១០. អារុប្បនិទ្ទេសវណ្ណនា
បឋមារុប្បវណ្ណនា
២៧៥. ឧទ្ទិដ្ឋេសូតិ ‘‘ចតូសុ អារុប្បេសូ’’តិ។ តត្ថ រូបវិវេកេន អរូបំ, អរូបមេវ អារុប្បំ ឈានំ, ឥធ បន តទត្ថំ កម្មដ្ឋានំ អធិប្បេតំ។ តំ ភាវេតុកាមោ ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧប្បាទេតីតិ សម្ពន្ធោ។ រូបាធិករណន្តិ រូបហេតុ។ ហេតុអត្ថោ ហិ ឯត្ថ អធិករណ-សទ្ទោ ‘‘កាមាធិករណ’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៦៨-១៦៩) វិយ។ ទណ្ឌនដ្ឋេន ទណ្ឌោ, មុគ្គរាទិ។ បរបីឡាធិប្បាយេន តស្ស អាទានំ ទណ្ឌាទានំ។ សត្តានំ សសនដ្ឋេន សត្ថំ, អាវុធំ។ ភណ្ឌនំ កលហោ។ វិរោធោ វិគ្គហោ។ នានាវាទោ វិវាទោ។ ឯតន្តិ យថាវុត្តំ ទណ្ឌាទានាទិកំ។ សព្ពសោតិ អនវសេសតោ។ អារុប្បេ អរូបភាវេ, អារុប្បេ វា ភវេ។ រូបានំយេវាតិ ទិដ្ឋាទីនវានំ រូបានំយេវ, ន អរូបានន្តិ អធិប្បាយោ។ និព្ពិទាយាតិ វិក្ខម្ភនវសេន និព្ពិន្ទនត្ថាយ។ វិរាគាយាតិ វិរជ្ជនត្ថាយ។ និរោធាយាតិ និរុជ្ឈនត្ថាយ។ សព្ពមេតំ សមតិក្កមំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ទណ្ឌាទានាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន អទិន្នាទានាទិកំ សព្ពំ រូបហេតុកំ អនត្ថំ សង្គណ្ហាតិ, ន ឥធ បាឡិយំ អាគតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ករជរូបេតិ យថាវុត្តាទីនវាធិករណភាវយោគ្យំ ទស្សេតុំ វុត្តំ, ឱឡារិករូបេតិ អត្ថោ។ អាទីនវន្តិ ទោសំ។ តស្សាតិ រូបស្ស។ អាលោកោតិ វណ្ណវិសេសោ ឯវាតិ តត្ថ បវត្តំ បដិភាគនិមិត្តំ ឧគ្ឃាដេត្វា សិយា អាកាសនិមិត្តំ ឧគ្គហេតុំ, ន បន បរិច្ឆិន្នាកាសកសិណំ ឧគ្ឃាដេត្វា។ តស្ស ហិ ឧគ្ឃាដនា នាម រូបនិមិត្តេនេវ សិយាតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា បរិច្ឆិន្នាកាសកសិណំ នវសូ’’តិ។ កេចិ បន ‘‘អាលោកកសិណម្បិ ឋបេត្វា អដ្ឋសូ’’តិ វទន្តិ, តស្ស បន ឋបនេ ការណំ ន ទិស្សតិ, ករជរូបំ អតិក្កន្តំ ហោតិ តស្ស អនាលម្ពនតោ។
យទិ ឯវំ កស្មា ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានវសេនា’’តិ វុត្តំ។ ននុ បឋមជ្ឈានាទីនិបិ តស្ស អនាលម្ពនវសេនេវ បវត្តន្តិ បដិភាគនិមិត្តារម្មណត្តា? សច្ចមេតំ, ឱឡារិកង្គប្បហានតោ បន សន្តសភាវេន ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានវសេនា’’តិ វុត្តំ តប្បដិភាគមេវាតិ ករជរូបបដិភាគមេវ និមិត្តគ្គាហសម្ភវតោ។ សទិសញ្ច នាម តំ ន ហោតិ, តស្មា កិំ តស្ស សមតិក្កមនេនាតិ អនុយោគំ សន្ធាយ ‘‘កថំ? យថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ កថន្តិ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា។ យថាតិ ឱបម្មត្ថេ និបាតោ។ លេខាចិត្តន្តិ កាឡវណ្ណាទិនា កតបរិកម្មាយ លេខាយ ចិត្តំ។ ផលិតន្តរន្តិ វិវរំ។ ទិស្វាតិ ទូរតោ ទិស្វា។ សមានរូបសទ្ទសមុទាចារន្តិ សទិសរូបសណ្ឋានសរប្បយោគំ។
អារម្មណវសេនាតិ ‘‘មម ចក្ខុ សោភនំ, មម កាយោ ថិរោ, មម បរិក្ខារា សុន្ទរា’’តិ ឯវំ អារម្មណករណវសេន។ ករជរូបសមង្គិកាលោតិ អត្តនោ អត្តភាវរូបេន ចេវ អារម្មណរូបេន ច សមន្នាគតកាលោ។ តម្បីតិ កសិណរូបស្សបិ។ សាមិអត្ថេ ហិ ឥទំ ឧបយោគវចនំ។ ភយសន្តាសអទស្សនកាមតា វិយ សមតិក្កមិតុកាមតាតិ យោជនា។ ឥទញ្ច យថាវុត្តានំ និព្ពិទាវិរាគនិរោធានំ សាធារណវចនំ។ តេ ហិ តយោ អបេក្ខិត្វា ភយសន្តាសអទស្សនកាមតា វុត្តា។ ឯកោ កិរ សុនខោ វនេ សូករេន បហដមត្តោ បលាតោ, សោ អរូបទស្សនវេលាយ ភត្តបចនឧក្ខលិំ ទូរតោ ទិស្វា សូករសញ្ញាយ ភីតោ ឧត្តសន្តោ បលាយិ, បិសាចភីរុកោ បុរិសោ រត្តិភាគេ អបរិចិតេ ទេសេ មត្ថកច្ឆិន្នំ តាលក្ខន្ធំ ទិស្វា បិសាចសញ្ញាយ ភីតោ ឧត្តសន្តោ មុច្ឆិតោ បបតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘សូករា…បេ.… វេទិតព្ពា’’តិ។
២៧៦. ឯវន្តិ យថាវុត្តំ ឱបម្មត្ថំ និគមេន្តោ អាហ។ សោតិ យោគាវចរោ។ តស្មិំ ឈានេ អាទីនវំ បស្សតីតិ សម្ពន្ធោ។ រូបន្តិ កសិណរូបំ។ សន្តវិមោក្ខតោតិ អរូបជ្ឈានតោ។ តានិ ហិ ‘‘យេ តេ សន្តា វិមោក្ខា អតិក្កម្ម រូបេ អារុប្បា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.៧២; ១០.៩) សន្តវិមោក្ខាតិ អាគតា។ សន្តតាសិទ្ធិ ចស្ស អនុស្សុតិតោ ទដ្ឋព្ពា។ យថេវាតិ ឯវ-ការេន យេន បការេន ឯតំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ ទុវង្គិកំ, ឯវំ អារុប្បានិបីតិ
តត្ថាតិ តស្មិំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានេ។ និកន្តិន្តិ អបេក្ខំ។ បរិយាទាយាតិ អាទីនវទស្សនេន ‘‘សន្តតោ អនន្តតោ មនសិ ករិត្វា’’តិ។ បត្ថរិត្វាតិ បគេវ វឌ្ឍិតំ, តទា វឌ្ឍនវសេន វា បត្ថរិត្វា។ តេនាតិ កសិណរូបេន។ ឧគ្ឃាដេតិ កសិណន្តិ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានស្ស អារម្មណភូតំ បថវីកសិណាទិកសិណរូបំ អបនេតិ។ ឧគ្ឃាដនវិធិំ បន ទស្សេន្តោ ‘‘ឧគ្ឃាដេន្តោ ហី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សំវេល្លេតីតិ បដិសំហរតិ។ អញ្ញទត្ថូតិ ឯកំសេន។ នេវ ឧព្ពដ្ដតីតិ នេវ ឧដ្ឋហតិ។ ន វិវដ្ដតីតិ ន វិនិវដ្ដតិ។ ឥមស្សាតិ ឥមស្ស កសិណរូបស្ស។ អមនសិការន្តិ មនសិ អករណំ អចិន្តនំ។ មនសិការញ្ច បដិច្ចាតិ ‘‘អាកាសោ អាកាសោ’’តិ ភាវនាមនសិការញ្ច និស្សាយ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានស្ស អារម្មណភូតំ កសិណរូបំ ន សព្ពេន សព្ពំ មនសិ ករោតោ, តេន ច ផុដ្ឋោកាសំ ‘‘អាកាសោ អាកាសោ’’តិ មនសិ ករោតោ យទា តំ ភាវនានុភាវេន អាកាសំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, តទា សោ កសិណំ ឧគ្ឃាដេតិ នាម, តញ្ច តេន ឧគ្ឃាដិតំ នាម ហោតីតិ។ តេនាហ ‘‘កសិណុគ្ឃាដិមាកាសមត្តំ បញ្ញាយតី’’តិ។ សព្ពមេតន្តិ តិវិធម្បេតំ ឯកមេវ បរិយាយភាវតោ។
‘‘នីវរណានិ វិក្ខម្ភន្តី’’តិ កស្មា វុត្តំ? ននុ រូបាវចរបឋមជ្ឈានស្ស ឧបចារក្ខណេយេវ នីវរណានិ វិក្ខម្ភិតានិ, តតោ បដ្ឋាយ ចស្ស ន នេសំ បរិយុដ្ឋានំ។ យទិ សិយា, ឈានតោ បរិហាយេយ្យ? យំ បនេកេ វទន្តិ ‘‘អត្ថេវ សុខុមានិ អរូបជ្ឈានវិក្ខម្ភនេយ្យានិ នីវរណានិ, តានិ សន្ធាយេតំ វុត្ត’’ន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ។ ន ហិ មហគ្គតកុសលេសុ លោកុត្តរកុសលេសុ វិយ ឱធិសោ បហានំ នាម អត្ថិ។ យោ បន រូបាវចរេហិ អារុប្បានំ ឧឡារផលតាទិវិសេសោ, សោ ភាវនាវិសេសេន សន្តតរបណីតតរភាវេន តេសុយេវ បុរិមបុរិមេហិ បច្ឆិមបច្ឆិមានំ សតិ សន្តិដ្ឋតីតិ អាកាសនិមិត្តារម្មណា សតិ សម្មា សូបដ្ឋិតា ហុត្វា តិដ្ឋតិ។ សតិសីសេន ចេត្ថ ឧបចារជ្ឈានានុគុណានំ សទ្ធាបញ្ចមានំ សកិច្ចយោគំ ទស្សេតិ។ ឧបចារេនាតិ ឧបចារជ្ឈានេន។ ឥធាបីតិ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ សន្ធាយ សម្បិណ្ឌនំ។ តំ ហិ ឧបេក្ខាវេទនាសម្បយុត្តំ។ សេសន្តិ ‘‘សេសានិ កាមាវចរានី’’តិអាទិ។ យំ ឥធ វត្តព្ពមវុត្តំ, តំ បន បថវីកសិណនិទ្ទេសេ (វិសុទ្ធិ. ១.៥១ អាទយោ) វុត្តនយានុសារេន ‘‘បថវីកសិណេ វុត្តនយមេវា’’តិ។
ឯវំ យំ តត្ថ អវិសិដ្ឋំ, តំ អតិទិសិត្វា ឥទានិ វិសិដ្ឋំ ទស្សេតុំ ‘‘អយំ បន វិសេសោ’’តិអាទិមាហ។ យានប្បុតោឡិ កុម្ភិមុខាទីនន្តិ ឱគុណ្ឋនសិវិកាទិយានានំ មុខំ យានមុខំ, បុតោឡិយា ខុទ្ទកទ្វារស្ស មុខំ បុតោឡិមុខំ, កុម្ភិមុខន្តិ បច្ចេកំ មុខ-សទ្ទោ សម្ពន្ធិតព្ពោ។ អាកាសំយេវ យានមុខាទិបរិច្ឆិន្នំ។ បរិកម្មមនសិការេនាតិ បរិកម្មភូតេន មនសិការេន ឧបចារជ្ឈានេន។ បរិកម្មំ អនុលោមំ ឧបចារោតិ ច អនត្ថន្តរញ្ហេតំ។ បេក្ខមានោ អរូបាវចរជ្ឈានចក្ខុនា។
២៧៧. សព្ពាការេនាតិ រូបនិមិត្តំ ទណ្ឌាទានសម្ភវទស្សនាទិនា សព្ពេន រូបធម្មេសុ, បថវីកសិណាទិរូបនិមិត្តេសុ, តទារម្មណជ្ឈានេសុ ច ទោសទស្សនាការេន, តេសុ ឯវ វា រូបាទីសុ និកន្តិប្បហានអនាវជ្ជិតុកាមតាទិនា។ រូបជ្ឈានម្បិ រូបន្តិ វុច្ចតិ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១៦០; វិភ. ៦២៥) យថា រូបភវោ រូបំ។ រូបីតិ ហិ រូបជ្ឈានលាភីតិ អត្ថោ។ អារម្មណម្បិ កសិណរូបំ រូបន្តិ វុច្ចតិ បុរិមបទលោបេន យថា ‘‘ទេវទត្តោ ទត្តោ’’តិ។ រូបានិ បស្សតីតិ កសិណរូបានិ ឈានចក្ខុនា បស្សតីតិ អត្ថោ។ តស្មាតិ យស្មា ឧត្តរបទលោបេន, បុរិមបទលោបេន ច យថាក្កមំ រូបជ្ឈានកសិណរូបេសុ រូបវោហារោ ទិស្សតិ, តស្មា។ រូបេ រូបជ្ឈានេ តំសហគតា សញ្ញា រូបសញ្ញា។ តទារម្មណស្ស ចាតិ ច-សទ្ទេន យថាវុត្តំ រូបាវចរជ្ឈានំ សម្បិណ្ឌេតិ, តេន វិរាគាតិ ជិគុច្ឆនតោ។ និរោធាតិ តប្បដិពន្ធឆន្ទរាគវិក្ខម្ភនេន និរោធនតោ។ វុត្តមេវត្ថំ បាកដតរំ កាតុំ ‘‘កិំ វុត្តំ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តស្ស សព្ពាការេន វិរាគា អនវសេសានំ និរោធាតិ ឯវំ វា ឯត្ថ យោជនា កាតព្ពា។
‘‘អារម្មណេ អវិរត្តស្ស សញ្ញាសមតិក្កមោ ន ហោតី’’តិ ឥទំ យស្មា ឥមានិ ឈានានិ អារម្មណាតិក្កមេន បត្តព្ពានិ, ន អង្គាតិក្កមេនាតិ កត្វា វុត្តំ។ យស្មា បនេត្ថ សញ្ញាសមតិក្កមោ អារម្មណសមតិក្កមេន វិនា ន ហោតិ, តស្មា ‘‘សមតិក្កន្តាសុ ច សញ្ញាសុ អារម្មណំ សមតិក្កន្តមេវ ហោតី’’តិ អាហ។ អវត្វា វុត្តោតិ សម្ពន្ធោ។ សមាបន្នស្សាតិអាទីសុ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ។ អារម្មណសមតិក្កមវសេនាបិ អយមត្ថវណ្ណនា កតា, ‘‘តទារម្មណស្ស ចេតំ អធិវចន’’ន្តិអាទិនា វិភង្គេ វិយ សញ្ញាសមតិក្កមមេវ អវត្វាតិ អធិប្បាយោ។
២៧៨. បដិឃាតេនាតិ បដិហននេន វិសយីវិសយសមោធានេន។ អត្ថង្គមាតិអាទីសុ បុរិមំ បុរិមំ បច្ឆិមស្ស បច្ឆិមស្ស អត្ថវចនំ, តស្មា បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមោ ឈានសមង្គិកាលេ អនុប្បត្តីតិ តស្ស ឥធេវ គហណេ ការណំ អនុយោគមុខេន ទស្សេតុំ ‘‘កាមញ្ចេតា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឧស្សាហជននត្ថំ បដិបជ្ជនកានំ។ ឯតាសំ បដិឃសញ្ញានំ។ ឯត្ថ បឋមារុប្បកថាយំ។ វចនំ អត្ថង្គមវសេន។
កិំ វា បសំសាកិត្តនេន, បដិឃសញ្ញានំ បន អត្ថង្គមោ ឥធេវ វត្តព្ពត្តា វុត្តោតិ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សភាវធម្មស្ស អភាវោ នាម បដិបក្ខេន បហីនតាយ វា បច្ចយាភាវេន វា។ តេសុ រូបជ្ឈានសមង្គិនោ បដិឃសញ្ញានំ អភាវោ បច្ចយាភាវមត្តេន, ន បដិបក្ខាធិគមេនាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កិញ្ចាបី’’តិអាទិ។ តត្ថ តាតិ បដិឃសញ្ញា រូបាវចរន្តិ រូបាវចរជ្ឈានំ។ សមាបន្នស្សាតិ សមាបជ្ជិត្វា វិហរន្តស្ស។ កិញ្ចាបិ ន សន្តីតិ យោជនា។ ន បហីនត្តា ន សន្តីតិ ន តទា បដិឃសញ្ញា បហីនភាវេន ន សន្តិ នាម។ តត្ថ ការណមាហ ‘‘ន ហិ រូបវិរាគាយ រូបាវចរភាវនា សំវត្តតី’’តិ។ ននុ ច បដិឃសញ្ញាបិ អរូបធម្មា ឯវាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘រូបាយត្តា ច ឯតាសំ បវត្តី’’តិ។ អយំ បន ភាវនាតិ អរូបភាវនមាហ។ ធារេតុន្តិ អវធារេតុំ។ ឥធាតិ អរូបជ្ឈានេ។ អានេញ្ជាភិសង្ខារវចនាទីហិ អានេញ្ជតា។ ‘‘យេ តេ សន្តា វិមោក្ខា អតិក្កម្ម រូបេ អារុប្បា’’តិអាទិនា (អ. និ. ៨.៧២; ១០.៩) សន្តវិមោក្ខតា ច វុត្តា។
២៧៩. ទោសទស្សនបុព្ពកបដិបក្ខភាវនាវសេន បដិឃសញ្ញានំ សុប្បហីនត្តា មហតាបិ សទ្ទេន អរូបសមាបត្តិតោ ន វុដ្ឋាតិ។ តថា បន ន សុប្បហីនត្តា សព្ពរូបាវចរសមាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ សិយា, បឋមជ្ឈានំ បន អប្បកម្បិ សទ្ទំ ន សហតីតិ តំ សមាបន្នស្ស សទ្ទោ កណ្ដកោតិ
តេន ច នានត្តសញ្ញាមនសិការហេតូនំ រូបានំ សមតិក្កមា សមាធិស្ស ថិរភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘សង្ខេបតោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ អបិច ឥមេហិ តីហិ បទេហិ អាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិយា វណ្ណោ កថិតោ សោតូនំ ឧស្សាហជននត្ថំ, បលោភនត្ថញ្ច។ យេ ហិ អកុសលា ឯវំគាហិនោ ‘‘សព្ពស្សាទរហិតេ អាកាសេ បវត្តិតសញ្ញាយ កោ អានិសំសោ’’តិ, តេ តតោ មិច្ឆាគាហតោ និវត្តេតុំ តីហិ បទេហិ ឈានស្ស អានិសំសោ កថិតោ។ តំ ហិ សុត្វា តេសំ ឯវំ ភវិស្សតិ ‘‘ឯវំ សន្តា កិរាយំ សមាបត្តិ ឯវំ បណីតា, ហន្ទស្សា និព្ពត្តនត្ថំ ឧស្សាហំ ករិស្សាមី’’តិ។
២៨០. អស្សាតិ ឧប្បាទន្តោ, តថា វយន្តោ។ សភាវធម្មោ ហិ អហុត្វា សម្ភវតោ, ហុត្វា ច វិនស្សនតោ ឧទយវយបរិច្ឆិន្នោ។ អាកាសោ បន អសភាវធម្មត្តា តទុភយាភាវតោ អនន្តោ វុត្តោ។ អជដាកាសបរិច្ឆិន្នាកាសានំ ឥធ អនធិប្បេតត្តា ‘‘អាកាសោតិ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសោ វុច្ចតី’’តិ អាហ។ កសិណំ ឧគ្ឃាដីយតិ ឯតេនាតិ កសិណុគ្ឃាដោ, តទេវ កសិណុគ្ឃាដិមំ។ មនសិការវសេនាបីតិ រូបវិវេកមត្តគ្គហណេន បរិច្ឆេទស្ស អគ្គហណតោ អនន្តផរណាការេន បវត្តបរិកម្មមនសិការវសេនាបិ។ អនន្តំ ផរតីតិ អគ្គហិតបរិច្ឆេទតាយ អនន្តំ កត្វា បរិកម្មសម្ផស្សបុព្ពកេន ឈានសម្ផស្សេន ផុសតិ។ យថា ភិសគ្គមេវ ភេសជ្ជំ, ឯវំ អាកាសានន្តមេវ អាកាសានញ្ចំ សំយោគបរស្ស ត-ការស្ស ច-ការំ កត្វា។ ឈានស្ស បវត្តិដ្ឋានភាវតោ អារម្មណំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន ‘‘អាយតនមស្សា’’តិ វុត្តំ, អធិដ្ឋានដ្ឋេ អាយតន-សទ្ទស្ស ទស្សនតោ។ ការណាករសញ្ជាតិទេសនិវាសត្ថេបិ អាយតន-សទ្ទោ ឥធ យុជ្ជតេវ។
វិញ្ញាណញ្ចាយតនកថាវណ្ណនា
២៨១. ចិណ្ណោ ចិណ្ណវសីភាវេន។ រូបាវចរសញ្ញំ អនតិក្កមិត្វា អនធិគន្តព្ពតោ, តំសហគតសញ្ញាមនសិការសមុទាចារស្ស ហានភាគិយភាវាវហតោ, តំសមតិក្កមេនេវ តទញ្ញេសំ សមតិក្កមិតព្ពានំ សមតិក្កមសិទ្ធិតោ ច វុត្តំ ‘‘អាសន្នរូបាវចរជ្ឈានបច្ចត្ថិកា’’តិ។ វីថិបដិបន្នាយ ភាវនាយ ឧបរូបរិវិសេសាវហភាវតោ, បណីតភាវសិទ្ធិតោ ច បឋមារុប្បតោ ទុតិយារុប្បំ សន្តតរសភាវន្តិ អាហ ‘‘នោ ច វិញ្ញាណញ្ចាយតនមិវ សន្តា’’តិ វក្ខតិ ហិ ‘‘សុប្បណីតតរា ហោន្តិ, បច្ឆិមា បច្ឆិមា ឥធា’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.២៩០)។ អនន្តំ អនន្តន្តិ កេវលំ ‘‘អនន្តំ អនន្ត’’ន្តិ ន មនសិ កាតព្ពំ ន ភាវេតព្ពំ, ‘‘អនន្តំ វិញ្ញាណំ, អនន្តំ វិញ្ញាណ’’ន្តិ បន មនសិ កាតព្ពំ, ‘‘វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណ’’ន្តិ វា។
តស្មិំ និមិត្តេតិ តស្មិំ បឋមារុប្បវិញ្ញាណសង្ខាតេ វិញ្ញាណនិមិត្តេ។ ចិត្តំ ចារេន្តស្សាតិ ភាវនាចិត្តំ បវត្តេន្តស្ស។ អាកាសផុដេ វិញ្ញាណេតិ អប្បេតីតិ អប្បនាវសេន បវត្តតិ។ សភាវធម្មេបិ អារម្មណសមតិក្កមភាវនាភាវតោ ឥទំ អប្បនាប្បត្តំ ហោតិ ចតុត្ថារុប្បំ វិយ។ អប្បនានយោ បនេត្ថ វុត្តនយេនេវាតិ ឯត្ថ ទុតិយារុប្បជ្ឈានេ បុរិមភាគេ តីណិ, ចត្តារិ វា ជវនានិ កាមាវចរានិ ឧបេក្ខាវេទនាសម្បយុត្តានេវ ហោន្តិ។ ‘‘ចតុត្ថំ បញ្ចមំ វា អរូបាវចរ’’ន្តិអាទិនា (វិសុទ្ធិ. ១.២៧៦) បឋមារុប្បជ្ឈានេ វុត្តេន នយេន, អថ វា អប្បនានយោតិ សភាវធម្មេបិ អារម្មណេ ឈានស្ស អប្បនានយោ អារម្មណាតិក្កមភាវនាវសេន អារុប្បំ អប្បនំ បាបុណាតិ, ‘‘អប្បនាប្បត្តស្សេវ ហិ ឈានស្ស អារម្មណសមតិក្កមនមត្តំ តត្ថ ហោតី’’តិ មរណានុស្សតិនិទ្ទេសេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៧៧) វុត្តនយេន វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ។
២៨២. សព្ពសោតិ សព្ពាការេន បឋមារុប្បេ ‘‘អាសន្នរូបជ្ឈានបច្ចត្ថិកតា, អសន្តសភាវតា’’តិ ឯវមាទិនា សព្ពេន ទោសទស្សនាការេន, តត្ថ វា និកន្តិបហានអនាវជ្ជិតុកាមតាទិអាការេន, សព្ពំ វា កុសលវិបាកកិរិយាភេទតោ អនវសេសន្តិ អត្ថោ។ ស្វាយមត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ញាតុំ សក្កាតិ អាហ ‘‘សព្ពសោតិ ឥទំ វុត្តនយមេវា’’តិ។ ឈានស្ស អាកាសានញ្ចាយតនតា ពាហិរត្ថសមាសវសេន ហេដ្ឋា វុត្តាតិ អាហ ‘‘បុព្ពេ វុត្តនយេន ឈានម្បិ អាកាសានញ្ចាយតន’’ន្តិ ‘‘អារម្មណម្បី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ‘‘បុរិមនយេនេវា’’តិ ឥទំ ‘‘នាស្ស អន្តោ’’តិអាទិនា វុត្តបទសិទ្ធិំ សន្ធាយ វុត្តំ។ យថា អធិដ្ឋានដ្ឋេន, ឯវំ សញ្ជាតិទេសដ្ឋេនបិ អាយតន-សទ្ទេន ឥធ អត្ថោ យុជ្ជតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘តថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សញ្ជាយតិ ឯត្ថាតិ សញ្ជាតិ, សញ្ជាតិ ឯវ ទេសោ សញ្ជាតិទេសោ។ ឈានំ អប្បវត្តិករណេន។ អារម្មណំ អមនសិករណេន។ ឧភយម្បិ វា ឧភយតា យោជេតព្ពា។ ឈានស្សបិ ហិ អនាវជ្ជនំ, ជវនបដិបាទកេន វា ភវង្គមនស្ស អន្តោ អករណំ អមនសិករណំ, អារម្មណស្ស ច អារម្មណករណវសេន អប្បវត្តនំ អប្បវត្តិករណន្តិ អត្ថស្ស សម្ភវតោ ឯកជ្ឈំ កត្វា សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសនយេន វា។
បុព្ពេ ‘‘មនសិការវសេន វា អនន្ត’’ន្តិ វុត្តំ, សព្ពសោ មនសិករណវសេនាតិ អធិប្បាយោ។ តេនាហ ‘‘អនវសេសតោ មនសិ ករោន្តោ ‘អនន្ត’ន្តិ មនសិ ករោតី’’តិ។ ឈានវិភង្គេបិ អយមេវត្ថោ វុត្តោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យំ បន វិភង្គេ វុត្ត’’ន្តិអាទិមាហ។ តស្សា បាឡិយា ឯវំ វា អត្ថោ វេទិតព្ពោ – តំយេវ អាកាសំ ផុដំ វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណញ្ចាយតនវិញ្ញាណេន មនសិ ករោតីតិ។ អយំ បនត្ថោ យុត្តោ វិយ ទិស្សតិ, តំយេវ អាកាសំ វិញ្ញាណេន ផុដំ តេន គហិតាការំ មនសិ ករោតិ។ ឯវំ តំ វិញ្ញាណំ អនន្តំ ផរតីតិ។ យំ ហិ អាកាសំ បឋមារុប្បសមង្គី វិញ្ញាណេន អនន្តំ ផរតិ, តំ ផរណាការសហិតមេវ វិញ្ញាណំ មនសិ ករោន្តោ ទុតិយារុប្បសមង្គី អនន្តំ ផរតីតិ វុច្ចតិ។
មនសិការវសេន អនន្តផរណាការេន ឥធ អនន្តតា, ន អាកាសស្ស វិយ ឧប្បាទន្តាទិអភាវេនាតិ ‘‘នាស្ស អន្តោតិ អនន្ត’’ន្តិ ឯត្តកមេវាហ។ ‘‘រុឡ្ហីសទ្ទោ’’តិ ឥមិនា ‘‘វិញ្ញាណានញ្ច’’ន្តិ ឯតស្ស បទស្ស អត្ថេ វិញ្ញាណញ្ច-សទ្ទោ និរុឡ្ហោតិ ទស្សេតិ, យថាវុត្តំ វា វិញ្ញាណំ ទុតិយារុប្បជ្ឈានេន អញ្ចីយតិ វុត្តាការេន អាលម្ពីយតីតិ វិញ្ញាណញ្ចន្តិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ សេសំ វុត្តត្ថមេវាតិ អាហ ‘‘សេសំ បុរិមសទិសមេវា’’តិ។
អាកិញ្ចញ្ញាយតនកថាវណ្ណនា
២៨៣. តតិយារុប្បកម្មដ្ឋានេ យំ ហេដ្ឋា វុត្តសទិសំ, តំ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពំ, អបុព្ពមេវ តស្សេវាតិ យំ អារព្ភ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ បវត្តំ, តស្សេវ។ កិំ បន តន្តិ អាហ ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនវិញ្ញាណស្សា’’តិ។ ឯតេន តតោ អញ្ញំ តតិយារុប្បជ្ឈានស្ស អារម្មណំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ។ ‘‘អារម្មណភូតស្សា’’តិ ឥមិនា តស្ស អនារម្មណភូតំ ទុតិយារុប្បវិញ្ញាណំ និវត្តេតិ។ អភាវោតិ នត្ថិតា។ សុញ្ញតាតិ រិត្តតា។ វិវិត្តាការោតិ វិវេកោ។ តីហិ បទេហិ បឋមារុប្បវិញ្ញាណស្ស អបគមមេវ វទតិ។ ‘‘មនសិ កាតព្ពោ’’តិ វត្វា ‘‘តំ វិញ្ញាណ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អមនសិករិត្វាតិ សព្ពេន សព្ពំ មនសិ អកត្វា អចិន្តេត្វា។ វា-សទ្ទោ អនិយមត្ថោ, តេន តីសុ បការេសុ ឯកេនបិ អត្ថសិទ្ធីតិ ទស្សេតិ។
តស្មិំ និមិត្តេតិ តស្មិំ បឋមារុប្បវិញ្ញាណស្ស អភាវសង្ខាតេ ឈានុប្បត្តិនិមិត្តេ។ អាកាសេ ផុដេតិ អាកាសំ ផរិត្វា បវត្តេ។ ‘‘អាកាសផុដេ’’តិ វា បាឋោ។ សុញ្ញវិវិត្តនត្ថិភាវេតិ សុញ្ញភាវេ, វិវិត្តភាវេ, នត្ថិភាវេ ចាតិ យេន អាការេន ភាវិតំ, តស្ស គហណត្ថំ វុត្តំ។ អថ វា សុញ្ញវិវិត្តនត្ថិភាវេតិ សុញ្ញវិវិត្តតាសង្ខាតេ នត្ថិភាវេ, តេន វិនាសាភាវមេវ ទស្សេតិ, ន បុរេ អភាវាទិកេ។
តស្មិំ ហិ អប្បនាចិត្តេតិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនជ្ឈានសម្បយុត្តេ អប្បនាវសេន បវត្តេ ចិត្តេ, តស្មិំ វា បឋមារុប្បស្ស អបគមសង្ខាតេ នត្ថិភាវេ យថាវុត្តេ អប្បនាចិត្តេ ឧប្បន្នេ។ សោ ភិក្ខុ អភាវមេវ បស្សន្តោ វិហរតីតិ សម្ពន្ធោ។ បុរិសោ កត្ថចិ គន្ត្វា អាគន្ត្វា សុញ្ញមេវ បស្សតិ, នត្ថិភាវមេវ បស្សតីតិ យោជនា។ តំ ឋានន្តិ តំ សន្និបាតដ្ឋានំ។ ‘‘បរិកម្មមនសិការេន អន្តរហិតេ’’តិ ឥមិនា អារម្មណករណាភាវេន តស្ស អន្តរធានំ ន នដ្ឋត្តាតិ ទស្សេតិ។ តត្រិទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – យថា សោ បុរិសោ តត្ថ សន្និបតិតំ ភិក្ខុសង្ឃំ ទិស្វា គតោ, តតោ សព្ពេសុ ភិក្ខូសុ កេនចិទេវ ករណីយេន អបគតេសុ អាគន្ត្វា តំ ឋានំ ភិក្ខូហិ សុញ្ញមេវ បស្សតិ, ន ភិក្ខូនំ តតោបិ អបគតការណំ, ឯវមយំ យោគាវចរោ បុព្ពេ វិញ្ញាណញ្ចាយតនជ្ឈានចក្ខុនា បឋមារុប្បវិញ្ញាណំ ទិស្វា បច្ឆា នត្ថីតិ បរិកម្មមនសិការេន តស្មិំ អបគតេ តតិយារុប្បជ្ឈានចក្ខុនា តស្ស នត្ថិភាវមេវ បស្សន្តោ វិហរតិ, ន តស្ស អបគមនការណំ វីមំសតិ ឈានស្ស តាទិសាភោគាភាវតោតិ។ សព្ពសោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្មាតិ ឯត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពំ។
២៨៤. នត្ថិតា ‘‘យម្បិ វិភង្គេ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ តញ្ញេវ វិញ្ញាណំ អភាវេតីតិ យំ បុព្ពេ ‘‘អនន្តំ វិញ្ញាណ’’ន្តិ មនសិ កតំ បឋមារុប្បវិញ្ញាណំ, តំយេវាតិ អត្ថោ ខយតោ សម្មសនន្តិ ភង្គានុបស្សនមាហ។ សា ហិ សង្ខតធម្មានំ ភង្គាភាវមេវ បស្សន្តី ‘‘វិញ្ញាណម្បិ អភាវេតី’’តិអាទិនា វត្តព្ពតំ លភតីតិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘ខយតោ សម្មសនំ វិយ វុត្ត’’ន្តិ។ អស្សាតិ បាឋស្ស។ បុន អស្សាតិ វិញ្ញាណស្ស។ អភាវេតីតិ អភាវំ ករោតិ។ យថា ញាណស្ស ន ឧបតិដ្ឋតិ, ឯវំ ករោតិ អមនសិករណតោ។ តតោ ឯវ វិភាវេតិ វិគតភាវំ ករោតិ, វិនាសេតិ វា យថា ន ទិស្សតិ, តថា ករណតោ។ តេនេវ អន្តរធាបេតិ តិរោភាវំ គមេតិ។ ន អញ្ញថាតិ ឥមិស្សា បាឡិយា ឯវមត្ថោ, ន ឥតោ អញ្ញថា អយុជ្ជមានកត្តាតិ អធិប្បាយោ។
អស្សាតិ បឋមារុប្បវិញ្ញាណាភាវស្ស។ កិញ្ចនន្តិ កិញ្ចិបិ។ សភាវធម្មស្ស អប្បាវសេសតា នាម ភង្គោ ឯវ សិយាតិ អាហ ‘‘ភង្គមត្តម្បិ អស្ស អវសិដ្ឋំ នត្ថី’’តិ។ សតិ ហិ ភង្គមត្តេបិ តស្ស សកិញ្ចនតា សិយា។ អកិញ្ចនន្តិ ច វិញ្ញាណស្ស កិញ្ចិ បការំ អគ្គហេត្វា សព្ពេន សព្ពំ វិភាវនមាហ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកថាវណ្ណនា
២៨៥. នោ ច សន្តាតិ យថា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិ សង្ខារាវសេសសុខុមភាវប្បត្តិយា សវិសេសា សន្តា, ឯវមយំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិ នោ ច សន្តា តទភាវតោ។ យា អយំ ខន្ធេសុ បច្ចយយាបនីយតាយ, រោគមូលតាយ ច រោគសរិក្ខតា, ទុក្ខតាសូលយោគាទិនា គណ្ឌសរិក្ខតា, បីឡាជននាទិនា សល្លសរិក្ខតា ច, សា សញ្ញាយ សតិ ហោតិ, នាសតីតិ វុត្តំ ‘‘សញ្ញា រោគោ, សញ្ញា គណ្ឌោ, សញ្ញា សល្ល’’ន្តិ។ សា ចេត្ថ បដុកិច្ចា បញ្ចវោការភវតោ ឱឡារិកសញ្ញា វេទិតព្ពា។ ន កេវលំ សញ្ញា ឯវ, អថ ខោ វេទនាចេតនាទីនម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ សញ្ញាសីសេន បន និទ្ទេសោ កតោ។ ឯតំ សន្តន្តិ ឯតំ អសន្តភាវកររោគាទិសរិក្ខសញ្ញាវិរហតោ សន្តំ។ តតោ ឯវ បណីតំ។ កិំ បន តន្តិ អាហ ‘‘នេវសញ្ញានាសញ្ញា’’តិ ‘‘អាទីនវ’’ន្តិ។ ឯត្ថ រោគាទិសរិក្ខសញ្ញាទិសព្ភាវោបិ អាទីនវោ ទដ្ឋព្ពោ, ន អាសន្នវិញ្ញាណញ្ចាយតនបច្ចត្ថិកតាវ។ ឧបរីតិ ចតុត្ថារុប្បេ។ សា វាតិ សា ឯវ។ វត្តិតាតិ បវត្តិតា និព្ពត្តិតា វឡញ្ជិតា។
តស្មិំ និមិត្តេតិ តស្មិំ តតិយារុប្បសមាបត្តិសង្ខាតេ ឈាននិមិត្តេ។ មានសន្តិ ចិត្តំ ‘‘មនោ ឯវ មានស’’ន្តិ កត្វា, ភាវនាមនសិការំ វា។ តំ ហិ មនសិ ភវន្តិ មានសន្តិ វុច្ចតិ។ ឈានសម្បយុត្តធម្មានម្បិ ឈានានុគុណតាយ សមាបត្តិបរិយាយោ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិសង្ខាតេសុ ចតូសុ ខន្ធេសូ’’តិ, អារម្មណភូតេសូតិ អធិប្បាយោ។
២៨៦. យថាវុត្តំ អាកិញ្ចញ្ញំ អារម្មណបច្ចយភាវតោ អាយតនំ ការណមស្សាតិ ឈានំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ, អាកិញ្ចញ្ញមេវ អារម្មណបច្ចយភូតំ ឈានស្ស ការណន្តិ អារម្មណំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ ឯវំ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពំ។
យាយ សញ្ញាយ ភាវតោតិ យាទិសាយ សញ្ញាយ អត្ថិភាវេន។ យា ហិ សា បដុសញ្ញាកិច្ចស្ស អភាវតោ សញ្ញាតិបិ ន វត្តព្ពា, សញ្ញាសភាវានាតិវត្តនតោ អសញ្ញាតិបិ ន វត្តព្ពា, តស្សា វិជ្ជមានត្តាតិ អត្ថោ។ តន្តិ តំ ឈានំ។ តំ តាវ ទស្សេតុន្តិ ឯត្ថ តន្តិ តំ សសាបដិបទំ, យថាវុត្តសញ្ញំ, តស្សា ច អធិគមុបាយន្តិ អត្ថោ។ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីតិ ហិ បុគ្គលាធិដ្ឋានេន ធម្មំ ឧទ្ធរន្តេន សញ្ញាវន្តមុខេន សញ្ញា ឧទ្ធដា, អញ្ញថា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនន្តិ ឧទ្ធរិតព្ពំ សិយា។ សា បន បដិបទា យត្ថ បវត្តតិ, យថា ច បវត្តតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សន្តតោ មនសិ ករោតិ, សង្ខារាវសេសសមាបត្តិំ ភាវេតី’’តិ វុត្តំ។ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ហិ ចតុត្ថារុប្បភាវនាយ បវត្តិដ្ឋានំ, សង្ខារាវសេសសមាបត្តិ បវត្តិអាការោតិ។ យត្រ ហិ នាមាតិ យា នាម។ នត្ថិភាវម្បីតិ វិញ្ញាណស្ស សុញ្ញតម្បិ, ឯវំ សុខុមម្បីតិ អធិប្បាយោ។ សន្តារម្មណតាយាតិ សន្តំ អារម្មណំ ឯតិស្សាតិ សន្តារម្មណា, តព្ភាវោ សន្តារម្មណតា, តាយ, ន ឈានសន្តតាយ។ ន ហិ តតិយារុប្បសមាបត្តិ ចតុត្ថារុប្បជ្ឈានតោ សន្តា។
ចោទកោ ‘‘សន្តតោ ចេ មនសិ ករោតិ, កថំ សមតិក្កមោ ហោតី’’តិ អាហ។ ឥតរោ ‘‘អសមាបជ្ជិតុកាមតាយា’’តិ បរិហារមាហ, តេន អាទីនវទស្សនម្បិ អត្ថេវាតិ ទស្សេតិ។ សោ ហីតិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ បាកដតរំ ករោតិ។ តត្ថ យស្មិំ ឈានេ អភិរតិ, តត្ថ អាវជ្ជនសមាបជ្ជនាទិបដិបត្តិយា ភវិតព្ពំ។ សា បនស្ស តតិយារុប្បេ សព្ពសោ នត្ថិ, កេវលំ អញ្ញាភាវតោ អារម្មណករណមត្តមេវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘កិញ្ចាបី’’តិអាទិមាហ។
សមតិក្កមិត្វាវ គច្ឆតីតិ តេសំ សិប្បីនំ ជីវិកំ តិណាយបិ អមញ្ញមានោ តេ វីតិវត្តតិយេវ។ សោតិ យោគាវចរោ។ តន្តិ តតិយារុប្បសមាបត្តិំ។ បុព្ពេ វុត្តនយេនាតិ ‘‘សន្តា វតាយំ សមាបត្តី’’តិអាទិនា វុត្តេន នយេន សន្តតោ មនសិ ករោន្តោ។ តន្តិ យាយ នេវសញ្ញីនាសញ្ញី នាម ហោតិ, សង្ខារាវសេសសមាបត្តិំ ភាវេតីតិ វុច្ចតិ, តំ សញ្ញំ បាបុណាតីតិ យោជនា។ សញ្ញាសីសេន ហិ ទេសនា។ បរមសុខុមន្តិ ឧក្កំសគតសុខុមភាវំ។ សង្ខារាវសេសសមាបត្តិន្តិ ឧក្កំសគតសុខុមតាយ សង្ខារានំ សេសតាមត្តំ សមាបត្តិំ។ តេនាហ ‘‘អច្ចន្តសុខុមភាវប្បត្តសង្ខារ’’ន្តិ។ អន្តមតិច្ច អច្ចន្តំ។ យតោ សុខុមតមំ នាម នត្ថិ, តថាបរមុក្កំសគតសុខុមសង្ខារន្តិ អត្ថោ។ បឋមជ្ឈានូបចារតោ បដ្ឋាយ ហិ តច្ឆន្តិយា វិយ បវត្តមានាយ ភាវនាយ អនុក្កមេន សង្ខារា តត្ថ អន្តិមកោដ្ឋាសតំ បាបិតា, តតោ បរំ និរោធោ ឯវ, ន សង្ខារប្បវត្តីតិ។ តេន វុច្ចតិ ‘‘សង្ខារាវសេសសមាបត្តី’’តិ។
២៨៧. យំ តំ ចតុក្ខន្ធំ។ អត្ថតោតិ កុសលាទិវិសេសវិសិដ្ឋបរមត្ថតោ។ វិសេសតោ អធិបញ្ញាសិក្ខាយ អធិដ្ឋានភូតំ ឥធាធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘ឥធ សមាបន្នស្ស ចិត្តចេតសិកា ធម្មា អធិប្បេតា’’តិ។ ឱឡារិកាយ សញ្ញាយ អភាវតោតិ យទិបិ ចតុត្ថារុប្បវិបាកសញ្ញាយ ចតុត្ថារុប្បកុសលសញ្ញា ឱឡារិកា, តថា វិបស្សនាមគ្គផលសញ្ញាហិ, តថាបិ ឱឡារិកសុខុមតា នាម ឧបាទាយុបាទាយ គហេតព្ពាតិ បញ្ចវោការភវបរិយាបន្នាយ វិយ ចតុវោការេបិ ហេដ្ឋា តីសុ ភូមីសុ សញ្ញាយ វិយ ឱឡារិកាយ អភាវតោ។ សុខុមាយាតិ សង្ខារាវសេសសុខុមភាវប្បត្តិយា សុខុមាយ សញ្ញាយ ភាវតោ វិជ្ជមានត្តា។ នេវសញ្ញាតិ ឯត្ថ ន-ការោ អភាវត្ថោ, នាសញ្ញន្តិ ឯត្ថ ន-ការោ អញ្ញត្ថោ, អ-ការោ អភាវត្ថោវ, អសញ្ញំ អនសញ្ញញ្ចាតិ អត្ថោ។ បរិយាបន្នត្តាតិ ឯកទេសភាវេន អន្តោគធត្តា។ ឯត្ថាតិ ចតុត្ថារុប្បេ។ ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេ នេវសញ្ញាតិ ឯត្ថ ន-ការោ អញ្ញត្ថោ។ តថា នាសញ្ញាតិ ឯត្ថ ន-ការោ, អ-ការោ ច អញ្ញត្ថោ ឯវាតិ តេន ទ្វយេន សញ្ញាភាវោ ឯវ ទស្សិតោតិ ធម្មាយតនបរិយាបន្នតាយ ‘‘អធិដ្ឋានដ្ឋេនា’’តិ វុត្តំ និស្សយបច្ចយភាវតោ។
កិំ បន ការណំ, យេនេត្ថ សញ្ញាវ ឯទិសី ជាតាតិ អនុយោគំ សន្ធាយាហ ‘‘ន កេវល’’ន្តិអាទិ។ សញ្ញាសីសេនាយំ ទេសនា កតា ‘‘នានត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៤១, ៣៥៩; អ. និ. ៩.២៤) វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវំ ឯស អត្ថោតិ កញ្ចិ វិសេសំ ឧបាទាយ សភាវតោ អត្ថីតិ វត្តព្ពស្សេវ ធម្មស្ស កញ្ចិ វិសេសំ ឧបាទាយ នត្ថីតិ វត្តព្ពតាសង្ខាតោ អត្ថោ។
អតិថោកម្បិ យំ តេលមត្ថិ ភន្តេតិ អាហ អកប្បិយភាវំ ឧបាទាយ, តទេវ នត្ថិ, ភន្តេ, តេលន្តិ អាហ នាឡិបូរណំ ឧបាទាយ។ តេនាហ ‘‘តត្ថ យថា’’តិអាទិ។
យទិ អារម្មណសញ្ជាននំ សញ្ញាកិច្ចំ, តំ សញ្ញា សមានា កថមយំ កាតុំ ន សក្កោតីតិ អាហ ‘‘ទហនកិច្ចមិវា’’តិអាទិ។ សង្ខារាវសេសសុខុមភាវប្បត្តិយា ឯវ ហេសា បដុសញ្ញាកិច្ចំ កាតុំ ន សក្កោតិ, តតោ ឯវ ច ញាណស្ស សុគយ្ហាបិ ន ហោតិ។ តេនាហ ‘‘និព្ពិទាជននម្បិ កាតុំ ន សក្កោតី’’តិ។ អកតាភិនិវេសោតិ អកតវិបស្សនាភិនិវេសោ អប្បវត្តិតសម្មសនចារោ។ បកតិវិបស្សកោតិ បកតិយា វិបស្សកោ។ ខន្ធាទិមុខេន វិបស្សនំ អភិនិវិសិត្វា ទ្វារាលម្ពនេហិ សទ្ធិំ ទ្វារប្បវត្តធម្មានំ វិបស្សកោ សក្កុណេយ្យ តព្ពិសយឧទយព្ពយញាណំ ឧប្បាទេតុំ, យថា បន សក្កោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សោបី’’តិអាទិ វុត្តំ។ កលាបសម្មសនវសេនេវាតិ ចតុត្ថារុប្បចិត្តុប្បាទបរិយាបន្នេ ផស្សាទិធម្មេ អវិនិព្ភុជ្ជ ឯកតោ គហេត្វា កលាបតោ សមូហតោ សម្មសនវសេន នយវិបស្សនាសង្ខាតកលាបសម្មសនវសេន។ ផស្សាទិធម្មេ វិនិព្ភុជ្ជិត្វា វិសុំ វិសុំ សរូបតោ គហេត្វា អនិច្ចាទិវសេន សម្មសនំ អនុបទធម្មវិបស្សនា ឯវំ សុខុមត្តំ គតា យថា ធម្មសេនាបតិនាបិ នាម អនុបទំ ន វិបស្សនេយ្យាតិ អត្ថោ។
ថេរស្សាតិ អញ្ញតរស្ស ថេរស្ស។ អញ្ញាហិបីតិ ឯត្ថ អយមបរា ឧបមា – ឯកោ កិរ ព្រាហ្មណោ អញ្ញតរំ បុរិសំ មនុញ្ញំ មត្តិកភាជនំ គហេត្វា ឋិតំ ទិស្វា យាចិ ‘‘ទេហិ មេ ឥមំ ភាជន’’ន្តិ។ សោ សុរាសិត្តតំ សន្ធាយ ‘‘នាយ្យោ សក្កា ទាតុំ, សុរា ឯត្ថ អត្ថី’’តិ អាហ។ ព្រាហ្មណោ
កស្មា បនេត្ថ យថា ហេដ្ឋា ‘‘អនន្តោ អាកាសោ, អនន្តំ វិញ្ញាណំ, នត្ថិ កិញ្ចី’’តិ តត្ថ តត្ថ ភាវនាការោ គហិតោ, ឯវំ កោចិ ភាវនាការោ ន គហិតោតិ? កេចិ តាវ អាហុ – ‘‘ភាវនាការោ នាម សោបចារស្ស ឈានស្ស យថាសកំ អារម្មណេ បវត្តិអាការោ, អារម្មណញ្ចេត្ថ អាកិញ្ចញ្ញាយតនធម្មា។ តេ បន គយ្ហមានា ឯកស្ស វា បុព្ពង្គមធម្មស្ស វសេន គហេតព្ពា សិយុំ, សព្ពេ ឯវ វា។ តត្ថ បឋមបក្ខេ វិញ្ញាណស្ស គហណំ អាបន្នន្តិ ‘វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណ’ន្តិ មនសិការេ ចតុត្ថារុប្បស្ស វិញ្ញាណញ្ចាយតនភាវោ អាបជ្ជតិ។ ទុតិយបក្ខេ បន សព្ពសោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនធម្មារម្មណតាយ ឈានស្ស ‘អាកិញ្ចញ្ញំ អាកិញ្ចញ្ញ’ន្តិ មនសិការេ អាកិញ្ចញ្ញាយតនតា វា សិយា, អភាវារម្មណតា វា។ សព្ពថា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនភាវោ ន លព្ភតី’’តិ។ តទិទមការណំ តថា ឈានស្ស អប្បវត្តនតោ។ ន ហិ ចតុត្ថារុប្បភាវនា វិញ្ញាណមាកិញ្ចញ្ញំ វា អាមសន្តី បវត្តតិ, កិញ្ចរហិ? តតិយារុប្បស្ស សន្តតំ។
យទិ ឯវំ, កស្មា បាឡិយំ ‘‘សន្ត’’ន្តិ ន គហិតន្តិ? កិញ្ចាបិ ន គហិតតំ សុត្តេ (ទី. និ. ២.១២៩; សំ. និ. ២.១៥២), វិភង្គេ (វិភ. ៦០៦ អាទយោ) បន គហិតមេវ។ យថាហ – ‘‘តញ្ញេវ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សន្តតោ មនសិ ករោតិ, សង្ខារាវសេសសមាបត្តិំ ភាវេតី’’តិ (វិភ. ៦១៩)។ អថ កស្មា វិភង្គេ វិយ សុត្តេ ភាវនាការោ ន គហិតោតិ? វេនេយ្យជ្ឈាសយតោ, ទេសនាវិលាសតោ ច។ យេ ហិ វេនេយ្យា យថា ហេដ្ឋា តីសុ សុត្តន្តភាជនីយេ (វិភ. ៦០៥ អាទយោ) ឧទ្ទេសទេសនា។ យេ បន វេនេយ្យា វិភជិត្វា វុត្តេយេវ តស្មិំ តមត្ថំ បដិវិជ្ឈន្តិ, តេសំ វសេន វិភង្គេ ភាវនាការោ វុត្តោ។ ធម្មិស្សរោ បន ភគវា សម្មាសម្ពុទ្ធោ ធម្មានំ ទេសេតព្ពប្បការំ ជានន្តោ កត្ថចិ ភាវនាការំ គណ្ហាតិ, កត្ថចិ ភាវនាការំ ន គណ្ហាតិ។ សា ច ទេសនា យាវទេវ វេនេយ្យវិនយត្ថាតិ អយមេត្ថ ទេសនាវិលាសោ។ សុត្តន្តទេសនា វា បរិយាយកថាតិ តត្ថ ភាវនាការោ
អបរេ បន ភណន្តិ – ‘‘ចតុត្ថារុប្បេ វិសេសទស្សនត្ថំ សុត្តេ ភាវនាការស្ស អគ្គហណំ, ស្វាយំ វិសេសោ អនុបុព្ពភាវនាជនិតោ។ សា ច អនុបុព្ពភាវនា បហានក្កមោបជនិតា បហាតព្ពសមតិក្កមេន ឈានានំ អធិគន្តព្ពតោ។ តថា ហិ កាមាទិវិវេកវិតក្កវិចារវូបសមបីតិវិរាគសោមនស្សត្ថង្គមមុខេន រូបាវចរជ្ឈានានិ ទេសិតានិ, រូបសញ្ញាទិសមតិក្កមមុខេន អរូបជ្ឈានានិ។ ន កេវលញ្ច ឈានានិយេវ, អថ ខោ សព្ពម្បិ សីលំ, សព្ពាបិ បញ្ញា បដិបក្ខធម្មប្បហានវសេនេវ សម្បាទេតព្ពតោ បហាតព្ពធម្មសមតិក្កមទស្សនមុខេនេវ ទេសនា អារុឡ្ហា។ តថា ហិ ‘‘បាណាតិបាតំ បហាយ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៨, ១៩៤) សីលសំវរោ, ‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា ន និមិត្តគ្គាហី ហោតិ នានុព្យញ្ជនគ្គាហី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២១៣; ម. និ. ១.៤១១, ៤២១; ៣.១៥, ៧៥) ឥន្ទ្រិយសំវរោ, ‘‘នេវ ទវាយ ន មទាយា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៣, ៤២២; ២.២៤; ៣.៧៥; សំ. និ. ២.៦៣; អ. និ. ៦.៥៨; មហានិ. ២០៦; វិភ. ៥១៨) ភោជនេ មត្តញ្ញុតា, ‘‘ឥធ ភិក្ខុ មិច្ឆាជីវំ បហាយ សម្មាអាជីវេន ជីវិកំ កប្បេតី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៥.៨) អាជីវបារិសុទ្ធិ, ‘‘អភិជ្ឈំ លោកេ បហាយ វិគតាភិជ្ឈេន ចេតសា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២១៧; ម. និ. ១.៤១២, ៤២៥; ៣.១៦, ៧៥) ជាគរិយានុយោគោ, ‘‘អនិច្ចសញ្ញា ភាវេតព្ពា អស្មិមានសមុគ្ឃាតាយ, អនិច្ចសញ្ញិនោ, មេឃិយ, អនត្តសញ្ញា
សតិបិ ធម្មតោ, មហគ្គតភាវេនាបិ ច អភេទេ រូបាវចរចតុត្ថតោ អារុប្បំ អង្គតោបិ សន្តមេវ, យតស្ស សន្តវិមោក្ខតា វុត្តា។ ទុតិយារុប្បាទីនិ បន បឋមារុប្បាទិតោ អង្គតោ, អារម្មណតោ ច សន្តសន្តតរសន្តតមភាវប្បត្តានិ តថា ភាវនាវិសេសសមាយោគតោ, ស្វាយំ ភាវនាវិសេសោ បឋមជ្ឈានូបចារតោ បដ្ឋាយ តំតំបហាតព្ពសមតិក្កមនវសេន តស្ស តស្ស ឈានស្ស សន្តសុខុមភាវំ អាបាទេន្តោ ចតុត្ថារុប្បេ សង្ខារាវសេសសុខុមភាវំ បាបេតិ។ យតោ ចតុត្ថារុប្បំ យថា អនុបទធម្មវិបស្សនាវសេន វិបស្សនាយ អារម្មណភាវំ ឧបគន្ត្វា បកតិវិបស្សកស្សាបិ និព្ពិទុប្បត្តិយា បច្ចយោ ន ហោតិ សង្ខារាវសេសសុខុមភាវប្បត្តិតោ, តថា សយំ តតិយារុប្បធម្មេសុ បវត្តមានំ តេ យាថាវតោ វិភាវេតុំ ន សក្កោតិ, យថា តទញ្ញជ្ឈានានិ អត្តនោ អារម្មណំ។ កេវលំ បន អារព្ភ បវត្តិមត្តមេវស្ស តត្ថ ហោតិ សុត្តេ ភាវនាការំ បរិយាយទេសនត្តា ន កថេសិ។
យស្មា បន សារម្មណស្ស ធម្មស្ស អារម្មណេ បវត្តិអាការោ អត្ថេវាតិ អតិសុខុមភាវប្បត្តំ តំ ទស្សេតុំ ‘‘តំយេវ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សន្តតោ មនសិ ករោតី’’តិ (វិភ. ៦១៩) វិភង្គេ វុត្តំ យថាធម្មសាសនភាវតោ, បុព្ពភាគវសេន វា វិភង្គេ ‘‘សន្តតោ មនសិ ករោតី’’តិ វុត្តំ តទា យោគិនោ តស្ស វិភូតភាវតោ។ អប្បនាវសេន បន សុត្តេ ភាវនាការោ ន គហិតោ អវិភូតភាវតោ។ កម្មដ្ឋានំ ហិ កិញ្ចិ អាទិតោ អវិភូតំ ហោតិ, យថា តំ? ពុទ្ធានុស្សតិអាទិ។ កិញ្ចិ មជ្ឈេ, យថា តំ? អានាបានស្សតិ។ កិញ្ចិ ឧភយត្ថ, យថា តំ? ឧបសមានុស្សតិអាទិ។ ចតុត្ថារុប្បកម្មដ្ឋានំ បន បរិយោសានេ អវិភូតំ ភាវនាយ មត្ថកប្បត្តិយំ សុត្តេ ភាវនាការោ ន គហិតោ, ន សព្ពេន សព្ពំ អភាវតោតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ។
បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា
២៨៨. អសទិសរូបោតិ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណអសីតិអនុព្យញ្ជនព្យាមប្បភាកេតុមាលាទីហិ រូបគុណេហិ អញ្ញេហិ អសាធារណរូបកាយោ, សភាវត្ថោ វា រូប-សទ្ទោ ‘‘យំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូប’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៤០០; ម. និ. ១.១៣៣; វិភ. ២០៣) វិយ។ តស្មា អសទិសរូបោតិ អសទិសសភាវោ, តេន ទសពលចតុវេសារជ្ជាទិគុណវិសេសសមាយោគទីបនតោ សត្ថុ ធម្មកាយសម្បត្តិយាបិ អសទិសតា ទស្សិតា ហោតិ។ ឥតីតិ ឯវំ វុត្តប្បការេន។ តស្មិន្តិ អារុប្បេ។ បកិណ្ណកកថាបិ វិញ្ញេយ្យាតិ បុព្ពេ វិយ អសាធារណំ តត្ថ តត្ថ ឈានេ បតិនិយតមេវ អត្ថំ អគ្គហេត្វា សាធារណភាវតោ តត្ថ តត្ថេវ បកិណ្ណកំ វិសដំ អត្ថំ គហេត្វា បវត្តា បកិណ្ណកកថាបិ វិជានិតព្ពា។
២៨៩. រូបនិមិត្តាតិក្កមតោតិ អាកាសាតិក្កមតោតិ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសស្ស អតិក្កមនតោ។ អាកាសេ បវត្តិតវិញ្ញាណាតិក្កមតោតិ បឋមារុប្បវិញ្ញាណស្ស អតិក្កមនតោ, ន ទុតិយារុប្បវិញ្ញាណាតិក្កមនតោ។ តទតិក្កមតោ ហិ តស្សេវ វិភាវនំ ហោតិ។ ទុតិយារុប្បវិញ្ញាណវិភាវនេ ហិ តទេវ អតិក្កន្តំ សិយា, ន តស្ស អារម្មណំ, ន ច អារម្មណេ ទោសំ ទិស្វា អនារម្មណស្ស វិភាវនាតិក្កមោ យុជ្ជតិ។ បាឡិយញ្ច ‘‘វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សតោ សមាបជ្ជតិ…បេ.… សតោ វុដ្ឋហិត្វា តំយេវ វិញ្ញាណំ អភាវេតី’’តិ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘តំយេវ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ អភាវេតី’’តិ, ‘‘តំយេវ អភាវេតី’’តិ វា។ ‘‘អនន្តំ វិញ្ញាណន្តិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជា’’តិ ឯត្ថ បន ទ្វយំ វុត្តំ អារម្មណញ្ច វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណញ្ចាយតនញ្ច។ តស្មិំ ទ្វយេ យេន កេនចិ, យតោ វា វុដ្ឋិតោ, តេនេវ បធាននិទ្ទិដ្ឋេន តំ-សទ្ទស្ស សម្ពន្ធេ អាបន្នេ ‘‘អយញ្ច អារម្មណាតិក្កមភាវនា’’តិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនស្ស និវត្តនត្ថំ វិញ្ញាណវចនំ។ តស្មា បឋមារុប្បវិញ្ញាណស្សេវ អភាវនាតិក្កមោ វុត្តោ។
២៩០. ឯវំ សន្តេបីតិ អង្គាតិក្កមេ អសតិបិ។ សុប្បណីតតរាតិ សុដ្ឋុ បណីតតរា, សុន្ទរា បណីតតរា ចាតិ វា អត្ថោ។ សតិបិ ចតុន្នំ បាសាទតលានំ, សាដិកានញ្ច តព្ភាវតោ, បមាណតោ ច សមភាវេ ឧបរូបរិ បន កាមគុណានំ, សុខសម្ផស្សាទីនញ្ច វិសេសេន បណីតតរាទិភាវោ វិយ ឯតាសំ ចតុន្នំ សមាបត្តីនំ អារុប្បភាវតោ, អង្គតោ ច សតិបិ សមភាវេ ភាវនាវិសេសសិទ្ធោ បន សាតិសយោ ឧបរូបរិ បណីតតរាទិភាវោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិនា។
២៩១. និស្សិតោតិ និស្សាយ ឋិតោ។ ទុដ្ឋិតាតិ ន សម្មា ឋិតា, ទុក្ខំ វា ឋិតា។ តន្និស្សិតន្តិ តេន និស្សិតំ, ឋានន្តិ អត្ថោ។ តន្និស្សិតន្តិ វា តំ មណ្ឌបលគ្គំ បុរិសំ និស្សាយ ឋិតំ បុរិសន្តិ អត្ថោ។ មណ្ឌបលគ្គញ្ហិ អនិស្សាយ តេន វិនាភូតេ វិវិត្តេ ពហិ ឱកាសេ ឋានំ វិយ អាកាសលគ្គវិញ្ញាណស្ស វិវេកេ តទបគមេ តតិយារុប្បស្ស ឋានន្តិ។
២៩២. អារម្មណំ ករោតេវ, អញ្ញាភាវេន តំ ឥទន្តិ ‘‘អាសន្នវិញ្ញាណញ្ចាយតនបច្ចត្ថិករូបាសន្នាកាសារម្មណវិញ្ញាណាបគមារម្មណំ, នោ ច សន្ត’’ន្តិ ច ទិដ្ឋាទីនវម្បិ តំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឥទំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនជ្ឈានំ អញ្ញស្ស តាទិសស្ស អារម្មណភាវយោគ្យស្ស អភាវេន អលាភេន អារម្មណំ ករោតិ ឯវ។ ‘‘សព្ពទិសម្បតិ’’ន្តិ ឥទំ ជនស្ស អគតិកភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ វុត្តិន្តិ ជីវិកំ។ វត្តតីតិ ជីវតិ។
២៩៣. អារុឡ្ហោតិអាទីសុ អយំ សង្ខេបត្ថោ – យថា កោចិ បុរិសោ អនេកបោរិសំ ទីឃនិស្សេណិំ អារុឡ្ហោ តស្ស ឧបរិមបទេ ឋិតោ តស្សា និស្សេណិយា ពាហុមេវ ឱលុព្ភតិ អញ្ញស្ស អលាភតោ, យថា ច បំសុបព្ពតស្ស, មិស្សកបព្ពតស្ស វា អគ្គកោដិំ អារុឡ្ហោ តស្ស មត្ថកមេវ ឱលុព្ភតិ, យថា ច គិរិំ សិលាបព្ពតំ អារុឡ្ហោ បរិប្ផន្ទមានោ អញ្ញាភាវតោ អត្តនោ ជណ្ណុកមេវ ឱលុព្ភតិ, តថា ឯតំ ចតុត្ថារុប្បជ្ឈានំ តំ តតិយារុប្បំ ឱលុព្ភិត្វា បវត្តតីតិ។ យំ បនេត្ថ អត្ថតោ អវិភត្តំ, តំ ឧត្តានមេវ។
អារុប្បនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ឥតិ ទសមបរិច្ឆេទវណ្ណនា។