១៩. កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិនិទ្ទេសោ
បច្ចយបរិគ្គហកថា
៦៧៨. ឯតស្សេវ កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិ នាម។
តំ សម្បាទេតុកាមោ ភិក្ខុ យថា នាម កុសលោ ភិសក្កោ រោគំ ទិស្វា តស្ស សមុដ្ឋានំ បរិយេសតិ។ យថា វា បន អនុកម្បកោ បុរិសោ ទហរំ កុមារំ មន្ទំ ឧត្តានសេយ្យកំ រថិកាយ និបន្នំ ទិស្វា ‘‘កស្ស នុ ខោ អយំ បុត្តកោ’’តិ តស្ស មាតាបិតរោ អាវជ្ជតិ, ឯវមេវ តស្ស នាមរូបស្ស ហេតុបច្ចយបរិយេសនំ អាបជ្ជតិ។
សោ អាទិតោវ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘‘ន តាវិធំ នាមរូបំ អហេតុកំ, សព្ពត្ថ សព្ពទា សព្ពេសញ្ច ឯកសទិសភាវាបត្តិតោ, ន ឥស្សរាទិហេតុកំ, នាមរូបតោ ឧទ្ធំ ឥស្សរាទីនំ អភាវតោ។ យេបិ នាមរូបមត្តមេវ ឥស្សរាទយោតិ វទន្តិ, តេសំ ឥស្សរាទិសង្ខាតនាមរូបស្ស អហេតុកភាវប្បត្តិតោ។ តស្មា ភវិតព្ពមស្ស ហេតុបច្ចយេហិ, កេ នុ ខោ តេ’’តិ។
៦៧៩. សោ ឯវំ នាមរូបស្ស ហេតុបច្ចយេ អាវជ្ជេត្វា ឥមស្ស តាវ រូបកាយស្ស ឯវំ ហេតុបច្ចយេ បរិគ្គណ្ហាតិ – ‘‘អយំ កាយោ និព្ពត្តមានោ នេវ ឧប្បលបទុមបុណ្ឌរីកសោគន្ធិកាទីនំ អព្ភន្តរេ និព្ពត្តតិ, ន មណិមុត្តាហារាទីនំ, អថ ខោ អាមាសយបក្កាសយានំ អន្តរេ ឧទរបដលំ បច្ឆតោ បិដ្ឋិកណ្ដកំ បុរតោ កត្វា អន្តអន្តគុណបរិវារិតោ សយម្បិ ទុគ្គន្ធជេគុច្ឆបដិក្កូលោ ទុគ្គន្ធជេគុច្ឆបដិក្កូលេ បរមសម្ពាធេ ឱកាសេ បូតិមច្ឆបូតិកុម្មាសឱឡិគល្លចន្ទនិកាទីសុ កិមិវ និព្ពត្តតិ។ តស្សេវំ និព្ពត្តមានស្ស ‘អវិជ្ជា តណ្ហា ឧបាទានំ កម្ម’ន្តិ ឥមេ ចត្តារោ ធម្មា និព្ពត្តកត្តា ហេតុ, អាហារោ ឧបត្ថម្ភកត្តា បច្ចយោតិ បញ្ច
សោ ឯវំ បច្ចយតោ នាមរូបស្ស បវត្តិំ ទិស្វា យថា ឥទំ ឯតរហិ, ឯវំ អតីតេបិ អទ្ធានេ បច្ចយតោ បវត្តិត្ថ, អនាគតេបិ បច្ចយតោ បវត្តិស្សតីតិ សមនុបស្សតិ។
៦៨០. តស្សេវំ សមនុបស្សតោ យា សា បុព្ពន្តំ អារព្ភ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធានំ, ន នុ ខោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានំ, កិំ នុ ខោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានំ, កថំ នុ ខោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានំ, កិំ ហុត្វា កិំ អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធាន’’ន្តិ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) បញ្ចវិធា វិចិកិច្ឆា វុត្តា, យាបិ អបរន្តំ អារព្ភ ‘‘ភវិស្សាមិ នុ ខោ អហំ អនាគតមទ្ធានំ, ន នុ ខោ ភវិស្សាមិ អនាគតមទ្ធានំ, កិំ នុ ខោ ភវិស្សាមិ អនាគតមទ្ធានំ, កថំ នុ ខោ ភវិស្សាមិ អនាគតមទ្ធានំ, កិំ ហុត្វា កិំ ភវិស្សាមិ នុ ខោ អហំ អនាគតមទ្ធាន’’ន្តិ បញ្ចវិធា វិចិកិច្ឆា វុត្តា, យាបិ បច្ចុប្បន្នំ អារព្ភ ‘‘ឯតរហិ វា បន បច្ចុប្បន្នំ អទ្ធានំ អជ្ឈត្តំ កថំកថី ហោតិ – អហំ នុ ខោស្មិ, នោ នុ ខោស្មិ, កិំ នុ ខោស្មិ, កថំ នុ ខោស្មិ, អយំ នុ ខោ សត្តោ កុតោ អាគតោ, សោ កុហិំ គាមី ភវិស្សតី’’តិ (ម. និ. ១.១៨) ឆព្ពិធា វិចិកិច្ឆា វុត្តា, សា សព្ពាបិ បហីយតិ។
៦៨១. អបរោ សាធារណាសាធារណវសេន ទុវិធំ នាមស្ស បច្ចយំ បស្សតិ, កម្មាទិវសេន ចតុព្ពិធំ រូបស្ស។ ទុវិធោ ហិ នាមស្ស បច្ចយោ សាធារណោ អសាធារណោ ច។ តត្ថ ចក្ខាទីនិ ឆ ទ្វារានិ, រូបាទីនិ ឆ អារម្មណានិ នាមស្ស សាធារណោ បច្ចយោ, កុសលាទិភេទតោ សព្ពប្បការស្សាបិ តតោ បវត្តិតោ។ មនសិការាទិកោ អសាធារណោ។ យោនិសោ មនសិការសទ្ធម្មស្សវនាទិកោ ហិ កុសលស្សេវ ហោតិ, វិបរីតោ អកុសលស្ស, កម្មាទិកោ វិបាកស្ស, ភវង្គាទិកោ កិរិយស្សាតិ។
រូបស្ស
សោ ឯវំ បច្ចយតោ នាមរូបស្ស បវត្តិំ ទិស្វា យថា ឥទំ ឯតរហិ, ឯវំ អតីតេបិ អទ្ធានេ បច្ចយតោ បវត្តិត្ថ, អនាគតេបិ បច្ចយតោ បវត្តិស្សតីតិ សមនុបស្សតិ។ តស្សេវំ សមនុបស្សតោ វុត្តនយេនេវ តីសុបិ អទ្ធាសុ វិចិកិច្ឆា បហីយតិ។
៦៨២. អបរោ តេសំយេវ នាមរូបសង្ខាតានំ សង្ខារានំ ជរាបត្តិំ ជិណ្ណានញ្ច ភង្គំ ទិស្វា ឥទំ សង្ខារានំ ជរាមរណំ នាម ជាតិយា សតិ ហោតិ, ជាតិ ភវេ សតិ, ភវោ ឧបាទានេ សតិ, ឧបាទានំ តណ្ហាយ សតិ, តណ្ហា វេទនាយ សតិ, វេទនា ផស្សេ សតិ, ផស្សោ សឡាយតនេ សតិ, សឡាយតនំ នាមរូបេ សតិ, នាមរូបំ វិញ្ញាណេ សតិ, វិញ្ញាណំ សង្ខារេសុ សតិ, សង្ខារា អវិជ្ជាយ សតីតិ ឯវំ បដិលោមបដិច្ចសមុប្បាទវសេន នាមរូបស្ស បច្ចយបរិគ្គហំ ករោតិ។ អថស្ស វុត្តនយេនេវ វិចិកិច្ឆា បហីយតិ។
៦៨៣. អបរោ ‘‘ឥតិ ខោ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ (សំ. និ. ២.២) បុព្ពេ វិត្ថារេត្វា ទស្សិតអនុលោមបដិច្ចសមុប្បាទវសេនេវ នាមរូបស្ស បច្ចយបរិគ្គហំ ករោតិ។ អថស្ស វុត្តនយេនេវ កង្ខា បហីយតិ។
៦៨៤. អបរោ ‘‘បុរិមកម្មភវស្មិំ មោហោ អវិជ្ជា, អាយូហនា សង្ខារា, និកន្តិ តណ្ហា, ឧបគមនំ ឧបាទានំ, ចេតនា ភវោតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា បុរិមកម្មភវស្មិំ ឥធ បដិសន្ធិយា បច្ចយា, ឥធ បដិសន្ធិ វិញ្ញាណំ, ឱក្កន្តិ នាមរូបំ, បសាទោ អាយតនំ, ផុដ្ឋោ ផស្សោ, វេទយិតំ វេទនាតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ឥធូបបត្តិភវស្មិំ បុរេកតស្ស កម្មស្ស បច្ចយា។ ឥធ បរិបក្កត្តា អាយតនានំ មោហោ អវិជ្ជា…បេ.… ចេតនា ភវោតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ឥធ កម្មភវស្មិំ អាយតិំ បដិសន្ធិយា បច្ចយា’’តិ (បដិ. ម. ១.៤៧) ឯវំ កម្មវដ្ដវិបាកវដ្ដវសេន នាមរូបស្ស បច្ចយបរិគ្គហំ ករោតិ។
៦៨៥. តត្ថ ទិដ្ឋិធម្មវេទនីយកម្មំ នាម។ តំ ឥមស្មិញ្ញេវ អត្តភាវេ វិបាកំ ទេតិ។ តថា អសក្កោន្តំ បន ‘‘អហោសិកម្មំ នាហោសិ កម្មវិបាកោ, ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោ, នត្ថិ កម្មវិបាកោ’’តិ (បដិ. ម. ១.២៣៤) ឥមស្ស តិកស្ស វសេន អហោសិកម្មំ នាម ហោតិ។ អត្ថសាធិកា បន សត្តមជវនចេតនា ឧបបជ្ជវេទនីយកម្មំ នាម។ តំ អនន្តរេ អត្តភាវេ វិបាកំ ទេតិ។ តថា អសក្កោន្តំ វុត្តនយេនេវ អហោសិកម្មំ នាម ហោតិ។ ឧភិន្នំ អន្តរេ បញ្ច ជវនចេតនា អបរាបរិយវេទនីយកម្មំ នាម។ តំ អនាគតេ យទា ឱកាសំ លភតិ, តទា វិបាកំ ទេតិ។ សតិ សំសារប្បវត្តិយា អហោសិកម្មំ នាម ន ហោតិ។
៦៨៦. អបរម្បិ ចតុព្ពិធំ កម្មំ – យំ គរុកំ, យំ ពហុលំ, យទាសន្នំ, កដត្តា វា បន កម្មន្តិ។ តត្ថ កុសលំ វា ហោតុ អកុសលំ វា, គរុកាគរុកេសុ យំ គរុកំ មាតុឃាតាទិកម្មំ វា មហគ្គតកម្មំ វា, តទេវ បឋមំ វិបច្ចតិ។ តថា ពហុលាពហុលេសុបិ យំ ពហុលំ ហោតិ សុសីល្យំ វា ទុស្សីល្យំ វា, តទេវ បឋមំ វិបច្ចតិ។ យទាសន្នំ នាម មរណកាលេ អនុស្សរិតកម្មំ។ យញ្ហិ អាសន្នមរណោ អនុស្សរិតុំ សក្កោតិ, តេនេវ ឧបបជ្ជតិ។ ឯតេហិ បន តីហិ មុត្តំ បុនប្បុនំ លទ្ធាសេវនំ កដត្តា វា បន កម្មំ នាម ហោតិ, តេសំ អភាវេ តំ បដិសន្ធិំ អាកឌ្ឍតិ។
៦៨៧. អបរម្បិ ចតុព្ពិធំ កម្មំ – ជនកំ, ឧបត្ថម្ភកំ, ឧបបីឡកំ, ឧបឃាតកន្តិ។ តត្ថ ជនកំ នាម កុសលម្បិ ហោតិ អកុសលម្បិ។ តំ បដិសន្ធិយម្បិ បវត្តេបិ រូបារូបវិបាកក្ខន្ធេ ជនេតិ។ ឧបត្ថម្ភកំ បន វិបាកំ ជនេតុំ ន សក្កោតិ, អញ្ញេន កម្មេន ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ជនិតេ វិបាកេ ឧប្បជ្ជមានកសុខទុក្ខំ ឧបត្ថម្ភេតិ, អទ្ធានំ បវត្តេតិ។ ឧបបីឡកំ អញ្ញេន កម្មេន ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ជនិតេ វិបាកេ ឧប្បជ្ជមានកសុខទុក្ខំ បីឡេតិ ពាធតិ, អទ្ធានំ បវត្តិតុំ ន ទេតិ។ ឧបឃាតកំ បន សយំ កុសលម្បិ អកុសលម្បិ សមានំ អញ្ញំ ទុព្ពលកម្មំ ឃាតេត្វា តស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតិ។ ឯវំ បន កម្មេន កតេ ឱកាសេ តំ វិបាកំ ឧប្បន្នំ នាម វុច្ចតិ។
ឥតិ
៦៨៨. ឥតិ ឥមំ ទ្វាទសវិធំ កម្មំ កម្មវដ្ដេ បក្ខិបិត្វា ឯវំ ឯកោ កម្មវដ្ដវិបាកវដ្ដវសេន នាមរូបស្ស បច្ចយបរិគ្គហំ ករោតិ។ សោ ឯវំ កម្មវដ្ដវិបាកវដ្ដវសេន បច្ចយតោ នាមរូបស្ស បវត្តិំ ទិស្វា ‘‘យថា ឥទំ ឯតរហិ, ឯវំ អតីតេបិ អទ្ធានេ កម្មវដ្ដវិបាកវដ្ដវសេន បច្ចយតោ បវត្តិត្ថ, អនាគតេបិ កម្មវដ្ដវិបាកវដ្ដវសេនេវ បច្ចយតោ បវត្តិស្សតី’’តិ។ ឥតិ កម្មញ្ចេវ កម្មវិបាកោ ច, កម្មវដ្ដញ្ច វិបាកវដ្ដញ្ច, កម្មបវត្តញ្ច វិបាកបវត្តញ្ច, កម្មសន្តតិ ច វិបាកសន្តតិ ច, កិរិយា ច កិរិយាផលញ្ច។
កម្មា វិបាកា វត្តន្តិ, វិបាកោ កម្មសម្ភវោ;
កម្មា បុនព្ភវោ ហោតិ, ឯវំ លោកោ បវត្តតីតិ។ –
សមនុបស្សតិ។ តស្សេវំ សមនុបស្សតោ យា សា បុព្ពន្តាទយោ អារព្ភ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហ’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តា សោឡសវិធា វិចិកិច្ឆា, សា សព្ពា បហីយតិ។ សព្ពភវយោនិគតិដ្ឋិតិនិវាសេសុ ហេតុផលសម្ពន្ធវសេន បវត្តមានំ នាមរូបមត្តមេវ ខាយតិ។ សោ នេវ ការណតោ ឧទ្ធំ ការកំ បស្សតិ, ន វិបាកប្បវត្តិតោ ឧទ្ធំ វិបាកបដិសំវេទកំ។ ការណេ បន សតិ ‘‘ការកោ’’តិ, វិបាកប្បវត្តិយា សតិ ‘‘បដិសំវេទកោ’’តិ សមញ្ញាមត្តេន បណ្ឌិតា វោហរន្តិច្ចេវស្ស សម្មប្បញ្ញាយ សុទិដ្ឋំ ហោតិ។
៦៨៩. តេនាហុ បោរាណា –
‘‘កម្មស្ស ការកោ នត្ថិ, វិបាកស្ស ច វេទកោ;
សុទ្ធធម្មា បវត្តន្តិ, ឯវេតំ សម្មទស្សនំ។
‘‘ឯវំ កម្មេ វិបាកេ ច, វត្តមានេ សហេតុកេ;
ពីជរុក្ខាទិកានំវ, បុព្ពា កោដិ ន នាយតិ;
អនាគតេបិ សំសារេ, អប្បវត្តំ ន ទិស្សតិ។
‘‘ឯតមត្ថំ
សត្តសញ្ញំ គហេត្វាន, សស្សតុច្ឆេទទស្សិនោ;
ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិំ គណ្ហន្តិ, អញ្ញមញ្ញវិរោធិតា។
‘‘ទិដ្ឋិពន្ធនពទ្ធា តេ, តណ្ហាសោតេន វុយ្ហរេ;
តណ្ហាសោតេន វុយ្ហន្តា, ន តេ ទុក្ខា បមុច្ចរេ។
‘‘ឯវមេតំ អភិញ្ញាយ, ភិក្ខុ ពុទ្ធស្ស សាវកោ;
គម្ភីរំ និបុណំ សុញ្ញំ, បច្ចយំ បដិវិជ្ឈតិ។
‘‘កម្មំ នត្ថិ វិបាកម្ហិ, បាកោ កម្មេ ន វិជ្ជតិ;
អញ្ញមញ្ញំ ឧភោ សុញ្ញា, ន ច កម្មំ វិនា ផលំ។
‘‘យថា ន សូរិយេ អគ្គិ, ន មណិម្ហិ ន គោមយេ;
ន តេសំ ពហិ សោ អត្ថិ, សម្ភារេហិ ច ជាយតិ។
‘‘តថា ន អន្តោ កម្មស្ស, វិបាកោ ឧបលព្ភតិ;
ពហិទ្ធាបិ ន កម្មស្ស, ន កម្មំ តត្ថ វិជ្ជតិ។
‘‘ផលេន សុញ្ញំ តំ កម្មំ, ផលំ កម្មេ ន វិជ្ជតិ;
កម្មញ្ច ខោ ឧបាទាយ, តតោ និព្ពត្តតេ ផលំ។
‘‘ន ហេត្ថ ទេវោ ព្រហ្មា វា, សំសារស្សត្ថិការកោ;
សុទ្ធធម្មា បវត្តន្តិ, ហេតុសម្ភារបច្ចយា’’តិ។
៦៩០. តស្សេវំ កម្មវដ្ដវិបាកវដ្ដវសេន នាមរូបស្ស បច្ចយបរិគ្គហំ កត្វា តីសុ អទ្ធាសុ បហីនវិចិកិច្ឆស្ស សព្ពេ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នធម្មា ចុតិបដិសន្ធិវសេន វិទិតា ហោន្តិ, សាស្ស ហោតិ ញាតបរិញ្ញា។
សោ
យថេវ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, មនោធាតុអនន្តរំ;
ន ចេវ អាគតំ នាបិ, ន និព្ពត្តំ អនន្តរំ។
តថេវ បដិសន្ធិម្ហិ, វត្តតេ ចិត្តសន្តតិ;
បុរិមំ ភិជ្ជតេ ចិត្តំ, បច្ឆិមំ ជាយតេ តតោ។
តេសំ អន្តរិកា នត្ថិ, វីចិ តេសំ ន វិជ្ជតិ;
ន ចិតោ គច្ឆតិ កិញ្ចិ, បដិសន្ធិ ច ជាយតីតិ។
៦៩១. ឯវំ ចុតិបដិសន្ធិវសេន វិទិតសព្ពធម្មស្ស សព្ពាការេន នាមរូបស្ស បច្ចយបរិគ្គហញាណំ ថាមគតំ ហោតិ, សោឡសវិធា កង្ខា សុដ្ឋុតរំ បហីយតិ។ ន កេវលញ្ច សា ឯវ, ‘‘សត្ថរិ កង្ខតី’’តិ (ធ. ស. ១០០៨) អាទិនយប្បវត្តា អដ្ឋវិធាបិ កង្ខា បហីយតិយេវ, ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ វិក្ខម្ភន្តិ។ ឯវំ នានានយេហិ នាមរូបបច្ចយបរិគ្គហណេន តីសុ អទ្ធាសុ កង្ខំ វិតរិត្វា ឋិតំ ញាណំ កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធីតិ វេទិតព្ពំ។ ធម្មដ្ឋិតិញាណន្តិបិ យថាភូតញាណន្តិបិ សម្មាទស្សនន្តិបិ ឯតស្សេវាធិវចនំ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អវិជ្ជា
‘‘អនិច្ចតោ មនសិករោន្តោ កតមេ ធម្មេ យថាភូតំ ជានាតិ បស្សតិ, កថំ សម្មាទស្សនំ ហោតិ, កថំ តទន្វយេន សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចតោ សុទិដ្ឋា ហោន្តិ, កត្ថ កង្ខា បហីយតិ? ទុក្ខតោ…បេ.… អនត្តតោ មនសិករោន្តោ កតមេ ធម្មេ យថាភូតំ ជានាតិ បស្សតិ…បេ.… កត្ថ កង្ខា បហីយតីតិ?
‘‘អនិច្ចតោ
‘‘យញ្ច យថាភូតញាណំ យញ្ច សម្មាទស្សនំ យា ច កង្ខាវិតរណា, ឥមេ ធម្មា នានត្ថា ចេវ នានាព្យញ្ជនា ច, ឧទាហុ ឯកត្ថា ព្យញ្ជនមេវ នានន្តិ? យញ្ច យថាភូតញាណំ យញ្ច សម្មាទស្សនំ យា ច កង្ខាវិតរណា, ឥមេ ធម្មា ឯកត្ថា, ព្យញ្ជនមេវ នាន’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.២២៧)។
ឥមិនា បន ញាណេន សមន្នាគតោ វិបស្សកោ ពុទ្ធសាសនេ លទ្ធស្សាសោ លទ្ធបតិដ្ឋោ និយតគតិកោ ចូឡសោតាបន្នោ នាម ហោតិ។
តស្មា ភិក្ខុ សទា សតោ, នាមរូបស្ស សព្ពសោ;
បច្ចយេ បរិគ្គណ្ហេយ្យ, កង្ខាវិតរណត្ថិកោតិ។
ឥតិ សាធុជនបាមោជ្ជត្ថាយ កតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ
បញ្ញាភាវនាធិការេ
កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិនិទ្ទេសោ នាម
ឯកូនវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ។