។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
វិសុទ្ធិមគ្គោ
(ទុតិយោ ភាគោ)
១២. ឥទ្ធិវិធនិទ្ទេសោ
អភិញ្ញាកថា
៣៦៥. ឥទានិ
ភគវតា ហិ អធិគតចតុត្ថជ្ឈានសមាធីនំ កុលបុត្តានំ សមាធិភាវនានិសំសទស្សនត្ថញ្ចេវ ឧត្តរុត្តរិ បណីតបណីតធម្មទេសនត្ថញ្ច
តត្ថ
កសិណានុលោមតោ, កសិណបដិលោមតោ, កសិណានុលោមបដិលោមតោ, ឈានានុលោមតោ, ឈានបដិលោមតោ, ឈានានុលោមបដិលោមតោ, ឈានុក្កន្តិកតោ, កសិណុក្កន្តិកតោ, ឈានកសិណុក្កន្តិកតោ, អង្គសង្កន្តិតោ, អារម្មណសង្កន្តិតោ, អង្គារម្មណសង្កន្តិតោ, អង្គវវត្ថាបនតោ, អារម្មណវវត្ថាបនតោតិ។
ឥមេហិ ចុទ្ទសហិ អាការេហិ ចិត្តំ បរិទមេតព្ពំ។
៣៦៦. កតមំ បនេត្ថ កសិណានុលោមំ…បេ.… កតមំ អារម្មណវវត្ថាបនន្តិ។ ឥធ ភិក្ខុ បថវីកសិណេ ឈានំ សមាបជ្ជតិ, តតោ អាបោកសិណេតិ ឯវំ បដិបាដិយា អដ្ឋសុ កសិណេសុ សតក្ខត្តុម្បិ សហស្សក្ខត្តុម្បិ សមាបជ្ជតិ, ឥទំ កសិណានុលោមំ នាម។
ឱទាតកសិណតោ បន បដ្ឋាយ តថេវ បដិលោមក្កមេន សមាបជ្ជនំ កសិណបដិលោមំ នាម។
បថវីកសិណតោ បដ្ឋាយ យាវ ឱទាតកសិណំ, ឱទាតកសិណតោបិ បដ្ឋាយ យាវ បថវីកសិណន្តិ ឯវំ អនុលោមបដិលោមវសេន បុនប្បុនំ សមាបជ្ជនំ កសិណានុលោមបដិលោមំ នាម។
បឋមជ្ឈានតោ បន បដ្ឋាយ បដិបាដិយា យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ, តាវ បុនប្បុនំ សមាបជ្ជនំ ឈានានុលោមំ នាម។
នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនតោ ឈានបដិលោមំ នាម។
បឋមជ្ឈានតោ បដ្ឋាយ យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនតោ បដ្ឋាយ យាវ បឋមជ្ឈានន្តិ ឯវំ អនុលោមបដិលោមវសេន បុនប្បុនំ សមាបជ្ជនំ ឈានានុលោមបដិលោមំ នាម។
បថវីកសិណេ បន បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តត្ថេវ តតិយំ សមាបជ្ជតិ, តតោ តទេវ ឧគ្ឃាដេត្វា អាកាសានញ្ចាយតនំ, តតោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ ឈានុក្កន្តិកំ នាម។ ឯវំ អាបោកសិណាទិមូលិកាបិ យោជនា កាតព្ពា។
បថវីកសិណេ បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា បុន តទេវ តេជោកសិណេ, តតោ នីលកសិណេ, តតោ លោហិតកសិណេតិ ឥមិនា នយេន ឈានំ អនុក្កមិត្វា កសិណស្សេវ ឯកន្តរិកភាវេន ឧក្កមនំ កសិណុក្កន្តិកំ នាម។
បថវីកសិណេ បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ តេជោកសិណេ តតិយំ, នីលកសិណំ ឧគ្ឃាដេត្វា អាកាសានញ្ចាយតនំ, លោហិតកសិណតោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ ឥមិនា នយេន ឈានស្ស ចេវ កសិណស្ស ច ឧក្កមនំ ឈានកសិណុក្កន្តិកំ នាម។
បថវីកសិណេ បន បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តត្ថេវ ឥតរេសម្បិ សមាបជ្ជនំ អង្គសង្កន្តិកំ នាម។
បថវីកសិណេ បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តទេវ អាបោកសិណេ…បេ.… តទេវ ឱទាតកសិណេតិ ឯវំ សព្ពកសិណេសុ ឯកស្សេវ ឈានស្ស សមាបជ្ជនំ អារម្មណសង្កន្តិកំ នាម។
បថវីកសិណេ បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា អាបោកសិណេ ទុតិយំ, តេជោកសិណេ តតិយំ, វាយោកសិណេ ចតុត្ថំ, នីលកសិណំ ឧគ្ឃាដេត្វា អាកាសានញ្ចាយតនំ, បីតកសិណតោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ អង្គារម្មណសង្កន្តិកំ នាម។
បឋមំ ឈានំ បន បញ្ចង្គិកន្តិ វវត្ថបេត្វា ទុតិយំ តិវង្គិកំ, តតិយំ ទុវង្គិកំ, តថា ចតុត្ថំ អាកាសានញ្ចាយតនំ…បេ.… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនន្តិ ឯវំ ឈានង្គមត្តស្សេវ វវត្ថាបនំ អង្គវវត្ថាបនំ នាម។
តថា ឥទំ បថវីកសិណន្តិ វវត្ថបេត្វា ឥទំ អាបោកសិណំ…បេ.… ឥទំ ឱទាតកសិណន្តិ ឯវំ អារម្មណមត្តស្សេវ វវត្ថាបនំ អារម្មណវវត្ថាបនំ នាម
៣៦៧. ឥមេហិ បន ចុទ្ទសហិ អាការេហិ ចិត្តំ អបរិទមេត្វា បុព្ពេ អភាវិតភាវនោ អាទិកម្មិកោ យោគាវចរោ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ សម្បាទេស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ។ អាទិកម្មិកស្ស ហិ កសិណបរិកម្មម្បិ ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ សក្កោតិ។ កតកសិណបរិកម្មស្ស និមិត្តុប្បាទនំ ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ សក្កោតិ។ ឧប្បន្នេ និមិត្តេ តំ វឌ្ឍេត្វា អប្បនាធិគមោ ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ សក្កោតិ។ អធិគតប្បនស្ស ចុទ្ទសហាការេហិ ចិត្តបរិទមនំ ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ សក្កោតិ។ ចុទ្ទសហាការេហិ បរិទមិតចិត្តស្សាបិ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ នាម ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ សក្កោតិ។ វិកុព្ពនប្បត្តស្សាបិ ខិប្បនិសន្តិភាវោ នាម ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ ខិប្បនិសន្តី ហោតិ។ ថេរម្ពត្ថលេ មហារោហណគុត្តត្ថេរស្ស គិលានុបដ្ឋានំ អាគតេសុ តិំសមត្តេសុ ឥទ្ធិមន្តសហស្សេសុ ឧបសម្បទាយ អដ្ឋវស្សិកោ រក្ខិតត្ថេរោ វិយ។ តស្សានុភាវោ បថវីកសិណនិទ្ទេសេ (វិសុទ្ធិ. ១.៧៨ អាទយោ) វុត្តោយេវ។ តំ បនស្សានុភាវំ ទិស្វា ថេរោ អាហ ‘‘អាវុសោ, សចេ រក្ខិតោ នាភវិស្ស សព្ពេ គរហប្បត្តា អស្សាម ‘នាគរាជានំ រក្ខិតុំ នាសក្ខិំសូ’តិ។ តស្មា អត្តនា គហេត្វា វិចរិតព្ពំ អាវុធំ នាម មលំ សោធេត្វាវ គហេត្វា វិចរិតុំ វដ្ដតី’’តិ។ តេ ថេរស្ស ឱវាទេ ឋត្វា តិំសសហស្សាបិ ភិក្ខូ ខិប្បនិសន្តិនោ អហេសុំ។
ខិប្បនិសន្តិយាបិ
ពលវបុព្ពយោគានំ បន ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធអគ្គសាវកាទីនំ វិនាបិ ឥមិនា វុត្តប្បការេន ភាវនានុក្កមេន អរហត្តបដិលាភេនេវ ឥទញ្ច ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ អញ្ញេ
៣៦៨. តត្រាយំ បាឡិនយានុសារេនេវ វិនិច្ឆយកថា។ តត្ថ សោតិ សោ អធិគតចតុត្ថជ្ឈានោ យោគី។ ឯវន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានក្កមនិទស្សនមេតំ។ ឥមិនា បឋមជ្ឈានាធិគមាទិនា កមេន ចតុត្ថជ្ឈានំ បដិលភិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ។ សមាហិតេតិ ឥមិនា ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិនា សមាហិតេ។ ចិត្តេតិ រូបាវចរចិត្តេ។ បរិសុទ្ធេតិអាទីសុ បន ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិភាវេន បរិសុទ្ធេ។ បរិសុទ្ធត្តាយេវ បរិយោទាតេ, បភស្សរេតិ វុត្តំ ហោតិ។ សុខាទីនំ បច្ចយានំ ឃាតេន វិហតរាគាទិអង្គណត្តា អនង្គណេ។ អនង្គណត្តាយេវ វិគតូបក្កិលេសេ។ អង្គណេន ហិ តំ ចិត្តំ ឧបក្កិលិស្សតិ។ សុភាវិតត្តា មុទុភូតេ, វសីភាវប្បត្តេតិ វុត្តំ ហោតិ។ វសេ វត្តមានំ ហិ ចិត្តំ មុទុន្តិ វុច្ចតិ។ មុទុត្តាយេវ ច កម្មនិយេ, កម្មក្ខមេ កម្មយោគ្គេតិ វុត្តំ ហោតិ។ មុទុំ ហិ ចិត្តំ កម្មនិយំ ហោតិ សុទន្តមិវ សុវណ្ណំ, តញ្ច ឧភយម្បិ សុភាវិតត្តាយេវាតិ។ យថាហ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ ភាវិតំ ពហុលីកតំ មុទុញ្ច ហោតិ កម្មនិយញ្ច, យថយិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្ត’’ន្តិ (អ. និ. ១.២២)។
ឯតេសុ បរិសុទ្ធភាវាទីសុ ឋិតត្តា ឋិតេ។ ឋិតត្តាយេវ អានេញ្ជប្បត្តេ, អចលេ និរិញ្ជនេតិ វុត្តំ ហោតិ។ មុទុកម្មញ្ញភាវេន វា អត្តនោ វសេ ឋិតត្តា ឋិតេ។ សទ្ធាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា អានេញ្ជប្បត្តេ
អបរោ នយោ, ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិនា សមាហិតេ។ នីវរណទូរភាវេន បរិសុទ្ធេ។ វិតក្កាទិសមតិក្កមេន បរិយោទាតេ។ ឈានបដិលាភបច្ចយានំ ឥច្ឆាវចរានំ អភាវេន អនង្គណេ។ អភិជ្ឈាទីនំ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសានំ វិគមេន វិគតូបក្កិលេសេ។ ឧភយម្បិ ចេតំ អនង្គណសុត្តវត្ថសុត្តានុសារេន (ម. និ. ១.៥៧ អាទយោ) វេទិតព្ពំ។ វសិប្បត្តិយា មុទុភូតេ។ ឥទ្ធិបាទភាវូបគមេន កម្មនិយេ។ ភាវនាបារិបូរិយា បណីតភាវូបគមេន ឋិតេ អានេញ្ជប្បត្តេ។ យថា អានេញ្ជប្បត្តំ ហោតិ, ឯវំ ឋិតេតិ អត្ថោ។ ឯវម្បិ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ ចិត្តំ អភិនីហារក្ខមំ ហោតិ អភិញ្ញាសច្ឆិករណីយានំ ធម្មានំ អភិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាយ បាទកំ បទដ្ឋានភូតន្តិ។
ទសឥទ្ធិកថា
៣៦៩. ឥទ្ធិវិធាយ ចិត្តំ អភិនីហរតិ អភិនិន្នាមេតីតិ ឯត្ថ ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ, និប្ផត្តិអត្ថេន បដិលាភដ្ឋេន ចាតិ វុត្តំ ហោតិ។ យញ្ហិ និប្ផជ្ជតិ បដិលព្ភតិ ច, តំ ឥជ្ឈតីតិ វុច្ចតិ។ យថាហ ‘‘កាមំ កាមយមានស្ស, តស្ស ចេតំ សមិជ្ឈតី’’តិ (សុ. និ. ៧៧២)។ តថា ‘‘នេក្ខម្មំ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, បដិហរតីតិ បាដិហារិយំ។ អរហត្តមគ្គោ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, បដិហរតីតិ បាដិហារិយ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.៣២)។
អបរោ នយោ, ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ។ ឧបាយសម្បទាយេតមធិវចនំ។ ឧបាយសម្បទា ហិ ឥជ្ឈតិ អធិប្បេតផលប្បសវនតោ។ យថាហ – ‘‘អយំ ខោ ចិត្តោ គហបតិ សីលវា កល្យាណធម្មោ, សចេ បណិទហិស្សតិ ‘អនាគតមទ្ធានំ រាជា អស្សំ ចក្កវត្តី’តិ, តស្ស ខោ អយំ ឥជ្ឈិស្សតិ សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិសុទ្ធត្តា’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៥២)។
អបរោ នយោ, ឯតាយ សត្តា ឥជ្ឈន្តីតិ ឥទ្ធិ។ ឥជ្ឈន្តីតិ ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ‘‘កតិ ឥទ្ធិយោតិ ទស ឥទ្ធិយោ’’។ បុន ចបរំ អាហ ‘‘កតមា ទស ឥទ្ធិយោ
៣៧០. តត្ថ ‘‘បកតិយា ឯកោ ពហុកំ អាវជ្ជតិ។ សតំ វា សហស្សំ វា សតសហស្សំ វា អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ ‘ពហុកោ ហោមី’’’តិ (បដិ. ម. ៣.១០) ឯវំ វិភជិត្វា ទស្សិតា ឥទ្ធិ អធិដ្ឋានវសេន និប្ផន្នត្តា អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិ នាម។
៣៧១. ‘‘សោ បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា កុមារកវណ្ណំ វា ទស្សេតិ នាគវណ្ណំ វា…បេ.… វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ ទស្សេតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៣) ឯវំ អាគតា ឥទ្ធិ បកតិវណ្ណវិជហនវិការវសេន បវត្តត្តា វិកុព្ពនា ឥទ្ធិ នាម។
៣៧២. ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ឥមម្ហា កាយា អញ្ញំ កាយំ អភិនិម្មិនាតិ រូបិំ មនោមយ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.១៤) ឥមិនា នយេន អាគតា ឥទ្ធិ សរីរព្ភន្តរេ អញ្ញស្សេវ មនោមយស្ស សរីរស្ស និប្ផត្តិវសេន បវត្តត្តា មនោមយា ឥទ្ធិ នាម។
៣៧៣. ញាណុប្បត្តិតោ បន បុព្ពេ វា បច្ឆា វា តំខណេ វា ញាណានុភាវនិព្ពត្តោ វិសេសោ ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ នាម។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘អនិច្ចានុបស្សនាយ និច្ចសញ្ញាយ បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតីតិ ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ…បេ.… អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសានំ បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតីតិ ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ។ អាយស្មតោ ពាក្កុលស្ស ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ។ អាយស្មតោ សំកិច្ចស្ស ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ។ អាយស្មតោ ភូតបាលស្ស ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៥)។
តត្ថ អាយស្មា ពាក្កុលោ ទហរោវ មង្គលទិវសេ នទិយា ន្ហាបិយមានោ ធាតិយា បមាទេន សោតេ បតិតោ។ តមេនំ មច្ឆោ គិលិត្វា ពារាណសីតិត្ថំ អគមាសិ។ តត្រ តំ មច្ឆពន្ធោ គហេត្វា សេដ្ឋិភរិយាយ វិក្កិណិ។ សា មច្ឆេ សិនេហំ ឧប្បាទេត្វា អហមេវ នំ បចិស្សាមីតិ ផាលេន្តី មច្ឆកុច្ឆិយំ សុវណ្ណពិម្ពំ វិយ ទារកំ ទិស្វា បុត្តោ មេ លទ្ធោតិ សោមនស្សជាតា អហោសិ។ ឥតិ មច្ឆកុច្ឆិយំ អរោគភាវោ អាយស្មតោ ពាក្កុលស្ស
សំកិច្ចត្ថេរស្ស បន គព្ភគតស្សេវ មាតា កាលមកាសិ។ តស្សា ចិតកំ អារោបេត្វា សូលេហិ វិជ្ឈិត្វា ឈាបិយមានាយ ទារកោ សូលកោដិយា អក្ខិកូដេ បហារំ លភិត្វា សទ្ទំ អកាសិ។ តតោ ទារកោ ជីវតីតិ ឱតារេត្វា កុច្ឆិំ ផាលេត្វា ទារកំ អយ្យិកាយ អទំសុ។ សោ តាយ បដិជគ្គិតោ វុទ្ធិមន្វាយ បព្ពជិត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ។ ឥតិ វុត្តនយេនេវ ទារុចិតកាយ អរោគភាវោ អាយស្មតោ សំកិច្ចស្ស ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ នាម។
ភូតបាលទារកស្ស បន បិតា រាជគហេ ទលិទ្ទមនុស្សោ។ សោ ទារូនំ អត្ថាយ សកដេន អដវិំ គន្ត្វា ទារុភារំ កត្វា សាយំ នគរទ្វារសមីបំ បត្តោ។ អថស្ស គោណា យុគំ ឱស្សជ្ជិត្វា នគរំ បវិសិំសុ។ សោ សកដមូលេ បុត្តកំ និសីទាបេត្វា គោណានំ អនុបទំ គច្ឆន្តោ នគរមេវ បាវិសិ។ តស្ស អនិក្ខន្តស្សេវ ទ្វារំ បិហិតំ។ ទារកស្ស វាឡយក្ខានុចរិតេបិ ពហិនគរេ តិយាមរត្តិំ អរោគភាវោ វុត្តនយេនេវ ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ នាម។ វត្ថុ បន វិត្ថារេតព្ពំ។
៣៧៤. សមាធិតោ បុព្ពេ វា បច្ឆា វា តំខណេ វា សមថានុភាវនិព្ពត្តោ វិសេសោ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘បឋមជ្ឈានេន នីវរណានំ បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតីតិ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ…បេ.… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិយា អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញាយ បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតីតិ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ។ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ, អាយស្មតោ សញ្ជីវស្ស, អាយស្មតោ ខាណុកោណ្ឌញ្ញស្ស, ឧត្តរាយ ឧបាសិកាយ, សាមាវតិយា ឧបាសិកាយ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៦)។
តត្ថ យទា អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស មហាមោគ្គល្លានត្ថេរេន សទ្ធិំ កបោតកន្ទរាយំ វិហរតោ ជុណ្ហាយ រត្តិយា នវោរោបិតេហិ កេសេហិ អជ្ឈោកាសេ និសិន្នស្ស ឯកោ ទុដ្ឋយក្ខោ សហាយកេន យក្ខេន វារិយមានោបិ សីសេ បហារមទាសិ។ យស្ស មេឃស្ស វិយ គជ្ជតោ
សញ្ជីវត្ថេរំ បន និរោធសមាបន្នំ កាលកតោតិ សល្លក្ខេត្វា គោបាលកាទយោ តិណកដ្ឋគោមយានិ សង្កឌ្ឍេត្វា អគ្គិំ អទំសុ។ ថេរស្ស ចីវរេ អំសុមត្តម្បិ នជ្ឈាយិត្ថ។ អយមស្ស អនុបុព្ពសមាបត្តិវសេន បវត្តសមថានុភាវនិព្ពត្តត្តា សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ។ វត្ថុ បន សុត្តេ (ម. និ. ១.៥០៧) អាគតមេវ។
ខាណុកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ បន បកតិយាវ សមាបត្តិពហុលោ។ សោ អញ្ញតរស្មិំ អរញ្ញេ រត្តិំ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទិ។ បញ្ចសតា ចោរា ភណ្ឌកំ ថេនេត្វា គច្ឆន្តា ‘‘ឥទានិ អម្ហាកំ អនុបថំ អាគច្ឆន្តា នត្ថី’’តិ វិស្សមិតុកាមា ភណ្ឌកំ ឱរោបយមានា ‘‘ខាណុកោ អយ’’ន្តិ មញ្ញមានា ថេរស្សេវ ឧបរិ សព្ពភណ្ឌកានិ ឋបេសុំ។ តេសំ វិស្សមិត្វា គច្ឆន្តានំ បឋមំ ឋបិតភណ្ឌកស្ស គហណកាលេ កាលបរិច្ឆេទវសេន ថេរោ វុដ្ឋាសិ។ តេ ថេរស្ស ចលនាការំ ទិស្វា ភីតា វិរវិំសុ។ ថេរោ ‘‘មា ភាយិត្ថ ឧបាសកា, ភិក្ខុ អហ’’ន្តិ អាហ។ តេ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ថេរគតេន បសាទេន បព្ពជិត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.១)។ អយមេត្ថ បញ្ចហិ ភណ្ឌកសតេហិ អជ្ឈោត្ថដស្ស ថេរស្ស អាពាធាភាវោ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ។
ឧត្តរា បន ឧបាសិកា បុណ្ណសេដ្ឋិស្ស ធីតា។ តស្សា សិរិមា នាម គណិកា ឥស្សាបកតា តត្តតេលកដាហំ សីសេ អាសិញ្ចិ។ ឧត្តរា តំខណញ្ញេវ មេត្តំ សមាបជ្ជិ។ តេលំ បោក្ខរបត្តតោ ឧទកពិន្ទុ វិយ វិវដ្ដមានំ អគមាសិ។ អយមស្សា សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ។ វត្ថុ បន វិត្ថារេតព្ពំ។
សាមាវតី នាម ឧទេនស្ស រញ្ញោ អគ្គមហេសី។ មាគណ្ឌិយព្រាហ្មណោ អត្តនោ ធីតាយ អគ្គមហេសិដ្ឋានំ បត្ថយមានោ តស្សា វីណាយ អាសីវិសំ
៣៧៥. បដិក្កូលាទីសុ អប្បដិក្កូលសញ្ញិវិហារាទិកា បន អរិយា ឥទ្ធិ នាម។ យថាហ – ‘‘កតមា អរិយា ឥទ្ធិ? ឥធ – ភិក្ខុ សចេ អាកង្ខតិ ‘បដិក្កូលេ អប្បដិក្កូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’ន្តិ, អប្បដិក្កូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ…បេ.… ឧបេក្ខកោ តត្ថ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៧)។ អយញ្ហិ ចេតោវសិប្បត្តានំ អរិយានំយេវ សម្ភវតោ អរិយា ឥទ្ធីតិ វុច្ចតិ។
ឯតាយ ហិ សមន្នាគតោ ខីណាសវោ ភិក្ខុ បដិក្កូលេ អនិដ្ឋេ វត្ថុស្មិំ មេត្តាផរណំ វា ធាតុមនសិការំ វា ករោន្តោ អប្បដិក្កូលសញ្ញី វិហរតិ។ អប្បដិក្កូលេ ឥដ្ឋេ វត្ថុស្មិំ អសុភផរណំ វា អនិច្ចន្តិ មនសិការំ វា ករោន្តោ បដិក្កូលសញ្ញី វិហរតិ។ តថា បដិក្កូលាបដិក្កូលេសុ តទេវ មេត្តាផរណំ វា ធាតុមនសិការំ វា ករោន្តោ អប្បដិក្កូលសញ្ញី វិហរតិ។ អប្បដិក្កូលបដិក្កូលេសុ ច តទេវ អសុភផរណំ វា អនិច្ចន្តិ មនសិការំ វា ករោន្តោ បដិក្កូលសញ្ញី វិហរតិ។ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា នេវ សុមនោ ហោតីតិអាទិនា នយេន វុត្តំ បន ឆឡង្គុបេក្ខំ បវត្តយមានោ បដិក្កូលេ ច អប្បដិក្កូលេ ច តទុភយំ អភិនិវជ្ជិត្វា ឧបេក្ខកោ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ។ បដិសម្ភិទាយញ្ហិ ‘‘កថំ បដិក្កូលេ អប្បដិក្កូលសញ្ញី វិហរតិ? អនិដ្ឋស្មិំ វត្ថុស្មិំ មេត្តាយ វា ផរតិ ធាតុសោ វា ឧបសំហរតី’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ៣.១៧) នយេន អយមេវ អត្ថោ វិភត្តោ។ អយំ ចេតោវសិប្បត្តានំ អរិយានំយេវ សម្ភវតោ អរិយា ឥទ្ធីតិ វុច្ចតិ។
៣៧៦. បក្ខីអាទីនំ បន កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ នាម។ យថាហ – ‘‘កតមា កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ? សព្ពេសំ បក្ខីនំ សព្ពេសំ ទេវានំ ឯកច្ចានំ មនុស្សានំ ឯកច្ចានញ្ច វិនិបាតិកានំ អយំ កម្មវិបាកជា ឥទ្ធី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៨)។ ឯត្ថ ហិ សព្ពេសំ បក្ខីនំ ឈានំ វា វិបស្សនំ វា វិនាយេវ អាកាសេន គមនំ។ តថា សព្ពេសំ ទេវានំ បឋមកប្បិកានញ្ច ឯកច្ចានំ មនុស្សានំ។ តថា បិយង្ករមាតា (សំ. និ. ១.២៤០) យក្ខិនី
៣៧៧. ចក្កវត្តិអាទីនំ វេហាសគមនាទិកា បន បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ នាម។ យថាហ ‘‘កតមា បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ? រាជា ចក្កវត្តី វេហាសំ គច្ឆតិ សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ អន្តមសោ អស្សពន្ធគោពន្ធបុរិសេ ឧបាទាយ។ ជោតិកស្ស គហបតិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ។ ជដិលកស្ស គហបតិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ។ ឃោសិតស្ស គហបតិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ។ មេណ្ឌកស្ស គហបតិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ។ បញ្ចន្នំ មហាបុញ្ញានំ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធី’’តិ។ សង្ខេបតោ បន បរិបាកំ គតេ បុញ្ញសម្ភារេ ឥជ្ឈនកវិសេសោ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ។
ឯត្ថ ច ជោតិកស្ស គហបតិស្ស បថវិំ ភិន្ទិត្វា មណិបាសាទោ ឧដ្ឋហិ។ ចតុសដ្ឋិ ច កប្បរុក្ខាតិ អយមស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ។ ជដិលកស្ស អសីតិហត្ថោ សុវណ្ណបព្ពតោ និព្ពត្តិ។ ឃោសិតស្ស សត្តសុ ឋានេសុ មារណត្ថាយ ឧបក្កមេ កតេបិ អរោគភាវោ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ។ មេណ្ឌកស្ស ឯកករីសមត្តេ បទេសេ សត្តរតនមយានំ មេណ្ឌកានំ បាតុភាវោ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ។ បញ្ច មហាបុញ្ញា នាម មេណ្ឌកសេដ្ឋិ, តស្ស ភរិយា ចន្ទបទុមសិរី, បុត្តោ ធនញ្ចយសេដ្ឋិ, សុណិសា សុមនទេវី, ទាសោ បុណ្ណោ នាមាតិ។ តេសុ សេដ្ឋិស្ស សីសំ ន្ហាតស្ស អាកាសំ ឧល្លោកនកាលេ អឌ្ឍតេឡសកោដ្ឋសហស្សានិ អាកាសតោ រត្តសាលីនំ បូរេន្តិ។ ភរិយាយ នាឡិកោទនមត្តម្បិ គហេត្វា សកលជម្ពុទីបវាសិកេ បរិវិសមានាយ ភត្តំ ន ខីយតិ។ បុត្តស្ស សហស្សត្ថវិកំ គហេត្វា សកលជម្ពុទីបវាសិកានម្បិ ទេន្តស្ស កហាបណា ន ខីយន្តិ។ សុណិសាយ ឯកំ
៣៧៨. វិជ្ជាធរាទីនំ វេហាសគមនាទិកា បន វិជ្ជាមយា ឥទ្ធិ។ យថាហ ‘‘កតមា វិជ្ជាមយា ឥទ្ធិ? វិជ្ជាធរា វិជ្ជំ បរិជបិត្វា វេហាសំ គច្ឆន្តិ។ អាកាសេ អន្តលិក្ខេ ហត្ថិម្បិ ទស្សេន្តិ…បេ.… វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ ទស្សេន្តី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៨)។
៣៧៩. តេន តេន បន សម្មាបយោគេន តស្ស តស្ស កម្មស្ស ឥជ្ឈនំ តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគបច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ។ យថាហ – ‘‘នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទស្ស បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតីតិ តត្ថ
ឥតិ ឥមាសុ ទសសុ ឥទ្ធីសុ ឥទ្ធិវិធាយាតិ ឥមស្មិំ បទេ អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិយេវ អាគតា។ ឥមស្មិំ បនត្ថេ វិកុព្ពនាមនោមយាឥទ្ធិយោបិ ឥច្ឆិតព្ពា ឯវ។
៣៨០. ឥទ្ធិវិធាយាតិ ឥទ្ធិកោដ្ឋាសាយ, ឥទ្ធិវិកប្បាយ វា។ ចិត្តំ អភិនីហរតិ អភិនិន្នាមេតីតិ សោ ភិក្ខុ វុត្តប្បការវសេន តស្មិំ ចិត្តេ អភិញ្ញាបាទកេ ជាតេ ឥទ្ធិវិធាធិគមត្ថាយ បរិកម្មចិត្តំ អភិនីហរតិ កសិណារម្មណតោ អបនេត្វា ឥទ្ធិវិធាភិមុខំ បេសេតិ។ អភិនិន្នាមេតីតិ អធិគន្តព្ពឥទ្ធិបោណំ ឥទ្ធិបព្ភារំ ករោតិ។ សោតិ សោ ឯវំ កតចិត្តាភិនីហារោ ភិក្ខុ។ អនេកវិហិតន្តិ អនេកវិធំ នានប្បការកំ។ ឥទ្ធិវិធន្តិ ឥទ្ធិកោដ្ឋាសំ។ បច្ចនុភោតីតិ បច្ចនុភវតិ, ផុសតិ ឯកោបិ ហុត្វាតិ ឥទ្ធិករណតោ បុព្ពេ បកតិយា ឯកោបិ ហុត្វា។ ពហុធា ហោតីតិ ពហូនំ សន្តិកេ ចង្កមិតុកាមោ វា សជ្ឈាយំ វា កត្តុកាមោ បញ្ហំ វា បុច្ឆិតុកាមោ ហុត្វា សតម្បិ សហស្សម្បិ ហោតិ។ កថំ បនាយមេវំ ហោតិ? ឥទ្ធិយា ចតស្សោ ភូមិយោ ចត្តារោ បាទា អដ្ឋ បទានិ សោឡស ច មូលានិ សម្បាទេត្វា ញាណេន អធិដ្ឋហន្តោ។
៣៨១. តត្ថ ចតស្សោ ភូមិយោតិ ចត្តារិ ឈានានិ វេទិតព្ពានិ។ វុត្តញ្ហេតំ ធម្មសេនាបតិនា ‘‘ឥទ្ធិយា កតមា ចតស្សោ ភូមិយោ? វិវេកជភូមិ បឋមំ ឈានំ, បីតិសុខភូមិ ទុតិយំ ឈានំ, ឧបេក្ខាសុខភូមិ តតិយំ ឈានំ, អទុក្ខមសុខភូមិ ចតុត្ថំ ឈានំ។ ឥទ្ធិយា ឥមា ចតស្សោ ភូមិយោ ឥទ្ធិលាភាយ ឥទ្ធិបដិលាភាយ ឥទ្ធិវិកុព្ពនតាយ ឥទ្ធិវិសវិតាយ ឥទ្ធិវសិតាយ ឥទ្ធិវេសារជ្ជាយ សំវត្តន្តី’’តិ (បដិ. ម. ៣.៩)។ ឯត្ថ ច បុរិមានិ តីណិ ឈានានិ យស្មា បីតិផរណេន ច សុខផរណេន ច សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមិត្វា
៣៨២. ចត្តារោ បាទាតិ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា វេទិតព្ពា។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ឥទ្ធិយា កតមេ ចត្តារោ បាទា? ឥធ ភិក្ខុ ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេតិ។ វីរិយ… ចិត្ត… វីមំសាសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេតិ។ ឥទ្ធិយា ឥមេ ចត្តារោ បាទា ឥទ្ធិលាភាយ…បេ.… ឥទ្ធិវេសារជ្ជាយ សំវត្តន្តី’’តិ (បដិ. ម. ៣.៩)។ ឯត្ថ ច ឆន្ទហេតុកោ ឆន្ទាធិកោ វា សមាធិ ឆន្ទសមាធិ។ កត្តុកម្យតាឆន្ទំ អធិបតិំ ករិត្វា បដិលទ្ធសមាធិស្សេតំ អធិវចនំ។ បធានភូតា សង្ខារា បធានសង្ខារា។ ចតុកិច្ចសាធកស្ស សម្មប្បធានវីរិយស្សេតំ អធិវចនំ។ សមន្នាគតន្តិ ឆន្ទសមាធិនា ច បធានសង្ខារេហិ ច ឧបេតំ។ ឥទ្ធិបាទន្តិ និប្ផត្តិបរិយាយេន វា ឥជ្ឈនដ្ឋេន, ឥជ្ឈន្តិ ឯតាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ឥមិនា វា បរិយាយេន ឥទ្ធីតិ សង្ខំ គតានំ អភិញ្ញាចិត្តសម្បយុត្តានំ ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារានំ
អថ វា បជ្ជតេ អនេនាតិ បាទោ។ បាបុណីយតីតិ អត្ថោ។ ឥទ្ធិយា បាទោ ឥទ្ធិបាទោ។ ឆន្ទាទីនមេតំ អធិវចនំ។ យថាហ – ‘‘ឆន្ទញ្ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ និស្សាយ លភតិ សមាធិំ, លភតិ ចិត្តស្សេកគ្គតំ, អយំ វុច្ចតិ ឆន្ទសមាធិ។ សោ អនុប្បន្នានំ បាបកានំ…បេ.… បទហតិ, ឥមេ វុច្ចន្តិ បធានសង្ខារា។ ឥតិ អយញ្ច ឆន្ទោ អយញ្ច ឆន្ទសមាធិ ឥមេ ច បធានសង្ខារា, អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតោ ឥទ្ធិបាទោ’’តិ (សំ. និ. ៥.៨២៥)។ ឯវំ សេសិទ្ធិបាទេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
៣៨៣. អដ្ឋ បទានីតិ ឆន្ទាទីនិ អដ្ឋ វេទិតព្ពានិ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ឥទ្ធិយា កតមានិ អដ្ឋ បទានិ? ឆន្ទញ្ចេ ភិក្ខុ និស្សាយ លភតិ សមាធិំ, លភតិ ចិត្តស្សេកគ្គតំ។ ឆន្ទោ ន សមាធិ, សមាធិ ន ឆន្ទោ។ អញ្ញោ ឆន្ទោ, អញ្ញោ សមាធិ។ វីរិយញ្ចេ ភិក្ខុ… ចិត្តញ្ចេ ភិក្ខុ… វីមំសញ្ចេ ភិក្ខុ និស្សាយ លភតិ សមាធិំ, លភតិ ចិត្តស្សេកគ្គតំ។ វីមំសា ន សមាធិ, សមាធិ ន វីមំសា។ អញ្ញា វីមំសា, អញ្ញោ សមាធិ។ ឥទ្ធិយា ឥមានិ អដ្ឋ បទានិ ឥទ្ធិលាភាយ…បេ.… ឥទ្ធិវេសារជ្ជាយ សំវត្តន្តី’’តិ (បដិ. ម. ៣.៩)។ ឯត្ថ ហិ ឥទ្ធិមុប្បាទេតុកាមតាឆន្ទោ
៣៨៤. សោឡស មូលានីតិ សោឡសហិ អាការេហិ អានេញ្ជតា ចិត្តស្ស វេទិតព្ពា។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ឥទ្ធិយា កតិ មូលានិ? សោឡស មូលានិ – អនោនតំ ចិត្តំ កោសជ្ជេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, អនុន្នតំ ចិត្តំ ឧទ្ធច្ចេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, អនភិនតំ ចិត្តំ រាគេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, អនបនតំ ចិត្តំ ព្យាបាទេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, អនិស្សិតំ ចិត្តំ ទិដ្ឋិយា ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, អប្បដិពទ្ធំ ចិត្តំ ឆន្ទរាគេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, វិប្បមុត្តំ ចិត្តំ កាមរាគេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, វិសំយុត្តំ ចិត្តំ កិលេសេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, វិមរិយាទិកតំ ចិត្តំ កិលេសមរិយាទេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, ឯកត្តគតំ ចិត្តំ នានត្តកិលេសេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, សទ្ធាយ បរិគ្គហិតំ
កាមញ្ច ឯស អត្ថោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេតិអាទិនាបិ សិទ្ធោយេវ, បឋមជ្ឈានាទីនំ បន ឥទ្ធិយា ភូមិបាទបទមូលភាវទស្សនត្ថំ បុន វុត្តោ។ បុរិមោ ច សុត្តេសុ អាគតនយោ។ អយំ បដិសម្ភិទាយំ។ ឥតិ ឧភយត្ថ អសម្មោហត្ថម្បិ បុន វុត្តោ។
៣៨៥. ញាណេន អធិដ្ឋហន្តោតិ ស្វាយមេតេ ឥទ្ធិយា ភូមិបាទបទភូតេ ធម្មេ សម្បាទេត្វា អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ សចេ សតំ ឥច្ឆតិ ‘‘សតំ ហោមិ សតំ ហោមី’’តិ បរិកម្មំ កត្វា បុន អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាតិ, អធិដ្ឋានចិត្តេន សហេវ សតំ ហោតិ។ សហស្សាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ សចេ ឯវំ ន ឥជ្ឈតិ បុន បរិកម្មំ កត្វា ទុតិយម្បិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាតព្ពំ។ សំយុត្តដ្ឋកថាយំ ហិ ឯកវារំ ទ្វេវារំ សមាបជ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ។ តត្ថ បាទកជ្ឈានចិត្តំ និមិត្តារម្មណំ។ បរិកម្មចិត្តានិ សតារម្មណានិ វា សហស្សារម្មណានិ វា, តានិ ច ខោ វណ្ណវសេន, នោ បណ្ណត្តិវសេន។ អធិដ្ឋានចិត្តម្បិ តថេវ សតារម្មណំ
៣៨៦. យម្បិ បដិសម្ភិទាយំ វុត្តំ ‘‘បកតិយា ឯកោ ពហុកំ អាវជ្ជតិ សតំ វា សហស្សំ វា សតសហស្សំ វា, អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ ‘ពហុកោ ហោមី’តិ, ពហុកោ ហោតិ, យថា អាយស្មា ចូឡបន្ថកោ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១០)។ តត្រាបិ អាវជ្ជតីតិ បរិកម្មវសេនេវ វុត្តំ។ អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតីតិ អភិញ្ញាញាណវសេន វុត្តំ។ តស្មា ពហុកំ អាវជ្ជតិ, តតោ តេសម្បិ បរិកម្មចិត្តានំ អវសានេ សមាបជ្ជតិ, សមាបត្តិតោ វុដ្ឋហិត្វា បុន ពហុកោ ហោមីតិ អាវជ្ជិត្វា តតោ បរំ បវត្តានំ តិណ្ណំ ចតុន្នំ វា បុព្ពភាគចិត្តានំ អនន្តរា ឧប្បន្នេន សន្និដ្ឋាបនវសេន អធិដ្ឋានន្តិ
យំ បន វុត្តំ ‘‘យថា អាយស្មា ចូឡបន្ថកោ’’តិ, តំ ពហុធាភាវស្ស កាយសក្ខិទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ តំ បន វត្ថុនា ទីបេតព្ពំ។ តេ កិរ ទ្វេភាតរោ បន្ថេ ជាតត្តា បន្ថកាតិ នាមំ លភិំសុ។ តេសំ ជេដ្ឋោ មហាបន្ថកោ, សោ បព្ពជិត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ។ អរហា ហុត្វា ចូឡបន្ថកំ បព្ពាជេត្វា –
បទុមំ យថា កោកនទំ សុគន្ធំ, បាតោ សិយា ផុល្លមវីតគន្ធំ;
អង្គីរសំ បស្ស វិរោចមានំ, តបន្តមាទិច្ចមិវន្តលិក្ខេតិ។ (អ. និ. ៥.១៩៥) –
ឥមំ គាថំ អទាសិ។ សោ តំ ចតូហិ មាសេហិ បគុណំ កាតុំ នាសក្ខិ។ អថ នំ ថេរោ អភព្ពោ ត្វំ សាសនេតិ វិហារតោ នីហរិ។ តស្មិញ្ច កាលេ ថេរោ ភត្តុទ្ទេសកោ ហោតិ។ ជីវកោ ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, ភគវតា សទ្ធិំ បញ្ចភិក្ខុសតានិ គហេត្វា អម្ហាកំ គេហេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ អាហ។ ថេរោបិ ឋបេត្វា ចូឡបន្ថកំ សេសានំ អធិវាសេមីតិ អធិវាសេសិ។
ចូឡបន្ថកោ ទ្វារកោដ្ឋកេ ឋត្វា រោទតិ។ ភគវា ទិព្ពចក្ខុនា ទិស្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា កស្មា រោទសីតិ អាហ។ សោ តំ បវត្តិមាចិក្ខិ។ ភគវា ន សជ្ឈាយំ កាតុំ អសក្កោន្តោ មម
‘‘រាគោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ,
រាគស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;
ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វា បណ្ឌិតា,
វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ។
‘‘ទោសោ
‘‘មោហោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ,
មោហស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;
ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វា បណ្ឌិតា,
វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ’’តិ។ (មហានិ. ២០៩);
តស្ស គាថាបរិយោសានេ ចតុបដិសម្ភិទាឆឡភិញ្ញាបរិវារា នវ លោកុត្តរធម្មា ហត្ថគតាវ អហេសុំ។
សត្ថា ទុតិយទិវសេ ជីវកស្ស គេហំ អគមាសិ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន។ អថ ទក្ខិណោទកាវសានេ យាគុយា ទិយ្យមានាយ ហត្ថេន បត្តំ បិទហិ។ ជីវកោ កិំ ភន្តេតិ បុច្ឆិ។ វិហារេ ឯកោ ភិក្ខុ អត្ថីតិ។ សោ បុរិសំ បេសេសិ ‘‘គច្ឆ, អយ្យំ គហេត្វា សីឃំ ឯហី’’តិ។ វិហារតោ និក្ខន្តេ បន ភគវតិ,
សហស្សក្ខត្តុមត្តានំ
និសីទម្ពវនេ រម្មេ, យាវ កាលប្បវេទនាតិ។ (ថេរគា. ៥៦៣);
អថ សោ បុរិសោ គន្ត្វា កាសាវេហិ ឯកបជ្ជោតំ អារាមំ ទិស្វា អាគន្ត្វា ភិក្ខូហិ ភរិតោ ភន្តេ អារាមោ, នាហំ ជានាមិ កតមោ សោ អយ្យោតិ អាហ។ តតោ នំ ភគវា អាហ ‘‘គច្ឆ យំ បឋមំ បស្សសិ, តំ ចីវរកណ្ណេ គហេត្វា ‘សត្ថា តំ អាមន្តេតី’តិ វត្វា អានេហី’’តិ។ សោ តំ គន្ត្វា ថេរស្សេវ ចីវរកណ្ណេ អគ្គហេសិ។ តាវទេវ សព្ពេបិ និម្មិតា អន្តរធាយិំសុ។ ថេរោ ‘‘គច្ឆ ត្វ’’ន្តិ តំ ឧយ្យោជេត្វា មុខធោវនាទិសរីរកិច្ចំ និដ្ឋបេត្វា បឋមតរំ គន្ត្វា បត្តាសនេ និសីទិ។ ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘យថា អាយស្មា ចូឡបន្ថកោ’’តិ។
តត្រ យេ តេ ពហូ និម្មិតា តេ អនិយមេត្វា និម្មិតត្តា ឥទ្ធិមតា សទិសាវ ហោន្តិ។ ឋាននិសជ្ជាទីសុ វា ភាសិតតុណ្ហីភាវាទីសុ វា យំ យំ ឥទ្ធិមា ករោតិ, តំ តទេវ ករោន្តិ។ សចេ បន នានាវណ្ណេ កាតុកាមោ ហោតិ, កេចិ បឋមវយេ, កេចិ មជ្ឈិមវយេ, កេចិ បច្ឆិមវយេ, តថា
អយំ បន វិសេសោ, ឥមិនា ភិក្ខុនា ឯវំ ពហុភាវំ និម្មិនិត្វា បុន ‘‘ឯកោវ ហុត្វា ចង្កមិស្សាមិ, សជ្ឈាយំ ករិស្សាមិ, បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា វា, ‘‘អយំ វិហារោ អប្បភិក្ខុកោ, សចេ កេចិ អាគមិស្សន្តិ ‘កុតោ ឥមេ ឯត្តកា ឯកសទិសា ភិក្ខូ, អទ្ធា ថេរស្ស ឯស អានុភាវោ’តិ មំ ជានិស្សន្តី’’តិ អប្បិច្ឆតាយ វា អន្តរាវ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ ឥច្ឆន្តេន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ បរិកម្មំ កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ អធិដ្ឋាតព្ពំ។ អធិដ្ឋានចិត្តេន សទ្ធិំយេវ ឯកោ ហោតិ។ ឯវំ អករោន្តោ បន យថា បរិច្ឆិន្នកាលវសេន សយមេវ ឯកោ ហោតិ។
៣៨៧. អាវិភាវំ តិរោភាវន្តិ ឯត្ថ អាវិភាវំ ករោតិ តិរោភាវំ ករោតីតិ អយមត្ថោ
៣៨៨. ឯតំ
ទេវោរោហណេនបិ ច អយមត្ថោ វិភាវេតព្ពោ។ ភគវា កិរ យមកបាដិហារិយំ កត្វា ចតុរាសីតិបាណសហស្សានិ ពន្ធនា បមោចេត្វា អតីតា ពុទ្ធា យមកបាដិហារិយាវសានេ កុហិំ គតាតិ អាវជ្ជិត្វា តាវតិំសភវនំ គតាតិ អទ្ទស។ អថេកេន បាទេន បថវីតលំ អក្កមិត្វា ទុតិយំ យុគន្ធរបព្ពតេ បតិដ្ឋបេត្វា បុន បុរិមបាទំ ឧទ្ធរិត្វា សិនេរុមត្ថកំ អក្កមិត្វា តត្ថ បណ្ឌុកម្ពលសិលាតលេ វស្សំ ឧបគន្ត្វា សន្និបតិតានំ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតានំ អាទិតោ បដ្ឋាយ អភិធម្មកថំ អារភិ។ ភិក្ខាចារវេលាយ និម្មិតពុទ្ធំ មាបេសិ។ សោ ធម្មំ ទេសេតិ។ ភគវា នាគលតាទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា អនោតត្តទហេ មុខំ ធោវិត្វា ឧត្តរកុរូសុ បិណ្ឌបាតំ គហេត្វា អនោតត្តទហតីរេ បរិភុញ្ជតិ។ សារិបុត្តត្ថេរោ តត្ថ គន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទតិ។ ភគវា អជ្ជ ឯត្តកំ ធម្មំ ទេសេសិន្តិ ថេរស្ស នយំ ទេតិ។ ឯវំ តយោ មាសេ អព្ពោច្ឆិន្នំ អភិធម្មកថំ កថេសិ។ តំ សុត្វា អសីតិកោដិទេវតានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។
យមកបាដិហារិយេ សន្និបតិតាបិ ទ្វាទសយោជនា បរិសា ភគវន្តំ បស្សិត្វាវ គមិស្សាមាតិ
តេ ភគវតោ វន្ទនត្ថាយ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ យាចិំសុ។ ថេរោ បរិសមជ្ឈេយេវ មហាបថវិយំ និមុជ្ជិត្វា សិនេរុបព្ពតំ និព្ពិជ្ឈិត្វា តថាគតបាទមូលេ
សោ ឯវំ អាគតោ តំ បវត្តិំ អារោចេត្វា ‘‘ទូរន្តិ សញ្ញំ អកត្វា កតបាតរាសាវ និក្ខមថា’’តិ អាហ។ ភគវា សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ អារោចេសិ ‘‘មហារាជ, ស្វេ មនុស្សលោកំ គច្ឆាមី’’តិ។ ទេវរាជា វិស្សកម្មំ អាណាបេសិ ‘‘តាត, ស្វេ ភគវា មនុស្សលោកំ គន្តុកាមោ, តិស្សោ សោបានបន្តិយោ មាបេហិ ឯកំ កនកមយំ, ឯកំ រជតមយំ, ឯកំ មណិមយ’’ន្តិ។ សោ តថា អកាសិ។ ភគវា ទុតិយទិវសេ សិនេរុមុទ្ធនិ ឋត្វា បុរត្ថិមលោកធាតុំ ឱលោកេសិ, អនេកានិ ចក្កវាឡសហស្សានិ វិវដានិ ហុត្វា ឯកង្គណំ វិយ បកាសិំសុ។ យថា ច បុរត្ថិមេន, ឯវំ បច្ឆិមេនបិ ឧត្តរេនបិ ទក្ខិណេនបិ សព្ពំ វិវដមទ្ទស។ ហេដ្ឋាបិ យាវ អវីចិ, ឧបរិ យាវ អកនិដ្ឋភវនំ, តាវ អទ្ទស។
តំ ទិវសំ កិរ លោកវិវរណំ នាម អហោសិ។ មនុស្សាបិ ទេវេ បស្សន្តិ, ទេវាបិ មនុស្សេ។ តត្ថ នេវ មនុស្សា ឧទ្ធំ ឧល្លោកេន្តិ, ន ទេវា អធោ ឱលោកេន្តិ, សព្ពេ សម្មុខាវ អញ្ញមញ្ញំ បស្សន្តិ។ ភគវា មជ្ឈេ មណិមយេន សោបានេន ឱតរតិ, ឆកាមាវចរទេវា វាមបស្សេ កនកមយេន, សុទ្ធាវាសា ច មហាព្រហ្មា ច ទក្ខិណបស្សេ រជតមយេន។ ទេវរាជា បត្តចីវរំ អគ្គហេសិ, មហាព្រហ្មា តិយោជនិកំ សេតច្ឆត្តំ, សុយាមោ វាឡពីជនិំ, បញ្ចសិខោ គន្ធព្ពបុត្តោ
អបិច
៣៨៩. តិរោភាវំ កាតុកាមោ បន អាលោកំ វា អន្ធការំ ករោតិ, អប្បដិច្ឆន្នំ វា បដិច្ឆន្នំ, អាបាថំ វា អនាបាថំ ករោតិ។ កថំ? អយញ្ហិ យថា អប្បដិច្ឆន្នោបិ សមីបេ ឋិតោបិ វា ន ទិស្សតិ, ឯវំ អត្តានំ វា បរំ វា កាតុកាមោ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ‘‘ឥទំ អាលោកដ្ឋានំ អន្ធការំ ហោតូ’’តិ វា, ‘‘ឥទំ អប្បដិច្ឆន្នំ បដិច្ឆន្នំ ហោតូ’’តិ វា, ‘‘ឥទំ អាបាថំ អនាបាថំ ហោតូ’’តិ វា អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតិ។ សហ អធិដ្ឋានចិត្តេន យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ។ បរេ សមីបេ ឋិតាបិ ន បស្សន្តិ។ សយម្បិ អបស្សិតុកាមោ ន បស្សតិ។
៣៩០. ឯតំ បន បាដិហារិយំ កេន កតបុព្ពន្តិ? ភគវតា។ ភគវា ហិ យសំ កុលបុត្តំ សមីបេ និសិន្នំយេវ យថា នំ បិតា ន បស្សតិ, ឯវមកាសិ។ តថា វីសយោជនសតំ មហាកប្បិនស្ស បច្ចុគ្គមនំ កត្វា តំ អនាគាមិផលេ, អមច្ចសហស្សញ្ចស្ស សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា, តស្ស អនុមគ្គំ អាគតា សហស្សិត្ថិបរិវារា អនោជាទេវី អាគន្ត្វា សមីបេ និសិន្នាបិ យថា សបរិសំ រាជានំ ន បស្សតិ, តថា កត្វា ‘‘អបិ, ភន្តេ, រាជានំ បស្សថា’’តិ វុត្តេ ‘‘កិំ បន តេ រាជានំ គវេសិតុំ វរំ, ឧទាហុ អត្តាន’’ន្តិ? ‘‘អត្តានំ, ភន្តេ’’តិ វត្វា និសិន្នាយ តស្សា តថា ធម្មំ ទេសេសិ, យថា សា សទ្ធិំ ឥត្ថិសហស្សេន សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, អមច្ចា អនាគាមិផលេ, រាជា អរហត្តេតិ។ អបិច តម្ពបណ្ណិទីបំ
៣៩១. អបិច សព្ពម្បិ បាកដំ បាដិហារិយំ អាវិភាវំ នាម។ អបាកដបាដិហារិយំ តិរោភាវំ នាម។ តត្ថ បាកដបាដិហារិយេ ឥទ្ធិបិ បញ្ញាយតិ ឥទ្ធិមាបិ។ តំ យមកបាដិហារិយេន ទីបេតព្ពំ។ តត្រ ហិ ‘‘ឥធ តថាគតោ យមកបាដិហារិយំ ករោតិ អសាធារណំ សាវកេហិ។ ឧបរិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១១៦) ឯវំ ឧភយំ បញ្ញាយិត្ថ។ អបាកដបាដិហារិយេ ឥទ្ធិយេវ បញ្ញាយតិ, ន ឥទ្ធិមា។ តំ មហកសុត្តេន (សំ. និ. ៤.៣៤៦) ច ព្រហ្មនិមន្តនិកសុត្តេន (ម. និ. ១.៥០១ អាទយោ) ច ទីបេតព្ពំ។ តត្រ ហិ អាយស្មតោ ច មហកស្ស, ភគវតោ ច ឥទ្ធិយេវ បញ្ញាយិត្ថ, ន ឥទ្ធិមា។
យថាហ –
‘‘ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ ចិត្តោ គហបតិ អាយស្មន្តំ មហកំ ឯតទវោច ‘សាធុ មេ, ភន្តេ, អយ្យោ មហកោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មា ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេតូ’តិ។ តេន ហិ ត្វំ គហបតិ អាឡិន្ទេ ឧត្តរាសង្គំ បញ្ញាបេត្វា តិណកលាបំ ឱកាសេហីតិ។ ‘ឯវំ, ភន្តេ’តិ ខោ ចិត្តោ គហបតិ អាយស្មតោ មហកស្ស បដិស្សុត្វា អាឡិន្ទេ ឧត្តរាសង្គំ បញ្ញាបេត្វា តិណកលាបំ ឱកាសេសិ។ អថ ខោ អាយស្មា មហកោ វិហារំ បវិសិត្វា តថារូបំ ឥទ្ធាភិសង្ខារំ អភិសង្ខាសិ, យថា តាលច្ឆិគ្គឡេន ច អគ្គឡន្តរិកាយ ច អច្ចិ និក្ខមិត្វា តិណានិ ឈាបេសិ, ឧត្តរាសង្គំ ន ឈាបេសី’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៤៦)។
យថា ចាហ –
‘‘អថ ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, តថារូបំ ឥទ្ធាភិសង្ខារំ អភិសង្ខាសិំ ‘ឯត្តាវតា ព្រហ្មា ច ព្រហ្មបរិសា ច ព្រហ្មបារិសជ្ជា ច សទ្ទញ្ច មេ សោស្សន្តិ, ន ច មំ ទក្ខិស្សន្តី’តិ អន្តរហិតោ ឥមំ គាថំ អភាសិំ –
‘ភវេ
ភវំ នាភិវទិំ កិញ្ចិ, នន្ទិញ្ច ន ឧបាទិយិ’’’ន្តិ។ (ម. និ. ១.៥០៤);
៣៩២. តិរោកុដ្ដំ តិរោបាការំ តិរោបព្ពតំ អសជ្ជមានោ គច្ឆតិ សេយ្យថាបិ អាកាសេតិ ឯត្ថ តិរោកុដ្ដន្តិ បរកុដ្ដំ, កុដ្ដស្ស បរភាគន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯស នយោ ឥតរេសុ។ កុដ្ដោតិ ច គេហភិត្តិយា ឯតមធិវចនំ។ បាការោតិ គេហវិហារគាមាទីនំ បរិក្ខេបបាការោ។ បព្ពតោតិ បំសុបព្ពតោ វា បាសាណបព្ពតោ វា។ អសជ្ជមានោតិ អលគ្គមានោ។ សេយ្យថាបិ អាកាសេតិ អាកាសេ វិយ។ ឯវំ គន្តុកាមេន បន អាកាសកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ កុដ្ដំ វា បាការំ វា សិនេរុចក្កវាឡេសុបិ អញ្ញតរំ បព្ពតំ វា អាវជ្ជិត្វា កតបរិកម្មេន អាកាសោ ហោតូតិ អធិដ្ឋាតព្ពោ។ អាកាសោយេវ ហោតិ។ អធោ ឱតរិតុកាមស្ស, ឧទ្ធំ វា អារោហិតុកាមស្ស សុសិរោ ហោតិ, វិនិវិជ្ឈិត្វា គន្តុកាមស្ស ឆិទ្ទោ។ សោ តត្ថ អសជ្ជមានោ គច្ឆតិ។
តិបិដកចូឡាភយត្ថេរោ បនេត្ថាហ – ‘‘អាកាសកសិណសមាបជ្ជនំ, អាវុសោ, កិមត្ថិយំ, កិំ ហត្ថិអស្សាទីនិ អភិនិម្មិនិតុកាមោ ហត្ថិអស្សាទិ កសិណានិ សមាបជ្ជតិ, ននុ យត្ថ កត្ថចិ កសិណេ បរិកម្មំ កត្វា អដ្ឋសមាបត្តិវសីភាវោយេវ បមាណំ។ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តទេវ ហោតី’’តិ។ ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘បាឡិយា, ភន្តេ, អាកាសកសិណំយេវ អាគតំ, តស្មា អវស្សមេតំ វត្តព្ព’’ន្តិ។ តត្រាយំ បាឡិ –
‘‘បកតិយា អាកាសកសិណសមាបត្តិយា លាភី ហោតិ។ តិរោកុដ្ដំ តិរោបាការំ តិរោបព្ពតំ អាវជ្ជតិ។ អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ – ‘អាកាសោ ហោតូ’តិ។ អាកាសោ ហោតិ។ តិរោកុដ្ដំ តិរោបាការំ តិរោបព្ពតំ អសជ្ជមានោ គច្ឆតិ។ យថា មនុស្សា បកតិយា អនិទ្ធិមន្តោ កេនចិ អនាវដេ អបរិក្ខិត្តេ អសជ្ជមានា គច្ឆន្តិ, ឯវមេវ សោ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ តិរោកុដ្ដំ តិរោបាការំ តិរោបព្ពតំ អសជ្ជមានោ គច្ឆតិ, សេយ្យថាបិ អាកាសេ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១១)។
សចេ
៣៩៣. បថវិយាបិ ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជន្តិ ឯត្ថ ឧម្មុជ្ជន្តិ ឧដ្ឋានំ វុច្ចតិ។ និមុជ្ជន្តិ សំសីទនំ។ ឧម្មុជ្ជញ្ច និមុជ្ជញ្ច ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ។ ឯវំ កាតុកាមេន អាបោកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា ឧដ្ឋាយ ឯត្តកេ ឋានេ បថវី ឧទកំ ហោតូតិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ។ សហ អធិដ្ឋានេន យថា បរិច្ឆិន្នេ ឋានេ បថវី ឧទកមេវ ហោតិ។ សោ តត្ថ ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ ករោតិ។ តត្រាយំ បាឡិ –
‘‘បកតិយា អាបោកសិណសមាបត្តិយា លាភី ហោតិ។ បថវិំ អាវជ្ជតិ។ អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ – ‘ឧទកំ ហោតូ’តិ។ ឧទកំ ហោតិ។ សោ បថវិយា ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ ករោតិ។ យថា មនុស្សា បកតិយា អនិទ្ធិមន្តោ ឧទកេ ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ ករោន្តិ, ឯវមេវ សោ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ បថវិយា ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ ករោតិ, សេយ្យថាបិ ឧទកេ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១១)។
ន កេវលញ្ច ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជមេវ, ន្ហានបានមុខធោវនភណ្ឌកធោវនាទីសុ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ ករោតិ។ ន កេវលញ្ច ឧទកមេវ, សប្បិតេលមធុផាណិតាទីសុបិ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ ឥទញ្ចិទញ្ច ឯត្តកំ ហោតូតិ អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា អធិដ្ឋហន្តស្ស យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ។ ឧទ្ធរិត្វា ភាជនគតំ ករោន្តស្ស សប្បិ សប្បិមេវ ហោតិ។ តេលាទីនិ តេលាទីនិយេវ។ ឧទកំ ឧទកមេវ។ សោ តត្ថ តេមិតុកាមោវ តេមេតិ, ន តេមិតុកាមោ ន តេមេតិ។ តស្សេវ ច សា បថវី ឧទកំ ហោតិ សេសជនស្ស បថវីយេវ។ តត្ថ មនុស្សា បត្តិកាបិ គច្ឆន្តិ, យានាទីហិបិ គច្ឆន្តិ, កសិកម្មាទីនិបិ ករោន្តិយេវ។ សចេ បនាយំ តេសម្បិ ឧទកំ ហោតូតិ
៣៩៤. ឧទកេបិ អភិជ្ជមានេតិ ឯត្ថ យំ ឧទកំ អក្កមិត្វា សំសីទតិ, តំ ភិជ្ជមានន្តិ
‘‘បកតិយា បថវីកសិណសមាបត្តិយា លាភី ហោតិ។ ឧទកំ អាវជ្ជតិ។ អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ – ‘បថវី ហោតូ’តិ។ បថវី ហោតិ។ សោ អភិជ្ជមានេ ឧទកេ គច្ឆតិ។ យថា មនុស្សា បកតិយា អនិទ្ធិមន្តោ អភិជ្ជមានាយ បថវិយា គច្ឆន្តិ, ឯវមេវ សោ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ អភិជ្ជមានេ ឧទកេ គច្ឆតិ, សេយ្យថាបិ បថវិយ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.១១)។
ន កេវលញ្ច គច្ឆតិ, យំ យំ ឥរិយាបថំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ ករោតិ។ ន កេវលញ្ច បថវិមេវ ករោតិ, មណិសុវណ្ណបព្ពតរុក្ខាទីសុបិ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ វុត្តនយេនេវ អាវជ្ជិត្វា អធិដ្ឋាតិ, យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ។ តស្សេវ ច តំ ឧទកំ បថវី ហោតិ, សេសជនស្ស ឧទកមេវ, មច្ឆកច្ឆបា ច ឧទកកាកាទយោ ច យថារុចិ វិចរន្តិ។ សចេ បនាយំ អញ្ញេសម្បិ មនុស្សានំ តំ បថវិំ កាតុំ ឥច្ឆតិ, ករោតិយេវ។ បរិច្ឆិន្នកាលាតិក្កមេន បន ឧទកមេវ ហោតិ។
៣៩៥. បល្លង្កេន កមតីតិ បល្លង្កេន គច្ឆតិ។ បក្ខី សកុណោតិ បក្ខេហិ យុត្តសកុណោ។ ឯវំ កាតុកាមេន បន បថវីកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ សចេ និសិន្នោ គន្តុមិច្ឆតិ, បល្លង្កប្បមាណំ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ។ សចេ និបន្នោ គន្តុកាមោ ហោតិ មញ្ចប្បមាណំ, សចេ បទសា គន្តុកាមោ ហោតិ មគ្គប្បមាណន្តិ ឯវំ យថានុរូបំ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វុត្តនយេនេវ បថវី ហោតូតិ អធិដ្ឋាតព្ពំ, សហ អធិដ្ឋានេន បថវីយេវ ហោតិ។ តត្រាយំ បាឡិ –
‘‘អាកាសេបិ
អាកាសេ គន្តុកាមេន ច ភិក្ខុនា ទិព្ពចក្ខុលាភិនាបិ ភវិតព្ពំ។ កស្មា? អន្តរេ ឧតុសមុដ្ឋានា វា បព្ពតរុក្ខាទយោ ហោន្តិ, នាគសុបណ្ណាទយោ វា ឧសូយន្តា មាបេន្តិ, នេសំ ទស្សនត្ថំ។ តេ បន ទិស្វា កិំ កាតព្ពន្តិ? បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អាកាសោ ហោតូតិ បរិកម្មំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ។ ថេរោ បនាហ ‘‘សមាបត្តិសមាបជ្ជនំ, អាវុសោ, កិមត្ថិយំ, ននុ សមាហិតមេវស្ស ចិត្តំ, តេន យំ យំ ឋានំ អាកាសោ ហោតូតិ អធិដ្ឋាតិ, អាកាសោយេវ ហោតី’’តិ។ កិញ្ចាបិ ឯវមាហ, អថ ខោ តិរោកុដ្ដបារិហារិយេ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ។
អបិច ឱកាសេ ឱរោហណត្ថម្បិ ឥមិនា ទិព្ពចក្ខុលាភិនា ភវិតព្ពំ, អយញ្ហិ សចេ អនោកាសេ ន្ហានតិត្ថេ វា គាមទ្វារេ វា ឱរោហតិ។ មហាជនស្ស បាកដោ ហោតិ។ តស្មា ទិព្ពចក្ខុនា បស្សិត្វា អនោកាសំ វជ្ជេត្វា ឱកាសេ ឱតរតីតិ។
៣៩៦. ឥមេបិ ចន្ទិមសូរិយេ ឯវំមហិទ្ធិកេ ឯវំមហានុភាវេ បាណិនា បរាមសតិ បរិមជ្ជតីតិ ឯត្ថ ចន្ទិមសូរិយានំ ទ្វាចត្តាលីសយោជនសហស្សស្ស ឧបរិ ចរណេន មហិទ្ធិកតា, តីសុ ទីបេសុ ឯកក្ខណេ អាលោកករណេន មហានុភាវតា វេទិតព្ពា។ ឯវំ ឧបរិ ចរណអាលោកករណេហិ វា មហិទ្ធិកេ តេនេវ មហានុភាវេ។ បរាមសតីតិ បរិគ្គណ្ហតិ ឯកទេសេ វា ឆុបតិ។ បរិមជ្ជតីតិ សមន្តតោ អាទាសតលំ វិយ បរិមជ្ជតិ។ អយំ បនស្ស ឥទ្ធិ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានវសេនេវ ឥជ្ឈតិ, នត្ថេត្ថ កសិណសមាបត្តិនិយមោ។ វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ –
‘‘ឥមេបិ
ស្វាយំ យទិ ឥច្ឆតិ គន្ត្វា បរាមសិតុំ, គន្ត្វា បរាមសតិ, យទិ បន ឥធេវ និសិន្នកោ វា និបន្នកោ វា បរាមសិតុកាមោ ហោតិ, ហត្ថបាសេ ហោតូតិ អធិដ្ឋាតិ, អធិដ្ឋានពលេន វណ្ដា មុត្តតាលផលំ វិយ អាគន្ត្វា ហត្ថបាសេ ឋិតេ វា បរាមសតិ, ហត្ថំ វា វឌ្ឍេត្វា។ វឌ្ឍេន្តស្ស បន កិំ ឧបាទិណ្ណកំ វឌ្ឍតិ, អនុបាទិណ្ណកន្តិ? ឧបាទិណ្ណកំ និស្សាយ អនុបាទិណ្ណកំ វឌ្ឍតិ។
តត្ថ តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ អាហ ‘‘កិំ បនាវុសោ, ឧបាទិណ្ណកំ ខុទ្ទកម្បិ មហន្តម្បិ ន ហោតិ, ននុ យទា ភិក្ខុ តាលច្ឆិទ្ទាទីហិ និក្ខមតិ, តទា ឧបាទិណ្ណកំ ខុទ្ទកំ ហោតិ។ យទា មហន្តំ អត្តភាវំ ករោតិ, តទា មហន្តំ ហោតិ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស វិយា’’តិ។
នន្ទោបនន្ទនាគទមនកថា
ឯកស្មិំ កិរ សមយេ អនាថបិណ្ឌិកោ គហបតិ ភគវតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ អម្ហាកំ គេហេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ និមន្តេត្វា បក្កមិ។ ភគវា អធិវាសេត្វា តំទិវសាវសេសំ រត្តិភាគញ្ច វីតិនាមេត្វា បច្ចូសសមយេ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឱលោកេសិ។ អថស្ស នន្ទោបនន្ទោ នាម នាគរាជា ញាណមុខេ អាបាថមាគច្ឆិ។ ភគវា ‘‘អយំ នាគរាជា មយ្ហំ ញាណមុខេ អាបាថមាគច្ឆិ, អត្ថិ នុ ខោ អស្ស ឧបនិស្សយោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘អយំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ តីសុ រតនេសុ អប្បសន្នោតិ ទិស្វា កោ នុ ខោ ឥមំ មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ វិវេចេយ្យា’’តិ អាវជ្ជេន្តោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ អទ្ទស។
តតោ
តេន
អថ ខោ អាយស្មា រដ្ឋបាលោ ភគវន្តំ ឯតទវោច ‘‘បុព្ពេ, ភន្តេ, ឥមស្មិំ បទេសេ ឋិតោ សិនេរុំ បស្សាមិ, សិនេរុបរិភណ្ឌំ បស្សាមិ, តាវតិំសំ បស្សាមិ, វេជយន្តំ បស្សាមិ, វេជយន្តស្ស បាសាទស្ស ឧបរិ ធជំ បស្សាមិ។ កោ នុ ខោ, ភន្តេ, ហេតុ កោ បច្ចយោ, យំ ឯតរហិ នេវ សិនេរុំ បស្សាមិ…បេ.… ន វេជយន្តស្ស បាសាទស្ស ឧបរិ ធជំ បស្សាមី’’តិ។ ‘‘អយំ, រដ្ឋបាល, នន្ទោបនន្ទោ នាម នាគរាជា តុម្ហាកំ កុបិតោ សិនេរុំ សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា ឧបរិ ផណេន បដិច្ឆាទេត្វា អន្ធការំ កត្វា ឋិតោ’’តិ។ ‘‘ទមេមិ នំ, ភន្តេ’’តិ។ ន ភគវា អនុជានិ។ អថ ខោ អាយស្មា ភទ្ទិយោ អាយស្មា រាហុលោតិ អនុក្កមេន សព្ពេបិ ភិក្ខូ ឧដ្ឋហិំសុ។ ន ភគវា អនុជានិ។
អវសានេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, ទមេមិ ន’’ន្តិ អាហ។ ‘‘ទមេហិ មោគ្គល្លានា’’តិ ភគវា អនុជានិ។ ថេរោ អត្តភាវំ វិជហិត្វា មហន្តំ នាគរាជវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា នន្ទោបនន្ទំ ចុទ្ទសក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា តស្ស ផណមត្ថកេ អត្តនោ ផណំ ឋបេត្វា សិនេរុនា
ថេរោ តំ អត្តភាវំ វិជហិត្វា តស្ស ទក្ខិណកណ្ណសោតេន បវិសិត្វា វាមកណ្ណសោតេន និក្ខមិ
នាគរាជា ចិន្តេសិ ‘‘បវិសន្តោ តាវ មេ ន ទិដ្ឋោ, និក្ខមនកាលេ ទានិ នំ ទាឋន្តរេ បក្ខិបិត្វា សង្ខាទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា និក្ខម ភន្តេ, មា មំ អន្តោកុច្ឆិយំ អបរាបរំ ចង្កមន្តោ ពាធយិត្ថាតិ អាហ។ ថេរោ និក្ខមិត្វា ពហិ អដ្ឋាសិ។ នាគរាជា អយំ សោតិ ទិស្វា នាសវាតំ វិស្សជ្ជិ។ ថេរោ ចតុត្ថំ ឈានំ សមាបជ្ជិ។ លោមកូបម្បិស្ស វាតោ ចាលេតុំ នាសក្ខិ។ អវសេសា ភិក្ខូ កិរ អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពបាដិហារិយានិ កាតុំ សក្កុណេយ្យុំ, ឥមំ បន ឋានំ បត្វា ឯវំ ខិប្បនិសន្តិនោ ហុត្វា សមាបជ្ជិតុំ ន សក្ខិស្សន្តីតិ តេសំ ភគវា នាគរាជទមនំ នានុជានិ។
នាគរាជា
អនាថបិណ្ឌិកោ ‘‘កិំ, ភន្តេ, អតិទិវា អាគតត្ថា’’តិ អាហ។ មោគ្គល្លានស្ស ច នន្ទោបនន្ទស្ស ច សង្គាមោ អហោសីតិ។ កស្ស, ភន្តេ, ជយោ, កស្ស បរាជយោតិ។ មោគ្គល្លានស្ស ជយោ, នន្ទស្ស បរាជយោតិ។ អនាថបិណ្ឌិកោ ‘‘អធិវាសេតុ មេ, ភន្តេ, ភគវា សត្តាហំ
សោ ឯវំ កត្វា ន កេវលំ ចន្ទិមសូរិយេ បរាមសតិ។ សចេ ឥច្ឆតិ បាទកថលិកំ កត្វា បាទេ ឋបេតិ, បីឋំ កត្វា និសីទតិ, មញ្ចំ កត្វា និបជ្ជតិ, អបស្សេនផលកំ កត្វា អបស្សយតិ។ យថា ច ឯកោ, ឯវំ អបរោបិ។ អនេកេសុបិ ហិ ភិក្ខុសតសហស្សេសុ ឯវំ ករោន្តេសុ តេសញ្ច ឯកមេកស្ស តថេវ ឥជ្ឈតិ។ ចន្ទិមសូរិយានញ្ច គមនម្បិ អាលោកករណម្បិ តថេវ ហោតិ។ យថា ហិ បាតិសហស្សេសុ ឧទកបូរេសុ សព្ពបាតីសុ ច ចន្ទមណ្ឌលានិ ទិស្សន្តិ។ បាកតិកមេវ ច ចន្ទស្ស គមនំ អាលោកករណញ្ច ហោតិ។ តថូបមមេតំ បាដិហារិយំ។
៣៩៧. យាវ ព្រហ្មលោកាបីតិ ព្រហ្មលោកម្បិ បរិច្ឆេទំ កត្វា។ កាយេន វសំ វត្តេតីតិ តត្ថ ព្រហ្មលោកេ កាយេន អត្តនោ វសំ វត្តេតិ។ តស្សត្ថោ បាឡិំ អនុគន្ត្វា វេទិតព្ពោ។ អយញ្ហេត្ថ បាឡិ –
‘‘យាវ
តត្ថ ទូរេបិ សន្តិកេ អធិដ្ឋាតីតិ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ទូរេ ទេវលោកំ វា ព្រហ្មលោកំ វា អាវជ្ជតិ សន្តិកេ ហោតូតិ។ អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ សន្តិកេ ហោតូតិ, សន្តិកេ ហោតិ។ ឯស នយោ សេសបទេសុបិ។
តត្ថ កោ ទូរំ គហេត្វា សន្តិកំ អកាសីតិ? ភគវា។ ភគវា ហិ យមកបាដិហារិយាវសានេ ទេវលោកំ គច្ឆន្តោ យុគន្ធរញ្ច សិនេរុញ្ច សន្តិកេ កត្វា បថវីតលតោ ឯកបាទំ យុគន្ធរេ បតិដ្ឋបេត្វា ទុតិយំ សិនេរុមត្ថកេ ឋបេសិ។ អញ្ញោ កោ អកាសិ? មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ។ ថេរោ ហិ សាវត្ថិតោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា និក្ខន្តំ ទ្វាទសយោជនិកំ បរិសំ តិំសយោជនំ សង្កស្សនគរមគ្គំ សង្ខិបិត្វា តង្ខណញ្ញេវ សម្បាបេសិ។
អបិច តម្ពបណ្ណិទីបេ ចូឡសមុទ្ទត្ថេរោបិ អកាសិ។ ទុព្ភិក្ខសមយេ កិរ ថេរស្ស សន្តិកំ បាតោវ សត្ត ភិក្ខុសតានិ អាគមំសុ។ ថេរោ ‘‘មហា ភិក្ខុសង្ឃោ កុហិំ ភិក្ខាចារោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ សកលតម្ពបណ្ណិទីបេ អទិស្វា ‘‘បរតីរេ បាដលិបុត្តេ ភវិស្សតី’’តិ ទិស្វា ភិក្ខូ បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា ‘‘ឯថាវុសោ, ភិក្ខាចារំ គមិស្សាមា’’តិ បថវិំ សង្ខិបិត្វា បាដលិបុត្តំ គតោ។ ភិក្ខូ ‘‘កតរំ, ភន្តេ, ឥមំ នគរ’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ។ បាដលិបុត្តំ, អាវុសោតិ។ បាដលិបុត្តំ នាម ទូរេ ភន្តេតិ។ អាវុសោ, មហល្លកត្ថេរា នាម ទូរេបិ គហេត្វា សន្តិកេ ករោន្តីតិ។ មហាសមុទ្ទោ កុហិំ, ភន្តេតិ? ននុ, អាវុសោ, អន្តរា ឯកំ នីលមាតិកំ អតិក្កមិត្វា
យថា ចាយំ, ឯវំ តិស្សទត្តត្ថេរោបិ សាយន្ហសមយេ ន្ហាយិត្វា កតុត្តរាសង្គោ មហាពោធិំ វន្ទិស្សាមីតិ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ សន្តិកេ អកាសិ។
សន្តិកំ បន គហេត្វា កោ ទូរមកាសីតិ? ភគវា។ ភគវា ហិ អត្តនោ ច អង្គុលិមាលស្ស (ម. និ. ២.៣៤៨) ច អន្តរំ សន្តិកម្បិ ទូរមកាសីតិ។
អថ កោ ពហុកំ ថោកំ អកាសីតិ? មហាកស្សបត្ថេរោ។ រាជគហេ កិរ នក្ខត្តទិវសេ បញ្ចសតា កុមារិយោ ចន្ទបូវេ គហេត្វា នក្ខត្តកីឡនត្ថាយ គច្ឆន្តិយោ ភគវន្តំ ទិស្វា កិញ្ចិ នាទំសុ។ បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តំ បន ថេរំ ទិស្វា អម្ហាកំ ថេរោ ឯតិ បូវំ ទស្សាមាតិ សព្ពា បូវេ
ឥល្លិសសេដ្ឋិវត្ថុស្មិំ បន មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ថោកំ ពហុកមកាសិ, កាកវលិយវត្ថុស្មិញ្ច ភគវា។ មហាកស្សបត្ថេរោ កិរ សត្តាហំ សមាបត្តិយា វីតិនាមេត្វា ទលិទ្ទសង្គហំ ករោន្តោ កាកវលិយស្ស នាម ទុគ្គតមនុស្សស្ស ឃរទ្វារេ អដ្ឋាសិ។ តស្ស ជាយា ថេរំ ទិស្វា បតិនោ បក្កំ អលោណម្ពិលយាគុំ បត្តេ អាកិរិ។ ថេរោ តំ គហេត្វា ភគវតោ ហត្ថេ ឋបេសិ។ ភគវា មហាភិក្ខុសង្ឃស្ស បហោនកំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ។ ឯកបត្តេន អាភតា សព្ពេសំ បហោសិ។ កាកវលិយោបិ សត្តមេ ទិវសេ សេដ្ឋិដ្ឋានំ អលត្ថាតិ។
ន កេវលញ្ច ថោកស្ស ពហុករណំ, មធុរំ អមធុរំ, អមធុរំ មធុរន្តិអាទីសុបិ យំ យំ ឥច្ឆតិ, សព្ពំ ឥទ្ធិមតោ ឥជ្ឈតិ។ តថា ហិ មហាអនុឡត្ថេរោ នាម សម្ពហុលេ ភិក្ខូ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា សុក្ខភត្តមេវ លភិត្វា គង្គាតីរេ និសីទិត្វា បរិភុញ្ជមានេ ទិស្វា គង្គាយ ឧទកំ សប្បិមណ្ឌន្តិ អធិដ្ឋហិត្វា សាមណេរានំ សញ្ញំ អទាសិ។ តេ ថាលកេហិ អាហរិត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស អទំសុ។ សព្ពេ មធុរេន សប្បិមណ្ឌេន ភុញ្ជិំសូតិ។
ទិព្ពេន ចក្ខុនាតិ ឥធេវ ឋិតោ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា តស្ស ព្រហ្មុនោ រូបំ បស្សតិ។ ឥធេវ ច ឋិតោ សព្ពំ តស្ស ភាសតោ សទ្ទំ សុណាតិ។ ចិត្តំ បជានាតិ។ កាយវសេន ចិត្តំ បរិណាមេតីតិ ករជកាយស្ស វសេន ចិត្តំ បរិណាមេតិ។ បាទកជ្ឈានចិត្តំ គហេត្វា កាយេ អារោបេតិ។ កាយានុគតិកំ ករោតិ ទន្ធគមនំ។ កាយគមនំ ហិ ទន្ធំ ហោតិ។ សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមតីតិ បាទកជ្ឈានារម្មណេន ឥទ្ធិចិត្តេន សហជាតំ សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមតិ បវិសតិ ផស្សេតិ សម្បាបុណាតិ។ សុខសញ្ញា នាម ឧបេក្ខាសម្បយុត្តសញ្ញា។ ឧបេក្ខា ហិ សន្តំ សុខន្តិ វុត្តា។ សាយេវ ច សញ្ញា នីវរណេហិ ចេវ វិតក្កាទីហិ បច្ចនីកេហិ ច វិមុត្តត្តា លហុសញ្ញាតិបិ វេទិតព្ពា។ តំ ឱក្កន្តស្ស បនស្ស ករជកាយោបិ តូលបិចុ វិយ សល្លហុកោ ហោតិ។ សោ ឯវំ វាយុក្ខិត្តតូលបិចុនា
ចិត្តវសេន កាយំ បរិណាមេតីតិ កាយំ គហេត្វា ចិត្តេ អារោបេតិ។ ចិត្តានុគតិកំ ករោតិ សីឃគមនំ។ ចិត្តគមនំ ហិ សីឃំ ហោតិ។ សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមតីតិ រូបកាយារម្មណេន ឥទ្ធិចិត្តេន សហជាតំ សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមតីតិ។ សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឥទំ បន ចិត្តគមនមេវ ហោតិ។ ឯវំ អទិស្សមានេន កាយេន គច្ឆន្តោ បនាយំ កិំ តស្ស អធិដ្ឋានចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ គច្ឆតិ, ឧទាហុ ឋិតិក្ខណេ ភង្គក្ខណេ វាតិ វុត្តេ តីសុបិ ខណេសុ គច្ឆតីតិ ថេរោ អាហ។ កិំ បន សោ សយំ គច្ឆតិ និម្មិតំ បេសេតីតិ។ យថារុចិ ករោតិ។ ឥធ បនស្ស សយំ គមនមេវ អាគតំ។
មនោមយន្តិ អធិដ្ឋានមនេន និម្មិតត្តា មនោមយំ។ អហីនិន្ទ្រិយន្តិ ឥទំ ចក្ខុសោតាទីនំ សណ្ឋានវសេន វុត្តំ។ និម្មិតរូបេ បន បសាទោ នាម នត្ថិ។ សចេ ឥទ្ធិមា ចង្កមតិ និម្មិតោបិ តត្ថ ចង្កមតីតិអាទិ សព្ពំ សាវកនិម្មិតំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ពុទ្ធនិម្មិតោ បន យំ យំ ភគវា ករោតិ, តំ តម្បិ ករោតិ។ ភគវតោ រុចិវសេន អញ្ញម្បិ ករោតីតិ។ ឯត្ថ ច យំ សោ ឥទ្ធិមា ឥធេវ ឋិតោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា រូបំ បស្សតិ, ទិព្ពាយ សោតធាតុយា សទ្ទំ សុណាតិ, ចេតោបរិយញាណេន
៣៩៨. វិកុព្ពនាយ បន មនោមយាយ ច ឥទំ នានាករណំ។ វិកុព្ពនំ តាវ ករោន្តេន ‘‘សោ បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា កុមារកវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, នាគវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, សុបណ្ណវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, អសុរវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ឥន្ទវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ទេវវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ព្រហ្មវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, សមុទ្ទវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, បព្ពតវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, សីហវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ព្យគ្ឃវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ទីបិវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ហត្ថិម្បិ ទស្សេតិ, អស្សម្បិ ទស្សេតិ, រថម្បិ ទស្សេតិ, បត្តិម្បិ ទស្សេតិ, វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ ទស្សេតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៣) ឯវំ វុត្តេសុ កុមារកវណ្ណាទីសុ យំ យំ អាកង្ខតិ, តំ តំ អធិដ្ឋាតព្ពំ។ អធិដ្ឋហន្តេន ច បថវីកសិណាទីសុ អញ្ញតរារម្មណតោ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ អត្តនោ កុមារកវណ្ណោ អាវជ្ជិតព្ពោ។ អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មាវសានេ បុន សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឯវរូបោ នាម កុមារកោ ហោមីតិ អធិដ្ឋាតព្ពំ។ សហ អធិដ្ឋានចិត្តេន កុមារកោ ហោតិ ទេវទត្តោ វិយ (ចូឡវ. ៣៣៣)។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។
ហត្ថិម្បិ ទស្សេតីតិអាទិ បនេត្ថ ពហិទ្ធាបិ ហត្ថិអាទិទស្សនវសេន វុត្តំ។ តត្ថ ហត្ថី ហោមីតិ អនធិដ្ឋហិត្វា ហត្ថី ហោតូតិ អធិដ្ឋាតព្ពំ, អស្សាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ។ អយំ វិកុព្ពនា ឥទ្ធិ។
៣៩៩. មនោមយំ កាតុកាមោ បន បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ កាយំ តាវ អាវជ្ជិត្វា វុត្តនយេនេវ សុសិរោ ហោតូតិ អធិដ្ឋាតិ, សុសិរោ ហោតិ។ អថស្ស អព្ភន្តរេ អញ្ញំ កាយំ អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតិ, តស្ស អព្ភន្តរេ អញ្ញោ កាយោ ហោតូតិ។ សោ តំ មុញ្ជម្ហា ឦសិកំ វិយ កោសិយា អសិំ វិយ ករណ្ឌាយ អហិំ វិយ ច អព្ពាហតិ
ឥតិ សាធុជនបាមោជ្ជត្ថាយ កតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ
ឥទ្ធិវិធនិទ្ទេសោ នាម
ទ្វាទសមោ បរិច្ឆេទោ។