៦. អសុភកម្មដ្ឋាននិទ្ទេសោ
ឧទ្ធុមាតកាទិបទត្ថវណ្ណនា
១០២. កសិណានន្តរមុទ្ទិដ្ឋេសុ ឧទ្ធុមាតកំ។ បដិក្កូលត្តា វា កុច្ឆិតំ ឧទ្ធុមាតន្តិ ឧទ្ធុមាតកំ។ តថារូបស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ។
វិនីលំ វុច្ចតិ វិបរិភិន្ននីលវណ្ណំ, វិនីលមេវ វិនីលកំ។ បដិក្កូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិនីលន្តិ វិនីលកំ។ មំសុស្សទដ្ឋានេសុ រត្តវណ្ណស្ស បុព្ពសន្និចយដ្ឋានេសុ សេតវណ្ណស្ស យេភុយ្យេន ច នីលវណ្ណស្ស នីលដ្ឋានេ នីលសាដកបារុតស្សេវ ឆវសរីរស្សេតមធិវចនំ។
បរិភិន្នដ្ឋានេសុ វិស្សន្ទមានំ បុព្ពំ វិបុព្ពំ, វិបុព្ពមេវ វិបុព្ពកំ។ បដិក្កូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិបុព្ពន្តិ វិបុព្ពកំ។ តថារូបស្ស ឆវសរីរស្សេតមធិវចនំ។
វិច្ឆិទ្ទំ វុច្ចតិ ទ្វិធា ឆិន្ទនេន អបធារិតំ, វិច្ឆិទ្ទមេវ វិច្ឆិទ្ទកំ។ បដិក្កូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិច្ឆិទ្ទន្តិ វិច្ឆិទ្ទកំ។ វេមជ្ឈេ ឆិន្នស្ស ឆវសរីរស្សេតមធិវចនំ។
ឥតោ ច ឯត្តោ ច វិវិធាការេន សោណសិង្គាលាទីហិ ខាទិតន្តិ វិក្ខាយិតំ, វិក្ខាយិតមេវ វិក្ខាយិតកំ។ បដិក្កូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិក្ខាយិតន្តិ វិក្ខាយិតកំ។ តថារូបស្ស ឆវសរីរស្សេតមធិវចនំ។
វិវិធំ វិក្ខិត្តកំ។ បដិក្កូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិក្ខិត្តន្តិ វិក្ខិត្តកំ។ អញ្ញេន ហត្ថំ អញ្ញេន បាទំ អញ្ញេន សីសន្តិ ឯវំ តតោ តតោ ខិត្តស្ស ឆវសរីរស្សេតមធិវចនំ។
ហតញ្ច តំ បុរិមនយេនេវ វិក្ខិត្តកញ្ចាតិ ហតវិក្ខិត្តកំ។ កាកបទាការេន អង្គបច្ចង្គេសុ សត្ថេន ហនិត្វា វុត្តនយេន វិក្ខិត្តស្ស ឆវសរីរស្សេតមធិវចនំ។
លោហិតំ លោហិតកំ។ បគ្ឃរិតលោហិតមក្ខិតស្ស ឆវសរីរស្សេតមធិវចនំ។
បុឡវា វុច្ចន្តិ កិមយោ, បុឡវេ កិរតីតិ បុឡវកំ។ កិមិបរិបុណ្ណស្ស ឆវសរីរស្សេតមធិវចនំ។
អដ្ឋិយេវ អដ្ឋិកំ។ បដិក្កូលត្តា វា កុច្ឆិតំ អដ្ឋីតិ អដ្ឋិកំ។ អដ្ឋិសង្ខលិកាយបិ ឯកដ្ឋិកស្សបេតមធិវចនំ។ ឥមានិ ច បន ឧទ្ធុមាតកាទីនិ និស្សាយ ឧប្បន្ននិមិត្តានម្បិ និមិត្តេសុ បដិលទ្ធជ្ឈានានម្បេតានេវ នាមានិ។
ឧទ្ធុមាតកកម្មដ្ឋានំ
១០៣. តត្ថ ឧទ្ធុមាតកសរីរេ ឧទ្ធុមាតកនិមិត្តំ ឧប្បាទេត្វា ឧទ្ធុមាតកសង្ខាតំ ឈានំ ភាវេតុកាមេន យោគិនា បថវីកសិណេ វុត្តនយេនេវ វុត្តប្បការំ អាចរិយំ ឧបសង្កមិត្វា កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេតព្ពំ។ តេនស្ស កម្មដ្ឋានំ កថេន្តេន អសុភនិមិត្តត្ថាយ គមនវិធានំ, សមន្តា និមិត្តុបលក្ខណំ, ឯកាទសវិធេន និមិត្តគ្គាហោ, គតាគតមគ្គបច្ចវេក្ខណន្តិ ឯវំ អប្បនាវិធានបរិយោសានំ សព្ពំ កថេតព្ពំ។ តេនាបិ សព្ពំ សាធុកំ ឧគ្គហេត្វា បុព្ពេ វុត្តប្បការំ សេនាសនំ ឧបគន្ត្វា ឧទ្ធុមាតកនិមិត្តំ បរិយេសន្តេន វិហាតព្ពំ។
១០៤. ឯវំ វិហរន្តេន ច អសុកស្មិំ នាម គាមទ្វារេ វា អដវិមុខេ វា បន្ថេ វា បព្ពតបាទេ វា រុក្ខមូលេ វា សុសានេ វា ឧទ្ធុមាតកសរីរំ និក្ខិត្តន្តិ កថេន្តានំ វចនំ សុត្វាបិ
១០៥. គច្ឆន្តេន
‘‘ឧទ្ធុមាតកំ អសុភនិមិត្តំ ឧគ្គណ្ហន្តោ ឯកោ អទុតិយោ គច្ឆតិ ឧបដ្ឋិតាយ សតិយា អសម្មុដ្ឋាយ អន្តោគតេហិ ឥន្ទ្រិយេហិ អពហិគតេន មានសេន គតាគតមគ្គំ បច្ចវេក្ខមានោ។ យស្មិំ បទេសេ ឧទ្ធុមាតកំ អសុភនិមិត្តំ និក្ខិត្តំ ហោតិ, តស្មិំ បទេសេ បាសាណំ វា វម្មិកំ វា រុក្ខំ វា គច្ឆំ វា លតំ វា សនិមិត្តំ ករោតិ, សារម្មណំ ករោតិ។ សនិមិត្តំ កត្វា សារម្មណំ កត្វា ឧទ្ធុមាតកំ អសុភនិមិត្តំ សភាវភាវតោ ឧបលក្ខេតិ, វណ្ណតោបិ លិង្គតោបិ សណ្ឋានតោបិ ទិសតោបិ ឱកាសតោបិ បរិច្ឆេទតោបិ សន្ធិតោ វិវរតោ និន្នតោ ថលតោ សមន្តតោ។ សោ តំ និមិត្តំ សុគ្គហិតំ ករោតិ
‘‘សមន្តា និមិត្តុបលក្ខណា កិមត្ថិយា កិមានិសំសាតិ? សមន្តា និមិត្តុបលក្ខណា អសម្មោហត្ថា អសម្មោហានិសំសា។ ឯកាទសវិធេន និមិត្តគ្គាហោ កិមត្ថិយោ កិមានិសំសោតិ? ឯកាទសវិធេន និមិត្តគ្គាហោ ឧបនិពន្ធនត្ថោ ឧបនិពន្ធនានិសំសោ។ គតាគតមគ្គបច្ចវេក្ខណា កិមត្ថិយា កិមានិសំសាតិ? គតាគតមគ្គបច្ចវេក្ខណា វីថិសម្បដិបាទនត្ថា វីថិសម្បដិបាទនានិសំសា។
‘‘សោ អានិសំសទស្សាវី រតនសញ្ញី ហុត្វា ចិត្តីការំ ឧបដ្ឋបេត្វា សម្បិយាយមានោ តស្មិំ អារម្មណេ ចិត្តំ ឧបនិពន្ធតិ ‘អទ្ធា ឥមាយ បដិបទាយ ជរាមរណម្ហា បរិមុច្ចិស្សាមី’តិ។ សោ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ តស្សាធិគតំ ហោតិ រូបាវចរំ បឋមំ ឈានំ ទិព្ពោ ច វិហារោ ភាវនាមយញ្ច បុញ្ញកិរិយវត្ថុ’’ន្តិ។
១០៦. តស្មា យោ ចិត្តសញ្ញត្តត្ថាយ សិវថិកទស្សនំ គច្ឆតិ, សោ ឃណ្ឌិំ បហរិត្វា គណំ សន្និបាតេត្វាបិ គច្ឆតុ។ កម្មដ្ឋានសីសេន បន គច្ឆន្តេន ឯកកេន អទុតិយេន មូលកម្មដ្ឋានំ អវិស្សជ្ជេត្វា តំ មនសិករោន្តេនេវ សុសានេ សោណាទិបរិស្សយវិនោទនត្ថំ កត្តរទណ្ឌំ វា យដ្ឋិំ វា គហេត្វា, សូបដ្ឋិត ភាវសម្បាទនេន អសម្មុដ្ឋំ សតិំ កត្វា, មនច្ឆដ្ឋានញ្ច ឥន្ទ្រិយានំ អន្តោគតភាវសម្បាទនតោ អពហិគតមនេន ហុត្វា គន្តព្ពំ។
វិហារតោ និក្ខមន្តេនេវ អសុកទិសាយ អសុកទ្វារេន និក្ខន្តោម្ហីតិ ទ្វារំ សល្លក្ខេតព្ពំ។ តតោ យេន មគ្គេន គច្ឆតិ, សោ មគ្គោ វវត្ថបេតព្ពោ, អយំ មគ្គោ បាចិនទិសាភិមុខោ វា គច្ឆតិ, បច្ឆិមឧត្តរទក្ខិណទិសាភិមុខោ វា វិទិសាភិមុខោវាតិ។ ឥមស្មិំ បន ឋានេ វាមតោ គច្ឆតិ, ឥមស្មិំ ឋានេ ទក្ខិណតោ, ឥមស្មិំ ចស្ស ឋានេ បាសាណោ
១០៧. ឯវំ គតេន បន ន តាវ អសុភនិមិត្តំ ឱលោកេតព្ពំ។ ទិសា វវត្ថបេតព្ពា។ ឯកស្មិំ ហិ ទិសាភាគេ ឋិតស្ស អារម្មណញ្ច ន វិភូតំ ហុត្វា ខាយតិ, ចិត្តញ្ច ន កម្មនិយំ ហោតិ។ តស្មា តំ វជ្ជេត្វា យត្ថ ឋិតស្ស អារម្មណញ្ច វិភូតំ ហុត្វា ខាយតិ, ចិត្តញ្ច កម្មនិយំ ហោតិ, តត្ថ ឋាតព្ពំ។ បដិវាតានុវាតញ្ច បហាតព្ពំ។ បដិវាតេ ឋិតស្ស ហិ កុណបគន្ធេន ឧព្ពាឡ្ហស្ស ចិត្តំ វិធាវតិ។ អនុវាតេ ឋិតស្ស សចេ តត្ថ អធិវត្ថា អមនុស្សា ហោន្តិ, តេ កុជ្ឈិត្វា អនត្ថំ ករោន្តិ។ តស្មា ឦសកំ ឧក្កម្ម នាតិអនុវាតេ ឋាតព្ពំ។ ឯវំ តិដ្ឋមានេនាបិ នាតិទូរេ នាច្ចាសន្នេ នានុបាទំ នានុសីសំ ឋាតព្ពំ។ អតិទូរេ ឋិតស្ស ហិ អារម្មណំ អវិភូតំ ហោតិ។ អច្ចាសន្នេ ភយមុប្បជ្ជតិ។ អនុបាទំ វា អនុសីសំ វា ឋិតស្ស សព្ពំ អសុភំ សមំ ន បញ្ញាយតិ។ តស្មា នាតិទូរេ នាច្ចាសន្នេ ឱលោកេន្តស្ស ផាសុកដ្ឋានេ សរីរវេមជ្ឈភាគេ ឋាតព្ពំ។
១០៨. ឯវំ ឋិតេន ‘‘តស្មិំ បទេសេ បាសាណំ វា…បេ.… លតំ វា សនិមិត្តំ ករោតី’’តិ ឯវំ វុត្តានិ សមន្តា និមិត្តានិ ឧបលក្ខេតព្ពានិ។ តត្រិទំ ឧបលក្ខណវិធានំ, សចេ តស្ស និមិត្តស្ស សមន្តា ចក្ខុបថេ បាសាណោ ហោតិ, សោ ‘‘អយំ បាសាណោ ឧច្ចោ វា នីចោ វា ខុទ្ទកោ វា មហន្តោ វា តម្ពោ វា កាឡោ វា សេតោ វា ទីឃោ វា បរិមណ្ឌលោ វា’’តិ វវត្ថបេតព្ពោ។ តតោ ‘‘ឥមស្មិំ នាម ឱកាសេ អយំ បាសាណោ ឥទំ អសុភនិមិត្តំ, ឥទំ អសុភនិមិត្តំ អយំ បាសាណោ’’តិ សល្លក្ខេតព្ពំ។ សចេ វម្មិកោ ហោតិ, សោបិ ‘‘ឧច្ចោ វា នីចោ វា ខុទ្ទកោ
១០៩. យំ បន វុត្តំ សនិមិត្តំ ករោតិ សារម្មណំ ករោតីតិ, តំ ឥធេវ អន្តោគធំ។ បុនប្បុនំ វវត្ថបេន្តោ ហិ សនិមិត្តំ ករោតិ នាម។ អយំ បាសាណោ ឥទំ អសុភនិមិត្តំ, ឥទំ អសុភនិមិត្តំ អយំ បាសាណោតិ ឯវំ ទ្វេ ទ្វេ សមាសេត្វា សមាសេត្វា វវត្ថបេន្តោ សារម្មណំ ករោតិ នាម។
ឯវំ សនិមិត្តំ សារម្មណញ្ច កត្វា បន សភាវភាវតោ វវត្ថបេតីតិ វុត្តត្តា យ្វាស្ស សភាវភាវោ អនញ្ញសាធារណោ អត្តនិយោ ឧទ្ធុមាតកភាវោ, តេន មនសិកាតព្ពំ។ វណិតំ ឧទ្ធុមាតកន្តិ ឯវំ សភាវេន សរសេន វវត្ថបេតព្ពន្តិ អត្ថោ។
១១០. ឯវំ វវត្ថបេត្វា វណ្ណតោបិ លិង្គតោបិ សណ្ឋានតោបិ ទិសតោបិ ឱកាសតោបិ បរិច្ឆេទតោបីតិ ឆព្ពិធេន និមិត្តំ គហេតព្ពំ។ កថំ? តេន ហិ យោគិនា ឥទំ សរីរំ កាឡស្ស វា ឱទាតស្ស វា មង្គុរច្ឆវិនោ វាតិ វណ្ណតោ វវត្ថបេតព្ពំ។ លិង្គតោ បន ឥត្ថិលិង្គំ វា បុរិសលិង្គំ វាតិ អវវត្ថបេត្វា បឋមវយេ វា មជ្ឈិមវយេ វា បច្ឆិមវយេ វា ឋិតស្ស ឥទំ សរីរន្តិ វវត្ថបេតព្ពំ។ សណ្ឋានតោ ឧទ្ធុមាតកស្ស ទិសតោ បន ឥមស្មិំ សរីរេ ទ្វេ ទិសា នាភិយា អធោ ហេដ្ឋិមទិសា ឧទ្ធំ ឧបរិមទិសាតិ វវត្ថបេតព្ពំ។ អថ វា អហំ ឥមិស្សា ទិសាយ ឋិតោ អសុភនិមិត្តំ ឥមិស្សាតិ វវត្ថបេតព្ពំ។ ឱកាសតោ បន ឥមស្មិំ នាម ឱកាសេ ហត្ថា, ឥមស្មិំ បាទា, ឥមស្មិំ សីសំ, ឥមស្មិំ មជ្ឈិមកាយោ ឋិតោតិ វវត្ថបេតព្ពំ។ អថ វា អហំ ឥមស្មិំ ឱកាសេ ឋិតោ អសុភនិមិត្តំ ឥមស្មិន្តិ វវត្ថបេតព្ពំ។ បរិច្ឆេទតោ ឥទំ
១១១. យោ បន បុរិមពុទ្ធានំ សន្តិកេ អាសេវិតកម្មដ្ឋានោ បរិហតធុតង្គោ បរិមទ្ទិតមហាភូតោ បរិគ្គហិតសង្ខារោ វវត្ថាបិតនាមរូបោ ឧគ្ឃាដិតសត្តសញ្ញោ កតសមណធម្មោ វាសិតវាសនោ ភាវិតភាវនោ សពីជោ ញាណុត្តរោ អប្បកិលេសោ កុលបុត្តោ, តស្ស ឱលោកិតោលោកិតដ្ឋានេយេវ បដិភាគនិមិត្តំ ឧបដ្ឋាតិ។ នោ ចេ ឯវំ ឧបដ្ឋាតិ, អថេវំ ឆព្ពិធេន និមិត្តំ គណ្ហតោ ឧបដ្ឋាតិ។ យស្ស បន ឯវម្បិ ន ឧបដ្ឋាតិ, តេន សន្ធិតោ វិវរតោ និន្នតោ ថលតោ សមន្តតោតិ បុនបិ បញ្ចវិធេន និមិត្តំ គហេតព្ពំ។
១១២. តត្ថ សន្ធិតោតិ អសីតិសតសន្ធិតោ។ ឧទ្ធុមាតកេ បន កថំ អសីតិសតសន្ធយោ វវត្ថបេស្សតិ។ តស្មានេន តយោ ទក្ខិណហត្ថសន្ធី, តយោ វាមហត្ថសន្ធី, តយោ ទក្ខិណបាទសន្ធី, តយោ វាមបាទសន្ធី វិវរតោតិ វិវរំ នាម ហត្ថន្តរំ បាទន្តរំ ឧទរន្តរំ កណ្ណន្តរន្តិ ឯវំ វិវរតោ វវត្ថបេតព្ពំ។ អក្ខីនម្បិ និម្មីលិតភាវោ វា ឧម្មីលិតភាវោ វា មុខស្ស ច បិហិតភាវោ វា វិវដភាវោ វា វវត្ថបេតព្ពោ។ និន្នតោតិ យំ សរីរេ និន្នដ្ឋានំ អក្ខិកូបោ វា អន្តោមុខំ វា គលវាដកោ វា, តំ វវត្ថបេតព្ពំ។ អថ វា អហំ និន្នេ ឋិតោ សរីរំ ឧន្នតេតិ វវត្ថបេតព្ពំ។ ថលតោតិ យំ សរីរេ ឧន្នតដ្ឋានំ ជណ្ណុកំ វា ឧរោ វា នលាដំ វា, តំ វវត្ថបេតព្ពំ។ អថ វា អហំ ថលេ ឋិតោ សរីរំ និន្នេតិ វវត្ថបេតព្ពំ។ សមន្តតោតិ សព្ពំ សរីរំ សមន្តតោ វវត្ថបេតព្ពំ។ សកលសរីរេ ញាណំ ចារេត្វា យំ ឋានំ វិភូតំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, តត្ថ ‘‘ឧទ្ធុមាតកំ ឧទ្ធុមាតក’’ន្តិ ចិត្តំ ឋបេតព្ពំ។ សចេ ឯវម្បិ ន ឧបដ្ឋាតិ, ឧទរបរិយោសានំ អតិរេកំ ឧទ្ធុមាតកំ ហោតិ, តត្ថ ‘‘ឧទ្ធុមាតកំ ឧទ្ធុមាតក’’ន្តិ ចិត្តំ ឋបេតព្ពំ។
១១៣. ឥទានិ វិនិច្ឆយកថា –
តេន យោគិនា តស្មិំ សរីរេ យថាវុត្តនិមិត្តគ្គាហវសេន សុដ្ឋុ និមិត្តំ គណ្ហិតព្ពំ។ សតិំ សូបដ្ឋិតំ កត្វា អាវជ្ជិតព្ពំ។ ឯវំ បុនប្បុនំ ករោន្តេន សាធុកំ ឧបធារេតព្ពញ្ចេវ វវត្ថបេតព្ពញ្ច។ សរីរតោ នាតិទូរេ នាច្ចាសន្នេ បទេសេ ឋិតេន វា និសិន្នេន វា ចក្ខុំ ឧម្មីលេត្វា ឱលោកេត្វា និមិត្តំ គណ្ហិតព្ពំ។ ‘‘ឧទ្ធុមាតកបដិក្កូលំ ឧទ្ធុមាតកបដិក្កូល’’ន្តិ សតក្ខត្តុំ សហស្សក្ខត្តុំ ឧម្មីលេត្វា ឱលោកេតព្ពំ, និម្មីលេត្វា អាវជ្ជិតព្ពំ។ ឯវំ បុនប្បុនំ ករោន្តស្ស ឧគ្គហនិមិត្តំ សុគ្គហិតំ ហោតិ។ កទា សុគ្គហិតំ ហោតិ? យទា ឧម្មីលេត្វា ឱលោកេន្តស្ស និម្មីលេត្វា អាវជ្ជេន្តស្ស ច ឯកសទិសំ ហុត្វា អាបាថមាគច្ឆតិ, តទា សុគ្គហិតំ នាម ហោតិ។
សោ តំ និមិត្តំ ឯវំ សុគ្គហិតំ កត្វា សូបធារិតំ ឧបធារេត្វា សុវវត្ថិតំ វវត្ថបេត្វា សចេ តត្ថេវ ភាវនាបរិយោសានំ បត្តុំ ន សក្កោតិ, អថានេន អាគមនកាលេ វុត្តនយេនេវ ឯកកេន អទុតិយេន តទេវ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តេន សូបដ្ឋិតំ សតិំ កត្វា អន្តោគតេហិ
សុសានា និក្ខមន្តេនេវ ច អាគមនមគ្គោ វវត្ថបេតព្ពោ, យេន មគ្គេន និក្ខន្តោស្មិ, អយំ មគ្គោ បាចីនទិសាភិមុខោ វា គច្ឆតិ, បច្ឆិមឧត្តរទក្ខិណទិសាភិមុខោ វា គច្ឆតិ, វិទិសាភិមុខោ វា គច្ឆតិ។ ឥមស្មិំ បន ឋានេ វាមតោ គច្ឆតិ, ឥមស្មិំ ទក្ខិណតោ, ឥមស្មិំ ចស្ស ឋានេ បាសាណោ, ឥមស្មិំ វម្មិកោ, ឥមស្មិំ រុក្ខោ, ឥមស្មិំ គច្ឆោ, ឥមស្មិំ លតាតិ ឯវំ អាគមនមគ្គំ វវត្ថបេត្វា អាគតេន ចង្កមន្តេនាបិ តព្ភាគិយោវ ចង្កមោ អធិដ្ឋាតព្ពោ, អសុភនិមិត្តទិសាភិមុខេ ភូមិប្បទេសេ ចង្កមិតព្ពន្តិ អត្ថោ។ និសីទន្តេន អាសនម្បិ តព្ភាគិយមេវ បញ្ញបេតព្ពំ។ សចេ បន តស្សំ ទិសាយំ សោព្ភោ វា បបាតោ វា រុក្ខោ វា វតិ វា កលលំ វា ហោតិ, ន សក្កា តំទិសាភិមុខេ ភូមិប្បទេសេ ចង្កមិតុំ, អាសនម្បិ អនោកាសត្តា ន សក្កា បញ្ញបេតុំ។ តំ ទិសំ អនបលោកេន្តេនាបិ ឱកាសានុរូបេ ឋានេ ចង្កមិតព្ពញ្ចេវ និសីទិតព្ពញ្ច។ ចិត្តំ បន តំទិសាភិមុខំយេវ កាតព្ពំ។
១១៤. ឥទានិ ‘‘សមន្តា និមិត្តុបលក្ខណា កិមត្ថិយា’’តិអាទិបញ្ហានំ ‘‘អសម្មោហត្ថា’’តិអាទិវិស្សជ្ជនេ
ឯកាទសវិធេន បន និមិត្តគ្គាហំ សម្បាទេន្តោ កម្មដ្ឋានំ ឧបនិពន្ធតិ។ តស្ស ហិ ចក្ខូនិ ឧម្មីលេត្វា ឱលោកនបច្ចយា ឧគ្គហនិមិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។ តស្មិំ មានសំ ចារេន្តស្ស បដិភាគនិមិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។ តត្ថ មានសំ ចារេន្តោ អប្បនំ បាបុណាតិ។ អប្បនាយំ ឋត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តោ អរហត្តំ សច្ឆិករោតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ឯកាទសវិធេន និមិត្តគ្គាហោ ឧបនិពន្ធនត្ថោ’’តិ។
១១៥. គតាគតមគ្គបច្ចវេក្ខណា វីថិសម្បដិបាទនត្ថាតិ ឯត្ថ បន យា គតមគ្គស្ស ច អាគតមគ្គស្ស ច បច្ចវេក្ខណា វុត្តា, សា កម្មដ្ឋានវីថិយា សម្បដិបាទនត្ថាតិ អត្ថោ។ សចេ ហិ ឥមំ ភិក្ខុំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អាគច្ឆន្តំ អន្តរាមគ្គេ កេចិ អជ្ជ, ភន្តេ, កតិមីតិ ទិវសំ វា បុច្ឆន្តិ, បញ្ហំ វា បុច្ឆន្តិ, បដិសន្ថារំ វា ករោន្តិ, អហំ កម្មដ្ឋានិកោតិ តុណ្ហីភូតេន គន្តុំ ន វដ្ដតិ។ ទិវសោ កថេតព្ពោ, បញ្ហោ វិស្សជ្ជេតព្ពោ។ សចេ ន ជានាតិ, ន ជានាមីតិ វត្តព្ពំ។ ធម្មិកោ បដិសន្ថារោ កាតព្ពោ។ តស្សេវំ ករោន្តស្ស ឧគ្គហិតំ តរុណនិមិត្តំ នស្សតិ។ តស្មិំ នស្សន្តេបិ ទិវសំ បុដ្ឋេន កថេតព្ពមេវ។ បញ្ហំ អជានន្តេន ន ជានាមីតិ វត្តព្ពំ។ ជានន្តេន ឯកទេសេន កថេតុម្បិ វដ្ដតិ, បដិសន្ថារោបិ កាតព្ពោ។ អាគន្តុកំ
១១៦. ឥទានិ អានិសំសទស្សាវី រតនសញ្ញី ហុត្វា ចិត្តីការំ ឧបដ្ឋបេត្វា សម្បិយាយមានោ តស្មិំ អារម្មណេ ចិត្តំ ឧបនិពន្ធតីតិ ឯត្ថ ឧទ្ធុមាតកបដិក្កូលេ មានសំ ចារេត្វា ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ឈានបទដ្ឋានំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តោ ‘‘អទ្ធា ឥមាយ បដិបទាយ ជរាមរណម្ហា បរិមុច្ចិស្សាមី’’តិ ឯវំ អានិសំសទស្សាវិនា ភវិតព្ពំ។
យថា បន ទុគ្គតោ បុរិសោ មហគ្ឃំ មណិរតនំ លភិត្វា ទុល្លភំ វត មេ លទ្ធន្តិ តស្មិំ រតនសញ្ញី ហុត្វា គារវំ ជនេត្វា វិបុលេន បេមេន សម្បិយាយមានោ តំ រក្ខេយ្យ, ឯវមេវ ‘‘ទុល្លភំ មេ ឥទំ កម្មដ្ឋានំ លទ្ធំ ទុគ្គតស្ស មហគ្ឃមណិរតនសទិសំ។ ចតុធាតុកម្មដ្ឋានិកោ ហិ អត្តនោ ចត្តារោ មហាភូតេ បរិគ្គណ្ហាតិ, អានាបានកម្មដ្ឋានិកោ អត្តនោ នាសិកវាតំ បរិគ្គណ្ហាតិ, កសិណកម្មដ្ឋានិកោ កសិណំ កត្វា យថាសុខំ ភាវេតិ, ឯវំ ឥតរានិ កម្មដ្ឋានានិ
១១៧. តស្សេវំ ករោតោ បដិភាគនិមិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។ តត្រិទំ និមិត្តទ្វយស្ស នានាករណំ, ឧគ្គហនិមិត្តំ វិរូបំ ពីភច្ឆំ ភេរវទស្សនំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ
វិនីលកាទិកម្មដ្ឋានានិ
១១៨. ឥតោ បរេសុ បន វិនីលកាទីសុបិ យំ តំ ‘‘ឧទ្ធុមាតកំ អសុភនិមិត្តំ ឧគ្គណ្ហន្តោ ឯកោ អទុតិយោ គច្ឆតិ ឧបដ្ឋិតាយ សតិយា’’តិអាទិនា នយេន គមនំ អាទិំ កត្វា លក្ខណំ វុត្តំ, តំ សព្ពំ ‘‘វិនីលកំ អសុភនិមិត្តំ ឧគ្គណ្ហន្តោ, វិបុព្ពកំ អសុភនិមិត្តំ ឧគ្គណ្ហន្តោ’’តិ ឯវំ តស្ស តស្ស វសេន តត្ថ តត្ថ ឧទ្ធុមាតកបទមត្តំ បរិវត្តេត្វា វុត្តនយេនេវ សវិនិច្ឆយាធិប្បាយំ វេទិតព្ពំ។
អយំ វិនីលកេ ‘‘វិនីលកបដិក្កូលំ វិនីលកបដិក្កូល’’ន្តិ មនសិការោ បវត្តេតព្ពោ។ ឧគ្គហនិមិត្តញ្ចេត្ថ កពរកពរវណ្ណំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ។ បដិភាគនិមិត្តំ បន ឧស្សទវសេន ឧបដ្ឋាតិ។
វិបុព្ពកេ ‘‘វិបុព្ពកបដិក្កូលំ វិបុព្ពកបដិក្កូល’’ន្តិ មនសិការោ បវត្តេតព្ពោ។ ឧគ្គហនិមិត្តំ បនេត្ថ បគ្ឃរន្តមិវ ឧបដ្ឋាតិ។ បដិភាគនិមិត្តំ និច្ចលំ សន្និសិន្នំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ។
វិច្ឆិទ្ទកំ យុទ្ធមណ្ឌលេ វា ចោរាដវិយំ វា សុសានេ វា យត្ថ រាជានោ
វិក្ខាយិតកេ វិក្ខាយិតកបដិក្កូលំ វិក្ខាយិតកបដិក្កូលន្តិ មនសិការោ បវត្តេតព្ពោ។ ឧគ្គហនិមិត្តំ បនេត្ថ តហិំ តហិំ ខាយិតសទិសមេវ ឧបដ្ឋាតិ។ បដិភាគនិមិត្តំ បរិបុណ្ណំវ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ។
វិក្ខិត្តកម្បិ វិច្ឆិទ្ទកេ វុត្តនយេនេវ អង្គុលង្គុលន្តរំ ការេត្វា វា កត្វា វា ‘‘វិក្ខិត្តកបដិក្កូលំ វិក្ខិត្តកបដិក្កូល’’ន្តិ មនសិការោ បវត្តេតព្ពោ។ ឯត្ថ ឧគ្គហនិមិត្តំ បាកដន្តរំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ។ បដិភាគនិមិត្តំ បន បរិបុណ្ណំវ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ។
ហតវិក្ខិត្តកម្បិ វិច្ឆិទ្ទកេ វុត្តប្បការេសុយេវ ឋានេសុ លព្ភតិ។ តស្មា តត្ថ គន្ត្វា វុត្តនយេនេវ អង្គុលង្គុលន្តរំ ការេត្វា វា កត្វា វា ‘‘ហតវិក្ខិត្តកបដិក្កូលំ ហតវិក្ខិត្តកបដិក្កូល’’ន្តិ មនសិការោ បវត្តេតព្ពោ។ ឧគ្គហនិមិត្តំ បនេត្ថ បញ្ញាយមានំ បហារមុខំ វិយ ហោតិ។ បដិភាគនិមិត្តំ បរិបុណ្ណមេវ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ។
លោហិតកំ
បុឡវកំ ទ្វីហតីហច្ចយេន កុណបស្ស នវហិ វណមុខេហិ កិមិរាសិបគ្ឃរណកាលេ ហោតិ។ អបិច តំ សោណសិង្គាលមនុស្សគោមហិំសហត្ថិអស្សអជគរាទីនំ សរីរប្បមាណមេវ ហុត្វា សាលិភត្តរាសិ វិយ តិដ្ឋតិ
អដ្ឋិកំ ‘‘សេយ្យថាបិ បស្សេយ្យ សរីរំ សិវថិកាយ ឆឌ្ឌិតំ អដ្ឋិសង្ខលិកំ សមំសលោហិតំ នហារុសម្ពន្ធ’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ៣.១៥៤) នយេន នានប្បការតោ វុត្តំ។ តត្ថ យត្ថ តំ និក្ខិត្តំ ហោតិ, តត្ថ បុរិមនយេនេវ គន្ត្វា សមន្តា បាសាណាទីនំ វសេន សនិមិត្តំ សារម្មណំ កត្វា ឥទំ អដ្ឋិកន្តិ សភាវភាវតោ ឧបលក្ខេត្វា វណ្ណាទិវសេន ឯកាទសហាការេហិ និមិត្តំ ឧគ្គហេតព្ពំ។
១១៩. តំ បន វណ្ណតោ សេតន្តិ ឱលោកេន្តស្ស ន ឧបដ្ឋាតិ, ឱទាតកសិណសម្ភេទោ ហោតិ។ តស្មា អដ្ឋិកន្តិ បដិក្កូលវសេនេវ ឱលោកេតព្ពំ។ លិង្គន្តិ ឥធ ហត្ថាទីនំ នាមំ។ តស្មា ហត្ថបាទសីសឧរពាហុកដិឩរុជង្ឃានំ វសេន លិង្គតោ វវត្ថបេតព្ពំ។ ទីឃរស្សវដ្ដចតុរស្សខុទ្ទកមហន្តវសេន បន សណ្ឋានតោ វវត្ថបេតព្ពំ។ ទិសោកាសា វុត្តនយា ឯវ។ តស្ស តស្ស អដ្ឋិនោ បរិយន្តវសេន បរិច្ឆេទតោ វវត្ថបេត្វា យទេវេត្ថ បាកដំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, តំ គហេត្វា អប្បនា បាបុណិតព្ពា។ តស្ស តស្ស អដ្ឋិនោ និន្នដ្ឋានថលដ្ឋានវសេន បន និន្នតោ ច ថលតោ ច វវត្ថបេតព្ពំ។ បទេសវសេនាបិ អហំ និន្នេ ឋិតោ, អដ្ឋិ ថលេ, អហំ ថលេ, អដ្ឋិ និន្នេតិបិ វវត្ថបេតព្ពំ។ ទ្វិន្នំ បន អដ្ឋិកានំ ឃដិតឃដិតដ្ឋានវសេន សន្ធិតោ វវត្ថបេតព្ពំ។ អដ្ឋិកានំយេវ អន្តរវសេន វិវរតោ វវត្ថបេតព្ពំ។ សព្ពត្ថេវ បន ញាណំ ចារេត្វា ឥមស្មិំ ឋានេ ឥទមដ្ឋីតិ សមន្តតោ វវត្ថបេតព្ពំ។ ឯវម្បិ និមិត្តេ អនុបដ្ឋហន្តេ នលាដដ្ឋិម្ហិ ចិត្តំ សណ្ឋបេតព្ពំ។
១២០. យថា
ឥមស្មិំ ហិ ឱកាសេ យំ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ, តំ ទ្វារំ ទត្វាវ វុត្តំ។ តថា ហិ តត្ថ ‘‘ចតូសុ ព្រហ្មវិហារេសុ ទសសុ ច អសុភេសុ បដិភាគនិមិត្តំ នត្ថិ។ ព្រហ្មវិហារេសុ ហិ សីមសម្ភេទោយេវ និមិត្តំ។ ទសសុ ច អសុភេសុ និព្ពិកប្បំ កត្វា បដិក្កូលភាវេយេវ ទិដ្ឋេ និមិត្តំ នាម ហោតី’’តិ វត្វាបិ បុន អនន្តរមេវ ‘‘ទុវិធំ ឥធ និមិត្តំ ឧគ្គហនិមិត្តំ បដិភាគនិមិត្តំ។ ឧគ្គហនិមិត្តំ វិរូបំ ពីភច្ឆំ ភយានកំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តស្មា យំ វិចារេត្វា អវោចុម្ហ, ឥទមេវេត្ថ យុត្តំ។
អបិច មហាតិស្សត្ថេរស្ស ទន្តដ្ឋិកមត្តាវលោកនេន សកលិត្ថិសរីរស្ស អដ្ឋិសង្ឃាតភាវេន ឧបដ្ឋានាទីនិ ចេត្ថ និទស្សនានីតិ។
ឥតិ អសុភានិ សុភគុណោ, ទសសតលោចនេន ថុតកិត្តិ;
យានិ អវោច ទសពលោ, ឯកេកជ្ឈានហេតុនីតិ។
ឯវំ តានិ ច តេសញ្ច, ភាវនានយមិមំ វិទិត្វាន;
តេស្វេវ អយំ ភិយ្យោ, បកិណ្ណកកថាបិ វិញ្ញេយ្យា។
បកិណ្ណកកថា
១២១. ឯតេសុ ហិ យត្ថ កត្ថចិ អធិគតជ្ឈានោ សុវិក្ខម្ភិតរាគត្តា វីតរាគោ វិយ និល្លោលុប្បចារោ
វិសេសតោ
យស្មា បន ទសវិធេបិ ឯតស្មិំ អសុភេ សេយ្យថាបិ នាម អបរិសណ្ឋិតជលាយ សីឃសោតាយ នទិយា អរិត្តពលេនេវ នាវា តិដ្ឋតិ, វិនា អរិត្តេន ន សក្កា ឋបេតុំ, ឯវមេវ ទុព្ពលត្តា អារម្មណស្ស វិតក្កពលេនេវ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ, វិនា វិតក្កេន ន សក្កា ឋបេតុំ, តស្មា បឋមជ្ឈានមេវេត្ថ ហោតិ, ន ទុតិយាទីនិ។
បដិក្កូលេបិ ច ឯតស្មិំ អារម្មណេ ‘‘អទ្ធា ឥមាយ បដិបទាយ ជរាមរណម្ហា បរិមុច្ចិស្សាមី’’តិ ឯវមានិសំសទស្សាវិតាយ ចេវ នីវរណសន្តាបប្បហានេន ច បីតិសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, ‘‘ពហុំ ទានិ វេតនំ លភិស្សាមី’’តិ អានិសំសទស្សាវិនោ បុប្ផឆឌ្ឌកស្ស គូថរាសិម្ហិ វិយ, ឧស្សន្នព្យាធិទុក្ខស្ស រោគិនោ វមនវិរេចនប្បវត្តិយំ វិយ ច។
១២២. ទសវិធម្បិ
យថាបិ
មំសរុក្ខោ មយា លទ្ធោ, ឥតិ គន្ត្វាន វេគសា។
បតិតំ បតិតំ បុប្ផំ, ឌំសិត្វា អតិលោលុបោ;
នយិទំ មំសំ អទុំ មំសំ, យំ រុក្ខស្មិន្តិ គណ្ហតិ។
កោដ្ឋាសំ បតិតំយេវ, អសុភន្តិ តថា ពុធោ;
អគ្គហេត្វាន គណ្ហេយ្យ, សរីរដ្ឋម្បិ នំ តថា។
ឥមញ្ហិ សុភតោ កាយំ, គហេត្វា តត្ថ មុច្ឆិតា;
ពាលា ករោន្តា បាបានិ, ទុក្ខា ន បរិមុច្ចរេ។
តស្មា បស្សេយ្យ មេធាវី, ជីវតោ វា មតស្ស វា;
សភាវំ បូតិកាយស្ស, សុភភាវេន វជ្ជិតំ។
វុត្តញ្ហេតំ –
ទុគ្គន្ធោ អសុចិ កាយោ, កុណបោ ឧក្ករូបមោ;
និន្ទិតោ ចក្ខុភូតេហិ, កាយោ ពាលាភិនន្ទិតោ។
អល្លចម្មបដិច្ឆន្នោ, នវទ្វារោ មហាវណោ;
សមន្តតោ បគ្ឃរតិ, អសុចិ បូតិគន្ធិយោ។
សចេ ឥមស្ស កាយស្ស, អន្តោ ពាហិរកោ សិយា;
ទណ្ឌំ នូន គហេត្វាន, កាកេ សោណេ និវារយេតិ។
តស្មា ទព្ពជាតិកេន ភិក្ខុនា ជីវមានសរីរំ វា ហោតុ
មតសរីរំ
ឥតិ សាធុជនបាមោជ្ជត្ថាយ កតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ
សមាធិភាវនាធិការេ
អសុភកម្មដ្ឋាននិទ្ទេសោ នាម
ឆដ្ឋោ បរិច្ឆេទោ។