុប្បំ យំ សមណោ ឧញ្ឆាចរិយាយ បិណ្ឌិយាលោបេន ជីវិកំ កប្បេយ្យ។ កិំ សមណស្ស មហគ្ឃេន សេនាសនេន, ឯតំ សារុប្បំ យំ សមណោ រុក្ខមូលិកោ វា អស្ស អព្ភោកាសិកោ វា។ កិំ សមណស្ស មហគ្ឃេន គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារេន, ឯតំ សារុប្បំ យំ សមណោ បូតិមុត្តេន វា ហរិដកីខណ្ឌេន វា ឱសធំ ករេយ្យា’តិ។ តទុបាទាយ លូខំ ចីវរំ ធារេតិ, លូខំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជតិ, លូខំ សេនាសនំ បដិសេវតិ, លូខំ គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារំ បដិសេវតិ, តមេនំ គហបតិកា ឯវំ ជានន្តិ ‘អយំ សមណោ អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ បវិវិត្តោ អសំសដ្ឋោ អារទ្ធវីរិយោ ធុតវាទោ’តិ។ ភិយ្យោ ភិយ្យោ និមន្តេន្តិ ចីវរ…បេ.… បរិក្ខារេហិ។ សោ ឯវមាហ – ‘តិណ្ណំ សម្មុខីភាវា សទ្ធោ កុលបុត្តោ ពហុំ បុញ្ញំ បសវតិ។ សទ្ធាយ សម្មុខីភាវា សទ្ធោ កុលបុត្តោ ពហុំ បុញ្ញំ
បាបិច្ឆស្សេវ បន សតោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មាធិគមបរិទីបនវាចាយ តថា តថា វិម្ហាបនំ សាមន្តជប្បនសង្ខាតំ កុហនវត្ថូតិ វេទិតព្ពំ។ យថាហ –
‘‘កតមំ សាមន្តជប្បនសង្ខាតំ កុហនវត្ថុ? ឥធេកច្ចោ បាបិច្ឆោ ឥច្ឆាបកតោ សម្ភាវនាធិប្បាយោ ‘ឯវំ មំ ជនោ សម្ភាវេស្សតី’តិ អរិយធម្មសន្និស្សិតំ វាចំ ភាសតិ ‘យោ ឯវរូបំ ចីវរំ ធារេតិ, សោ សមណោ មហេសក្ខោ’តិ ភណតិ។ ‘យោ ឯវរូបំ បត្តំ លោហថាលកំ។ ធម្មករណំ បរិស្សាវនំ កុញ្ចិកំ, កាយពន្ធនំ ឧបាហនំ ធារេតិ, សោ សមណោ មហេសក្ខោ’តិ ភណតិ។ យស្ស ឯវរូបោ ឧបជ្ឈាយោ អាចរិយោ សមានុបជ្ឈាយកោ, សមានាចរិយកោ មិត្តោ សន្ទិដ្ឋោ សម្ភត្តោ សហាយោ។ យោ ឯវរូបេ វិហារេ វសតិ អឌ្ឍយោគេ បាសាទេ ហម្មិយេ គុហាយំ លេណេ កុដិយា កូដាគារេ អដ្ដេ មាឡេ ឧទ្ទណ្ឌេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ មណ្ឌបេ រុក្ខមូលេ វសតិ, សោ សមណោ មហេសក្ខោ’តិ ភណតិ។ អថ វា ‘កោរជិកកោរជិកោ ភាកុដិកភាកុដិកោ កុហកកុហកោ លបកលបកោ មុខសម្ភាវិកោ, អយំ សមណោ ឥមាសំ ឯវរូបានំ សន្តានំ វិហារសមាបត្តីនំ លាភី’តិ តាទិសំ គម្ភីរំ គូឡ្ហំ និបុណំ បដិច្ឆន្នំ លោកុត្តរំ សុញ្ញតាបដិសំយុត្តំ កថំ កថេសិ។ យា ឯវរូបា ភាកុដិកា ភាកុដិយំ កុហនា កុហាយនា កុហិតត្តំ, ឥទំ សាមន្តជប្បនសង្ខាតំ កុហនវត្ថូ’’តិ (មហានិ. ៨៧)។
បាបិច្ឆស្សេវ បន សតោ សម្ភាវនាធិប្បាយកតេន ឥរិយាបថេន វិម្ហាបនំ ឥរិយាបថសន្និស្សិតំ កុហនវត្ថូតិ វេទិតព្ពំ។ យថាហ – ‘‘កតមំ ឥរិយាបថសង្ខាតំ កុហនវត្ថុ។ ឥធេកច្ចោ បាបិច្ឆោ ឥច្ឆាបកតោ សម្ភាវនាធិប្បាយោ ‘ឯវំ មំ ជនោ សម្ភាវេស្សតី’តិ គមនំ សណ្ឋបេតិ
តត្ថ បច្ចយបដិសេវនសង្ខាតេនាតិ បច្ចយបដិសេវនន្តិ ឯវំ សង្ខាតេន បច្ចយបដិសេវនេន វា សង្ខាតេន។ សាមន្តជប្បិតេនាតិ សមីបភណិតេន។ ឥរិយាបថស្ស វាតិ ចតុឥរិយាបថស្ស។ អដ្ឋបនាតិអាទិ ឋបនា, អាទរេន វា ឋបនា។ ឋបនាតិ ឋបនាការោ។ សណ្ឋបនាតិ អភិសង្ខរណា, បាសាទិកភាវករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ភាកុដិកាតិ បធានបុរិមដ្ឋិតភាវទស្សនេន ភាកុដិករណំ, មុខសង្កោចោតិ វុត្តំ ហោតិ។ ភាកុដិករណំ សីលមស្សាតិ ភាកុដិកោ។ ភាកុដិកស្ស ភាវោ ភាកុដិយំ។ កុហនាតិ វិម្ហាបនា។ កុហស្ស អាយនា កុហាយនា។ កុហិតស្ស ភាវោ កុហិតត្តន្តិ។
លបនានិទ្ទេសេ អាលបនាតិ វិហារំ អាគតេ មនុស្សេ ទិស្វា ‘‘កិមត្ថាយ ភោន្តោ អាគតា, កិំ ភិក្ខូ និមន្តិតុំ, យទិ ឯវំ គច្ឆថ រេ, អហំ បច្ឆតោ បត្តំ គហេត្វា អាគច្ឆាមី’’តិ ឯវំ អាទិតោវ លបនា។ អថ វា អត្តានំ ឧបនេត្វា ‘‘អហំ តិស្សោ, មយិ រាជា បសន្នោ, មយិ អសុកោ ច អសុកោ ច រាជមហាមត្តោ បសន្នោ’’តិ ឯវំ អត្តុបនាយិកា លបនា អាលបនា។ លបនាតិ បុដ្ឋស្ស សតោ វុត្តប្បការមេវ លបនំ។ សល្លបនាតិ គហបតិកានំ ឧក្កណ្ឋនេ ភីតស្ស ឱកាសំ ទត្វា ទត្វា សុដ្ឋុ លបនា។ ឧល្លបនាតិ មហាកុដុម្ពិកោ មហានាវិកោ មហាទានបតីតិ ឯវំ ឧទ្ធំ កត្វា លបនា។ សមុល្លបនាតិ សព្ពតោភាគេន ឧទ្ធំ កត្វា លបនា។
ឧន្នហនាតិ ‘‘ឧបាសកា បុព្ពេ ឦទិសេ កាលេ នវទានំ ទេថ, ឥទានិ កិំ ន ទេថា’’តិ ឯវំ យាវ ‘‘ទស្សាម, ភន្តេ, ឱកាសំ ន លភាមា’’តិអាទីនិ វទន្តិ, តាវ ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ នហនា, វេឋនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ អថ វា ឧច្ឆុហត្ថំ សមុន្នហនា។
ឧក្កាចនាតិ សមុក្កាចនា។
អនុប្បិយភាណិតាតិ សច្ចានុរូបំ ធម្មានុរូបំ វា អនបលោកេត្វា បុនប្បុនំ បិយភណនមេវ។ ចាដុកម្យតាតិ នីចវុត្តិតា អត្តានំ ហេដ្ឋតោ ហេដ្ឋតោ ឋបេត្វា វត្តនំ។ មុគ្គសូប្យតាតិ មុគ្គសូបសទិសតា។ យថា ហិ មុគ្គេសុ បច្ចមានេសុ កោចិទេវ ន បច្ចតិ, អវសេសា បច្ចន្តិ, ឯវំ យស្ស បុគ្គលស្ស វចនេ កិញ្ចិទេវ សច្ចំ ហោតិ, សេសំ អលីកំ, អយំ បុគ្គលោ មុគ្គសូប្យោតិ វុច្ចតិ។ តស្ស ភាវោ មុគ្គសូប្យតា។ បារិភដ្យតាតិ បារិភដ្យភាវោ។ យោ ហិ កុលទារកេ ធាតិ វិយ អង្កេន វា ខន្ធេន វា បរិភដតិ, ធារេតីតិ អត្ថោ។ តស្ស បរិភដស្ស កម្មំ បារិភដ្យុំ។ បារិភដ្យស្ស ភាវោ បារិភដ្យតាតិ។
នេមិត្តិកតានិទ្ទេសេ និមិត្តន្តិ យំកិញ្ចិ បរេសំ បច្ចយទានសញ្ញាជនកំ កាយវចីកម្មំ។ និមិត្តកម្មន្តិ ខាទនីយំ គហេត្វា គច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘កិំ ខាទនីយំ លភិត្ថា’’តិអាទិនា នយេន និមិត្តករណំ។ ឱភាសោតិ បច្ចយបដិសំយុត្តកថា។ ឱភាសកម្មន្តិ វច្ឆបាលកេ ទិស្វា ‘‘កិំ ឥមេ វច្ឆា ខីរគោវច្ឆា ឧទាហុ តក្កគោវច្ឆា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ខីរគោវច្ឆា, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ខីរគោវច្ឆា, យទិ ខីរគោវច្ឆា សិយុំ, ភិក្ខូបិ ខីរំ លភេយ្យុ’’ន្តិ ឯវមាទិនា នយេន តេសំ ទារកានំ មាតាបិតូនំ និវេទេត្វា ខីរទាបនាទិកំ ឱភាសករណំ។ សាមន្តជប្បាតិ សមីបំ កត្វា ជប្បនំ។ កុលូបកភិក្ខុ វត្ថុ ចេត្ថ វត្តព្ពំ។
កុលូបកោ បរិកថាតិ យថា តំ លភតិ តស្ស បរិវត្តេត្វា កថនន្តិ។
និប្បេសិកតានិទ្ទេសេ អក្កោសនាតិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសនំ។ វម្ភនាតិ បរិភវិត្វា កថនំ។ គរហណាតិ អស្សទ្ធោ អប្បសន្នោតិអាទិនា នយេន ទោសារោបនា។ ឧក្ខេបនាតិ មា ឯតំ ឯត្ថ កថេថាតិ វាចាយ ឧក្ខិបនំ។ សព្ពតោភាគេន សវត្ថុកំ សហេតុកំ កត្វា ឧក្ខេបនា សមុក្ខេបនា។ អថ វា អទេន្តំ ទិស្វា ‘‘អហោ ទានបតី’’តិ ឯវំ ឧក្ខិបនំ ឧក្ខេបនា។ មហាទានបតីតិ ឯវំ សុដ្ឋុ ឧក្ខេបនា សមុក្ខេបនា។ ខិបនាតិ កិំ ឥមស្ស ជីវិតំ ពីជភោជិនោតិ ឯវំ ឧប្បណ្ឌនា។ សំខិបនាតិ កិំ ឥមំ អទាយកោតិ ភណថ, យោ និច្ចកាលំ សព្ពេសម្បិ នត្ថីតិ វចនំ ទេតីតិ សុដ្ឋុតរំ ឧប្បណ្ឌនា។ បាបនាតិ អទាយកត្តស្ស អវណ្ណស្ស វា បាបនំ។ សព្ពតោភាគេន បាបនា សម្បាបនា។ អវណ្ណហារិកាតិ ឯវំ មេ អវណ្ណភយាបិ ទស្សតីតិ គេហតោ គេហំ គាមតោ គាមំ ជនបទតោ ជនបទំ អវណ្ណហរណំ។ បរបិដ្ឋិមំសិកតាតិ បុរតោ មធុរំ ភណិត្វា បរម្មុខេ អវណ្ណភាសិតា។ ឯសា ហិ អភិមុខំ ឱលោកេតុំ អយំ វុច្ចតិ និប្បេសិកតាតិ អយំ យស្មា វេឡុបេសិកាយ វិយ អព្ភង្គំ បរស្ស គុណំ និប្បេសេតិ និបុញ្ឆតិ, យស្មា វា គន្ធជាតំ និបិសិត្វា គន្ធមគ្គនា វិយ បរគុណេ និបិសិត្វា វិចុណ្ណេត្វា ឯសា លាភមគ្គនា ហោតិ, តស្មា និប្បេសិកតាតិ វុច្ចតីតិ។
លាភេន លាភំ និជិគីសនតានិទ្ទេសេ និជិគីសនតាតិ មគ្គនា។ ឥតោ លទ្ធន្តិ ឥមម្ហា គេហា លទ្ធំ។ អមុត្រាតិ អមុកម្ហិ គេហេ។ ឯដ្ឋីតិ ឥច្ឆនា។ គវេដ្ឋីតិ មគ្គនា។ បរិយេដ្ឋីតិ បុនប្បុនំ មគ្គនា។ អាទិតោ បដ្ឋាយ លទ្ធំ លទ្ធំ ភិក្ខំ តត្រ តត្រ កុលទារកានំ ទត្វា អន្តេ ខីរយាគុំ លភិត្វា គតភិក្ខុវត្ថុ ចេត្ថ កថេតព្ពំ។ ឯសនាតិអាទីនិ ឯដ្ឋិអាទីនមេវ វេវចនានិ, តស្មា ឯដ្ឋីតិ ឯសនា។ គវេដ្ឋីតិ គវេសនា, បរិយេដ្ឋីតិ បរិយេសនា។ ឥច្ចេវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា។ អយំ កុហនាទីនំ អត្ថោ។
ឥទានិ ឯវមាទីនញ្ច បាបធម្មានន្តិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន ‘‘យថា វា បនេកេ ភោន្តោ សមណព្រាហ្មណា
បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ
១៨. យំ បនេតំ តទនន្តរំ បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ វុត្តំ, តត្ថ បដិសង្ខា យោនិសោតិ ឧបាយេន បថេន បដិសង្ខាយ ញត្វា, បច្ចវេក្ខិត្វាតិ អត្ថោ ចីវរន្តិ អន្តរវាសកាទីសុ យំកិញ្ចិ។ បដិសេវតីតិ បរិភុញ្ជតិ, និវាសេតិ វា បារុបតិ វា។ យាវទេវាតិ បយោជនាវធិបរិច្ឆេទនិយមវចនំ, ឯត្តកមេវ ហិ យោគិនោ ចីវរបដិសេវនេ បយោជនំ យទិទំ សីតស្ស បដិឃាតាយាតិអាទិ, ន ឥតោ ភិយ្យោ។ សីតស្សាតិ អជ្ឈត្តធាតុក្ខោភវសេន វា ពហិទ្ធាឧតុបរិណាមនវសេន វា ឧប្បន្នស្ស យស្ស កស្សចិ សីតស្ស។ បដិឃាតាយាតិ បដិហននត្ថំ។ យថា សរីរេ អាពាធំ ន ឧប្បាទេតិ, ឯវំ តស្ស វិនោទនត្ថំ។ សីតព្ភាហតេ ហិ សរីរេ វិក្ខិត្តចិត្តោ យោនិសោ បទហិតុំ ន សក្កោតិ, តស្មា សីតស្ស បដិឃាតាយ ចីវរំ បដិសេវិតព្ពន្តិ ភគវា អនុញ្ញាសិ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។ កេវលញ្ហេត្ថ ឧណ្ហស្សាតិ អគ្គិសន្តាបស្ស។ តស្ស វនទាហាទីសុ សម្ភវោ វេទិតព្ពោ។ ឌំសមកសវាតាតបសរីសបសម្ផស្សានន្តិ ឯត្ថ បន ឌំសាតិ ឌំសនមក្ខិកា, អន្ធមក្ខិកាតិបិ វុច្ចន្តិ។ មកសា មកសា ឯវ។ វាតាតិ សរជអរជាទិភេទា។ អាតបោតិ សូរិយាតបោ។ សរីសបាតិ យេ កេចិ សរន្តា គច្ឆន្តិ ទីឃជាតិកា សប្បាទយោ, តេសំ ទដ្ឋសម្ផស្សោ ច ផុដ្ឋសម្ផស្សោ ចាតិ ទុវិធោ សម្ផស្សោ, សោបិ ចីវរំ បារុបិត្វា និសិន្នំ ន ពាធតិ, តស្មា តាទិសេសុ ឋានេសុ តេសំ បដិឃាតត្ថាយ បដិសេវតិ។ យាវទេវាតិ បុន ឯតស្ស វចនំ និយតបយោជនាវធិបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ ហិរិកោបីនន្តិ តំ តំ សម្ពាធដ្ឋានំ។ យស្មិំ យស្មិញ្ហិ អង្គេ វិវរិយមានេ ហិរី កុប្បតិ វិនស្សតិ, តំ តំ ហិរិំ កោបនតោ ហិរិកោបីនន្តិ វុច្ចតិ។ តស្ស ច ហិរិកោបីនស្ស បដិច្ឆាទនត្ថន្តិ ហិរិកោបីនបដិច្ឆាទនត្ថំ។ ហិរិកោបីនំ បដិច្ឆាទនត្ថន្តិបិ បាឋោ។
បិណ្ឌបាតន្តិ យំកិញ្ចិ អាហារំ។ យោ ហិ កោចិ អាហារោ ភិក្ខុនោ បិណ្ឌោល្យេន បត្តេ បតិតត្តា បិណ្ឌបាតោតិ វុច្ចតិ។ បិណ្ឌានំ វា បាតោ បិណ្ឌបាតោ, តត្ថ តត្ថ លទ្ធានំ ភិក្ខានំ សន្និបាតោ សមូហោតិ វុត្តំ ហោតិ។ នេវ ទវាយាតិ ន គាមទារកាទយោ វិយ ទវត្ថំ, កីឡានិមិត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ន មទាយាតិ ន មុដ្ឋិកមល្លាទយោ វិយ មទត្ថំ, ពលមទនិមិត្តំ បោរិសមទនិមិត្តញ្ចាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ន មណ្ឌនាយាតិ ន អន្តេបុរិកវេសិយាទយោ ន វិភូសនាយាតិ ន នដនច្ចកាទយោ វិយ វិភូសនត្ថំ, បសន្នច្ឆវិវណ្ណតានិមិត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯត្ថ ច នេវ ទវាយាតិ ឯតំ មោហូបនិស្សយប្បហានត្ថំ វុត្តំ។ ន មទាយាតិ ឯតំ ទោសូបនិស្សយប្បហានត្ថំ។ ន មណ្ឌនាយ ន វិភូសនាយាតិ ឯតំ រាគូបនិស្សយប្បហានត្ថំ។ នេវ ទវាយ ន មទាយាតិ ចេតំ អត្តនោ សំយោជនុប្បត្តិបដិសេធនត្ថំ។ ន មណ្ឌនាយ ន វិភូសនាយាតិ ឯតំ បរស្សបិ សំយោជនុប្បត្តិបដិសេធនត្ថំ។ ចតូហិបិ ចេតេហិ អយោនិសោ បដិបត្តិយា កាមសុខល្លិកានុយោគស្ស ច បហានំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។
យាវទេវាតិ វុត្តត្ថមេវ។ ឥមស្ស កាយស្សាតិ ឯតស្ស ចតុមហាភូតិកស្ស រូបកាយស្ស។ ឋិតិយាតិ បពន្ធដ្ឋិតត្ថំ។ យាបនាយាតិ បវត្តិយា អវិច្ឆេទត្ថំ, ចិរកាលដ្ឋិតត្ថំ វា។ ឃរូបត្ថម្ភមិវ ហិ ជិណ្ណឃរសាមិកោ, អក្ខព្ភញ្ជនមិវ ច សាកដិកោ កាយស្ស ឋិតត្ថំ យាបនត្ថញ្ចេស បិណ្ឌបាតំ បដិសេវតិ, ន ទវមទមណ្ឌនវិភូសនត្ថំ។ អបិច ឋិតីតិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្សេតំ អធិវចនំ, តស្មា ឥមស្ស កាយស្ស ឋិតិយា យាបនាយាតិ ឯត្តាវតា ឯតស្ស កាយស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយបវត្តាបនត្ថន្តិបិ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។ វិហិំសូបរតិយាតិ វិហិំសា នាម ជិឃច្ឆា អាពាធដ្ឋេន។ តស្សា ឧបរមត្ថម្បេស បិណ្ឌបាតំ បដិសេវតិ, វណាលេបនមិវ ឧណ្ហសីតាទីសុ តប្បដិការំ វិយ ច។ ព្រហ្មចរិយានុគ្គហាយាតិ សកលសាសនព្រហ្មចរិយស្ស ច មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស ច អនុគ្គហត្ថំ។ អយញ្ហិ បិណ្ឌបាតបដិសេវនបច្ចយា កាយពលំ និស្សាយ សិក្ខត្តយានុយោគវសេន
ឥតិបុរាណញ្ច វេទនំ បដិហង្ខាមិ នវញ្ច វេទនំ ន ឧប្បាទេស្សាមីតិ ឯតំ ឥមិនា បិណ្ឌបាតបដិសេវនេន បុរាណញ្ច ជិឃច្ឆាវេទនំ បដិហង្ខាមិ, នវញ្ច វេទនំ អបរិមិតភោជនបច្ចយំ អាហរហត្ថកអលំសាដកតត្រវដ្ដកកាកមាសកភុត្តវមិតកព្រាហ្មណានំ អញ្ញតរោ វិយ ន ឧប្បាទេស្សាមីតិបិ បដិសេវតិ, ភេសជ្ជមិវ គិលានោ។ អថ វា យា អធុនា អសប្បាយាបរិមិតភោជនំ និស្សាយ បុរាណកម្មបច្ចយវសេន ឧប្បជ្ជនតោ បុរាណវេទនាតិ
យាត្រា ច មេ ភវិស្សតីតិ បរិមិតបរិភោគេន ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកស្ស ឥរិយាបថភញ្ជកស្ស វា បរិស្សយស្ស អភាវតោ ចិរកាលគមនសង្ខាតា យាត្រា ច មេ ភវិស្សតិ ឥមស្ស បច្ចយាយត្តវុត្តិនោ កាយស្សាតិបិ បដិសេវតិ, យាប្យរោគី វិយ តប្បច្ចយំ។ អនវជ្ជតា ច ផាសុវិហារោ ចាតិ អយុត្តបរិយេសនបដិគ្គហណបរិភោគបរិវជ្ជនេន អនវជ្ជតា, បរិមិតបរិភោគេន ផាសុវិហារោ។ អសប្បាយាបរិមិតបរិភោគបច្ចយា អរតិតន្ទីវិជម្ភិតា។ វិញ្ញូគរហាទិទោសាភាវេន វា អនវជ្ជតា, សប្បាយបរិមិតភោជនបច្ចយា កាយពលសម្ភវេន ផាសុវិហារោ។ យាវទត្ថឧទរាវទេហកភោជនបរិវជ្ជនេន វា សេយ្យសុខបស្សសុខមិទ្ធសុខានំ បហានតោ អនវជ្ជតា, ចតុបញ្ចាលោបមត្តឩនភោជនេន ចតុឥរិយាបថយោគ្យភាវបដិបាទនតោ ផាសុវិហារោ ច មេ ភវិស្សតីតិបិ បដិសេវតិ។ វុត្តម្បិ ហេតំ –
‘‘ចត្តារោ បញ្ច អាលោបេ, អភុត្វា ឧទកំ បិវេ;
អលំ ផាសុវិហារាយ, បហិតត្តស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ។ (ថេរគា. ៩៨៣);
ឯត្តាវតា
សេនាសនន្តិ សេនញ្ច អាសនញ្ច។ យត្ថ យត្ថ ហិ សេតិ វិហារេ វា អឌ្ឍយោគាទិម្ហិ វា, តំ សេនំ។ យត្ថ យត្ថ អាសតិ និសីទតិ, តំ អាសនំ។ តំ ឯកតោ កត្វា សេនាសនន្តិ វុច្ចតិ។ ឧតុបរិស្សយវិនោទនបដិសល្លានារាមត្ថន្តិ បរិសហនដ្ឋេន ឧតុយេវ ឧតុបរិស្សយោ។ ឧតុបរិស្សយស្ស
គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារន្តិ ឯត្ថ រោគស្ស បដិអយនដ្ឋេន បច្ចយោ, បច្ចនីកគមនដ្ឋេនាតិ អត្ថោ។ យស្ស កស្សចិ សប្បាយស្សេតំ អធិវចនំ។ ភិសក្កស្ស កម្មំ តេន អនុញ្ញាតត្តាតិ ភេសជ្ជំ។ គិលានបច្ចយោវ ភេសជ្ជំ គិលានបច្ចយភេសជ្ជំ, យំកិញ្ចិ គិលានស្ស សប្បាយំ ភិសក្កកម្មំ តេលមធុផាណិតាទីតិ វុត្តំ ហោតិ។ បរិក្ខារោតិ បន ‘‘សត្តហិ នគរបរិក្ខារេហិ សុបរិក្ខតំ ហោតី’’តិ (អ. និ. ៧.៦៧) អាទីសុ បរិវារោ វុច្ចតិ។ ‘‘រថោ សីលបរិក្ខារោ, ឈានក្ខោ ចក្កវីរិយោ’’តិ (សំ. និ. ៥.៤) អាទីសុ អលង្ការោ។ ‘‘យេ ច ខោ ឥមេ បព្ពជិតេន ជីវិតបរិក្ខារា សមុទានេតព្ពា’’តិ (ម. និ. ១.១៩១-១៩២) អាទីសុ សម្ភារោ។ ឥធ បន សម្ភារោបិ បរិវារោបិ វដ្ដតិ។ តញ្ហិ គិលានបច្ចយភេសជ្ជំ ជីវិតស្ស បរិវារោបិ ហោតិ, ជីវិតនាសកាពាធុប្បត្តិយា អន្តរំ អទត្វា រក្ខណតោ សម្ភារោបិ។ យថា ចិរំ បវត្តតិ, ឯវមស្ស ការណភាវតោ, តស្មា បរិក្ខារោតិ វុច្ចតិ។ ឯវំ គិលានបច្ចយភេសជ្ជញ្ច តំ បរិក្ខារោ ចាតិ គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារោ។ តំ គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារំ។ គិលានស្ស យំកិញ្ចិ សប្បាយំ ភិសក្កានុញ្ញាតំ តេលមធុផាណិតាទិ ឧប្បន្នានន្តិ វេយ្យាពាធិកានន្តិ ឯត្ថ ព្យាពាធោតិ ធាតុក្ខោភោ, តំសមុដ្ឋានា ច កុដ្ឋគណ្ឌបីឡកាទយោ។ ព្យាពាធតោ ឧប្បន្នត្តា វេយ្យាពាធិកា។ វេទនានន្តិ ទុក្ខវេទនា អកុសលវិបាកវេទនា។ តាសំ វេយ្យាពាធិកានំ វេទនានំ។ អព្យាពជ្ឈបរមតាយាតិ និទ្ទុក្ខបរមតាយ។ យាវ តំ ទុក្ខំ សព្ពំ បហីនំ ហោតិ តាវាតិ អត្ថោ។
ឯវមិទំ សង្ខេបតោ បដិសង្ខា យោនិសោ បច្ចយបរិភោគលក្ខណំ បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ វេទិតព្ពំ។ វចនត្ថោ បនេត្ថ – ចីវរាទយោ ហិ យស្មា តេ បដិច្ច និស្សាយ បរិភុញ្ជមានា បាណិនោ អយន្តិ បវត្តន្តិ, តស្មា បច្ចយាតិ វុច្ចន្តិ។ តេ បច្ចយេ សន្និស្សិតន្តិ បច្ចយសន្និស្សិតំ។
ចតុបារិសុទ្ធិសម្បាទនវិធិ
១៩. ឯវមេតស្មិំ ចតុព្ពិធេ សីលេ សទ្ធាយ បាតិមោក្ខសំវរោ សម្បាទេតព្ពោ។ សទ្ធាសាធនោ ហិ សោ, សាវកវិសយាតីតត្តា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា។ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយាចនបដិក្ខេបោ ចេត្ថ និទស្សនំ។ តស្មា យថា បញ្ញត្តំ សិក្ខាបទំ អនវសេសំ សទ្ធាយ សមាទិយិត្វា ជីវិតេបិ អបេក្ខំ អករោន្តេន សាធុកំ សម្បាទេតព្ពំ។ វុត្តម្បិ ហេតំ –
‘‘កិកីវ អណ្ឌំ ចមរីវ វាលធិំ,
បិយំវ បុត្តំ នយនំវ ឯកកំ;
តថេវ សីលំ អនុរក្ខមានកា,
សុបេសលា ហោថ សទា សគារវា’’តិ។
អបរម្បិ វុត្តំ – ‘‘ឯវមេវ ខោ បហារាទ យំ មយា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តំ មម សាវកា ជីវិតហេតុបិ នាតិក្កមន្តី’’តិ (អ. និ. ៨.១៩)។ ឥមស្មិំ ច បនត្ថេ អដវិយំ ចោរេហិ ពទ្ធថេរានំ វត្ថូនិ វេទិតព្ពានិ។
មហាវត្តនិអដវិយំ កិរ ថេរំ ចោរា កាឡវល្លីហិ ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបេសុំ។ ថេរោ យថានិបន្នោវ
អបរម្បិ
បាតិមោក្ខំ វិសោធេន្តោ, អប្បេវ ជីវិតំ ជហេ;
បញ្ញត្តំ លោកនាថេន, ន ភិន្ទេ សីលសំវរំ។
យថា ច បាតិមោក្ខសំវរោ សទ្ធាយ, ឯវំ សតិយា ឥន្ទ្រិយសំវរោ សម្បាទេតព្ពោ។ សតិសាធនោ ហិ សោ, សតិយា អធិដ្ឋិតានំ ឥន្ទ្រិយានំ អភិជ្ឈាទីហិ អនន្វាស្សវនីយតោ។ តស្មា ‘‘វរំ, ភិក្ខវេ, តត្តាយ អយោសលាកាយ អាទិត្តាយ សម្បជ្ជលិតាយ សជោតិភូតាយ ចក្ខុន្ទ្រិយំ សម្បលិមដ្ឋំ, ន ត្វេវ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យេសុ រូបេសុ អនុព្យញ្ជនសោ និមិត្តគ្គាហោ’’តិ (សំ. និ. ៤.២៣៥) អាទិនា នយេន អាទិត្តបរិយាយំ សមនុស្សរិត្វា រូបាទីសុ វិសយេសុ ចក្ខុទ្វារាទិបវត្តស្ស វិញ្ញាណស្ស អភិជ្ឈាទីហិ អន្វាស្សវនីយំ និមិត្តាទិគ្គាហំ អសម្មុដ្ឋាយ សតិយា និសេធេន្តេន ឯស សាធុកំ សម្បាទេតព្ពោ។ ឯវំ អសម្បាទិតេ ហិ ឯតស្មិំ បាតិមោក្ខសំវរសីលម្បិ អនទ្ធនិយំ ហោតិ អចិរដ្ឋិតិកំ, អសំវិហិតសាខាបរិវារមិវ សស្សំ។ ហញ្ញតេ ចាយំ កិលេសចោរេហិ, វិវដទ្វារោ វិយ គាមោ បរស្ស ហារីហិ។ ចិត្តញ្ចស្ស រាគោ សមតិវិជ្ឈតិ, ទុច្ឆន្នមគារំ វុដ្ឋិ វិយ។ វុត្តម្បិ ហេតំ –
‘‘រូបេសុ សទ្ទេសុ អថោ រសេសុ,
គន្ធេសុ ផស្សេសុ ច រក្ខ ឥន្ទ្រិយំ;
ឯតេ ហិ ទ្វារា វិវដា អរក្ខិតា,
ហនន្តិ គាមំវ បរស្ស ហារិនោ’’។
‘‘យថា
ឯវំ អភាវិតំ ចិត្តំ, រាគោ សមតិវិជ្ឈតី’’តិ។ (ធ. ប. ១៣);
សម្បាទិតេ បន តស្មិំ បាតិមោក្ខសំវរសីលម្បិ អទ្ធនិយំ ហោតិ ចិរដ្ឋិតិកំ, សុសំវិហិតសាខាបរិវារមិវ សស្សំ។ ន ហញ្ញតេ ចាយំ កិលេសចោរេហិ
‘‘រូបេសុ សទ្ទេសុ អថោ រសេសុ,
គន្ធេសុ ផស្សេសុ ច រក្ខ ឥន្ទ្រិយំ;
ឯតេ ហិ ទ្វារា បិហិតា សុសំវុតា,
ន ហន្តិ គាមំវ បរស្ស ហារិនោ’’។
‘‘យថា អគារំ សុច្ឆន្នំ, វុដ្ឋី ន សមតិវិជ្ឈតិ;
ឯវំ សុភាវិតំ ចិត្តំ, រាគោ ន សមតិវិជ្ឈតី’’តិ។ (ធ. ប. ១៤);
អយំ បន អតិឧក្កដ្ឋទេសនា។
ចិត្តំ នាមេតំ លហុបរិវត្តំ, តស្មា ឧប្បន្នំ រាគំ អសុភមនសិការេន វិនោទេត្វា ឥន្ទ្រិយសំវរោ សម្បាទេតព្ពោ, អធុនាបព្ពជិតេន វង្គីសត្ថេរេន វិយ។
ថេរស្ស កិរ អធុនាបព្ពជិតស្ស បិណ្ឌាយ ចរតោ ឯកំ ឥត្ថិំ ទិស្វា រាគោ ឧប្បជ្ជតិ។ តតោ អានន្ទត្ថេរំ អាហ –
‘‘កាមរាគេន ឌយ្ហាមិ, ចិត្តំ មេ បរិឌយ្ហតិ;
សាធុ និព្ពាបនំ ព្រូហិ, អនុកម្បាយ គោតមា’’តិ។ (សំ. និ. ១.២១២; ថេរគា. ១២៣២);
ថេរោ
‘‘សញ្ញាយ វិបរិយេសា, ចិត្តំ តេ បរិឌយ្ហតិ;
និមិត្តំ បរិវជ្ជេហិ, សុភំ រាគូបសញ្ហិតំ;
អសុភាយ ចិត្តំ ភាវេហិ, ឯកគ្គំ សុសមាហិតំ។ (សំ. និ. ១.២១២; ថេរគា. ១២៣៣-១២៣៤);
‘‘សង្ខារេ បរតោ បស្ស, ទុក្ខតោ នោ ច អត្តតោ;
និព្ពាបេហិ មហារាគំ, មា ឌយ្ហិត្ថោ បុនប្បុន’’ន្តិ។ (សំ. និ. ១.២១២);
ថេរោ រាគំ វិនោទេត្វា បិណ្ឌាយ ចរិ។ អបិច ឥន្ទ្រិយសំវរបូរកេន ភិក្ខុនា កុរណ្ឌកមហាលេណវាសិនា ចិត្តគុត្តត្ថេរេន វិយ ចោរកមហាវិហារវាសិនា មហាមិត្តត្ថេរេន វិយ ច ភវិតព្ពំ។ កុរណ្ឌកមហាលេណេ កិរ សត្តន្នំ ពុទ្ធានំ អភិនិក្ខមនចិត្តកម្មំ មនោរមំ អហោសិ, សម្ពហុលា ភិក្ខូ សេនាសនចារិកំ អាហិណ្ឌន្តា ចិត្តកម្មំ ទិស្វា ‘‘មនោរមំ, ភន្តេ
រាជា ថេរស្ស គុណសម្បត្តិំ សុត្វា វន្ទិតុកាមោ តិក្ខត្តុំ បេសេត្វា អនាគច្ឆន្តេ ថេរេ តស្មិំ គាមេ តរុណបុត្តានំ ឥត្ថីនំ ថនេ ពន្ធាបេត្វា លញ្ជាបេសិ ‘‘តាវ ទារកា ថញ្ញំ មា លភិំសុ, យាវ ថេរោ ន អាគច្ឆតី’’តិ។ ថេរោ ទារកានំ អនុកម្បាយ មហាគាមំ អគមាសិ។ រាជា សុត្វា ‘‘គច្ឆថ ភណេ, ថេរំ បវេសេថ សីលានិ គណ្ហិស្សាមី’’តិ អន្តេបុរំ អភិហរាបេត្វា វន្ទិត្វា ភោជេត្វា ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, ឱកាសោ នត្ថិ, ស្វេ សីលានិ គណ្ហិស្សាមីតិ ថេរស្ស បត្តំ គហេត្វា ថោកំ អនុគន្ត្វា ទេវិយា សទ្ធិំ វន្ទិត្វា និវត្តិ។ ថេរោ រាជា វា វន្ទតុ ទេវី វា, ‘‘សុខី ហោតុ, មហារាជា’’តិ វទតិ។ ឯវំ សត្តទិវសា គតា។ ភិក្ខូ អាហំសុ ‘‘កិំ, ភន្តេ, តុម្ហេ រញ្ញេបិ
មក្កដោវ អរញ្ញម្ហិ, វនេ ភន្តមិគោ វិយ;
ពាលោ វិយ ច ឧត្រស្តោ, ន ភវេ លោលលោចនោ។
អធោ ខិបេយ្យ ចក្ខូនិ, យុគមត្តទសោ សិយា;
វនមក្កដលោលស្ស, ន ចិត្តស្ស វសំ វជេ។
មហាមិត្តត្ថេរស្សាបិ
កុលបុត្តមានិ អញ្ញោបិ, បព្ពជិត្វាន សាសនេ;
មិត្តត្ថេរោវ តិដ្ឋេយ្យ, វរេ ឥន្ទ្រិយសំវរេ។
យថា អាជីវបារិសុទ្ធិ សម្បាទេតព្ពា។ វីរិយសាធនា ហិ សា, សម្មារទ្ធវីរិយស្ស មិច្ឆាជីវប្បហានសម្ភវតោ។ តស្មា អនេសនំ អប្បតិរូបំ បហាយ វីរិយេន បិណ្ឌបាតចរិយាទីហិ សម្មា ឯសនាហិ ឯសា សម្បាទេតព្ពា បរិសុទ្ធុប្បាទេយេវ បច្ចយេ បដិសេវមានេន អបរិសុទ្ធុប្បាទេ អាសីវិសេ វិយ បរិវជ្ជយតា។ តត្ថ អបរិគ្គហិតធុតង្គស្ស សង្ឃតោ, គណតោ, ធម្មទេសនាទីហិ ចស្ស គុណេហិ បសន្នានំ គិហីនំ សន្តិកា ឧប្បន្នា បច្ចយា បរិសុទ្ធុប្បាទា នាម។ បិណ្ឌបាតចរិយាទីហិ បន អតិបរិសុទ្ធុប្បាទាយេវ។ បរិគ្គហិតធុតង្គស្ស បិណ្ឌបាតចរិយាទីហិ ធុតគុណេ ចស្ស បសន្នានំ សន្តិកា ធុតង្គនិយមានុលោមេន ឧប្បន្នា បរិសុទ្ធុប្បាទា នាម។ ឯកព្យាធិវូបសមត្ថញ្ចស្ស បូតិហរិដកីចតុមធុរេសុ ឧប្បន្នេសុ ‘‘ចតុមធុរំ អញ្ញេបិ សព្រហ្មចារិនោ បរិភុញ្ជិស្សន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា ហរិដកីខណ្ឌមេវ បរិភុញ្ជមានស្ស ធុតង្គសមាទានំ បតិរូបំ ហោតិ។ ឯស ហិ ‘‘ឧត្តមអរិយវំសិកោ ភិក្ខូ’’តិ វុច្ចតិ។ យេ បនេតេ ចីវរាទយោ បច្ចយា, តេសុ យស្ស កស្សចិ ភិក្ខុនោ អាជីវំ បរិសោធេន្តស្ស និមិត្តំ នាម សេនាសនត្ថំ ភូមិបរិកម្មាទីនិ ករោន្តស្ស ‘‘កិំ, ភន្តេ, ករិយតិ, កោ ការាបេតី’’តិ គិហីហិ វុត្តេ ‘‘ន កោចិ’’តិ បដិវចនំ, យំ វា បនញ្ញម្បិ ឯវរូបំ និមិត្តកម្មំ។ ឱភាសោ នាម ‘‘ឧបាសកា តុម្ហេ កុហិំ វសថា’’តិ។ បាសាទេ, ភន្តេតិ។ ‘‘ភិក្ខូនំ បន ឧបាសកា បាសាទោ ន វដ្ដតី’’តិ វចនំ, យំ វា បនញ្ញម្បិ ឯវរូបំ ឱភាសកម្មំ។ បរិកថា នាម ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស សេនាសនំ សម្ពាធ’’ន្តិ វចនំ, យា វា បនញ្ញាបិ ឯវរូបា បរិយាយកថា។ ភេសជ្ជេ សព្ពម្បិ វដ្ដតិ។ តថា ឧប្បន្នំ បន ភេសជ្ជំ រោគេ វូបសន្តេ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, ន វដ្ដតីតិ។
តត្ថ វិនយធរា ‘‘ភគវតា ទ្វារំ ទិន្នំ, តស្មា វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ។ សុត្តន្តិកា បន ‘‘កិញ្ចាបិ អាបត្តិ ន ហោតិ, អាជីវំ បន កោបេតិ, តស្មា ន វដ្ដតិ’’ច្ចេវ វទន្តិ។
យោ បន ភគវតា អនុញ្ញាតាបិ និមិត្តោភាសបរិកថាវិញ្ញត្តិយោ អករោន្តោ អប្បិច្ឆតាទិគុណេយេវ និស្សាយ ជីវិតក្ខយេបិ បច្ចុបដ្ឋិតេ អញ្ញត្រេវ ឱភាសាទីហិ ឧប្បន្នបច្ចយេ បដិសេវតិ, ឯស ‘‘បរមសល្លេខវុត្តី’’តិ វុច្ចតិ, សេយ្យថាបិ ថេរោ សារិបុត្តោ។
សោ កិរាយស្មា ឯកស្មិំ សមយេ បវិវេកំ ព្រូហយមានោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរេន សទ្ធិំ អញ្ញតរស្មិំ
ឥមំ បន នេសំ កថាសល្លាបំ ចង្កមនកោដិយំ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា សុត្វា ‘‘ស្វេ អយ្យស្ស បាយាសំ ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ តាវទេវ ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកកុលំ
មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ បាតោវ អាគន្ត្វា ‘‘អាវុសោ, យាវ អហំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អាគច្ឆាមិ, តាវ ឥធេវ ហោហី’’តិ វត្វា គាមំ បាវិសិ។ តេ មនុស្សា បច្ចុគ្គន្ត្វា ថេរស្ស បត្តំ គហេត្វា វុត្តប្បការស្ស បាយាសស្ស បូរេត្វា អទំសុ។ ថេរោ គមនាការំ ទស្សេសិ។ តេ ‘‘ភុញ្ជថ – ភន្តេ, តុម្ហេ, អបរម្បិ ទស្សាមា’’តិ ថេរំ ភោជេត្វា បុន បត្តបូរំ អទំសុ។ ថេរោ គន្ត្វា ‘‘ហន្ទាវុសោ សារិបុត្ត, បរិភុញ្ជា’’តិ ឧបនាមេសិ។ ថេរោបិ តំ ទិស្វា ‘‘អតិមនាបោ បាយាសោ, កថំ នុ ខោ ឧប្បន្នោ’’តិ ចិន្តេន្តោ តស្ស ឧប្បត្តិមូលំ ទិស្វា អាហ – ‘‘អាវុសោ មោគ្គល្លាន, អបរិភោគារហោ បិណ្ឌបាតោ’’តិ។ សោបាយស្មា ‘‘មាទិសេន នាម អាភតំ បិណ្ឌបាតំ ន បរិភុញ្ជតី’’តិ ចិត្តម្បិ អនុប្បាទេត្វា ឯកវចនេនេវ បត្តំ មុខវដ្ដិយំ គហេត្វា ឯកមន្តេ និកុជ្ជេសិ។ បាយាសស្ស សហ ភូមិយំ បតិដ្ឋានា ថេរស្ស អាពាធោ អន្តរធាយិ, តតោ បដ្ឋាយ បញ្ចចត្តាលីស វស្សានិ ន បុន ឧប្បជ្ជិ។ តតោ មហាមោគ្គល្លានំ អាហ – ‘‘អាវុសោ, វចីវិញ្ញត្តិំ និស្សាយ ឧប្បន្នោ បាយាសោ អន្តេសុ និក្ខមិត្វា ភូមិយំ ចរន្តេសុបិ បរិភុញ្ជិតុំ អយុត្តរូបោ’’តិ។ ឥមញ្ច ឧទានំ ឧទានេសិ –
‘‘វចីវិញ្ញត្តិវិប្ផារា, ឧប្បន្នំ មធុបាយសំ;
សចេ ភុត្តោ ភវេយ្យាហំ, សាជីវោ គរហិតោ មម។
‘‘យទិបិ
នេវ ភិន្ទេយ្យំ អាជីវំ, ចជមានោបិ ជីវិតំ។
‘‘អារាធេមិ សកំ ចិត្តំ, វិវជ្ជេមិ អនេសនំ;
នាហំ ពុទ្ធប្បដិកុដ្ឋំ, កាហាមិ ច អនេសន’’ន្តិ។
ចិរគុម្ពវាសិកអម្ពខាទកមហាតិស្សត្ថេរវត្ថុបិ ចេត្ថ កថេតព្ពំ។ ឯវំ សព្ពថាបិ។
‘‘អនេសនាយ
អាជីវំ បរិសោធេយ្យ, សទ្ធាបព្ពជិតោ យតី’’តិ។
យថា ច វីរិយេន អាជីវបារិសុទ្ធិ, តថា បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ បញ្ញាយ សម្បាទេតព្ពំ។ បញ្ញាសាធនំ ហិ តំ, បញ្ញវតោ បច្ចយេសុ អាទីនវានិសំសទស្សនសមត្ថភាវតោ។ តស្មា បហាយ បច្ចយគេធំ ធម្មេន សមេន ឧប្បន្នេ បច្ចយេ យថាវុត្តេន វិធិនា បញ្ញាយ បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជន្តេន សម្បាទេតព្ពំ។
តត្ថ ទុវិធំ បច្ចវេក្ខណំ បច្ចយានំ បដិលាភកាលេ, បរិភោគកាលេ ច។ បដិលាភកាលេបិ ហិ ធាតុវសេន វា បដិកូលវសេន វា បច្ចវេក្ខិត្វា ឋបិតានិ ចីវរាទីនិ តតោ ឧត្តរិ បរិភុញ្ជន្តស្ស អនវជ្ជោវ បរិភោគោ, បរិភោគកាលេបិ។ តត្រាយំ សន្និដ្ឋានករោ វិនិច្ឆយោ –
ចត្តារោ ហិ បរិភោគា ថេយ្យបរិភោគោ, ឥណបរិភោគោ, ទាយជ្ជបរិភោគោ, សាមិបរិភោគោតិ។ តត្រ សង្ឃមជ្ឈេបិ និសីទិត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស ទុស្សីលស្ស បរិភោគោ ថេយ្យបរិភោគោ នាម។ សីលវតោ អបច្ចវេក្ខិត្វា បរិភោគោ ឥណបរិភោគោ នាម។ តស្មា ចីវរំ បរិភោគេ បរិភោគេ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ, បិណ្ឌបាតោ អាលោបេ អាលោបេ, តថា អសក្កោន្តេន បុរេភត្តបច្ឆាភត្តបុរិមយាមមជ្ឈិមយាមបច្ឆិមយាមេសុ។ សចស្ស អបច្ចវេក្ខតោវ អរុណំ ឧគ្គច្ឆតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ។ សេនាសនម្បិ បរិភោគេ បរិភោគេ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ។ ភេសជ្ជស្ស បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ សតិបច្ចយតាវ វដ្ដតិ។ ឯវំ សន្តេបិ បដិគ្គហណេ សតិំ កត្វា
ចតុព្ពិធា ហិ សុទ្ធិ ទេសនាសុទ្ធិ, សំវរសុទ្ធិ, បរិយេដ្ឋិសុទ្ធិ, បច្ចវេក្ខណសុទ្ធីតិ។ តត្ថ ទេសនាសុទ្ធិ នាម បាតិមោក្ខសំវរសីលំ។ តញ្ហិ ទេសនាយ សុជ្ឈនតោ ទេសនាសុទ្ធីតិ វុច្ចតិ។ សំវរសុទ្ធិ នាម ឥន្ទ្រិយសំវរសីលំ។ តញ្ហិ ‘‘ន បុន ឯវំ ករិស្សាមី’’តិ ចិត្តាធិដ្ឋានសំវរេនេវ សុជ្ឈនតោ សំវរសុទ្ធីតិ វុច្ចតិ។ បរិយេដ្ឋិសុទ្ធិ នាម អាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ។ តញ្ហិ អនេសនំ បហាយ ធម្មេន សមេន បច្ចយេ ឧប្បាទេន្តស្ស បរិយេសនាយ សុទ្ធត្តា បរិយេដ្ឋិសុទ្ធីតិ បច្ចវេក្ខណសុទ្ធិ នាម បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ។ តញ្ហិ វុត្តប្បការេន បច្ចវេក្ខណេន សុជ្ឈនតោ បច្ចវេក្ខណសុទ្ធីតិ វុច្ចតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘បដិគ្គហណេ បន សតិំ អកត្វា បរិភោគេ ករោន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ។
សត្តន្នំ សេក្ខានំ បច្ចយបរិភោគោ ទាយជ្ជបរិភោគោ នាម។ តេ ហិ ភគវតោ បុត្តា, តស្មា បិតុសន្តកានំ បច្ចយានំ ទាយាទា ហុត្វា តេ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តិ។ កិំបនេតេ ភគវតោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តិ, ឧទាហុ គិហីនំ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តីតិ។ គិហីហិ ទិន្នាបិ ភគវតា អនុញ្ញាតត្តា ភគវតោ សន្តកា ហោន្តិ, តស្មា ភគវតោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តីតិ វេទិតព្ពា។ ធម្មទាយាទសុត្តញ្ចេត្ថ សាធកំ។
ខីណាសវានំ បរិភោគោ សាមិបរិភោគោ នាម។ តេ ហិ តណ្ហាយ ទាសព្យំ អតីតត្តា សាមិនោ ហុត្វា បរិភុញ្ជន្តិ។
ឥមេសុ បរិភោគេសុ សាមិបរិភោគោ ច ទាយជ្ជបរិភោគោ ច សព្ពេសំ វដ្ដតិ។ ឥណបរិភោគោ ន វដ្ដតិ។ ថេយ្យបរិភោគេ កថាយេវ នត្ថិ។ យោ បនាយំ សីលវតោ បច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ, សោ ឥណបរិភោគស្ស បច្ចនីកត្តា អាណណ្យបរិភោគោ វា ហោតិ, ទាយជ្ជបរិភោគេយេវ វា សង្គហំ គច្ឆតិ។ សីលវាបិ ហិ ឥមាយ សិក្ខាយ សមន្នាគតត្តា សេក្ខោត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ។ ឥមេសុ បន បរិភោគេសុ យស្មា សាមិបរិភោគោ អគ្គោ, តស្មា តំ បត្ថយមានេន ភិក្ខុនា វុត្តប្បការាយ បច្ចវេក្ខណាយ បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជន្តេន បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ សម្បាទេតព្ពំ។ ឯវំ ករោន្តោ ហិ កិច្ចការី ហោតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘បិណ្ឌំ
អាបញ្ច សង្ឃាដិរជូបវាហនំ;
សុត្វាន ធម្មំ សុគតេន ទេសិតំ,
សង្ខាយ សេវេ វរបញ្ញសាវកោ។
‘‘តស្មា
អាបេ ច សង្ឃាដិរជូបវាហនេ;
ឯតេសុ ធម្មេសុ អនូបលិត្តោ,
ភិក្ខុ យថា បោក្ខរេ វារិពិន្ទុ។ (សុ. និ. ៣៩៣-៣៩៤);
‘‘កាលេន លទ្ធា បរតោ អនុគ្គហា,
ខជ្ជេសុ ភោជ្ជេសុ ច សាយនេសុ ច;
មត្តំ ស ជញ្ញា សតតំ ឧបដ្ឋិតោ,
វណស្ស អាលេបនរូហនេ យថា។
‘‘កន្តារេ បុត្តមំសំវ, អក្ខស្សព្ភញ្ជនំ យថា;
ឯវំ អាហារេ អាហារំ, យាបនត្ថមមុច្ឆិតោ’’តិ។
ឥមស្ស ច បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្ស បរិបូរការិតាយ ភាគិនេយ្យសង្ឃរក្ខិតសាមណេរស្ស វត្ថុ កថេតព្ពំ។ សោ ហិ សម្មា បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជិ។ យថាហ –
‘‘ឧបជ្ឈាយោ មំ ភុញ្ជមានំ, សាលិកូរំ សុនិព្ពុតំ;
មា ហេវ ត្វំ សាមណេរ, ជិវ្ហំ ឈាបេសិ អសញ្ញតោ។
‘‘ឧបជ្ឈាយស្ស វចោ សុត្វា, សំវេគមលភិំ តទា;
ឯកាសនេ និសីទិត្វា, អរហត្តំ អបាបុណិំ។
‘‘សោហំ
សព្ពាសវបរិក្ខីណោ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ។
‘‘តស្មា អញ្ញោបិ ទុក្ខស្ស, បត្ថយន្តោ បរិក្ខយំ;
យោនិសោ បច្ចវេក្ខិត្វា, បដិសេវេថ បច្ចយេ’’តិ។
ឯវំ បាតិមោក្ខសំវរសីលាទិវសេន ចតុព្ពិធំ។
បឋមសីលបញ្ចកំ
២០. បញ្ចវិធកោដ្ឋាសស្ស បឋមបញ្ចកេ អនុបសម្បន្នសីលាទិវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ –
‘‘កតមំ
តត្ថ អនុបសម្បន្នានំ សីលំ គណនវសេន សបរិយន្តត្តា បរិយន្តបារិសុទ្ធិសីលន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឧបសម្បន្នានំ –
‘‘នវ កោដិសហស្សានិ, អសីតិសតកោដិយោ;
បញ្ញាសសតសហស្សានិ, ឆត្តិំសា ច បុនាបរេ។
‘‘ឯតេ
បេយ្យាលមុខេន និទ្ទិដ្ឋា, សិក្ខា វិនយសំវរេ’’តិ។ –
ឯវំ គណនវសេន សបរិយន្តម្បិ អនវសេសវសេន សមាទានភាវញ្ច លាភយសញាតិអង្គជីវិតវសេន អទិដ្ឋបរិយន្តភាវញ្ច សន្ធាយ អបរិយន្តបារិសុទ្ធិសីលន្តិ វុត្តំ, ចិរគុម្ពវាសិកអម្ពខាទកមហាតិស្សត្ថេរស្ស សីលមិវ។ តថា ហិ សោ អាយស្មា –
‘‘ធនំ ចជេ អង្គវរស្ស ហេតុ, អង្គំ ចជេ ជីវិតំ រក្ខមានោ;
អង្គំ ធនំ ជីវិតញ្ចាបិ សព្ពំ, ចជេ នរោ ធម្មមនុស្សរន្តោ’’តិ។ –
ឥមំ សប្បុរិសានុស្សតិំ អវិជហន្តោ ជីវិតសំសយេបិ សិក្ខាបទំ អវីតិក្កម្ម តទេវ អបរិយន្តបារិសុទ្ធិសីលំ និស្សាយ ឧបាសកស្ស បិដ្ឋិគតោវ អរហត្តំ បាបុណិ។ យថាហ –
‘‘ន បិតា នបិ តេ មាតា, ន ញាតិ នបិ ពន្ធវោ;
ករោតេតាទិសំ កិច្ចំ, សីលវន្តស្ស ការណា។
សំវេគំ
តស្ស បិដ្ឋិគតោ សន្តោ, អរហត្តំ អបាបុណី’’តិ។
បុថុជ្ជនកល្យាណកានំ សីលំ ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ សុធោតជាតិមណិ វិយ សុបរិកម្មកតសុវណ្ណំ វិយ ច អតិបរិសុទ្ធត្តា ចិត្តុប្បាទមត្តកេនបិ មលេន វិរហិតំ អរហត្តស្សេវ បទដ្ឋានំ ហោតិ, តស្មា បរិបុណ្ណបារិសុទ្ធីតិ វុច្ចតិ, មហាសង្ឃរក្ខិតភាគិនេយ្យសង្ឃរក្ខិតត្ថេរានំ វិយ។
មហាសង្ឃរក្ខិតត្ថេរំ កិរ អតិក្កន្តសដ្ឋិវស្សំ មរណមញ្ចេ និបន្នំ ភិក្ខុសង្ឃោ លោកុត្តរាធិគមំ បុច្ឆិ។ ថេរោ ‘‘នត្ថិ មេ លោកុត្តរធម្មោ’’តិ អាហ។ អថស្ស ឧបដ្ឋាកោ ទហរភិក្ខុ អាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ បរិនិព្ពុតាតិ សមន្តា ទ្វាទសយោជនា មនុស្សា សន្និបតិតា, តុម្ហាកំ បុថុជ្ជនកាលកិរិយាយ មហាជនស្ស វិប្បដិសារោ ភវិស្សតី’’តិ។ អាវុសោ, អហំ ‘‘មេត្តេយ្យំ ភគវន្តំ បស្សិស្សាមី’’តិ ន វិបស្សនំ បដ្ឋបេសិំ។ តេន ហិ មំ និសីទាបេត្វា
‘‘អប្បស្សុតោបិ ចេ ហោតិ, សីលេសុ អសមាហិតោ;
ឧភយេន នំ គរហន្តិ, សីលតោ ច សុតេន ច។
‘‘អប្បស្សុតោបិ ចេ ហោតិ, សីលេសុ សុសមាហិតោ;
សីលតោ នំ បសំសន្តិ, តស្ស សម្បជ្ជតេ សុតំ។
‘‘ពហុស្សុតោបិ ចេ ហោតិ, សីលេសុ អសមាហិតោ;
សីលតោ នំ គរហន្តិ, នាស្ស សម្បជ្ជតេ សុតំ។
‘‘ពហុស្សុតោបិ ចេ ហោតិ, សីលេសុ សុសមាហិតោ;
ឧភយេន នំ បសំសន្តិ, សីលតោ ច សុតេន ច។
‘‘ពហុស្សុតំ
នេក្ខំ ជម្ពោនទស្សេវ, កោ តំ និន្ទិតុមរហតិ;
ទេវាបិ នំ បសំសន្តិ, ព្រហ្មុនាបិ បសំសិតោ’’តិ។ (អ. និ. ៤.៦);
សេក្ខានំ បន សីលំ ទិដ្ឋិវសេន អបរាមដ្ឋត្តា, បុថុជ្ជនានំ វា បន រាគវសេន អបរាមដ្ឋសីលំ អបរាមដ្ឋបារិសុទ្ធីតិ វេទិតព្ពំ, កុដុម្ពិយបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស សីលំ វិយ។ សោ ហិ អាយស្មា តថារូបំ សីលំ និស្សាយ អរហត្តេ បតិដ្ឋាតុកាមោ វេរិកេ អាហ –
‘‘ឧភោ
អដ្ដិយាមិ ហរាយាមិ, សរាគមរណំ អហ’’ន្តិ។
‘‘ឯវាហំ ចិន្តយិត្វាន, សម្មសិត្វាន យោនិសោ;
សម្បត្តេ អរុណុគ្គម្ហិ, អរហត្តំ អបាបុណិ’’ន្តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៣);
អញ្ញតរោបិ មហាថេរោ ពាឡ្ហគិលានោ សហត្ថា អាហារម្បិ បរិភុញ្ជិតុំ អសក្កោន្តោ សកេ មុត្តករីសេ បលិបន្នោ សម្បរិវត្តតិ, តំ ទិស្វា អញ្ញតរោ ទហរោ ‘‘អហោ ទុក្ខា ជីវិតសង្ខារា’’តិ អាហ។ តមេនំ មហាថេរោ អាហ – ‘‘អហំ, អាវុសោ, ឥទានិ មិយ្យមានោ សគ្គសម្បត្តិំ លភិស្សាមិ, នត្ថិ មេ ឯត្ថ សំសយោ, ឥមំ បន សីលំ ភិន្ទិត្វា លទ្ធសម្បត្តិ នាម សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ បដិលទ្ធគិហិភាវសទិសី’’តិ វត្វា ‘‘សីលេនេវ សទ្ធិំ មរិស្សាមី’’តិ តត្ថេវ និបន្នោ តមេវ រោគំ សម្មសន្តោ អរហត្តំ បត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឥមាហិ គាថាហិ ព្យាកាសិ –
‘‘ផុដ្ឋស្ស មេ អញ្ញតរេន ព្យាធិនា,
រោគេន ពាឡ្ហំ ទុខិតស្ស រុប្បតោ;
បរិសុស្សតិ ខិប្បមិទំ កឡេវរំ,
បុប្ផំ យថា បំសុនិ អាតបេ កតំ។
‘‘អជញ្ញំ ជញ្ញសង្ខាតំ, អសុចិំ សុចិសម្មតំ;
នានាកុណបបរិបូរំ, ជញ្ញរូបំ អបស្សតោ។
‘‘ធិរត្ថុ
យត្ថប្បមត្តា អធិមុច្ឆិតា បជា, ហាបេន្តិ មគ្គំ សុគតូបបត្តិយា’’តិ។
អរហន្តាទីនំ បន សីលំ សព្ពទរថប្បដិប្បស្សទ្ធិយា បរិសុទ្ធត្តា បដិប្បស្សទ្ធិបារិសុទ្ធីតិ វេទិតព្ពំ។ ឯវំ បរិយន្តបារិសុទ្ធិអាទិវសេន បញ្ចវិធំ។
ទុតិយសីលបញ្ចកំ
ទុតិយបញ្ចកេ
‘‘បញ្ច សីលានិ បាណាតិបាតស្ស បហានំ សីលំ, វេរមណី សីលំ, ចេតនា សីលំ, សំវរោ សីលំ, អវីតិក្កមោ សីលំ។ អទិន្នាទានស្ស, កាមេសុមិច្ឆាចារស្ស, មុសាវាទស្ស, បិសុណាយ វាចាយ, ផរុសាយ វាចាយ, សម្ផប្បលាបស្ស, អភិជ្ឈាយ, ព្យាបាទស្ស, មិច្ឆាទិដ្ឋិយា, នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទស្ស, អព្យាបាទេន ព្យាបាទស្ស, អាលោកសញ្ញាយ ថិនមិទ្ធស្ស, អវិក្ខេបេន ឧទ្ធច្ចស្ស, ធម្មវវត្ថានេន វិចិកិច្ឆាយ, ញាណេន អវិជ្ជាយ, បាមោជ្ជេន អរតិយា, បឋមេន ឈានេន នីវរណានំ, ទុតិយេន ឈានេន វិតក្កវិចារានំ, តតិយេន ឈានេន បីតិយា, ចតុត្ថេន ឈានេន សុខទុក្ខានំ, អាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិយា រូបសញ្ញាយ បដិឃសញ្ញាយ នានត្តសញ្ញាយ, វិញ្ញាណញ្ចាយតនសមាបត្តិយា អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញាយ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិយា វិញ្ញាណញ្ចាយតនសញ្ញាយ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិយា អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញាយ, អនិច្ចានុបស្សនាយ និច្ចសញ្ញាយ, ទុក្ខានុបស្សនាយ សុខសញ្ញាយ, អនត្តានុបស្សនាយ អត្តសញ្ញាយ, និព្ពិទានុបស្សនាយ នន្ទិយា, វិរាគានុបស្សនាយ រាគស្ស, និរោធានុបស្សនាយ សមុទយស្ស, បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាយ អាទានស្ស, ខយានុបស្សនាយ ឃនសញ្ញាយ, វយានុបស្សនាយ អាយូហនស្ស, វិបរិណាមានុបស្សនាយ ធុវសញ្ញាយ, អនិមិត្តានុបស្សនាយ និមិត្តស្ស, អប្បណិហិតានុបស្សនាយ បណិធិយា, សុញ្ញតានុបស្សនាយ អភិនិវេសស្ស, អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនាយ សារាទានាភិនិវេសស្ស, យថាភូតញាណទស្សនេន សម្មោហាភិនិវេសស្ស, អាទីនវានុបស្សនាយ អាលយាភិនិវេសស្ស, បដិសង្ខានុបស្សនាយ អប្បដិសង្ខាយ, វិវដ្ដនានុបស្សនាយ សញ្ញោគាភិនិវេសស្ស, សោតាបត្តិមគ្គេន ទិដ្ឋេកដ្ឋានំ
ឯត្ថ ច បហានន្តិ កោចិ ធម្មោ នាម នត្ថិ អញ្ញត្រ វុត្តប្បការានំ បាណាតិបាតាទីនំ អនុប្បាទមត្តតោ។ យស្មា បន តំ តំ បហានំ តស្ស តស្ស កុសលធម្មស្ស បតិដ្ឋានដ្ឋេន ឧបធារណំ ហោតិ, វិកម្បាភាវករណេន ច សមាទានំ។ តស្មា បុព្ពេ វុត្តេនេវ ឧបធារណសមាធានសង្ខាតេន សីលនដ្ឋេន សីលន្តិ វុត្តំ។ ឥតរេ ចត្តារោ ធម្មា តតោ តតោ វេរមណិវសេន, តស្ស តស្ស សំវរវសេន, តទុភយសម្បយុត្តចេតនាវសេន, តំ តំ អវីតិក្កមន្តស្ស អវីតិក្កមនវសេន ច ចេតសោ បវត្តិសព្ភាវំ សន្ធាយ វុត្តា។ សីលដ្ឋោ បន តេសំ បុព្ពេ បកាសិតោយេវាតិ។ ឯវំ បហានសីលាទិវសេន បញ្ចវិធំ។
ឯត្តាវតា ច កិំ សីលំ? កេនដ្ឋេន សីលំ? កានស្ស លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានិ? កិមានិសំសំ សីលំ? កតិវិធំ ចេតំ សីលន្តិ? ឥមេសំ បញ្ហានំ វិស្សជ្ជនំ និដ្ឋិតំ។
សីលសំកិលេសវោទានំ
២១. យំ បន វុត្តំ ‘‘កោ ចស្ស សំកិលេសោ, កិំ វោទាន’’ន្តិ។ តត្រ វទាម – ខណ្ឌាទិភាវោ សីលស្ស សំកិលេសោ, អខណ្ឌាទិភាវោ វោទានំ។ សោ បន ខណ្ឌាទិភាវោ លាភយសាទិហេតុកេន ភេទេន ច សត្តវិធមេថុនសំយោគេន ច សង្គហិតោ។
តថា ហិ យស្ស សត្តសុ អាបត្តិក្ខន្ធេសុ អាទិម្ហិ វា អន្តេ វា សិក្ខាបទំ ភិន្នំ ហោតិ, តស្ស សីលំ បរិយន្តេ ឆិន្នសាដកោ វិយ ខណ្ឌំ នាម ឆិទ្ទំ នាម ហោតិ។ យស្ស បដិបាដិយា ទ្វេ តីណិ ភិន្នានិ, តស្ស បិដ្ឋិយា វា កុច្ឆិយា វា ឧដ្ឋិតេន វិសភាគវណ្ណេន កាឡរត្តាទីនំ អញ្ញតរសរីរវណ្ណា គាវី វិយ សពលំ នាម ហោតិ។ យស្ស អន្តរន្តរា ភិន្នានិ, តស្ស អន្តរន្តរា វិសភាគវណ្ណពិន្ទុវិចិត្រា គាវី វិយ កម្មាសំ នាម ហោតិ។ ឯវំ តាវ លាភាទិហេតុកេន ភេទេន ខណ្ឌាទិភាវោ ហោតិ។
ឯវំ
‘‘ឥធ, ព្រាហ្មណ, ឯកច្ចោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា សម្មា ព្រហ្មចារី បដិជានមានោ ន ហេវ ខោ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, អបិច ខោ មាតុគាមស្ស ឧច្ឆាទនំ បរិមទ្ទនំ ន្ហាបនំ សម្ពាហនំ សាទិយតិ, សោ តទស្សាទេតិ, តំ និកាមេតិ, តេន ច វិត្តិំ អាបជ្ជតិ, ឥទម្បិ ខោ, ព្រាហ្មណ, ព្រហ្មចរិយស្ស ខណ្ឌម្បិ ឆិទ្ទម្បិ សពលម្បិ កម្មាសម្បិ។ អយំ វុច្ចតិ, ព្រាហ្មណ, អបរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ សំយុត្តោ មេថុនេន សំយោគេន, ន បរិមុច្ចតិ ជាតិយា។ ជរាយ មរណេន…បេ.… ន បរិមុច្ចតិ ទុក្ខស្មាតិ វទាមិ។
‘‘បុន ចបរំ, ព្រាហ្មណ, ឥធេកច្ចោ សមណោ វា…បេ.… បដិជានមានោ ន ហេវ ខោ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ទ្វយំ ទ្វយសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ។ នបិ មាតុគាមស្ស ឧច្ឆាទនំ…បេ.… សាទិយតិ។ អបិច ខោ មាតុគាមេន សទ្ធិំ សញ្ជគ្ឃតិ សំកីឡតិ សំកេលាយតិ, សោ តទស្សាទេតិ…បេ.… ន បរិមុច្ចតិ ទុក្ខស្មាតិ វទាមិ។
‘‘បុន ចបរំ, ព្រាហ្មណ, ឥធេកច្ចោ សមណោ វា…បេ.… ន ហេវ ខោ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ទ្វយំ ទ្វយសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ។ នបិ មាតុគាមស្ស ឧច្ឆាទនំ…បេ.… សាទិយតិ។ នបិ មាតុគាមេន សទ្ធិំ សញ្ជគ្ឃតិ សំកីឡតិ សំកេលាយតិ។ អបិច ខោ មាតុគាមស្ស ចក្ខុនា ចក្ខុំ ឧបនិជ្ឈាយតិ បេក្ខតិ, សោ តទស្សាទេតិ…បេ.… ន បរិមុច្ចតិ ទុក្ខស្មាតិ វទាមិ។
‘‘បុន
‘‘បុន ចបរំ, ព្រាហ្មណ, ឥធេកច្ចោ សមណោ វា…បេ.… ន ហេវ ខោ មាតុគាមេន… នបិ មាតុគាមស្ស… នបិ មាតុគាមេន… នបិ មាតុគាមស្ស…បេ.… រោទន្តិយា
‘‘បុន ចបរំ, ព្រាហ្មណ, ឥធេកច្ចោ សមណោ វា…បេ.… ន ហេវ ខោ មាតុគាមេន…បេ.… នបិ មាតុគាមស្ស…បេ.… នបិ យានិស្ស តានិ បុព្ពេ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ហសិតលបិតកីឡិតានិ, តានិ អនុស្សរតិ។ អបិច ខោ បស្សតិ គហបតិំ វា គហបតិបុត្តំ វា បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតំ សមង្គីភូតំ បរិចារយមានំ, សោ តទស្សាទេតិ…បេ.… ទុក្ខស្មាតិ វទាមិ។
‘‘បុន ចបរំ, ព្រាហ្មណ, ឥធេកច្ចោ សមណោ វា…បេ.… ន ហេវ ខោ មាតុគាមេន…បេ.… នបិ បស្សតិ គហបតិំ វា គហបតិបុត្តំ វា…បេ.… បរិចារយមានំ។ អបិច ខោ អញ្ញតរំ ទេវនិកាយំ បណិធាយ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ ‘ឥមិនាហំ សីលេន វា វតេន វា តបេន វា ព្រហ្មចរិយេន វា ទេវោ វា ភវិស្សាមិ ទេវញ្ញតរោ វា’តិ។ សោ តទស្សាទេតិ, តំ និកាមេតិ, តេន ច វិត្តិំ អាបជ្ជតិ។ ឥទម្បិ ខោ, ព្រាហ្មណ, ព្រហ្មចរិយស្ស ខណ្ឌម្បិ ឆិទ្ទម្បិ សពលម្បិ កម្មាសម្បី’’តិ (អ. និ. ៧.៥០)។
ឯវំ លាភាទិហេតុកេន ភេទេន ច សត្តវិធមេថុនសំយោគេន ច ខណ្ឌាទិភាវោ សង្គហិតោតិ វេទិតព្ពោ។
អខណ្ឌាទិភាវោ បន សព្ពសោ សិក្ខាបទានំ អភេទេន, ភិន្នានញ្ច សប្បដិកម្មានំ បដិកម្មករណេន, សត្តវិធមេថុនសំយោគាភាវេន ច, អបរាយ
យានិ ហិ សីលានិ លាភាទីនម្បិ អត្ថាយ អភិន្នានិ, បមាទទោសេន វា ភិន្នានិបិ បដិកម្មកតានិ អខណ្ឌានិ អច្ឆិទ្ទានិ អសពលានិ អកម្មាសានីតិ វុច្ចន្តិ។ តានិយេវ ភុជិស្សភាវករណតោ ច ភុជិស្សានិ, វិញ្ញូហិ បសត្ថត្តា វិញ្ញុបសត្ថានិ, តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អបរាមដ្ឋត្តា អបរាមដ្ឋានិ, ឧបចារសមាធិំ វា អប្បនាសមាធិំ វា សំវត្តយន្តីតិ សមាធិសំវត្តនិកានិ ច ហោន្តិ។ តស្មា នេសំ ឯស ‘អខណ្ឌាទិភាវោ វោទាន’ន្តិ វេទិតព្ពោ។
តំ បនេតំ វោទានំ ទ្វីហាការេហិ សម្បជ្ជតិ សីលវិបត្តិយា ច អាទីនវទស្សនេន, សីលសម្បត្តិយា ច អានិសំសទស្សនេន។ តត្ថ ‘‘បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, អាទីនវា ទុស្សីលស្ស សីលវិបត្តិយា’’តិ (ទី. និ. ២.១៤៩; អ. និ. ៥.២១៣) ឯវមាទិសុត្តនយេន សីលវិបត្តិយា អាទីនវោ ទដ្ឋព្ពោ។
អបិច ទុស្សីលោ បុគ្គលោ ទុស្សីល្យហេតុ អមនាបោ ហោតិ ទេវមនុស្សានំ, អននុសាសនីយោ សព្រហ្មចារីនំ, ទុក្ខិតោ ទុស្សីល្យគរហាសុ, វិប្បដិសារី សីលវតំ បសំសាសុ, តាយ ច បន ទុស្សីល្យតាយ សាណសាដកោ វិយ ទុព្ពណ្ណោ ហោតិ។ យេ ខោ បនស្ស ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជន្តិ, តេសំ ទីឃរត្តំ អបាយទុក្ខាវហនតោ ទុក្ខសម្ផស្សោ។ យេសំ ទេយ្យធម្មំ បដិគ្គណ្ហាតិ, តេសំ នមហប្ផលករណតោ អប្បគ្ឃោ។ អនេកវស្សគណិកគូថកូបោ វិយ ទុព្ពិសោធនោ។ ឆវាលាតមិវ ឧភតោ បរិពាហិរោ។ ភិក្ខុភាវំ បដិជានន្តោបិ អភិក្ខុយេវ គោគណំ អនុពន្ធគទ្រភោ វិយ។ សតតុព្ពិគ្គោ សព្ពវេរិកបុរិសោ វិយ។ អសំវាសារហោ មតកឡេវរំ វិយ។ សុតាទិគុណយុត្តោបិ សព្រហ្មចារីនំ អបូជារហោ សុសានគ្គិ វិយ ព្រាហ្មណានំ។ អភព្ពោ វិសេសាធិគមេ អន្ធោ វិយ រូបទស្សនេ។ និរាសោ សទ្ធម្មេ ចណ្ឌាលកុមារកោ វិយ រជ្ជេ។ សុខិតោស្មីតិ មញ្ញមានោបិ ទុក្ខិតោវ អគ្គិក្ខន្ធបរិយាយេ វុត្តទុក្ខភាគិតាយ។
ទុស្សីលានញ្ហិ
‘‘បស្សថ នោ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អមុំ មហន្តំ អគ្គិក្ខន្ធំ អាទិត្តំ សម្បជ្ជលិតំ សជោតិភូត’ន្តិ? ឯវំ, ភន្តេតិ។ តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, កតមំ នុ ខោ វរំ យំ អមុំ
ឯវំ អគ្គិក្ខន្ធុបមាយ ឥត្ថិបដិពទ្ធបញ្ចកាមគុណបរិភោគបច្ចយំ ទុក្ខំ ទស្សេត្វា ឯតេនេវ ឧបាយេន –
‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, កតមំ នុ ខោ វរំ យំ ពលវា បុរិសោ ទឡ្ហាយ វាឡរជ្ជុយា ឧភោ ជង្ឃា វេឋេត្វា ឃំសេយ្យ, សា ឆវិំ ឆិន្ទេយ្យ, ឆវិំ ឆេត្វា ចម្មំ ឆិន្ទេយ្យ, ចម្មំ ឆេត្វា មំសំ ឆិន្ទេយ្យ, មំសំ ឆេត្វា ន្ហារុំ ឆិន្ទេយ្យ, ន្ហារុំ ឆេត្វា អដ្ឋិំ ឆិន្ទេយ្យ, អដ្ឋិំ ឆេត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច តិដ្ឋេយ្យ, យំ វា ខត្តិយមហាសាលានំ
‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, កតមំ នុ ខោ វរំ យំ ពលវា បុរិសោ តិណ្ហាយ សត្តិយា តេលធោតាយ បច្ចោរស្មិំ បហរេយ្យ, យំ វា ខត្តិយមហាសាលានំ វា ព្រាហ្មណមហាសាលានំ វា គហបតិមហាសាលានំ វា អញ្ជលិកម្មំ សាទិយេយ្យា’’តិ ច។
‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, កតមំ នុ ខោ វរំ យំ ពលវា បុរិសោ តត្តេន អយោបដ្ដេន អាទិត្តេន សម្បជ្ជលិតេន សជោតិភូតេន កាយំ សម្បលិវេឋេយ្យ, យំ វា ខត្តិយមហាសាលានំ
‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, កតមំ នុ ខោ វរំ យំ ពលវា បុរិសោ តត្តេន អយោសង្កុនា អាទិត្តេន សម្បជ្ជលិតេន សជោតិភូតេន មុខំ វិវរិត្វា តត្តំ លោហគុឡំ អាទិត្តំ សម្បជ្ជលិតំ សជោតិភូតំ មុខេ បក្ខិបេយ្យ, តំ តស្ស ឱដ្ឋម្បិ ឌហេយ្យ, មុខម្បិ, ជិវ្ហម្បិ, កណ្ឋម្បិ, ឧទរម្បិ ឌហេយ្យ, អន្តម្បិ អន្តគុណម្បិ អាទាយ អធោភាគំ និក្ខមេយ្យ, យំ វា ខត្តិយ… ព្រាហ្មណ… គហបតិមហាសាលានំ វា សទ្ធាទេយ្យំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជេយ្យា’’តិ ច។
‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, កតមំ នុ ខោ វរំ យំ ពលវា បុរិសោ សីសេ វា គហេត្វា ខន្ធេ វា គហេត្វា តត្តំ អយោមញ្ចំ វា អយោបីឋំ វា អាទិត្តំ សម្បជ្ជលិតំ សជោតិភូតំ អភិនិសីទាបេយ្យ វា អភិនិបជ្ជាបេយ្យ វា, យំ វា ខត្តិយ… ព្រាហ្មណ… គហបតិមហាសាលានំ វា សទ្ធាទេយ្យំ មញ្ចបីឋំ បរិភុញ្ជេយ្យា’’តិ ច។
‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, កតមំ នុ ខោ វរំ យំ ពលវា បុរិសោ ឧទ្ធំបាទំ អធោសិរំ គហេត្វា តត្តាយ អយោកុម្ភិយា បក្ខិបេយ្យ អាទិត្តាយ សម្បជ្ជលិតាយ សជោតិភូតាយ
ឥមាហិ វាឡរជ្ជុតិណ្ហសត្តិអយោបដ្ដអយោគុឡអយោមញ្ចអយោបីឋអយោកុម្ភីឧបមាហិ អភិវាទនអញ្ជលិកម្មចីវរបិណ្ឌបាតមញ្ចបីឋវិហារបរិភោគបច្ចយំ ទុក្ខំ ទស្សេសិ។ តស្មា –
អគ្គិក្ខន្ធាលិង្គនទុក្ខាធិកទុក្ខកដុកផលំ;
អវិជហតោ កាមសុខំ, សុខំ កុតោ ភិន្នសីលស្ស។
អភិវាទនសាទិយនេ
ទឡ្ហវាឡរជ្ជុឃំសនទុក្ខាធិកទុក្ខភាគិស្ស។
សទ្ធានមញ្ជលិកម្មសាទិយនេ កិំ សុខំ អសីលស្ស;
សត្តិប្បហារទុក្ខាធិមត្តទុក្ខស្ស យំហេតុ។
ចីវរបរិភោគសុខំ, កិំ នាម អសំយតស្ស;
យេន ចិរំ អនុភវិតព្ពោ, និរយេ ជលិតអយោបដ្ដសម្ផស្សោ។
មធុរោបិ បិណ្ឌបាតោ, ហលាហលវិសូបមោ អសីលស្ស;
អាទិត្តា គិលិតព្ពា, អយោគុឡា យេន ចិររត្តំ។
សុខសម្មតោបិ ទុក្ខោ, អសីលិនោ មញ្ចបីឋបរិភោគោ;
យំ ពាធិស្សន្តិ ចិរំ, ជលិតអយោមញ្ចបីឋានិ។
ទុស្សីលស្ស វិហារេ, សទ្ធាទេយ្យម្ហិ កា និវាស រតិ;
ជលិតេសុ និវសិតព្ពំ, យេន អយោកុម្ភិមជ្ឈេសុ។
សង្កសរសមាចារោ, កសម្ពុជាតោ អវស្សុតោ បាបោ;
អន្តោបូតីតិ ច យំ, និន្ទន្តោ អាហ លោកគរុ។
ធី ជីវិតំ អសញ្ញតស្ស, តស្ស សមណជនវេសធារិស្ស;
អស្សមណស្ស ឧបហតំ, ខតមត្តានំ វហន្តស្ស។
គូថំ
យំ នាម សីលវន្តោ, សន្តោ កិំ ជីវិតំ តស្ស។
សព្ពភយេហិ
សុបិហិតសគ្គទ្វារោ, អបាយមគ្គំ សមារូឡ្ហោ។
ករុណាយ វត្ថុភូតោ, ការុណិកជនស្ស នាម កោ អញ្ញោ;
ទុស្សីលសមោ ទុស្សី, លតាយ ឥតិ ពហុវិធា ទោសាតិ។
ឯវមាទិនា បច្ចវេក្ខណេន សីលវិបត្តិយំ អាទីនវទស្សនំ វុត្តប្បការវិបរីតតោ សីលសម្បត្តិយា អានិសំសទស្សនញ្ច វេទិតព្ពំ។ អបិច –
តស្ស បាសាទិកំ ហោតិ, បត្តចីវរធារណំ;
បព្ពជ្ជា សផលា តស្ស, យស្ស សីលំ សុនិម្មលំ។
អត្តានុវាទាទិភយំ, សុទ្ធសីលស្ស ភិក្ខុនោ;
អន្ធការំ វិយ រវិំ, ហទយំ នាវគាហតិ។
សីលសម្បត្តិយា ភិក្ខុ, សោភមានោ តបោវនេ;
បភាសម្បត្តិយា ចន្ទោ, គគនេ វិយ សោភតិ។
កាយគន្ធោបិ បាមោជ្ជំ, សីលវន្តស្ស ភិក្ខុនោ;
ករោតិ អបិ ទេវានំ, សីលគន្ធេ កថាវ កា។
សព្ពេសំ គន្ធជាតានំ, សម្បត្តិំ អភិភុយ្យតិ;
អវិឃាតី ទិសា សព្ពា, សីលគន្ធោ បវាយតិ។
អប្បកាបិ កតា ការា, សីលវន្តេ មហប្ផលា;
ហោន្តីតិ សីលវា ហោតិ, បូជាសក្ការភាជនំ។
សីលវន្តំ ន ពាធន្តិ, អាសវា ទិដ្ឋធម្មិកា;
សម្បរាយិកទុក្ខានំ, មូលំ ខនតិ សីលវា។
យា មនុស្សេសុ សម្បត្តិ, យា ច ទេវេសុ សម្បទា;
ន សា សម្បន្នសីលស្ស, ឥច្ឆតោ ហោតិ ទុល្លភា។
អច្ចន្តសន្តា
មនោ សម្បន្នសីលស្ស, តមេវ អនុធាវតិ។
សព្ពសម្បត្តិមូលម្ហិ
អនេកាការវោការំ, អានិសំសំ វិភាវយេតិ។
ឯវញ្ហិ វិភាវយតោ សីលវិបត្តិតោ ឧព្ពិជ្ជិត្វា សីលសម្បត្តិនិន្នំ មានសំ ហោតិ។ តស្មា យថាវុត្តំ ឥមំ សីលវិបត្តិយា អាទីនវំ ឥមញ្ច សីលសម្បត្តិយា អានិសំសំ ទិស្វា សព្ពាទរេន សីលំ វោទាបេតព្ពន្តិ។
ឯត្តាវតា ច ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ នរោ សបញ្ញោ’’តិ ឥមិស្សា គាថាយ សីលសមាធិបញ្ញាមុខេន ទេសិតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ សីលំ តាវ បរិទីបិតំ ហោតិ។
ឥតិ សាធុជនបាមោជ្ជត្ថាយ កតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ
សីលនិទ្ទេសោ នាម បឋមោ បរិច្ឆេទោ។