១៦. ឥន្ទ្រិយសច្ចនិទ្ទេសោ
ឥន្ទ្រិយវិត្ថារកថា
៥២៥. ធាតូនំ ឥន្ទ្រិយានីតិ ពាវីសតិន្ទ្រិយានិ – ចក្ខុន្ទ្រិយំ សោតិន្ទ្រិយំ ឃានិន្ទ្រិយំ ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ កាយិន្ទ្រិយំ មនិន្ទ្រិយំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ សុខិន្ទ្រិយំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ សទ្ធិន្ទ្រិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ សមាធិន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយន្តិ។ តត្ថ –
អត្ថតោ លក្ខណាទីហិ, កមតោ ច វិជានិយា;
ភេទាភេទា តថា កិច្ចា, ភូមិតោ ច វិនិច្ឆយំ។
តត្ថ ចក្ខាទីនំ តាវ ចក្ខតីតិ ចក្ខូតិអាទិនា នយេន អត្ថោ បកាសិតោ។ បច្ឆិមេសុ បន តីសុ បឋមំ បុព្ពភាគេ អនញ្ញាតំ អមតំ បទំ ចតុសច្ចធម្មំ វា ជានិស្សាមីតិ ឯវំ បដិបន្នស្ស ឧប្បជ្ជនតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយន្តិ វុត្តំ។ ទុតិយំ អាជាននតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អញ្ញិន្ទ្រិយំ។ តតិយំ អញ្ញាតាវិនោ ចតូសុ សច្ចេសុ និដ្ឋិតញ្ញាណកិច្ចស្ស ខីណាសវស្ស ឧប្បជ្ជនតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ។
កោ បន នេសំ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ នាមាតិ? ឥន្ទលិង្គដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ។ ឥន្ទទេសិតដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ។ ឥន្ទទិដ្ឋដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ។ ឥន្ទសិដ្ឋដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ។ ឥន្ទជុដ្ឋដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ។ សោ សព្ពោបិ ឥធ យថាយោគំ យុជ្ជតិ។ ភគវា ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ បរមិស្សរិយភាវតោ ឥន្ទោ។ កុសលាកុសលញ្ច កម្មំ, កម្មេសុ កស្សចិ ឥស្សរិយាភាវតោ។ តេនេវេត្ថ កម្មសញ្ជនិតានិ តាវ ឥន្ទ្រិយានិ កុសលាកុសលកម្មំ
អបិច
លក្ខណាទីហីតិ លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានេហិបិ ចក្ខាទីនំ វិនិច្ឆយំ វិជានិយាតិ អត្ថោ។ តានិ ច នេសំ លក្ខណាទីនិ ខន្ធនិទ្ទេសេ វុត្តានេវ។ បញ្ញិន្ទ្រិយាទីនិ ហិ ចត្តារិ អត្ថតោ អមោហោយេវ។ សេសានិ តត្ថ សរូបេនេវ អាគតានិ។
៥២៦. កមតោតិ អយម្បិ ទេសនាក្កមោវ។ តត្ថ អជ្ឈត្តធម្មេ បរិញ្ញាយ អរិយភូមិបដិលាភោ ហោតីតិ អត្តភាវបរិយាបន្នានិ ចក្ខុន្ទ្រិយាទីនិ បឋមំ ទេសិតានិ។ សោ បន អត្តភាវោ យំ ធម្មំ ឧបាទាយ ឥត្ថីតិ វា បុរិសោតិ វា សង្ខំ គច្ឆតិ, អយំ សោតិ និទស្សនត្ថំ តតោ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយញ្ច។ សោ ទុវិធោបិ ជីវិតិន្ទ្រិយបដិពទ្ធវុត្តីតិ ញាបនត្ថំ តតោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ។ យាវ តស្ស បវត្តិ, តាវ ឯតេសំ វេទយិតានំ អនិវត្តិ។ យញ្ច កិញ្ចិ វេទយិតំ, សព្ពំ តំ ទុក្ខន្តិ ញាបនត្ថំ តតោ សុខិន្ទ្រិយាទីនិ។ តំនិរោធត្ថំ បន ឯតេ ធម្មា ភាវេតព្ពាតិ បដិបត្តិទស្សនត្ថំ តតោ សទ្ធាទីនិ។ ឥមាយ បដិបត្តិយា ឯស ធម្មោ បឋមំ អត្តនិ បាតុភវតីតិ បដិបត្តិយា អមោឃភាវទស្សនត្ថំ តតោ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ។ តស្សេវ ផលត្តា តតោ អនន្តរំ ភាវេតព្ពតោ ច តតោ អញ្ញិន្ទ្រិយំ។ តតោ បរំ ភាវនាយ ឥមស្ស អធិគមោ, អធិគតេ ច បន ឥមស្មិំ នត្ថិ កិញ្ចិ ឧត្តរិ ករណីយន្តិ ញាបនត្ថំ អន្តេ បរមស្សាសភូតំ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ ទេសិតន្តិ អយមេត្ថ កមោ។
ភេទាភេទាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្សេវ ចេត្ថ ភេទោ។ តញ្ហិ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ទុវិធំ ហោតិ។ សេសានំ អភេទោតិ ឯវមេត្ថ ភេទាភេទតោ វិនិច្ឆយំ វិជានិយា។
៥២៧. កិច្ចាតិ
៥២៨. ភូមិតោតិ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយឥត្ថិបុរិសសុខទុក្ខទោមនស្សិន្ទ្រិយានិ ចេត្ថ កាមាវចរានេវ។ មនិន្ទ្រិយជីវិតិន្ទ្រិយឧបេក្ខិន្ទ្រិយានិ សទ្ធាវីរិយសតិសមាធិបញ្ញិន្ទ្រិយានិ ច ចតុភូមិបរិយាបន្នានិ។ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ កាមាវចររូបាវចរលោកុត្តរវសេន ភូមិត្តយបរិយាបន្នំ។ អវសានេ តីណិ លោកុត្តរានេវាតិ ឯវមេត្ថ ភូមិតោបិ វិនិច្ឆយំ វិជានេយ្យ។ ឯវំ ហិ វិជានន្តោ –
សំវេគពហុលោ ភិក្ខុ, ឋិតោ ឥន្ទ្រិយសំវរេ;
ឥន្ទ្រិយានិ បរិញ្ញាយ, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតីតិ។
ឥទំ ឥន្ទ្រិយានំ វិត្ថារកថាមុខំ។
សច្ចវិត្ថារកថា
៥២៩. តទនន្តរានិ បន សច្ចានីតិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ – ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខសមុទយោ
វិភាគតោ
អត្ថត្ថុទ្ធារតោ ចេវ, អនូនាធិកតោ តថា។
កមតោ ជាតិអាទីនំ, និច្ឆយា ញាណកិច្ចតោ;
អន្តោគធានំ បភេទា, ឧបមាតោ ចតុក្កតោ។
សុញ្ញតេកវិធាទីហិ, សភាគវិសភាគតោ;
វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ, វិញ្ញុនា សាសនក្កមេ។
តត្ថ វិភាគតោតិ ទុក្ខាទីនំ ហិ ចត្តារោ ចត្តារោ អត្ថា វិភត្តា តថា អវិតថា អនញ្ញថា, យេ ទុក្ខាទីនិ អភិសមេន្តេហិ អភិសមេតព្ពា។ យថាហ – ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ, ឥមេ ចត្តារោ ទុក្ខស្ស ទុក្ខដ្ឋា តថា អវិតថា អនញ្ញថា។ សមុទយស្ស អាយូហនដ្ឋោ និទានដ្ឋោ សំយោគដ្ឋោ បលិពោធដ្ឋោ។ និរោធស្ស និស្សរណដ្ឋោ វិវេកដ្ឋោ អសង្ខតដ្ឋោ អមតដ្ឋោ។ មគ្គស្ស និយ្យានដ្ឋោ ហេតុដ្ឋោ ទស្សនដ្ឋោ អធិបតេយ្យដ្ឋោ។ ឥមេ ចត្តារោ មគ្គស្ស មគ្គដ្ឋា តថា អវិតថា អនញ្ញថា’’តិ (បដិ. ម. ២.៨)។ តថា ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ អភិសមយដ្ឋោ’’តិ (បដិ. ម. ២.១១) ឯវមាទិ។ ឥតិ ឯវំ វិភត្តានំ ចតុន្នំ ចតុន្នំ អត្ថានំ វសេន ទុក្ខាទីនិ វេទិតព្ពានីតិ។ អយំ តាវេត្ថ វិភាគតោ វិនិច្ឆយោ។
៥៣០. និព្ពចនលក្ខណាទិប្បភេទតោតិ ឯត្ថ បន និព្ពចនតោ តាវ ឥធ ទុ-ឥតិ អយំ សទ្ទោ កុច្ឆិតេ ទិស្សតិ។ កុច្ឆិតំ ហិ បុត្តំ ទុប្បុត្តោតិ វទន្តិ។ ខំ-សទ្ទោ បន តុច្ឆេ។ តុច្ឆំ ហិ អាកាសំ ‘‘ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ។ ឥទញ្ច បឋមសច្ចំ កុច្ឆិតំ អនេកឧបទ្ទវាធិដ្ឋានតោ។ តុច្ឆំ ពាលជនបរិកប្បិតធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតតោ។ តស្មា កុច្ឆិតត្តា តុច្ឆត្តា ច ទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ។
សំ-ឥតិ ឧ-ឥតិ អយំ ‘‘ឧប្បន្នំ ឧទិត’’ន្តិអាទីសុ (ធ. ស. ១; មហាវ. ៨៤) ឧប្បត្តិំ។ អយ-សទ្ទោ ការណំ ទីបេតិ។ ឥទញ្ចាបិ ទុតិយសច្ចំ អវសេសបច្ចយសមាយោគេ សតិ ទុក្ខស្សុប្បត្តិការណំ។ ឥតិ ទុក្ខស្ស សំយោគេ ឧប្បត្តិការណត្តា ទុក្ខសមុទយន្តិ វុច្ចតិ។
តតិយសច្ចំ និ-សទ្ទោ អភាវំ, រោធ-សទ្ទោ ច ចារកំ ទីបេតិ។ តស្មា អភាវោ ឯត្ថ សំសារចារកសង្ខាតស្ស ទុក្ខរោធស្ស សព្ពគតិសុញ្ញត្តា, សមធិគតេ វា តស្មិំ សំសារចារកសង្ខាតស្ស ទុក្ខរោធស្ស អភាវោ ហោតិ, តប្បដិបក្ខត្តាតិបិ ទុក្ខនិរោធន្តិ វុច្ចតិ។ ទុក្ខស្ស វា អនុប្បាទនិរោធបច្ចយត្តា ទុក្ខនិរោធន្តិ។
ចតុត្ថសច្ចំ បន យស្មា ឯតំ ទុក្ខនិរោធំ គច្ឆតិ អារម្មណវសេន តទភិមុខភូតត្តា, បដិបទា ច ហោតិ ទុក្ខនិរោធប្បត្តិយា។ តស្មា ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ វុច្ចតិ។
៥៣១. យស្មា បនេតានិ ពុទ្ធាទយោ អរិយា បដិវិជ្ឈន្តិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តិ។ យថាហ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, អរិយសច្ចានិ។ កតមានិ…បេ.… ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ។ អរិយា ឥមានិ បដិវិជ្ឈន្តិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ។ អបិច អរិយស្ស សច្ចានីតិបិ អរិយសច្ចានិ។ យថាហ ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ.… មនុស្សាយ តថាគតោ អរិយោ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៩៨)។ អថ វា ឯតេសំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា អរិយភាវសិទ្ធិតោបិ អរិយសច្ចានិ។ យថាហ – ‘‘ឥមេសំ ខោ, ភិក្ខវេ, ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ យថាភូតំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អរិយោតិ វុច្ចតី’’តិ។ អបិច ខោ បន អរិយានិ សច្ចានីតិបិ អរិយសច្ចានិ។ អរិយានីតិ តថានិ អវិតថានិ អវិសំវាទកានីតិ អត្ថោ។ យថាហ – ‘‘ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៩៧) ឯវមេត្ថ និព្ពចនតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
៥៣២. កថំ លក្ខណាទិប្បភេទតោ? ឯត្ថ ហិ ពាធនលក្ខណំ ទុក្ខសច្ចំ, សន្តាបនរសំ, បវត្តិបច្ចុបដ្ឋានំ។ បភវលក្ខណំ សមុទយសច្ចំ, អនុបច្ឆេទករណរសំ, បលិពោធបច្ចុបដ្ឋានំ។ សន្តិលក្ខណំ និរោធសច្ចំ, អច្ចុតិរសំ, អនិមិត្តបច្ចុបដ្ឋានំ។ និយ្យានលក្ខណំ មគ្គសច្ចំ, កិលេសប្បហានរសំ, វុដ្ឋានបច្ចុបដ្ឋានំ។ អបិច បវត្តិបវត្តននិវត្តិនិវត្តនលក្ខណានិ បដិបាដិយា។ តថា សង្ខតតណ្ហា អសង្ខតទស្សនលក្ខណានិ ចាតិ ឯវមេត្ថ លក្ខណាទិប្បភេទតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
៥៣៣. អត្ថត្ថុទ្ធារតោ ចេវាតិ ឯត្ថ បន អត្ថតោ តាវ កោ សច្ចដ្ឋោតិ ចេ? យោ បញ្ញាចក្ខុនា ឧបបរិក្ខមានានំ មាយាវ វិបរីតោ, មរីចិវ វិសំវាទកោ, តិត្ថិយានំ អត្តាវ អនុបលព្ភសភាវោ ច ន ហោតិ, អថ ខោ ពាធនប្បភវសន្តិនិយ្យានប្បការេន តច្ឆាវិបរីតភូតភាវេន អរិយញាណស្ស គោចរោ ហោតិយេវ។ ឯស អគ្គិលក្ខណំ វិយ, លោកបកតិ វិយ ច តច្ឆាវិបរីតភូតភាវោ សច្ចដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ។ យថាហ – ‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) វិត្ថារោ។ អបិច –
នាពាធកំ យតោ ទុក្ខំ, ទុក្ខា អញ្ញំ ន ពាធកំ;
ពាធកត្តនិយាមេន, តតោ សច្ចមិទំ មតំ។
តំ វិនា នាញ្ញតោ ទុក្ខំ, ន ហោតិ ន ច តំ តតោ;
ទុក្ខហេតុនិយាមេន, ឥតិ សច្ចំ វិសត្តិកា។
នាញ្ញា និព្ពានតោ សន្តិ, សន្តំ ន ច ន តំ យតោ;
សន្តភាវនិយាមេន, តតោ សច្ចមិទំ មតំ។
មគ្គា អញ្ញំ ន និយ្យានំ, អនិយ្យានោ ន ចាបិ សោ;
តច្ឆនិយ្យានភាវត្តា, ឥតិ សោ សច្ចសម្មតោ។
ឥតិ តច្ឆាវិបល្លាស, ភូតភាវំ ចតូស្វបិ;
ទុក្ខាទីស្វវិសេសេន, សច្ចដ្ឋំ អាហុ បណ្ឌិតាតិ។
ឯវំ អត្ថតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
៥៣៤. កថំ អត្ថុទ្ធារតោ? ឥធាយំ សច្ច-សទ្ទោ អនេកេសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ។ សេយ្យថិទំ – ‘‘សច្ចំ ភណេ ន កុជ្ឈេយ្យា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២២៤) វាចាសច្ចេ។ ‘‘សច្ចេ ឋិតា សមណព្រាហ្មណា ចា’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២១.៤៣៣) វិរតិសច្ចេ។ ‘‘កស្មា នុ សច្ចានិ វទន្តិ នានា បវាទិយាសេ កុសលាវទានា’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩១) ទិដ្ឋិសច្ចេ។ ‘‘ឯកំ ហិ សច្ចំ ន ទុតិយ’’ន្តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩០) បរមត្ថសច្ចេ និព្ពានេ ចេវ មគ្គេ ច។ ‘‘ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ កតិ កុសលា’’តិអាទីសុ (វិភ. ២១៦) អរិយសច្ចេ។ ស្វាយមិធាបិ អរិយសច្ចេ វត្តតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថុទ្ធារតោបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
៥៣៥. អនូនាធិកតោតិ
អបិច បវត្តិមាចិក្ខន្តោ ភគវា សហេតុកំ អាចិក្ខិ, និវត្តិញ្ច សឧបាយំ។ ឥតិ បវត្តិនិវត្តិតទុភយហេតូនំ ឯតបរមតោ ចត្តារេវ វុត្តានិ។ តថា បរិញ្ញេយ្យបហាតព្ពសច្ឆិកាតព្ពភាវេតព្ពានំ, តណ្ហាវត្ថុតណ្ហាតណ្ហានិរោធតណ្ហានិរោធុបាយានំ, អាលយអាលយារាមតាអាលយសមុគ្ឃាតអាលយសមុគ្ឃាតុបាយានញ្ច វសេនាបិ ចត្តារេវ វុត្តានីតិ ឯវមេត្ថ អនូនាធិកតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
៥៣៦. កមតោតិ អយម្បិ ទេសនាក្កមោវ។ ឯត្ថ ច ឱឡារិកត្តា, សព្ពសត្តសាធារណត្តា ច សុវិញ្ញេយ្យន្តិ ទុក្ខសច្ចំ បឋមំ វុត្តំ។ តស្សេវ ហេតុទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ សមុទយសច្ចំ។ ហេតុនិរោធា ផលនិរោធោតិ ញាបនត្ថំ តតោ និរោធសច្ចំ។ តទធិគមុបាយទស្សនត្ថំ អន្តេ មគ្គសច្ចំ។ ភវសុខស្សាទគធិតានំ វា សត្តានំ សំវេគជននត្ថំ បឋមំ ទុក្ខមាហ។ តំ នេវ អកតំ អាគច្ឆតិ
៥៣៧. ជាតិអាទីនំ និច្ឆយាតិ យេ តេ អរិយសច្ចានិ និទ្ទិសន្តេន ភគវតា ‘‘ជាតិបិ ទុក្ខា, ជរាបិ ទុក្ខា, មរណម្បិ ទុក្ខំ, សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសាបិ ទុក្ខា, អប្បិយេហិ សម្បយោគោ ទុក្ខោ, បិយេហិ
ទុក្ខនិទ្ទេសកថា
ជាតិនិទ្ទេសោ
សេយ្យថិទំ, អយញ្ហិ ជាតិ-សទ្ទោ អនេកត្ថោ។ តថា ហេស ‘‘ឯកម្បិ ជាតិំ ទ្វេបិ ជាតិយោ’’តិ (ទី. និ. ១.២៤៤; បារា. ១២) ឯត្ថ ភវេ អាគតោ។ ‘‘អត្ថិ, វិសាខេ, និគណ្ឋា នាម សមណជាតី’’តិ (អ. និ. ៣.៧១) ឯត្ថ និកាយេ។ ‘‘ជាតិ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតា’’តិ (ធាតុ. ៧១) ឯត្ថ សង្ខតលក្ខណេ។ ‘‘យំ មាតុកុច្ឆិស្មិំ បឋមំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, បឋមំ វិញ្ញាណំ បាតុភូតំ, តទុបាទាយ សាវស្ស ជាតី’’តិ (មហាវ. ១២៤) ឯត្ថ បដិសន្ធិយំ។ ‘‘សម្បតិជាតោ, អានន្ទ, ពោធិសត្តោ’’តិ (ម. និ. ៣.២០៧) ឯត្ថ បសូតិយំ។ ‘‘អក្ខិត្តោ អនុបកុដ្ឋោ ជាតិវាទេនា’’តិ (ទី. និ. ១.៣៣១) ឯត្ថ កុលេ។ ‘‘យតោហំ, ភគិនិ, អរិយាយ ជាតិយា ជាតោ’’តិ (ម. និ. ២.៣៥១) ឯត្ថ អរិយសីលេ។
៥៣៨. ស្វាយមិធ
សា
៥៣៩. កស្មា បនេសា ទុក្ខាតិ ចេ? អនេកេសំ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវតោ។ អនេកានិ ហិ ទុក្ខានិ។ សេយ្យថិទំ – ទុក្ខទុក្ខំ, វិបរិណាមទុក្ខំ, សង្ខារទុក្ខំ, បដិច្ឆន្នទុក្ខំ, អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ, បរិយាយទុក្ខំ, និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ។
តត្ថ កាយិកចេតសិកា ទុក្ខា វេទនាសភាវតោ ច នាមតោ ច ទុក្ខត្តា ទុក្ខទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ។
សុខា វេទនា វិបរិណាមេន ទុក្ខុប្បត្តិហេតុតោ វិបរិណាមទុក្ខំ។
ឧបេក្ខា វេទនា ចេវ អវសេសា ច តេភូមកា សង្ខារា ឧទយព្ពយប្បដិបីឡិតត្តា សង្ខារទុក្ខំ។ កណ្ណសូលទន្តសូលរាគជបរិឡាហទោសជបរិឡាហាទិ កាយិកចេតសិកោ អាពាធោ បុច្ឆិត្វា ជានិតព្ពតោ ឧបក្កមស្ស ច អបាកដភាវតោ បដិច្ឆន្នទុក្ខំ នាម។ អបាកដទុក្ខន្តិបិ វុច្ចតិ។
ទ្វត្តិំសកម្មការណាទិសមុដ្ឋានោ អាពាធោ អបុច្ឆិត្វាវ ជានិតព្ពតោ ឧបក្កមស្ស ច បាកដភាវតោ អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ នាម។ បាកដទុក្ខន្តិបិ វុច្ចតិ។
ឋបេត្វា ទុក្ខទុក្ខំ សេសំ ទុក្ខសច្ចវិភង្គេ អាគតំ ជាតិអាទិ សព្ពម្បិ តស្ស តស្ស ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ បរិយាយទុក្ខំ។ ទុក្ខទុក្ខំ បន និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ។
តត្រាយំ
៥៤០. តត្រិទំ គព្ភោក្កន្តិមូលកាទិភេទំ ទុក្ខំ – អយំ ហិ សត្តោ មាតុកុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តមានោ ន ឧប្បលបទុមបុណ្ឌរីកាទីសុ និព្ពត្តតិ, អថ ខោ ហេដ្ឋា អាមាសយស្ស ឧបរិ បក្កាសយស្ស ឧទរបដលបិដ្ឋិកណ្ដកានំ វេមជ្ឈេ បរមសម្ពាធេ តិព្ពន្ធការេនានាកុណបគន្ធបរិភាវិតបរមទុគ្គន្ធបវនវិចរិតេ អធិមត្តជេគុច្ឆេ កុច្ឆិបទេសេ បូតិមច្ឆបូតិកុម្មាសចន្ទនិកាទីសុ កិមិ វិយ និព្ពត្តតិ។ សោ តត្ថ និព្ពត្តោ ទស មាសេ មាតុកុច្ឆិសម្ភវេន ឧស្មនា បុដបាកំ វិយ បច្ចមានោ បិដ្ឋបិណ្ឌិ វិយ សេទិយមានោ សមិញ្ជនបសារណាទិរហិតោ អធិមត្តំ ទុក្ខមនុភោតីតិ, ឥទំ តាវ គព្ភោក្កន្តិមូលកំ ទុក្ខំ។
យំ គព្ភបរិហរណមូលកំ ទុក្ខំ។
យំ បនស្ស មូឡ្ហគព្ភាយ មាតុយា មិត្តាមច្ចសុហជ្ជាទីហិបិ អទស្សនារហេ ទុក្ខុប្បត្តិដ្ឋានេ ឆេទនផាលនាទីហិ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ គព្ភវិបត្តិមូលកំ ទុក្ខំ។
យំ វិជាយមានាយ មាតុយា កម្មជេហិ វាតេហិ បរិវត្តេត្វា នរកបបាតំ វិយ អតិភយានកំ យោនិមគ្គំ បដិបាតិយមានស្ស បរមសម្ពាធេន យោនិមុខេន តាឡច្ឆិគ្គឡេន វិយ និក្កឌ្ឍិយមានស្ស មហានាគស្ស នរកសត្តស្ស វិយ ច សង្ឃាតបព្ពតេហិ វិចុណ្ណិយមានស្ស ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ វិជាយនមូលកំ ទុក្ខំ។
យំ បន ជាតស្ស តរុណវណសទិសសុខុមាលសរីរស្ស ហត្ថគហណនហាបនធោវនចោឡបរិមជ្ជនាទិកាលេ ពហិនិក្ខមនមូលកំ ទុក្ខំ។
យំ តតោ បរំ បវត្តិយំ អត្តនាវ អត្តានំ វធេន្តស្ស អចេលកវតាទិវសេន អាតាបនបរិតាបនានុយោគមនុយុត្តស្ស, កោធវសេន អភុញ្ជន្តស្ស, ឧព្ពន្ធន្តស្ស ច ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ អត្តូបក្កមមូលកំ ទុក្ខំ។ យំ បន បរតោ វធពន្ធនាទីនិ អនុភវន្តស្ស ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ បរូបក្កមមូលកំ ទុក្ខន្តិ។
ឥតិ ឥមស្ស សព្ពស្សាបិ ទុក្ខស្ស អយំ ជាតិ វត្ថុមេវ ហោតិ។
៥៤១. តេនេតំ វុច្ចតិ –
ជាយេថ នោ ចេ នរកេសុ សត្តោ,
តត្តគ្គិទាហាទិកមប្បសយ្ហំ;
លភេថ ទុក្ខំ នុ កុហិំ បតិដ្ឋំ,
ឥច្ចាហ ទុក្ខាតិ មុនីធ ជាតិំ។
ទុក្ខំ
ទណ្ឌាភិឃាតាទិភវំ អនេកំ;
យំ តំ កថំ តត្ថ ភវេយ្យ ជាតិំ,
វិនា តហិំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា។
បេតេសុ ទុក្ខំ បន ខុប្បិបាសា-
វាតាតបាទិប្បភវំ វិចិត្តំ;
យស្មា អជាតស្ស ន តត្ថ អត្ថិ,
តស្មាបិ ទុក្ខំ មុនិ ជាតិមាហ។
តិព្ពន្ធការេ
លោកន្តរេ យំ អសុរេសុ ទុក្ខំ;
ន តំ ភវេ តត្ថ ន ចស្ស ជាតិ,
យតោ អយំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា។
យញ្ចាបិ គូថនរកេ វិយ មាតុគព្ភេ,
សត្តោ វសំ ចិរមតោ ពហិ និក្ខមញ្ច;
បប្បោតិ ទុក្ខមតិឃោរមិទម្បិ នត្ថិ,
ជាតិំ វិនា ឥតិបិ ជាតិ អយញ្ហិ ទុក្ខា។
កិំ ភាសិតេន ពហុនា ននុ យំ កុហិញ្ចិ,
អត្ថីធ កិញ្ចិទបិ ទុក្ខមិទំ កទាចិ;
នេវត្ថិ ជាតិវិរហេន យតោ មហេសិ,
ទុក្ខាតិ សព្ពបឋមំ ឥមមាហ ជាតិន្តិ។
អយំ តាវ ជាតិយំ វិនិច្ឆយោ។
ជរានិទ្ទេសោ
៥៤២. ជរាបិ ទុក្ខាតិ ឯត្ថ ទុវិធា ជរា សង្ខតលក្ខណញ្ច, ខណ្ឌិច្ចាទិសម្មតោ សន្តតិយំ ឯកភវបរិយាបន្នខន្ធបុរាណភាវោ ច, សា ឥធ អធិប្បេតា។ សា បនេសា ជរា ខន្ធបរិបាកលក្ខណា, មរណូបនយនរសា, យោព្ពនវិនាសបច្ចុបដ្ឋានា។ ទុក្ខា សង្ខារទុក្ខភាវតោ ចេវ ទុក្ខវត្ថុតោ ច
‘‘អង្គានំ សិថិលីភាវា, ឥន្ទ្រិយានំ វិការតោ;
យោព្ពនស្ស វិនាសេន, ពលស្ស ឧបឃាតតោ។
‘‘វិប្បវាសា
អបសាទនីយតោ ចេវ, ភិយ្យោ ពាលត្តបត្តិយា។
‘‘បប្បោតិ ទុក្ខំ យំ មច្ចោ, កាយិកំ មានសំ តថា;
សព្ពមេតំ ជរាហេតុ, យស្មា តស្មា ជរា ទុខា’’តិ។
អយំ ជរាយំ វិនិច្ឆយោ។
មរណនិទ្ទេសោ
៥៤៣. មរណម្បិ ទុក្ខន្តិ ឯត្ថាបិ ទុវិធំ មរណំ សង្ខតលក្ខណញ្ច, យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ជរាមរណំ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិត’’ន្តិ (ធាតុ. ៧១)។ ឯកភវបរិយាបន្នជីវិតិន្ទ្រិយប្បពន្ធវិច្ឆេទោ ច, យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘និច្ចំ មរណតោ ភយ’’ន្តិ (សុ. និ. ៥៨១)។ តំ ឥធ អធិប្បេតំ។ ជាតិបច្ចយា មរណំ ឧបក្កមមរណំ សរសមរណំ អាយុក្ខយមរណំ បុញ្ញក្ខយមរណន្តិបិ តស្សេវ នាមំ។ តយិទំ ចុតិលក្ខណំ, វិយោគរសំ, គតិវិប្បវាសបច្ចុបដ្ឋានំ។ ទុក្ខស្ស បន វត្ថុភាវតោ ទុក្ខន្តិ វេទិតព្ពំ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘បាបស្ស បាបកម្មាទិ-និមិត្តមនុបស្សតោ;
ភទ្ទស្សាបសហន្តស្ស, វិយោគំ បិយវត្ថុកំ;
មីយមានស្ស យំ ទុក្ខំ, មានសំ អវិសេសតោ។
សព្ពេសញ្ចាបិ យំ សន្ធិ-ពន្ធនច្ឆេទនាទិកំ;
វិតុជ្ជមានមម្មានំ, ហោតិ ទុក្ខំ សរីរជំ។
អសយ្ហមប្បតិការំ, ទុក្ខស្សេតស្សិទំ យតោ;
មរណំ វត្ថុ តេនេតំ, ទុក្ខមិច្ចេវ ភាសិត’’ន្តិ។
អយំ មរណេ វិនិច្ឆយោ។
សោកាទិនិទ្ទេសា
៥៤៤. សោកាទីសុ សោកោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស ចិត្តសន្តាបោ។ សោ កិញ្ចាបិ អត្ថតោ ទោមនស្សមេវ ហោតិ។ ឯវំ សន្តេបិ អន្តោនិជ្ឈានលក្ខណោ, ចេតសោ បរិជ្ឈាបនរសោ, អនុសោចនបច្ចុបដ្ឋានោ។ ទុក្ខោ បន ទុក្ខទុក្ខតោ ទុក្ខវត្ថុតោ ច។ តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘សត្តានំ ហទយំ សោកោ, វិសសល្លំវ តុជ្ជតិ;
អគ្គិតត្តោវ នារាចោ, ភុសំវ ទហតេ បុន។
‘‘សមាវហតិ ច ព្យាធិ-ជរាមរណភេទនំ;
ទុក្ខម្បិ វិវិធំ យស្មា, តស្មា ទុក្ខោតិ វុច្ចតី’’តិ។
អយំ សោកេ វិនិច្ឆយោ។
បរិទេវោ
៥៤៥. បរិទេវោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស វចីបលាបោ។ សោ លាលប្បនលក្ខណោ, គុណទោសកិត្តនរសោ, សម្ភមបច្ចុបដ្ឋានោ។ ទុក្ខោ បន សង្ខារទុក្ខភាវតោ ទុក្ខវត្ថុតោ ច។ តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘យំ សោកសល្លវិហតោ បរិទេវមានោ,
កណ្ឋោដ្ឋតាលុតលសោសជមប្បសយ្ហំ;
ភិយ្យោធិមត្តមធិគច្ឆតិយេវ ទុក្ខំ,
ទុក្ខោតិ តេន ភគវា បរិទេវមាហា’’តិ។
អយំ បរិទេវេ វិនិច្ឆយោ។
ទុក្ខំ
៥៤៦. ទុក្ខំ
‘‘បីឡេតិ កាយិកមិទំ, ទុក្ខញ្ច មានសំ ភិយ្យោ;
ជនយតិ យស្មា តស្មា, ទុក្ខន្តិ វិសេសតោ វុត្ត’’ន្តិ។
អយំ ទុក្ខេ វិនិច្ឆយោ។
ទោមនស្សំ
៥៤៧. ទោមនស្សំ
‘‘បីឡេតិ យតោ ចិត្តំ, កាយស្ស ច បីឡនំ សមាវហតិ;
ទុក្ខន្តិ ទោមនស្សំ, វិទោមនស្សា តតោ អាហូ’’តិ។
អយំ ទោមនស្សេ វិនិច្ឆយោ។
ឧបាយាសោ
៥៤៨. ឧបាយាសោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស អធិមត្តចេតោទុក្ខប្បភាវិតោ ទោសោយេវ។ សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នោ ឯកោ ធម្មោតិ ឯកេ។ សោ ចិត្តបរិទហនលក្ខណោ, និត្ថុននរសោ
‘‘ចិត្តស្ស ច បរិទហនា, កាយស្ស វិសាទនា ច អធិមត្តំ;
យំ ទុក្ខមុបាយាសោ, ជនេតិ ទុក្ខោ តតោ វុត្តោ’’តិ។
អយំ ឧបាយាសេ វិនិច្ឆយោ។
ឯត្ថ ច មន្ទគ្គិនា អន្តោភាជនេ បាកោ វិយ សោកោ។ តិក្ខគ្គិនា បច្ចមានស្ស ភាជនតោ ពហិនិក្ខមនំ វិយ បរិទេវោ។ ពហិនិក្ខន្តាវសេសស្ស និក្ខមិតុំ អប្បហោន្តស្ស អន្តោភាជនេយេវ យាវ បរិក្ខយា បាកោ វិយ ឧបាយាសោ ទដ្ឋព្ពោ។
អប្បិយសម្បយោគោ
៥៤៩. អប្បិយសម្បយោគោ នាម អមនាបេហិ សត្តសង្ខារេហិ សមោធានំ។ សោ អនិដ្ឋសមោធានលក្ខណោ, ចិត្តវិឃាតករណរសោ, អនត្ថភាវបច្ចុបដ្ឋានោ។ ទុក្ខោ បន ទុក្ខវត្ថុតោ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘ទិស្វាវ
តទុបក្កមសម្ភូត-មថកាយេ យតោ ឥធ។
‘‘តតោ ទុក្ខទ្វយស្សាបិ, វត្ថុតោ សោ មហេសិនា;
ទុក្ខោ វុត្តោតិ វិញ្ញេយ្យោ, អប្បិយេហិ សមាគមោ’’តិ។
អយំ អប្បិយសម្បយោគេ វិនិច្ឆយោ។
បិយវិប្បយោគោ
៥៥០. បិយវិប្បយោគោ នាម មនាបេហិ សត្តសង្ខារេហិ វិនាភាវោ។ សោ ឥដ្ឋវត្ថុវិយោគលក្ខណោ
‘‘ញាតិធនាទិវិយោគា,
សោកសរសមប្បិតា វិតុជ្ជន្តិ;
ពាលា យតោ តតោ យំ,
ទុក្ខោតិ មតោ បិយវិប្បយោគោ’’តិ។
អយំ បិយវិប្បយោគេ វិនិច្ឆយោ។
ឥច្ឆិតាលាភោ
៥៥១. យម្បិច្ឆំ ន លភតីតិ ឯត្ថ ‘‘អហោ វត មយំ ន ជាតិធម្មា អស្សាមា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៩៨; វិភ. ២០១) អលព្ភនេយ្យវត្ថូសុ ឥច្ឆាវ យម្បិច្ឆំ ន លភតិ, តម្បិ ទុក្ខន្តិ វុត្តា។ សា អលព្ភនេយ្យវត្ថុឥច្ឆនលក្ខណា, តប្បរិយេសនរសា, តេសំ អប្បត្តិបច្ចុបដ្ឋានា។ ទុក្ខា បន ទុក្ខវត្ថុតោ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘តំ តំ បត្ថយមានានំ, តស្ស តស្ស អលាភតោ;
យំ វិឃាតមយំ ទុក្ខំ, សត្តានំ ឥធ ជាយតិ។
‘‘អលព្ភនេយ្យវត្ថូនំ, បត្ថនា តស្ស ការណំ;
យស្មា តស្មា ជិនោ ទុក្ខំ, ឥច្ឆិតាលាភមព្រវី’’តិ។
អយំ ឥច្ឆិតាលាភេ វិនិច្ឆយោ។
បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា
៥៥២. សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខាតិ ឯត្ថ បន –
ជាតិប្បភុតិកំ
អវុត្តំ យញ្ច តំ សព្ពំ, វិនា ឯតេ ន វិជ្ជតិ។
យស្មា តស្មា ឧបាទាន-ក្ខន្ធា សង្ខេបតោ ឥមេ;
ទុក្ខាតិ វុត្តា ទុក្ខន្ត-ទេសកេន មហេសិនា។
តថា ហិ ឥន្ធនមិវ បាវកោ, លក្ខមិវ បហរណានិ, គោរូបំ វិយ ឌំសមកសាទយោ, ខេត្តមិវ លាយកា, គាមំ វិយ គាមឃាតកា ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកមេវ ជាតិអាទយោ នានប្បការេហិ វិពាធេន្តា តិណលតាទីនិ វិយ ភូមិយំ, បុប្ផផលបល្លវានិ វិយ រុក្ខេសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុយេវ និព្ពត្តន្តិ។ ឧបាទានក្ខន្ធានញ្ច អាទិទុក្ខំ ជាតិ, មជ្ឈេទុក្ខំ ជរា, បរិយោសានទុក្ខំ មរណំ, មារណន្តិកទុក្ខាភិឃាតេន បរិឌយ្ហនទុក្ខំ សោកោ, តទសហនតោ លាលប្បនទុក្ខំ បរិទេវោ, តតោ ធាតុក្ខោភសង្ខាតអនិដ្ឋផោដ្ឋព្ពសមាយោគតោ កាយស្ស អាពាធនទុក្ខំ ទុក្ខំ, តេន ពាធិយមានានំ បុថុជ្ជនានំ តត្ថ បដិឃុប្បត្តិតោ ចេតោពាធនទុក្ខំ ទោមនស្សំ, សោកាទិវុទ្ធិយា ជនិតវិសាទានំ អនុត្ថុននទុក្ខំ ឧបាយាសោ, មនោរថវិឃាតប្បត្តានំ ឥច្ឆាវិឃាតទុក្ខំ ឥច្ឆិតាលាភោតិ ឯវំ នានប្បការតោ ឧបបរិក្ខិយមានា ឧបាទានក្ខន្ធាវ ទុក្ខាតិ។ យទេតំ ឯកមេកំ ទស្សេត្វា វុច្ចមានំ អនេកេហិបិ កប្បេហិ ន សក្កា អសេសតោ វត្តុំ, តស្មា តំ សព្ពម្បិ ទុក្ខំ ឯកជលពិន្ទុម្ហិ សកលសមុទ្ទជលរសំ វិយ យេសុ កេសុចិ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ សំខិបិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’’តិ ភគវា អវោចាតិ។ អយំ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ វិនិច្ឆយោ។
អយំ តាវ ទុក្ខនិទ្ទេសេ នយោ។
សមុទយនិទ្ទេសកថា
៥៥៣. សមុទយនិទ្ទេសេ បន យាយំ តណ្ហាតិ យា អយំ តណ្ហា។ បោនោព្ភវិកាតិ បុនព្ភវករណំ បុនោព្ភវោ, បុនោព្ភវោ សីលមេតិស្សាតិ នន្ទីរាគេន សហគតាតិ នន្ទីរាគសហគតា, នន្ទីរាគេន សទ្ធិំ អត្ថតោ ឯកត្តមេវ គតាតិ វុត្តំ ហោតិ។ តត្រ តត្រាភិនន្ទិនីតិ យត្រ យត្រ អត្តភាវោ និព្ពត្តតិ, តត្រ តត្រាភិនន្ទិនី។ សេយ្យថិទន្តិ និបាតោ
អយំ សមុទយនិទ្ទេសេ នយោ។
និរោធនិទ្ទេសកថា
៥៥៤. ទុក្ខនិរោធនិទ្ទេសេ យោ តស្សាយេវ តណ្ហាយាតិអាទិនា នយេន សមុទយនិរោធោ វុត្តោ, សោ កស្មាតិ ចេ? សមុទយនិរោធេន ទុក្ខនិរោធោ។ សមុទយនិរោធេន ហិ ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ, ន អញ្ញថា។ តេនាហ –
‘‘យថាបិ មូលេ អនុបទ្ទវេ ទឡ្ហេ,
ឆិន្នោបិ រុក្ខោ បុនទេវ រូហតិ;
ឯវម្បិ តណ្ហានុសយេ អនូហតេ,
និព្ពត្តតី ទុក្ខមិទំ បុនប្បុន’’ន្តិ។ (ធ. ប. ៣៣៨);
ឥតិ យស្មា សមុទយនិរោធេនេវ ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ, តស្មា ភគវា ទុក្ខនិរោធំ ទេសេន្តោ សមុទយនិរោធេនេវ ទេសេសិ។ សីហសមានវុត្តិនោ ហិ តថាគតា។ តេ ទុក្ខំ និរោធេន្តា ទុក្ខនិរោធញ្ច ទេសេន្តា ហេតុម្ហិ បដិបជ្ជន្តិ, ន ផលេ។ សុវានវុត្តិនោ បន តិត្ថិយា។ តេ ទុក្ខំ និរោធេន្តា ទុក្ខនិរោធញ្ច ទេសេន្តា អត្តកិលមថានុយោគទេសនាទីហិ ផលេ បដិបជ្ជន្តិ, ន ហេតុម្ហីតិ។ ឯវំ តាវ ទុក្ខនិរោធស្ស សមុទយនិរោធវសេន ទេសនាយ បយោជនំ វេទិតព្ពំ។
៥៥៥. អយំ បនត្ថោ – តស្សាយេវ តណ្ហាយាតិ តស្សា ‘‘បោនោព្ភវិកា’’តិ វត្វា កាមតណ្ហាទិវសេន វិភត្តតណ្ហាយ។ វិរាគោ វុច្ចតិ មគ្គោ។ ‘‘វិរាគា វិមុច្ចតី’’តិ (ម. និ. ១.២៤៥; សំ. និ. ៣.១៤) ហិ វុត្តំ។ វិរាគេន និរោធោ វិរាគនិរោធោ។ អនុសយសមុគ្ឃាតតោ អសេសោ វិរាគនិរោធោ អសេសវិរាគនិរោធោ។ អថ វា វិរាគោតិ បហានំ វុច្ចតិ, តស្មា អសេសោ
៥៥៦. តយិទំ សន្តិលក្ខណំ, អច្ចុតិរសំ, អស្សាសករណរសំ វា, អនិមិត្តបច្ចុបដ្ឋានំ, និប្បបញ្ចបច្ចុបដ្ឋានំ វា។
និព្ពានកថា
៥៥៧. នត្ថេវ និព្ពានំ, សសវិសាណំ វិយ អនុបលព្ភនីយតោតិ ចេ? ន, ឧបាយេន ឧបលព្ភនីយតោ។ ឧបលព្ភតិ ហិ តំ តទនុរូបបដិបត្តិសង្ខាតេន ឧបាយេន, ចេតោបរិយញាណេន បរេសំ លោកុត្តរចិត្តំ វិយ, តស្មា ‘‘អនុបលព្ភនីយតោ នត្ថី’’តិ ន វត្តព្ពំ។ ន ហិ ‘‘យំ ពាលបុថុជ្ជនា ន ឧបលភន្តិ, តំ នត្ថី’’តិ វត្តព្ពំ។
៥៥៨. អបិច និព្ពានំ នត្ថីតិ ន វត្តព្ពំ, កស្មា? បដិបត្តិយា វញ្ឈភាវាបជ្ជនតោ។ អសតិ ហិ និព្ពានេ សម្មាទិដ្ឋិបុរេជវាយ សីលាទិខន្ធត្តយសង្គហាយ សម្មាបដិបត្តិយា វញ្ឈភាវោ អាបជ្ជតិ។ ន ចាយំ វញ្ឈា, និព្ពានបាបនតោតិ។ ន បដិបត្តិយា វញ្ឈភាវាបត្តិ, អភាវបាបកត្តាតិ ចេ។ ន, អតីតានាគតាភាវេបិ និព្ពានបត្តិយា អភាវតោ។ វត្តមានានម្បិ អភាវោ និព្ពានន្តិ ចេ។ ន, តេសំ អភាវាសម្ភវតោ, អភាវេ ច អវត្តមានភាវាបជ្ជនតោ, វត្តមានក្ខន្ធនិស្សិតមគ្គក្ខណេ ច សោបាទិសេសនិព្ពានធាតុប្បត្តិយា អភាវទោសតោ។ តទា កិលេសានំ អវត្តមានត្តា ន ទោសោតិ ចេ។ ន, អរិយមគ្គស្ស និរត្ថកភាវាបជ្ជនតោ។ ឯវញ្ហិ សតិ អរិយមគ្គក្ខណតោ បុព្ពេបិ កិលេសា ន សន្តីតិ អរិយមគ្គស្ស និរត្ថកភាវោ អាបជ្ជតិ។ តស្មា អការណមេតំ។
៥៥៩. ‘‘យោ ខោ, អាវុសោ, រាគក្ខយោ’’តិអាទិវចនតោ (សំ. និ. ៤.៣១៥) ‘‘ខយោ និព្ពាន’’ន្តិ ចេ។ ន, អរហត្តស្សាបិ ខយមត្តាបជ្ជនតោ។ តម្បិ ហិ
អនុប្បត្តិនិរោធសង្ខាតស្ស បន ខយស្ស បរិយាយេន ឧបនិស្សយត្តា, យស្ស ឧបនិស្សយោ ហោតិ តទុបចារេន ‘‘ខយោ’’តិ វុត្តំ។ សរូបេនេវ កស្មា ន វុត្តន្តិ ចេ។ អតិសុខុមត្តា។ អតិសុខុមតា ចស្ស ភគវតោ អប្បោសុក្កភាវាវហនតោ, អរិយេន ចក្ខុនា បស្សិតព្ពតោ ច សិទ្ធាតិ។
៥៦០. តយិទំ មគ្គសមង្គិនា បត្តព្ពតោ អសាធារណំ, បុរិមកោដិយា អភាវតោ អប្បភវំ។ មគ្គភាវេ ភាវតោ ន អប្បភវន្តិ ចេ។ ន, មគ្គេន អនុប្បាទនីយតោ។ បត្តព្ពមេវ ហេតំ មគ្គេន, ន ឧប្បាទេតព្ពំ។ តស្មា អប្បភវមេវ។ អប្បភវត្តា អជរាមរណំ។ បភវជរាមរណានំ អភាវតោ និច្ចំ។
និព្ពានស្សេវ អណុអាទីនម្បិ និច្ចភាវាបត្តីតិ ចេ។ ន, ហេតុនោ អភាវា។ និព្ពានស្ស និច្ចត្តា តេ និច្ចាតិ ចេ។ ន, ហេតុលក្ខណស្ស អនុបបត្តិតោ។ និច្ចា ឧប្បាទាទីនំ អភាវតោ និព្ពានំ វិយាតិ ចេ។ ន, អណុអាទីនំ អសិទ្ធត្តា។
៥៦១. យថាវុត្តយុត្តិសព្ភាវតោ បន ឥទមេវ និច្ចំ, រូបសភាវាតិក្កមតោ អរូបំ។ ពុទ្ធាទីនំ និដ្ឋាយ វិសេសាភាវតោ ឯកាវ និដ្ឋា។ យេន ភាវនាយ បត្តំ, តស្ស កិលេសវូបសមំ, ឧបាទិសេសញ្ច ឧបាទាយ បញ្ញាបនីយត្តា សហ ឧបាទិសេសេន បញ្ញាបិយតីតិ សឧបាទិសេសំ។ យោ ចស្ស សមុទយប្បហានេន ឧបហតាយតិកម្មផលស្ស ចរិមចិត្តតោ ច ឧទ្ធំ បវត្តិខន្ធានំ អនុប្បាទនតោ, ឧប្បន្នានញ្ច អន្តរធានតោ ឧបាទិសេសាភាវោ អនុបាទិសេសំ។
អសិថិលបរក្កមសិទ្ធេន
ឥទំ ទុក្ខនិរោធនិទ្ទេសេ វិនិច្ឆយកថាមុខំ។
មគ្គនិទ្ទេសកថា
៥៦២. ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទានិទ្ទេសេ វុត្តា បន អដ្ឋ ធម្មា កាមំ ខន្ធនិទ្ទេសេបិ អត្ថតោ បកាសិតាយេវ, ឥធ បន នេសំ ឯកក្ខណេ បវត្តមានានំ វិសេសាវពោធនត្ថំ វទាម។ សង្ខេបតោ ហិ ចតុសច្ចបដិវេធាយ បដិបន្នស្ស យោគិនោ និព្ពានារម្មណំ អវិជ្ជានុសយសមុគ្ឃាតកំ បញ្ញាចក្ខុ សម្មាទិដ្ឋិ។ សា សម្មា ទស្សនលក្ខណា, ធាតុប្បកាសនរសា, អវិជ្ជន្ធការវិទ្ធំសនបច្ចុបដ្ឋានា។ តថា សម្បន្នទិដ្ឋិនោ តំសម្បយុត្តំ មិច្ឆាសង្កប្បនិឃាតកំ ចេតសោ និព្ពានបទាភិនិរោបនំ សម្មាសង្កប្បោ។ សោ សម្មា ចិត្តាភិនិរោបនលក្ខណោ, អប្បនារសោ, មិច្ឆាសង្កប្បប្បហានបច្ចុបដ្ឋានោ។
តថា បស្សតោ វិតក្កយតោ ច តំសម្បយុត្តាវ វចីទុច្ចរិតសមុគ្ឃាតិកា មិច្ឆាវាចាយ វិរតិ សម្មាវាចា នាម។ សា បរិគ្គហលក្ខណា, វិរមណរសា, មិច្ឆាវាចាប្បហានបច្ចុបដ្ឋានា។ តថា វិរមតោ តំសម្បយុត្តាវ មិច្ឆាកម្មន្តសមុច្ឆេទិកា បាណាតិបាតាទិវិរតិ សម្មាកម្មន្តោ នាម។ សោ សមុដ្ឋាបនលក្ខណោ, វិរមណរសោ, មិច្ឆាកម្មន្តប្បហានបច្ចុបដ្ឋានោ។ យា បនស្ស តេសំ សម្មាវាចាកម្មន្តានំ វិសុទ្ធិភូតា តំសម្បយុត្តាវ កុហនាទិឧបច្ឆេទិកា មិច្ឆាជីវវិរតិ, សោ សម្មាអាជីវោ នាម។ សោ វោទានលក្ខណោ, ញាយាជីវបវត្តិរសោ, មិច្ឆាជីវប្បហានបច្ចុបដ្ឋានោ។
អថស្ស យោ តស្សា សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវសង្ខាតាយ សីលភូមិយំ បតិដ្ឋិតស្ស តទនុរូបោ តំសម្បយុត្តោវ កោសជ្ជសមុច្ឆេទកោ វីរិយារម្ភោ, ឯស សម្មាវាយាមោ នាម។ សោ បគ្គហលក្ខណោ, អនុប្បន្នអកុសលានុប្បាទនាទិរសោ, មិច្ឆាវាយាមប្បហានបច្ចុបដ្ឋានោ។ តស្សេវំ វាយមតោ តំសម្បយុត្តោវ មិច្ឆាសតិវិនិទ្ធុននោ ចេតសោ អសម្មោសោ សម្មាសតិ នាម។ សា ឧបដ្ឋានលក្ខណា, អសម្មុស្សនរសា, មិច្ឆាសតិប្បហានបច្ចុបដ្ឋានា។ ឯវំ អនុត្តរាយ សតិយា សំរក្ខិយមានចិត្តស្ស សម្មាសមាធិ នាម។ សោ អវិក្ខេបលក្ខណោ, សមាធានរសោ, មិច្ឆាសមាធិប្បហានបច្ចុបដ្ឋានោតិ។ អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទានិទ្ទេសេ នយោ។ ឯវមេត្ថ ជាតិអាទីនំ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
៥៦៣. ញាណកិច្ចតោតិ សច្ចញាណស្ស កិច្ចតោបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។ ទុវិធំ ហិ សច្ចញាណំ – អនុពោធញាណំ បដិវេធញាណញ្ច។ តត្ថ អនុពោធញាណំ លោកិយំ អនុស្សវាទិវសេន និរោធេ មគ្គេ ច បវត្តតិ។ បដិវេធញាណំ លោកុត្តរំ និរោធមារម្មណំ កត្វា កិច្ចតោ ចត្តារិ សច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ។ យថាហ – ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, ទុក្ខំ បស្សតិ, ទុក្ខសមុទយម្បិ សោ បស្សតិ, ទុក្ខនិរោធម្បិ បស្សតិ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិំ បដិបទម្បិ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១១០០) សព្ពំ វត្តព្ពំ។ តំ បនស្ស កិច្ចំ ញាណទស្សនវិសុទ្ធិយំ អាវិភវិស្សតិ។
យំ បនេតំ លោកិយំ, តត្ថ ទុក្ខញាណំ បរិយុដ្ឋានាភិភវវសេន បវត្តមានំ សក្កាយទិដ្ឋិំ និវត្តេតិ។ សមុទយញាណំ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ។ និរោធញាណំ សស្សតទិដ្ឋិំ។ មគ្គញាណំ អកិរិយទិដ្ឋិំ។ ទុក្ខញាណំ វា ធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតេសុ ខន្ធេសុ ធុវសុភសុខត្តភាវសញ្ញាសង្ខាតំ ផលេ វិប្បដិបត្តិំ។ សមុទយញាណំ ឥស្សរបធានកាលសភាវាទីហិ លោកោ បវត្តតីតិ អការណេ ការណាភិមានប្បវត្តំ ហេតុម្ហិ វិប្បដិបត្តិំ។ និរោធញាណំ អរូបលោកលោកថូបិកាទីសុ អបវគ្គគាហភូតំ និរោធេ វិប្បដិបត្តិំ។ មគ្គញាណំ កាមសុខល្លិកអត្តកិលមថានុយោគប្បភេទេ អវិសុទ្ធិមគ្គេ វិសុទ្ធិមគ្គគាហវសេន បវត្តំ ឧបាយេ វិប្បដិបត្តិំ និវត្តេតិ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘លោកេ លោកប្បភវេ, លោកត្ថគមេ សិវេ ច តទុបាយេ;
សម្មុយ្ហតិ តាវ នរោ, ន វិជានាតិ យាវ សច្ចានី’’តិ។
ឯវមេត្ថ ញាណកិច្ចតោបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
៥៦៤. អន្តោគធានំ បភេទាតិ ទុក្ខសច្ចស្មិំ ហិ ឋបេត្វា តណ្ហញ្ចេវ អនាសវធម្មេ ច សេសា សព្ពធម្មា អន្តោគធា។ សមុទយសច្ចេ ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ។ និរោធសច្ចំ អសម្មិស្សំ។ មគ្គសច្ចេ សម្មាទិដ្ឋិមុខេន វីមំសិទ្ធិបាទបញ្ញិន្ទ្រិយបញ្ញាពលធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គានិ។ សម្មាសង្កប្បាបទេសេន តយោ
៥៦៥. ឧបមាតោតិ ភារោ វិយ ហិ ទុក្ខសច្ចំ ទដ្ឋព្ពំ, ភារាទានមិវ សមុទយសច្ចំ, ភារនិក្ខេបនមិវ និរោធសច្ចំ, ភារនិក្ខេបនុបាយោ វិយ មគ្គសច្ចំ។ រោគោ វិយ ច ទុក្ខសច្ចំ, រោគនិទានមិវ សមុទយសច្ចំ, រោគវូបសមោ វិយ និរោធសច្ចំ, ភេសជ្ជមិវ មគ្គសច្ចំ។ ទុព្ភិក្ខមិវ វា ទុក្ខសច្ចំ, ទុព្ពុដ្ឋិ វិយ សមុទយសច្ចំ, សុភិក្ខមិវ និរោធសច្ចំ, សុវុដ្ឋិ វិយ មគ្គសច្ចំ។ អបិច វេរី-វេរមូល-វេរសមុគ្ឃាត-វេរសមុគ្ឃាតុបាយេហិ, វិសរុក្ខ-រុក្ខមូល-មូលុបច្ឆេទ-តទុបច្ឆេទុបាយេហិ, ភយ-ភយមូល-និព្ភយ-តទធិគមុបាយេហិ, ឱរិមតីរ-មហោឃបារិមតីរ-តំសម្បាបកវាយាមេហិ ច យោជេត្វាបេតានិ ឧបមាតោ វេទិតព្ពានីតិ ឯវមេត្ថ ឧបមាតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
៥៦៦. ចតុក្កតោតិ អត្ថិ ចេត្ថ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ, អត្ថិ អរិយសច្ចំ ន ទុក្ខំ, អត្ថិ ទុក្ខញ្ចេវ អរិយសច្ចញ្ច, អត្ថិ នេវ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ។ ឯស នយោ សមុទយាទីសុ។ តត្ថ មគ្គសម្បយុត្តា ធម្មា សាមញ្ញផលានិ ច ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១៥) វចនតោ សង្ខារទុក្ខតាយ ទុក្ខំ, ន អរិយសច្ចំ។ និរោធោ អរិយសច្ចំ, ន ទុក្ខំ។ ឥតរំ បន អរិយសច្ចទ្វយំ សិយា ទុក្ខំ អនិច្ចតោ, ន បន យស្ស បរិញ្ញាយ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ តថត្តេន។ សព្ពាការេន បន ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកំ ទុក្ខញ្ចេវ អរិយសច្ចញ្ច អញ្ញត្រ តណ្ហាយ។ មគ្គសម្បយុត្តា ធម្មា សាមញ្ញផលានិ ច យស្ស បរិញ្ញត្ថំ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ តថត្តេន នេវ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ។ ឯវំ សមុទយាទីសុបិ យថាយោគំ យោជេត្វា ចតុក្កតោបេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
៥៦៧. សុញ្ញតេកវិធាទីហីតិឯត្ថ សុញ្ញតោ តាវ បរមត្ថេន ហិ សព្ពានេវ សច្ចានិ វេទកការកនិព្ពុតគមកាភាវតោ សុញ្ញានីតិ វេទិតព្ពានិ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘ទុក្ខមេវ ហិ, ន កោចិ ទុក្ខិតោ;
ការកោ ន, កិរិយាវ វិជ្ជតិ។
អត្ថិ និព្ពុតិ, ន និព្ពុតោ បុមា;
មគ្គមត្ថិ, គមកោ ន វិជ្ជតី’’តិ។
អថ វា,
ធុវសុភសុខត្តសុញ្ញំ, បុរិមទ្វយមត្តសុញ្ញមមតបទំ;
ធុវសុខអត្តវិរហិតោ, មគ្គោឥតិ សុញ្ញតា តេសុ។
និរោធសុញ្ញានិ វា តីណិ, និរោធោ ច សេសត្តយសុញ្ញោ។ ផលសុញ្ញោ វា ឯត្ថ ហេតុ សមុទយេ ទុក្ខស្សាភាវតោ, មគ្គេ ច និរោធស្ស, ន ផលេន សគព្ភោ បកតិវាទីនំ បកតិ វិយ។ ហេតុសុញ្ញញ្ច ផលំ ទុក្ខសមុទយានំ និរោធមគ្គានញ្ច អសមវាយា, ន ហេតុសមវេតំ ហេតុផលំ សមវាយវាទីនំ ទ្វិអណុកាទិ វិយ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘តយមិធ និរោធសុញ្ញំ, តយេន តេនាបិ និព្ពុតិ សុញ្ញា;
សុញ្ញោ ផលេន ហេតុ, ផលម្បិ តំហេតុនា សុញ្ញ’’ន្តិ។
ឯវំ តាវ សុញ្ញតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
ឯកវិធាទិវិនិច្ឆយកថា
៥៦៨. ឯកវិធាទីហីតិ សព្ពមេវ ចេត្ថ ទុក្ខំ ឯកវិធំ បវត្តិភាវតោ។ ទុវិធំ នាមរូបតោ។ តិវិធំ កាមរូបារូបូបបត្តិភវភេទតោ។ ចតុព្ពិធំ ចតុអាហារភេទតោ។ បញ្ចវិធំ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធភេទតោ។
សមុទយោបិ
និរោធោបិ
មគ្គោបិ ឯកវិធោ ភាវេតព្ពតោ។ ទុវិធោ សមថវិបស្សនាភេទតោ, ទស្សនភាវនាភេទតោ វា។ តិវិធោ ខន្ធត្តយភេទតោ។ អយញ្ហិ សប្បទេសត្តា នគរំ វិយ រជ្ជេន និប្បទេសេហិ តីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតោ។ យថាហ –
‘‘ន ខោ, អាវុសោ វិសាខ, អរិយេន អដ្ឋង្គិកេន មគ្គេន តយោ ខន្ធា សង្គហិតា, តីហិ ច ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ខន្ធេហិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សង្គហិតោ។ យា ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាចា, យោ ច សម្មាកម្មន្តោ, យោ ច សម្មាអាជីវោ, ឥមេ ធម្មា សីលក្ខន្ធេ សង្គហិតា។ យោ ច សម្មាវាយាមោ, យា ច សម្មាសតិ, យោ ច សម្មាសមាធិ, ឥមេ ធម្មា សមាធិក្ខន្ធេ សង្គហិតា។ យា ច សម្មាទិដ្ឋិ, យោ ច សម្មាសង្កប្បោ, ឥមេ ធម្មា បញ្ញាក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២)។
ឯត្ថ ហិ សម្មាវាចាទយោ តយោ សីលមេវ, តស្មា តេ សជាតិតោ សីលក្ខន្ធេន សង្គហិតា។ កិញ្ចាបិ ហិ បាឡិយំ សីលក្ខន្ធេតិ ភុម្មេន និទ្ទេសោ កតោ, អត្ថោ បន ករណវសេនេវ វេទិតព្ពោ។ សម្មាវាយាមាទីសុ បន តីសុ សមាធិ អត្តនោ ធម្មតាយ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ ន សក្កោតិ, វីរិយេ បន បគ្គហកិច្ចំ សាធេន្តេ សតិយា ច អបិលាបនកិច្ចំ សាធេន្តិយា លទ្ធុបការោ ហុត្វា សក្កោតិ។
តត្រាយំ ឧបមា – យថា ហិ នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមាតិ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋេសុ តីសុ សហាយេសុ ឯកោ សុបុប្ផិតំ ចម្បករុក្ខំ ទិស្វា ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វា គហេតុម្បិ ន សក្កុណេយ្យ។ អថស្ស ទុតិយោ ឱនមិត្វា
ឯកតោ
សម្មាទិដ្ឋិសម្មាសង្កប្បេសុបិ បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តាតិ អារម្មណំ និច្ឆេតុំ ន សក្កោតិ។ វិតក្កេ បន អាកោដេត្វា អាកោដេត្វា ទេន្តេ សក្កោតិ។ កថំ? យថា ហិ ហេរញ្ញិកោ កហាបណំ ហត្ថេ ឋបេត្វា សព្ពភាគេសុ ឱលោកេតុកាមោ សមានោបិ ន ចក្ខុតលេនេវ បរិវត្តេតុំ សក្កោតិ។ អង្គុលិបព្ពេហិ បន បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេតុំ សក្កោតិ, ឯវមេវ ន បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចាទិវសេន អារម្មណំ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ។ អភិនិរោបនលក្ខណេន បន អាហននបរិយាហននរសេន វិតក្កេន អាកោដេន្តេន វិយ បរិវត្តេន្តេន វិយ ច អាទាយាទាយ ទិន្នមេវ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ។ តស្មា ឥធាបិ សម្មាទិដ្ឋិយេវ សជាតិតោ បញ្ញាក្ខន្ធេន សង្គហិតា, សម្មាសង្កប្បោ បន កិរិយវសេន សង្គហិតោ ហោតិ។
ឥតិ ឥមេហិ តីហិ ខន្ធេហិ មគ្គោ សង្គហំ គច្ឆតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘តិវិធោ ខន្ធត្តយភេទតោ’’តិ។ ចតុព្ពិធោ សោតាបត្តិមគ្គាទិវសេនេវ។
អបិច សព្ពានេវ សច្ចានិ ឯកវិធានិ អវិតថត្តា, អភិញ្ញេយ្យត្តា វា។ ទុវិធានិ លោកិយលោកុត្តរតោ, សង្ខតាសង្ខតតោ វា។ តិវិធានិ ទស្សន-ភាវនាហិ បហាតព្ពតោ, អប្បហាតព្ពតោ ច។ ចតុព្ពិធានិ បរិញ្ញេយ្យាទិភេទតោតិ ឯវមេត្ថ ឯកវិធាទីហិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
៥៦៩. សភាគវិសភាគតោតិ
‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, អានន្ទ, កតមំ នុ ខោ ទុក្ករតរំ វា ទុរភិសម្ភវតរំ វា, យោ វា ទូរតោវ សុខុមេន តាឡច្ឆិគ្គឡេន អសនំ អតិបាតេយ្យ បោង្ខានុបោង្ខំ អវិរាធិតំ, យោ វា សតធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិវិជ្ឈេយ្យាតិ? ឯតទេវ, ភន្តេ, ទុក្ករតរញ្ចេវ ទុរភិសម្ភវតរញ្ច, យោ វា សតធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិវិជ្ឈេយ្យាតិ។ តតោ ខោ តេ, អានន្ទ, ទុប្បដិវិជ្ឈតរំ បដិវិជ្ឈន្តិ។ យេ ឥទំ ទុក្ខន្តិ យថាភូតំ បដិវិជ្ឈន្តិ…បេ.… អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ យថាភូតំ បដិវិជ្ឈន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១១១៥)។
វិសភាគានិ សលក្ខណវវត្ថានតោ។ បុរិមានិ ច ទ្វេ សភាគានិ ទុរវគាហត្ថេន គម្ភីរត្តា លោកិយត្តា សាសវត្តា ច។ វិសភាគានិ ផលហេតុភេទតោ បរិញ្ញេយ្យប្បហាតព្ពតោ ច។ បច្ឆិមានិបិ ទ្វេ សភាគានិ គម្ភីរត្តេន ទុរវគាហត្តា លោកុត្តរត្តា អនាសវត្តា ច។ វិសភាគានិ វិសយវិសយីភេទតោ សច្ឆិកាតព្ពភាវេតព្ពតោ ច។ បឋមតតិយានិ ចាបិ សភាគានិ ផលាបទេសតោ។ វិសភាគានិ សង្ខតាសង្ខតតោ។ ទុតិយចតុត្ថានិ ចាបិ សភាគានិ ហេតុអបទេសតោ។ វិសភាគានិ ឯកន្តកុសលាកុសលតោ។ បឋមចតុត្ថានិ ចាបិ សភាគានិ សង្ខតតោ។ វិសភាគានិ លោកិយលោកុត្តរតោ។ ទុតិយតតិយានិ ចាបិ សភាគានិ នេវសេក្ខានាសេក្ខភាវតោ។ វិសភាគានិ សារម្មណានារម្មណតោ។
ឥតិ ឯវំ បការេហិ, នយេហិ ច វិចក្ខណោ;
វិជញ្ញា អរិយសច្ចានំ, សភាគវិសភាគតន្តិ។
ឥតិ សាធុជនបាមោជ្ជត្ថាយ កតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ
បញ្ញាភាវនាធិការេ
ឥន្ទ្រិយសច្ចនិទ្ទេសោ នាម
សោឡសមោ បរិច្ឆេទោ។