។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
វិសុទ្ធិមគ្គ-មហាដីកា
(ទុតិយោ ភាគោ)
១២. ឥទ្ធិវិធនិទ្ទេសវណ្ណនា
អភិញ្ញាកថាវណ្ណនា
៣៦៥. សំវណ្ណនាវសេន ‘‘អយំ សមាធិភាវនា’’តិ អាហ។ ‘‘អភិញ្ញា សម្បាទេតុំ យោគោ កាតព្ពោ’’តិ វត្វា តត្ថ បយោជនវិសេសេ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ កិញ្ចាបិ ថិរតរភាវោ, វិបស្សនាភាវនាសុខតា ច សមាធិភាវនាយ អានិសំសោ ឯវ, តថាបិ បញ្ច លោកិយាភិញ្ញា យថាវុត្តសមាធិភាវនាយ អានិសំសភាវេន បាកដា បញ្ញាតាតិ តាសំយេវ វសេន យោគិនោ អធិគតានិសំសតា វុត្តា, ចុទ្ទសធា ចិត្តបរិទមនេន ថិរតរតា វុត្តា។ លោកិយាភិញ្ញាសុ វសីភាវោបិ សមាធិស្សេវ វសីភាវោ, តថា ច ‘‘សមាហិតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៥; ៤.៩៩; ៥.១០៧១; នេត្តិ. ៤០; មិ. ប. ២.១.១៤) វចនតោ ‘‘សុខេនេវ បញ្ញាភាវនំ សម្បាទេស្សតី’’តិ វុត្តំ។ តស្មាតិ យស្មា សមាធិភាវនាយ អានិសំសលាភោ ថិរតរតា, សុខេនេវ ច បញ្ញាភាវនា ឥជ្ឈតិ, តស្មា អភិញ្ញាកថំ តាវ អារភិស្សាម, បញ្ញាភាវនាយ ឱកាសេ សម្បត្តេបីតិ អធិប្បាយោ។
ភគវតា បញ្ច លោកិកាភិញ្ញា វុត្តាតិ សម្ពន្ធោ។ ន ចតុក្កជ្ឈានមត្តមេវ ឥធ សាសនេ សម្បាទេតព្ពំ, នបិ ឥទ្ធិវិធញាណមេវ, អថ ខោ អញ្ញម្បិ អត្ថីតិ ឧត្តរុត្តរិបណីតបណីតធម្មទេសនត្ថញ្ច។
ឥទ្ធិវិកុព្ពនន្តិ ‘‘ឱទាតកសិណបរិយន្តេសូ’’តិ វុត្តំ កសិណានុលោមាទិចិត្តបរិទមនវិធិនោ អធិប្បេតត្តា, អាកាសនិម្មានាទិអត្ថំ បន តទុភយម្បិ ឥច្ឆិតព្ពមេវ។ អដ្ឋ អដ្ឋាតិ យថាវុត្តេសុ កសិណេសុ ឯកេកស្មិំ អដ្ឋ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ។ កសិណានុលោមតោតិ កសិណបដិបាដិតោ, បដិបាដិ ច ទេសនាវសេន វេទិតព្ពា។ ឈានានុលោមោ បន បដិបត្តិវសេនបិ។ ឧក្កមនំ ឧក្កន្តំ, ឧក្កន្តមេវ ឧក្កន្តិកំ, ឈានស្ស ឧក្កន្តិកំ ឈានុក្កន្តិកំ, តតោ, ឈានលង្ឃនតោតិ អត្ថោ។ អង្គសង្កន្តិតោ អង្គាតិក្កមតោ។ ចិត្តំ បរិទមេតព្ពំ យទិច្ឆកំ យត្ថិច្ឆកំ ឈានានំ សមាបជ្ជនាទិសុខត្ថំ, តេសំ អារម្មណានញ្ច សល្លក្ខណត្ថំ។ ឯវញ្ហិស្ស តត្ថ វិសវិតា សមិជ្ឈតីតិ។
៣៦៦. ឈានំ សមាបជ្ជតីតិ កិំ ចតុព្ពិធម្បិ ឈានំ សមាបជ្ជតិ, ឧទាហុ ឯកេកន្តិ? កិញ្ចេត្ថ យទិ ចតុព្ពិធម្បិ សមាបជ្ជតិ, អង្គសង្កន្តិតោ វិសេសោ ន សិយា, អថ ឯកេកំ អារម្មណសង្កន្តិតោ។ នាយំ ទោសោ អាភោគវសេន តេសំ វិសេសសិទ្ធិតោ។ យទា ហិ កសិណានុលោមមេវ អាភុជិត្វា តត្ថ តត្ថ កសិណេ ឈានានិ សមាបជ្ជតិ, ន អង្គសង្កន្តិំ, តទា កសិណានុលោមោ។ យទា បន អង្គសង្កន្តិំ អាភុជិត្វា ឈានានិ សមាបជ្ជតិ, តទា អង្គសង្កន្តិ វេទិតព្ពា។ ឥមិនា នយេន កសិណានុលោមអារម្មណសង្កន្តិអាទីនម្បិ អញ្ញមញ្ញំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ។ ឥទំ កសិណានុលោមំ នាម ចិត្តបរិទមនន្តិ អធិប្បាយោ។
តថេវាតិ ‘‘បដិលោមក្កមេនា’’តិ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – បឋមំ ឱទាតកសិណេ ឈានំ សមាបជ្ជតិ, តតោ លោហិតកសិណេតិ យាវ បថវីកសិណា វត្តព្ពា។
បុនប្បុនំ សមាបជ្ជនន្តិ ‘‘សតក្ខត្តុំ សហស្សក្ខត្តុ’’ន្តិ វុត្តំ ពហុលាការមាហ។
តត្ថេវាតិ តតោតិ បច្ឆា តតិយជ្ឈានតោ វុដ្ឋានន្តរកាលំ។ តទេវាតិ បថវីកសិណមេវ។ តតោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ តតោ បថវីកសិណុគ្ឃាដិមាកាសេ បវត្តិតអាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ អមនសិករិត្វា តំ លង្ឃិត្វា យថាវុត្តអាកាសានញ្ចាយតនវិញ្ញាណស្ស អភាវេ បវត្តិតំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមាបជ្ជតិ។ បថវីកសិណុគ្ឃាដិមាកាសកសិណំ បថវីកសិណបក្ខិកមេវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘កសិណំ អនុក្កមិត្វា’’តិ។ អថ វា អដ្ឋសុ កសិណេសុ កស្សចិ ឧក្កមនំ ឥធ កសិណុក្កន្តិកំ នាមាតិ អាហ ‘‘កសិណំ អនុក្កមិត្វា’’តិ។ ឈានុក្កន្តិកន្តិ ឯត្ថ ឥច្ឆិតំ អវធារណេន និវត្តេតព្ពំ, ឧក្កមនស្ស ច សរូបំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ កសិណ’’ន្តិអាទិំ វត្វា បុន តំ បការំ សហ និស្សយេន សេសកសិណេសុ អតិទិសន្តោ ‘‘ឯវំ អាបោកសិណាទិ…បេ.… កាតព្ពា’’តិ អាហ។ តេនាហ ‘‘ឥមិនា នយេនា’’តិអាទិ។ យថា បឋមជ្ឈានមូលកំ បថវីកសិណាទីសុ ឈានុក្កន្តិកំ ទស្សិតំ, ឯវំ ទុតិយជ្ឈានាទិមូលកម្បិ តំ យថារហំ ទស្សេតព្ពំ។
តទេវាតិ បឋមជ្ឈានមេវ។ កសិណុក្កន្តិកេបិ អាបោកសិណាទិមូលិកា យោជនា វុត្តនយេនេវ កាតព្ពា, តថា យថារហំ ទុតិយជ្ឈានាទិមូលិកា។
លោហិតកសិណតោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ លោហិតកសិណំ អាវជ្ជេន្តោ អភិមុខំ កត្វា តស្ស ឧគ្ឃាដនេន ឧបដ្ឋិតេ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសេ អមនសិការេន អាកាសានញ្ចាយតនជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តត្ថ បុព្ពេ បវត្តវិញ្ញាណស្ស អបគមំ អារម្មណំ កត្វា អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមាបជ្ជតិ។
ឥតរេសន្តិ អវសិដ្ឋរូបាវចរជ្ឈានានំ។ ន ហិ អរូបជ្ឈានេសុ អង្គសង្កន្តិ អត្ថិ, នាបិ តានិ អារម្មណសង្កន្តិ។ តេនាហ ‘‘សព្ពកសិណេសុ ឯកស្សេវ ឈានស្ស សមាបជ្ជនំ អារម្មណសង្កន្តិកំ នាមា’’តិ។
យថា ‘‘បីតកសិណតោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមាបជ្ជិត្វា’’តិ។ ឥមិនា នយេន សេសទ្វយេបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឯកន្តរិកវសេនាតិ អញ្ញត្ថោ អន្តរ-សទ្ទោ។ អន្តរមេវ អន្តរិកំ, ឯកជ្ឈំ អន្តរិកំ ឯតស្មិន្តិ ឯកន្តរិកំ, ឈានសមាបជ្ជនំ, តស្ស វសេន។ យថា អង្គានំ, អារម្មណស្ស ច ឯកជ្ឈំ អញ្ញថា វិសេសោ ហោតិ, តថា សមាបជ្ជនវសេនាតិ។ សោ បន វិសេសោ ហេដ្ឋិមានំ តេសំ អង្គារម្មណានំ សមតិក្កមនវសេន ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ឯកន្តរិកវសេន អង្គានញ្ច អារម្មណានញ្ច សង្កមន’’ន្តិ។ ‘‘ឥទំ ឈានំ បញ្ចង្គិក’’ន្តិអាទិនា អង្គេសុ, ‘‘ឥទំ បថវីកសិណ’’ន្តិអាទិនា អារម្មណេសុ ច វវត្ថាបិតេសុ ឯកជ្ឈំ តេសំ វវត្ថាបនេ ន កោចិ វិសេសោ អត្ថីតិ អដ្ឋកថាសុ អយំ វិធិ នាភតោ។ ឯវញ្ច កត្វា ឈានុក្កន្តិកាទីសុ បដិលោមក្កមេន, អនុលោមបដិលោមក្កមេន ច ឯកន្តរិកភាវេន លព្ភមានម្បិ ឈានាទីនំ ឧក្កមនំ ន ឧទ្ធដំ, តេហិ នយេហិ វិនាបិ ចិត្តបរិទមនំ ឥជ្ឈតីតិ បបញ្ចបរិហារត្ថំ វា តេ អដ្ឋកថាសុ អនាគតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។
៣៦៧. អភាវិតភាវនោ ឈានាភិញ្ញាសុ អកតាធិការោ។ តត្ថ ឧបនិស្សយរហិតោបីតិ កេចិ។ អាទិភូតំ យោគកម្មំ អាទិកម្មំ, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ អាទិកម្មិកោ, បុព្ពេ អកតបរិចយោ ភាវនំ អនុយុញ្ជន្តោ។ តេនាហ ‘‘យោគាវចរោ’’តិ។ កសិណបរិកម្មម្បិ ភារោតិ ទោសវិវជ្ជនាទិវិធិនា កសិណមណ្ឌលេ បដិបត្តិ យាវ ឧគ្គហនិមិត្តុប្បត្តិ កសិណបរិកម្មំ, តម្បិ នាម ភារោ, បគេវ ឥទ្ធិវិកុព្ពនាតិ អធិប្បាយោ។ និមិត្តុប្បាទនន្តិ បដិភាគនិមិត្តុប្បាទនំ តំ វឌ្ឍេត្វាតិ តំ និមិត្តំ, ភាវនញ្ច វឌ្ឍេត្វា។ ន ហិ ភាវនាយ វិនាវ និមិត្តវឌ្ឍនំ លព្ភតិ។ កេចិ ឧបចារសមាធិំ លភិត្វា អប្បនាសមាធិំ អធិគន្តុំ ន សក្កោន្តិ, តាទិសាបិ ពហូ ហោន្តេវាតិ អាហ ‘‘អប្បនាធិគមោ ភារោ’’តិ។ អប្បនាធិគមោតិ វា អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ អធិគមមាហ។ អញ្ញោវ សមាបត្តីនំ ឧបនិស្សយោ ‘‘បរិទមិតចិត្តស្សាបិ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ នាម ភារោ’’តិ។ ខិប្បំ និសន្តិ និសាមនំ ឈានចក្ខុនា បថវីកសិណាទិឈានារម្មណស្ស ទស្សនំ ឯតស្សាតិ ខិប្បនិសន្តិ, សីឃតរំ ឈានំ សមាបជ្ជិតា, តស្ស ភាវោ ខិប្បនិសន្តិភាវោ។ អម្ពតរុនិចិតំ មហាមហិន្ទត្ថេរាទីហិ ឱតិណ្ណដ្ឋានំ ថេរម្ពត្ថលំ។ យថា បដិបក្ខវិជយាយ យោធាជីវា និម្មលមេវ អសិតោមរាទិំ គហេត្វា វិចរន្តិ, ឯវំ ភិក្ខុនាបិ កិលេសវិជយាយ និម្មលាវ ឈានាភិញ្ញា វឡញ្ជិតព្ពាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ វុត្តំ។
បតិដ្ឋាភាវោតិ ឥធ បរស្ស ឧបទ្ទវូបសមនំ អធិប្បេតំ។ តំ ហិ ខិប្បនិសន្តិភាវតោបិ គរុតរំ អច្ចាយិកកិច្ចសាធនវសេន វិធាតព្ពតោ ទុរភិសម្ភវតរត្តា។ តំ បន រក្ខិតត្ថេរនិទស្សនេនេវ សិទ្ធម្បិ តតោ គរុតរេន អង្គារវស្សបរិត្តាណេន វិភាវេតុំ ‘‘គិរិភណ្ឌវាហនបូជាយ…បេ.… ថេរោ វិយា’’តិ អាហ។ គិរិភណ្ឌវាហនបូជា នាម ចេតិយគិរិមាទិំ កត្វា សកលទីបេ, សមុទ្ទេ ច យាវ យោជនា មហតី ទីបបូជា។ បថវិំ មាបេត្វាតិ មារេន បវត្តិតំ អង្គារវស្សំ ផុលិង្គមត្តេនបិ យាវ មនុស្សេ ន បាបុណាតិ, តាវទេវ អាកាសេ បថវិំ និម្មិនិត្វា។
ពលវបុព្ពយោគានន្តិ គរុតរូបនិស្សយានំ, ឥទ្ធិវិធាទីនំ ហេតុភូតមហាភិនីហារានន្តិ អត្ថោ។ អគ្គសាវកាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន ឯកច្ចេ មហាសាវកេ សង្គណ្ហាតិ។ ភាវនានុក្កមោ យថាវុត្តំ ចិត្តបរិទមនំ។ បដិសម្ភិទាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ឋានាឋានញាណាទីនម្បិ សង្គហោ វេទិតព្ពោ, ន សេសាភិញ្ញានមេវ។ សាវកានម្បិ ហិ ឋានាឋានញាណាទីនិ បទេសវសេន ឥជ្ឈន្តិ។ តស្មាតិ យស្មា បុព្ពហេតុសម្បន្នស្សេវ យថាវុត្តំ ភាវនានុក្កមំ វិនា អភិញ្ញាយោ ឥជ្ឈន្តិ, ន ឥតរស្ស, តស្មា។ អគ្គិធមនាទីហីតិ អគ្គិម្ហិ តាបនកោដ្ដនាទីហិ។ យថា ចាតិ ច-សទ្ទេន លាខាការាទីនំ លាខាកោដ្ដនាទិំ អវុត្តម្បិ សង្គណ្ហាតិ។ ឆន្ទ…បេ.… វសេនាតិ ‘‘ឆន្ទវតោ ចេ អភិញ្ញា សិជ្ឈតិ, មយ្ហម្បិ សិជ្ឈតី’’តិ កត្តុកម្យតាឆន្ទំ សីសំ ធុរំ ជេដ្ឋំ បុព្ពង្គមំ កត្វា, ឆន្ទំ វា ឧប្បាទេត្វា តំ ភាវនាយ មុខំ កត្វា ឈានស្ស សមាបជ្ជនវសេន។ ឯសេវ ‘‘អាវជ្ជនាទិវសីភាវវសេនា’’តិ ឥទំ អដ្ឋសុបិ សមាបត្តីសុ សាតិសយំ វសីភាវាបាទនំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តញ្ច ខោ អាទិកម្មិកវសេន, ន ‘‘បុព្ពហេតុ…បេ.… វដ្ដតី’’តិ។ បុព្ពហេតុសម្បន្នស្ស ហិ យំ ឈានំ បាទកំ កត្វា អភិញ្ញា និព្ពត្តេតព្ពា, តត្ថេវ សាតិសយំ ចិណ្ណវសិតាបិ ឥច្ឆិតព្ពា, ន សព្ពត្ថេវាតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានមត្តេ ចិណ្ណវសិនា’’តិ វចនតោ អរូបសមាបត្តិយោ វិនាបិ អភិញ្ញា ឥជ្ឈន្តីតិ វទន្តិ។ តម្បិ យទិ បុព្ពហេតុសម្បន្នស្ស វសេន វុត្តំ, យុត្តមេវ។ អថេតរស្ស, តេសំ មតិមត្តំ។ យថាតិ យេន បការេន យេន វិធិនា។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ឥទ្ធិវិធនិប្ផាទនេ។
៣៦៨. តត្រាតិ ច តទេវ បច្ចាមសតិ។ បាឡិនយានុសារេនេវាតិ បាឡិគតិយា អនុសរណេនេវ, បាឋសំវណ្ណនានុក្កមេនេវាតិ អត្ថោ។ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ វត្វា ‘‘សោ’’តិ វុត្តត្តា អាហ ‘‘អធិគតចតុត្ថជ្ឈានោ យោគី’’តិ។ ‘‘ឯវំ សមាហិតេ’’តិ ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទោ ហេដ្ឋាឈានត្តយាធិគមបដិបាដិសិទ្ធស្ស ចតុត្ថជ្ឈានសមាធានស្ស និទស្សនត្ថោតិ អាហ ‘‘ឯវន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានក្កមនិទស្សនមេត’’ន្តិ, ចតុត្ថជ្ឈានស្ស, តស្ស ច អធិគមក្កមស្ស និទស្សនំ។ យេន សមាធានានុក្កមេន ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិ លទ្ធោ, តទុភយនិទស្សនន្តិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘ឥមិនា…បេ.… វុត្តំ ហោតី’’តិ។ យទិបិ ‘‘ឯវ’’ន្តិ ឥទំ អាគមនសមាធិនា សទ្ធិំ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធានំ ទីបេតិ។ សតិបារិសុទ្ធិសមាធិ ឯវ បន ឥទ្ធិយា អធិដ្ឋានភាវតោ បធានន្តិ អាហ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិនា សមាហិតេ’’តិ។ ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិភាវេនាតិ ឧបេក្ខាយ ជនិតសតិបារិសុទ្ធិសព្ភាវេន។ សព្ពបច្ចនីកធម្មូបក្កិលេសបរិសុទ្ធាយ ហិ បច្ចនីកសមនេបិ អព្យាវដាយ បារិសុទ្ធិឧបេក្ខាយ វត្តមានាយ ចតុត្ថជ្ឈានំ, តំសម្បយុត្តធម្មា ច សុបរិសុទ្ធា, សុវិសទា ច ហោន្តិ, សតិសីសេន បន តត្ថ ទេសនា កតាតិ អាហ ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិភាវេន បរិសុទ្ធេ’’តិ។ បរិសុទ្ធិយា ឯវ បច្ចយវិសេសេន បវត្តិវិសេសោ បរិយោទាតតា សុធន្តសុវណ្ណស្ស និឃំសនេន បភស្សរតា វិយាតិ អាហ ‘‘បរិសុទ្ធត្តាយេវ បរិយោទាតេ, បភស្សរេតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ។
សុខាទីនំ បច្ចយានំ ឃាតេនាតិ សុខសោមនស្សានំ, ទុក្ខទោមនស្សានញ្ច យថាក្កមំ រាគទោសបច្ចយានំ វិក្ខម្ភនេន។ ‘‘សុខំ សោមនស្សស្ស បច្ចយោ, សោមនស្សំ រាគស្ស, ទុក្ខំ ទោមនស្សស្សា’’តិ ហិ វុត្តំ។ យថា រាគាទយោ ចេតសោ មលាសុចិភាវេន ‘‘អង្គណានី’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវំ ឧបគន្ត្វា ‘‘អនង្គណត្តាយេវ វិគតូបក្កិលេសេ’’តិ។ តេនាហ ‘‘អង្គណេន ហិ តំ ចិត្តំ ឧបក្កិលិស្សតី’’តិ, វិពាធីយតិ ឧបតាបីយតីតិ សុភាវិតត្តាតិ បគុណភាវាបាទនេន សុដ្ឋុ ភាវិតត្តា។ តេនាហ ‘‘វសីភាវប្បត្តេ’’តិ, អាវជ្ជនាទិនា បញ្ចធា, ចុទ្ទសវិធេន វា បរិទមនេន វសវត្តិតំ ឧបគតេតិ អត្ថោ។ វសេ វត្តមានំ ហិ ចិត្តំ បគុណភាវាបត្តិយា សុបរិមទ្ទិតំ វិយ ចម្មំ, សុបរិកម្មកតា វិយ ច លាខា មុទុន្តិ វុច្ចតិ។ កម្មក្ខមេតិ វិកុព្ពនាទិឥទ្ធិកម្មក្ខមេ។ តញ្ច ឧភយន្តិ មុទុតាកម្មនិយទ្វយំ។
នាហន្តិអាទីសុ ន-ការោ បដិសេធត្ថោ។ អហន្តិ សត្ថា អត្តានំ និទ្ទិសតិ។ ភិក្ខវេតិ ភិក្ខូ អាលបតិ។ អញ្ញន្តិ ឥទានិ វុច្ចមានចិត្តតោ អញ្ញំ។ ឯកធម្មម្បីតិ ឯកម្បិ សភាវធម្មំ ន សមនុបស្សាមីតិ សម្ពន្ធោ។ អយំ ហេត្ថ អត្ថោ – អហំ, ភិក្ខវេ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ឱលោកេន្តោបិ អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ ន សមនុបស្សាមិ។ យំ វសីភាវាបាទនេន ភាវិតំ, តថា បុនប្បុនំ ករណេន ពហុលីកតំ, ឯវំ សវិសេសមុទុភាវប្បត្តិយា មុទុំ, កម្មក្ខមតាយ កម្មនិយញ្ច ហោតិ។ យថយិទំ ចិត្តន្តិ អត្តនោ, តេសញ្ច បច្ចក្ខតាយ ឯវមាហាតិ។ យថា យថាវុត្តា បរិសុទ្ធតាទយោ ន វិគច្ឆន្តិ, ឯវំ សុភាវិតំ ចិត្តំ។
តត្ថ អវដ្ឋិតំ ឥធ ‘‘ឋិតំ, អានេញ្ជប្បត្ត’’ន្តិ ច វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឯតេសុ បរិសុទ្ធតាទីសុ ឋិតត្តា ឋិតេ, ឋិតត្តាយេវ អានេញ្ជប្បត្តេ’’តិ។ យថា មុទុកម្មញ្ញតា វសីភាវប្បត្តិយា លក្ខីយន្តិ, ឯវំ វសីភាវប្បត្តិបិ មុទុកម្មញ្ញតាហិ លក្ខីយតីតិ, មុទុកម្មញ្ញភាវេន វា អត្តនោ វសេ ឋិតត្តា ‘‘ឋិតេ’’តិ វុត្តំ។ យថា ហិ ការណេន ផលំ និទ្ធរីយតិ, ឯវំ ផលេនាបិ ការណំ និទ្ធរីយតីតិ និច្ចលភាវេន អវដ្ឋានំ អានេញ្ជប្បត្តិ។ សា ច សម្បយុត្តធម្មេសុ ថិរភាវេន, បដិបក្ខេហិ អកម្មនិយតាយ ច សម្ភវន្តី សទ្ធាទិពលានំ អានុភាវេន ហោតីតិ ‘‘សទ្ធាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា អានេញ្ជប្បត្តេ’’តិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘សទ្ធាបរិគ្គហិតំ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សទ្ធាបរិគ្គហិតន្តិ ឯវំ សុភាវិតំ វសីភាវប្បត្តំ ឯតំ ចិត្តំ ឯកំសេន អភិញ្ញាសច្ឆិករណីយានំ ធម្មានំ អភិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាយ សំវត្តតីតិ ឯវំ បវត្តាយ សទ្ធាយ បរិគ្គហិតំ យថាវុត្តសទ្ធាពលេន ឧបត្ថម្ភិតំ។ អស្សទ្ធិយេនាតិ តប្បដិបក្ខេន អស្សទ្ធិយេន ហេតុនា ន ឥញ្ជតិ ន ចលតិ ន កម្បតិ, អញ្ញទត្ថុ ឧបរិ វិសេសាវហភាវេនេវ តិដ្ឋតិ។ វីរិយបរិគ្គហិតន្តិអាទីសុបិ វីរិយបរិគ្គហិតន្តិ វសីភាវាបាទនបរិទមនសាធនេន វីរិយេន ឧបត្ថម្ភិតំ។ សតិបរិគ្គហិតន្តិ យថាវុត្តេ ភាវនាពហុលីការេ អសម្មោសសាធិកាយ, កុសលានញ្ច ធម្មានំ គតិយោ សមន្នេសមានាយ សតិយា សមាធិបរិគ្គហិតន្តិ តត្ថេវ អវិក្ខេបសាធនេន សមាធានេន ឧបត្ថម្ភិតំ។ បញ្ញាបរិគ្គហិតន្តិ តស្សា ឯវ ភាវនាយ ឧបការានុបការធម្មានំ បជាននលក្ខណាយ បញ្ញាយ ឧបត្ថម្ភិតំ។ ឱភាសគតន្តិ ញាណោភាសសហគតំ។ ឱភាសភូតេន ហិ យថាវុត្តសមាធានសំវទ្ធិតេន ញាណេន សំកិលេសបក្ខំ យាថាវតោ បស្សន្តោ តតោ ឧត្រសន្តោ ឱត្តប្បន្តោ តំ អធិភវតិ, ន តេន អភិភូយតិ។ តេនាហ ‘‘កិលេសន្ធការេន ន ឥញ្ជតី’’តិ។ ឯតេន ញាណបរិគ្គហិតំ ហិរោត្តប្បពលំ ទស្សេតិ។
អដ្ឋង្គសមន្នាគតន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិនា សមាហិតតា, បរិសុទ្ធតា, បរិយោទាតតា, អនង្គណតា, វិគតូបក្កិលេសតា, មុទុភាវោ, កម្មនិយតា, អានេញ្ជប្បត្តិយា ឋិតតា, សមាហិតស្ស វា ចិត្តស្ស ឥមានិ អង្គានីតិ ‘‘សមាហិតេ’’តិ ឥមំ អង្គភាវេន អគ្គហេត្វា ឋិតិអានេញ្ជប្បត្តិយោ វិសុំ គហេត្វា ឥមេហិ អដ្ឋហិ អង្គេហិ សមន្នាគតំ។ អភិនីហារក្ខមន្តិ ឥទ្ធិវិធាទិអត្ថំ អភិនីហារក្ខមំ តទភិមុខំ ករណយោគ្គំ។ តេនាហ ‘‘អភិញ្ញាសច្ឆិករណីយានំ ធម្មានំ អភិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាយា’’តិ។
កាមំ នីវរណានិ វិក្ខម្ភេត្វា ឯវ បឋមជ្ឈានសមធិគមោ, វិតក្កាទិកេ វូបសមេ ឯវ ច ទុតិយជ្ឈានាទិសមធិគមោ, តថាបិ ន តថា តេហិ ទូរីភូតា អបេតា វា យថា ចតុត្ថជ្ឈានតោ, ចេតសោ មលីនភាវសង្ខាតឧប្បិលាភោគករេហិ នីវរណាទីហិ សុដ្ឋុ វិមុត្តិយា តស្ស បរិសុទ្ធិ, បរិយោទាតតា ច យុត្តាតិ អាហ ‘‘នីវរណ…បេ.… បរិយោទាតេ’’តិ។ ឈានបដិលាភបច្ចយានន្តិ ឈានបដិលាភហេតុកានំ ឈានបដិលាភំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកានំ។ បាបកានន្តិ លាមកានំ។ ឥច្ឆាវចរានន្តិ ឥច្ឆាយ អវចរានំ ឥច្ឆាវសេន ឱតិណ្ណានំ ‘‘អហោ វត មមេវ សត្ថា បដិបុច្ឆិត្វា បដិបុច្ឆិត្វា ភិក្ខូនំ ធម្មំ ទេសេយ្យា’’តិអាទិនយប្បវត្តានំ មានមាយាសាឋេយ្យាទីនំ។ អភិជ្ឈាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេនាបិ តេសំយេវ សង្គហោ។ អភិជ្ឈា ចេត្ថ បឋមជ្ឈានេន អវិក្ខម្ភនេយ្យា, មានាទយោ ច តទេកដ្ឋា ទដ្ឋព្ពា អនង្គណសុត្ត- (ម. និ. ១.៥៧ អាទយោ) វត្ថសុត្តេសុ (ម. និ. ១.៧០ អាទយោ) អយមត្ថោ ន លព្ភតិ, ឱឡារិកានំយេវ បាបធម្មានំ តត្ថ អធិប្បេតត្តា? សច្ចមេតំ, ឥធ បន អធិគតចតុត្ថជ្ឈានស្ស វសេន វុត្តត្តា សុខុមាយេវ តេ គហិតា, អង្គណូបក្កិលេសតាសាមញ្ញេន បនេត្ថ សុត្តានំ អបទិសនំ។ តថា ហិ ‘‘សុត្តានុសារេនា’’តិ វុត្តំ, ន បន សុត្តវសេនាតិ។ អវស្សំ ចេ តមេវំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ អធិគតជ្ឈានានម្បិ កេសញ្ចិ ឥច្ឆាវចរានំ បវត្តិសព្ភាវតោ។
ឥទ្ធិបាទភាវូបគមេនាតិ ឥទ្ធិយា បាទកភាវស្ស បទដ្ឋានភាវស្ស ឧបគមនេន។ ភាវនាបារិបូរិយាតិ ឥតោ បរំ កត្តព្ពស្ស អភាវវសេន អភិនីហារក្ខមភាវនាយ បរិបុណ្ណត្តា។ បណីតភាវូបគមេនាតិ តតោ ឯវ បធានភាវំ នីតតាយ ឧត្តមដ្ឋេន, អតិត្តិករដ្ឋេន ច បណីតភាវស្ស ឧបគមនេន។ ឧភយញ្ចេតំ ឋិតិយា ការណវចនំ បរិបុណ្ណាយ ភាវនាយ បណីតភាវប្បត្តិយា ‘‘ឋិតេ’’តិ។ ‘‘អានេញ្ជប្បត្តេ’’តិ ឥទំ ឋិតិយា វិសេសនំ។ តេនាហ ‘‘យថា អានេញ្ជប្បត្តំ ហោតិ, ឯវំ ឋិតេ’’តិ។ ឥមស្មិំ បក្ខេ ‘‘ឋិតេ អានេញ្ជប្បត្តេ’’តិ ឧភយមេកំ អង្គំ, ‘‘សមាហិតេ’’តិ បន ឥទម្បិ ឯកមង្គំ។ តេនេវស្ស បឋមវិកប្បតោ វិសេសំ សន្ធាយាហ ‘‘ឯវម្បិ អដ្ឋង្គសមន្នាគត’’ន្តិ។
ទសឥទ្ធិកថាវណ្ណនា
៣៦៩. និប្ផត្តិអត្ថេនាតិ សិជ្ឈនដ្ឋេន។ បដិលាភដ្ឋេនាតិ បាបុណនដ្ឋេន។ តន្តិ កាមិតំ វត្ថុំ។ សមិជ្ឈតីតិ និប្ផជ្ជតិ។ បព្ពជ្ជំ អាទិំ កត្វា យាវ ឈានមគ្គា នេក្ខម្មំ។ ឥជ្ឈតីតិ បាបុណីយតិ។ បដិហរតីតិ បាដិហារិយន្តិ យស្មា បដិបក្ខំ ហរតិ អបនេតិ, តស្មា បាដិហារិយំ។ អត្តនោ បដិបក្ខំ ហរតីតិ បដិហារិយំ, នេក្ខម្មាទិ, បដិហារិយមេវ បាដិហារិយំ, យថា ‘‘វេកតំ, វេសម’’ន្តិ ច។
ឥជ្ឈនដ្ឋេនាតិ និប្ផជ្ជនដ្ឋេន។ ឧបាយសម្បទាយាតិ សម្បន្នឧបាយស្ស, ញាយារម្ភស្សាតិ អត្ថោ។ ឥជ្ឈតីតិ បសវេតិ។ សីលវាតិ អាចារសីលេន សីលវា។ កល្យាណធម្មោតិ ទសកុសលកម្មបថវសេន សីលវា។ ទានាទិសេសបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន កល្យាណធម្មោ។ បណិទហិស្សតីតិ បត្ថេស្សតិ។
ឥជ្ឈន្តីតិ វឌ្ឍន្តិ, ឧក្កំសំ បាបុណន្តីតិ អត្ថោ។ សាតិសយនិប្ផជ្ជនបដិលាភសិជ្ឈនពុទ្ធិអត្ថេ ហិ ឥទ្ធិ វុត្តា។ សា ទសវិធាតិ សព្ពា ឥទ្ធិយោ អានេត្វា អត្ថុទ្ធារវសេន ឥធាធិប្បេតំ ឥទ្ធិំ ទស្សេតុំ វុត្តំ។ ពហុភាវាទិកស្ស អធិដ្ឋានំ អធិដ្ឋហនំ ឯតិស្សា អត្ថីតិ អធិដ្ឋានា។ វិវិធំ រូបនិម្មានសង្ខាតំ កុព្ពនំ ឯតិស្សា អត្ថីតិ វិកុព្ពនា។ មនោមយាតិ ឈានមនេន និព្ពត្តិភាវតោ មនោមយា។ ញាណស្ស វិប្ផារោ វេគាយិតត្តំ ឯតិស្សា អត្ថីតិ ញាណវិប្ផារា។ អរិយានំ អយន្តិ អរិយា។ យតោ កុតោចិ កម្មវិបាកតោ ជាតា ឥទ្ធិ កម្មវិបាកជា។ សាតិសយបុញ្ញនិព្ពត្តា ឥទ្ធិ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ។ កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ ជាតិតោ បដ្ឋាយ ហោតិ, ឥតរា យទា តទា បុញ្ញស្ស វិបច្ចនកាលេតិ ឯវំ វា ឥមាសំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ។ អាថព្ពនវិជ្ជាភិនិព្ពត្តា វិជ្ជាមយា។ សម្មាបយោគោ ឧបាយបយោគោ ញាយារម្ភោ។
៣៧០. បកតិយា ឯកោតិ សភាវេន ឯកោ។ ពហុកន្តិ ពហុំ។ តេន អគ្គហិតបរិច្ឆេទំ អធិដ្ឋាតព្ពស្ស អនេកភាវំ ទស្សេត្វា បុន បរិច្ឆេទតោ ទស្សេតុំ ‘‘សតំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អាវជ្ជតីតិ បរិកម្មសង្ខាតេន អាភោគេន អាភុជតិ ភាវិរូបេ តេន បរិកម្មមនសិការេន មនសិ ករោតិ។ ញាណេន អធិដ្ឋាតីតិ តថា បរិកម្មំ កត្វា អភិញ្ញាញាណេន យថាធិប្បេតេ ពហុកេ អធិដ្ឋាតិ, អធិដ្ឋានចិត្តេន សហេវ ពហុភាវាបត្តិតោ ពហុភាវាបាទកំ ឥទ្ធិវិធញាណំ បវត្តេន្តោ ច តថា អធិដ្ឋាតីតិ វុច្ចតិ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯវន្តិ អធិដ្ឋានវសេនាតិ ‘‘ញាណេន អធិដ្ឋាតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១០) ឯវំ វុត្តអធិដ្ឋានវសេន និប្ផន្នត្តា។
៣៧១. បកតិវណ្ណន្តិ បកតិសណ្ឋានំ អត្តនោ បាកតិករូបំ។ បកតិវណ្ណវិជហនវិការវសេនាតិ អត្តនោ បកតិវណ្ណវិជហនបុព្ពកស្ស កុមារកវណ្ណាទិវណ្ណវិការស្ស វសេន។
៣៧២. ឥមម្ហា កាយាតិ បច្ចក្ខភាវេន ‘‘ឥមម្ហា’’តិ វុត្តា ភិក្ខុស្ស ករជកាយា។ អញ្ញំ កាយន្តិ អញ្ញំ ឥទ្ធិមយំ កាយំ។ តតោ ឯវ ឥទ្ធិមយរូបវន្តតាយ រូបិំ។ អភិញ្ញាមនេន មនោមយំ។ និប្ផត្តិវសេនាតិ និប្ផជ្ជនវសេន។ អភិញ្ញាញាណស្ស ហិ យថា មនោមយោ កាយោ និប្ផជ្ជតិ, តថា បវត្តិ មនោមយិទ្ធិ។ ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ។ យទិ ឯវំ កថមយមេវ មនោមយិទ្ធីតិ? រុឡ្ហីវេសា វេទិតព្ពា យថា ‘‘មនោមយោ អត្តភាវោ’’តិ, យថា វា ‘‘គោសមញ្ញា វិសាណាទិមតិ បិណ្ឌេ’’។ អថ វា អព្ភន្តរតោ និក្ខន្តេ, ឥទ្ធិមតា ច ឯកន្តសទិសេ ឥមស្មិំ និម្មានេ សុបាកដោ មនសា និព្ពត្តិតភាវោតិ យថា សាតិសយោ មនោមយវោហារោ, ន តថា អញ្ញាសុ អធិដ្ឋានវិកុព្ពនិទ្ធីសុ សមញ្ញន្តរវន្តាសូតិ វេទិតព្ពំ។
៣៧៣. ញាណុប្បត្តិតោ បុព្ពេ វាតិ អរហត្តមគ្គញាណុប្បត្តិតោ បុព្ពេ វា វិបស្សនាក្ខណេ, តតោបិ វា បុព្ពេ អន្តិមភវិកស្ស បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ។ បច្ឆា វា យាវ ខន្ធបរិនិព្ពានា។ តង្ខណេ វា មគ្គុប្បត្តិសមយេ។ ញាណានុភាវនិព្ពត្តោ វិសេសោតិ សូរិយស្ស ឧដ្ឋិតដ្ឋានេ, សមន្តតោ ច អាលោកករណសមត្ថតា វិយ តស្សេវ ញាណស្ស អានុភាវេន និព្ពត្តោ សព្ពសោ បហាតព្ពបហានភាវេតព្ពភាវនាបារិបូរិសង្ខាតោ វិសេសោ។ វត្ថូនិ បន អនន្តរាយតាវសេន អាគតានិ។ អនិច្ចានុបស្សនាយាតិ សង្ខារេ អនិច្ចតោ អនុបស្សន្តិយា ពលវវិបស្សនាយ។ អារទ្ធវិបស្សនស្ស ហិ យថាវុត្តវិបស្សនាយ បវត្តិក្ខណេ តតោ បុព្ពេ, បច្ឆា ច បកិណ្ណកសម្មសនវារេ និច្ចសញ្ញាយ បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតិ។ ឯសេវ នយោ សព្ពត្ថ។ កាមំ ឯត្តកាយ សង្ខេបកថាយបិ អធិប្បេតត្ថោ បកាសិតោវ ‘‘វិត្ថារេន កថេតព្ព’’ន្តិ។
គព្ភគតស្សេវាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ។ វុត្តនយេនាតិ ‘‘បច្ឆិមភវិកស្សា’’តិអាទិនា ពាកុលត្ថេរវត្ថុម្ហិ វុត្តនយេន។
ទារុភារំ កត្វាតិ ទារុភារំ សកដេ កត្វា, អារោបេត្វាតិ អត្ថោ។ ឱស្សជ្ជិត្វាតិ ឆឌ្ឌេត្វា។ សកដមូលេតិ សកដសមីបេ។ វាឡយក្ខានុចរិតេតិ កុរុរេហិ យក្ខេហិ អនុវិចរិតព្ពេ។ យក្ខបរិគ្គហិតញ្ហិ រាជគហនគរំ។
៣៧៤. សមាធិតោតិ បឋមជ្ឈានាទិសមាធិតោ។ បុព្ពេតិ ឧបចារជ្ឈានក្ខណេ។ បច្ឆាតិ សមាបត្តិយា ចិណ្ណបរិយន្តេ។ តង្ខណេតិ សមាបន្នក្ខណេ។ សមថានុភាវនិព្ពត្តោ វិសេសោតិ តស្មិំ តស្មិំ
កបោតកន្ទរាយន្តិ ឯវំនាមកេ អរញ្ញវិហារេ។ ជុណ្ហាយ រត្តិយាតិ ចន្ទាលោកវតិយា រត្តិយា។ នវោរោបិតេហិ កេសេហីតិ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ។ យស្សាតិ បហារស្ស។ តស្សាតិ យក្ខស្ស។ ខិប្បនិសន្តិភាវស្ស ឧក្កំសគតត្តា ថេរោ តស្មិំ បហរន្តេ ឯវ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជីតិ អាហ ‘‘បហរណសមយេ សមាបត្តិំ អប្បេសី’’តិ។ បាឡិយំ បន ‘‘និសិន្នោ ហោតិ អញ្ញតរំ សមាធិំ សមាបជ្ជិត្វា’’តិ (ឧទា. ៣៤) វុត្តំ។ ឥមេ បន ថេរា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋានសមកាលំ តេន បហារោ ទិន្នោតិ វទន្តិ។
សញ្ជីវត្ថេរន្តិ កកុសន្ធស្ស ភគវតោ ទុតិយំ អគ្គសាវកំ មហាថេរំ សន្ធាយាហ។ សោ ហិ អាយស្មា អរញ្ញាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ និសិន្នោ អប្បកសិរេនេវ និរោធំ សមាបជ្ជតិ, តស្មា ឯកទិវសំ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និរោធំ សមាបជ្ជិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘និរោធសមាបន្ន’’ន្តិអាទិ។ ចីវរេ អំសុមត្តម្បិ ន ឈាយិត្ថ, សរីរេ កា កថា។ តេនេវ ហិ ថេរោ ‘‘សញ្ជីវោ’’ ត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ។ អយមស្សាតិ អស្ស អាយស្មតោ សញ្ជីវត្ថេរស្ស យោ និរោធសមាបត្តិយំ អគ្គិបរិស្សយាភាវោ, អយំ សមាធិវិប្ផារា ‘‘អនុបុព្ព…បេ.… និព្ពត្តត្តា’’តិ។
បឋមំ ឋបិតភណ្ឌកស្សាតិ សព្ពបឋមំ ឋបិតភណ្ឌកស្ស។ តញ្ហិ គហណកាលេ សព្ពបច្ឆិមំ គយ្ហតិ។ កាលបរិច្ឆេទវសេនាតិ ‘‘ឯត្តកេ កាលេ គតេ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ សមាបត្តិតោ បុព្ពេ កតកាលបរិច្ឆេទវសេន។ ភីតា វិរវិំសូតិ រត្តន្ធការេ រូបទស្សនេន ‘‘បិសាចោ ឧដ្ឋហតី’’តិ មញ្ញមានា។ ឯត្តកេហិ នាម ភណ្ឌកេហិ អជ្ឈោត្ថដោ និព្ពិការោ ‘‘អហោ មហានុភាវោ, អហោ វិវេកវាសី’’តិ ច ថេរគតេន បសាទេន។
តត្តតេលកដាហន្តិ អាធារសីសេន អាធេយ្យមាហ, កដាហេ តត្តតេលំ កដាហេន អាសិញ្ចីតិ អធិប្បាយោ។ វិវដ្ដមានន្តិ កត្ថចិបិ អលគ្គនវសេន ភស្សន្តំ។
សបរិវារាតិ បញ្ចហិ ឥត្ថិសតេហិ សបរិវារា។ រាជានំ មេត្តាយ ផរីតិ ឱទិស្សកមេត្តាសមាបត្តិយា ខិបិតុន្តិ វិជ្ឈិតុំ។ ឱរោបេតុន្តិ សរសន្នាហំ បដិសំហរិតុំ។
៣៧៥. បដិក្កូលាទីសូតិ អនិដ្ឋាទីសុ។ អនិដ្ឋំ ហិ បដិក្កូលំ, អមនុញ្ញម្បិ ‘‘បដិក្កូល’’ន្តិ វុច្ចតិ។ អាទិ-សទ្ទេន អបដិក្កូលាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ តត្ថាតិ បដិក្កូលារម្មណេ។ ឧបេក្ខកោតិ ឆឡង្គុបេក្ខាយ ឧបេក្ខកោ។ តត្ថាតិ បដិក្កូលាបដិក្កូលភេទេ វត្ថុស្មិំ។ សតោតិ សតិវេបុល្លប្បត្តិយា សតិមា។ សម្បជានោតិ បញ្ញាវេបុល្លប្បត្តិយា សម្បជានការី។ អយន្តិ អយំ បដិក្កូលាទិវត្ថូសុ អបដិក្កូលសញ្ញីវិហារាទិកា ខីណាសវានំ អគ្គមគ្គាធិគមសិទ្ធា ចិត្តិស្សរិយតា។ តេនាហ ‘‘ចេតោវសិប្បត្តានំ…បេ.… វុច្ចតី’’តិ។
អនិដ្ឋេ វត្ថុស្មិំ សត្តសញ្ញិតេ មេត្តាផរណំ វា ធាតុសោ បច្ចវេក្ខណាយ ធាតុមនសិការំ វា គូថាទិកេ ធាតុមនសិការំ ករោន្តោតិ យោជេតព្ពំ។ អបដិក្កូលសញ្ញី វិហរតីតិ ហិតេសិតាយ, ធម្មសភាវចិន្តនាយ ច ន បដិក្កូលសញ្ញី ហុត្វា ឥរិយាបថវិហារេន វិហរតិ។ ឥដ្ឋេ វត្ថុស្មិំ ញាតិមិត្តាទិកេ។ កេសាទិអសុចិកោដ្ឋាសមត្តមេវាតិ អសុភផរណំ វា អសុភមនសិការំ វា។ តត្ថ រូបធម្មជាតំ អនិច្ចន្តិ អាទិអត្ថោ ឥតិ-សទ្ទោ, តស្មា អនិច្ចទុក្ខានត្តវិបរិណាមធម្មោតិ មនសិការំ បដិក្កូលាបដិក្កូលេសូតិ ឥដ្ឋានិដ្ឋានិ វត្ថូនិ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា វទតិ។ ឯស នយោ ឥតរត្ថ។ យំ វា សត្តានំ បឋមំ បដិក្កូលតោ ឧបដ្ឋិតមេវ បច្ឆា អបដិក្កូលតោ ឧបតិដ្ឋតិ, យញ្ច អបដិក្កូលតោ ឧបដ្ឋិតមេវ បច្ឆា បដិក្កូលតោ ឧបតិដ្ឋតិ, តទុភយេបិ ខីណាសវោ សចេ អាកង្ខតិ, វុត្តនយេន អបដិក្កូលសញ្ញី វា វិហរេយ្យ, បដិក្កូលសញ្ញី វាតិ អយមរិយិទ្ធិ វុត្តា។
ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ ការណវសេន ‘‘ចក្ខូ’’តិ លទ្ធវោហារេន រូបទស្សនសមត្ថេន ចក្ខុវិញ្ញាណេន, ចក្ខុនា វា ការណភូតេន, ទ្វារភូតេន វា រូបំ បស្សិត្វា។ នេវ សុមនោ ហោតីតិ គេហស្សិតសោមនស្សស្សាយំ បដិក្ខេបោ, ន នេក្ខម្មបក្ខិកាយ កិរិយាសោមនស្សវេទនាយ។ ឆឡង្គុបេក្ខន្តិ ឥដ្ឋានិដ្ឋឆឡារម្មណាបាថេ បរិសុទ្ធបកតិភាវាវិជហនលក្ខណំ ឆសុ ទ្វារេសុ បវត្តិយា ‘‘ឆឡង្គុបេក្ខា’’តិ លទ្ធនាមំ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខំ។ យថាវុត្តមត្ថំ បាឡិយា សមត្ថេតុំ ‘‘បដិសម្ភិទាយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។
៣៧៦. បក្ខីអាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន ទេវាទីនំ សង្គហោ។ វេហាសគមនាទិកាតិ បន អាទិ-សទ្ទេន ចក្ខុវិសុទ្ធិអាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ កុសលកម្មេន និព្ពត្តិត្វាបិ អកុសលវិបាកានុភាវេន សុខសមុស្សយតោ វិនិបតិតត្តា វិនិបាតិកានំ។ ឈានន្តិ អភិញ្ញាបត្តំ ឈានំ សន្ធាយាហ។ វិបស្សនាបិ ឧក្កំសគតា ឧព្ពេគបីតិសហិតា អាកាសេ លង្ឃាបនមត្តាបិ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘វិបស្សនំ វា’’តិ។ ‘‘បឋមកប្បិកាន’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ឯកច្ចានំ មនុស្សាន’’ន្តិ ឥមស្ស វិសេសនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវមាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន បុនព្ពសុមាតាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។
៣៧៧. វេហាសន្តិ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ, អច្ចន្តសំយោគេ វា។ ចក្កវត្តី ហិ ចក្ករតនំ បុរក្ខត្វា អត្តនោ ភវនតោ អព្ភុគ្គន្ត្វា អាកាសេនេវ សិនេរុំ បទក្ខិណំ កត្វា សកលចក្កវាឡំ អនុសំយាយតីតិ។ អស្សពន្ធាតិ អស្សបាលា, យេ អស្សានំ យវទាយកា។ តថា គោពន្ធា។
ចក្កវត្តិអាទីនំ បុញ្ញិទ្ធិយា វិត្ថារិយមានាយ អតិបបញ្ចោ ហោតីតិ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិំ លក្ខណតោ ទស្សេន្តេន ‘‘បរិបាកំ គតេ បុញ្ញសម្ភារេ ឥជ្ឈនកវិសេសោ’’តិ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សុវណ្ណបព្ពតោតិ សព្ពសុវណ្ណមយោ បព្ពតោ។ តស្ស កិរ គហិតគហិតដ្ឋានេ ឱធិ ន បញ្ញាយតិ។ ឯកសីតាមត្តេតិ ឯត្ថ សីតា នាម កសនវសេន នង្គលស្ស គតមគ្គោ។ តុម្ពំ នាម អាឡ្ហកំ។ ចុទ្ទស មគ្គាតិ ចតុទ្ទស កសនមគ្គា។
៣៧៨. វិជ្ជំ បរិជបិត្វាតិ គន្ធារីវិជ្ជាទិកំ អត្តនោ វិជ្ជំ កតូបចារំ បរិវត្តេត្វា មន្តបឋនក្កមេន បឋិត្វា។
៣៧៩. សម្មាបយោគេនាតិ ឧបាយបយោគេន, យថា យថិច្ឆិតត្ថសិទ្ធិ ហោតិ, តថា បវត្តិតញាយារម្ភេន។ តស្ស តស្ស កម្មស្សាតិ យថាធិប្បេតស្ស និប្ផាទេតព្ពកម្មស្ស។ ឯត្ថ ចាតិ ‘‘តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគប្បច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៨) ឥមិស្សា ទសមាយ ឥទ្ធិយា និទ្ទេសេបិ។ បុរិមបាឡិសទិសាវា’’តិ សមាធិវិប្ផារឥទ្ធិអាទីនំ និទ្ទេសសទិសាវ។ សកដព្យូហាទិករណវសេនាតិ សកដព្យូហចក្កព្យូហបទុមព្យូហាទីនំ សំវិធានវសេន និព្ពត្តវិសេសោតិ សិប្បកម្មំ។ សល្លកត្តកាទិ វេជ្ជកម្មំ។ ឥរុព្ពេទាទីនំ តិណ្ណំ វេទានំ។
‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធាវ ហោតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៣៨; ម. និ. ១.១៤៧; សំ. និ. ៥.៨៣៤; បដិ. ម. ១.១០២; ៣.១០) អធិដ្ឋានិទ្ធិយា ឯវ គហិតត្តា អាហ ‘‘អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិយេវ អាគតា’’តិ។ ឥមស្មិំ បនត្ថេតិ ឥមស្មិំ អភិញ្ញានិសំសសង្ខាតេ, ឥទ្ធិវិធសង្ខាតេ វា អត្ថេ។
៣៨០. ‘‘ឯកវិធេន ញាណវត្ថុ’’ន្តិអាទីសុ (វិភ. ៧៥១) កោដ្ឋាសត្ថោ វិធសទ្ទោ, ‘‘វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ ទស្សេតី’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ៣.១៣) វិកប្បត្ថោ, តទុភយម្បេត្ថ យុជ្ជតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឥទ្ធិវិធាយាតិ ឥទ្ធិកោដ្ឋាសាយ, ឥទ្ធិវិកប្បាយ វា’’តិ។ ឥទ្ធិ ហិ អភិញ្ញាសុ ឯកោ កោដ្ឋាសោ, វក្ខមានេហិ ភេទេហិ អនេកប្បភេទា ច។ វុត្តប្បការវសេនាតិ វុត្តស្ស ចុទ្ទសប្បការស្ស, ចិត្តបរិទមនស្ស សមាហិតតាទិប្បការស្ស ច វសេន។ ‘‘ឥទ្ធិវិធាយា’’តិ តទត្ថស្ស សម្បទានវចនន្តិ អាហ ‘‘ឥទ្ធិវិធាធិគមត្ថាយា’’តិ។ ‘‘កសិណារម្មណតោ អបនេត្វា’’តិ ឥទំ អភិញ្ញាបាទកបរិកម្មចិត្តានំ ឥទ្ធិវិធាភិមុខំ បេសេតីតិ និប្ផាទេតព្ពស្ស ឥទ្ធិវិធស្ស អភិមុខភាវេន បវត្តេតិ។ យំ ហិ ‘‘សតំ ហោមី’’តិអាទិនា បរិកម្មចិត្តស្ស បវត្តនំ, តទេវស្ស អភិនីហរណំ, ឥទ្ធិវិធាភិមុខបេសនញ្ច តថេវ ឥទ្ធិវិធស្ស បវត្តនតោ អភិនិន្នាមនំ ឥធ បរិកម្មចិត្តស្ស ឥទ្ធិវិធេ អធិមុត្តីតិ អាហ ‘‘អធិគន្តព្ពឥទ្ធិបោណំ ឥទ្ធិបព្ភារំ ករោតី’’តិ។ ឥធ បច្ចនុភវនផុសនា សច្ឆិកិរិយាបត្តិបរិយាយា ឯវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘បាបុណាតីតិ អត្ថោ’’តិ អាហ។ អស្សាតិ ឥទ្ធិវិធស្ស។
ឯកោបីតិ បិ-សទ្ទោ វក្ខមានំ ពហុភាវំ ឧបាទាយ សម្បិណ្ឌនត្ថោ។ សោ ហិស្ស បដិយោគី ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតិ, ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតី’’តិ។ សោ ច ខោ ពហុភាវំ និម្មិនិត្វា ឋិតស្ស អន្តរាវ ឯកភាវូបគមោ។ យថាកាលបរិច្ឆេទំ បន សរសេនេវ ឯកភាវូបគមោ ឥធ នាធិប្បេតោ អនិទ្ធិនិម្មានភាវតោ។ តម្បិ បុព្ពេ កតកាលបរិច្ឆេទវសេន សិទ្ធត្តា ឥទ្ធានុភាវោយេវាតិ កេចិ។ អដ្ឋានេ វាយំ បិ-សទ្ទោ, ឯកោ ហុត្វា ពហុធាបិ ហោតិ, ពហុធា ហុត្វា ឯកោបិ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ។ ឥមស្មិំ បក្ខេ បិ-សទ្ទោ វក្ខមានំ ឯកភាវំ ឧបាទាយ ‘‘ពហូនំ សន្តិកេ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ពហូនំ សន្តិកេតិ អត្តនា និម្មិតានំ ពហូនំ សមីបេ, តេហិ បរិវារិតោ ហុត្វាតិ អធិប្បាយោ។ វា-សទ្ទោ អវុត្តវិកប្បត្ថោ, តេន ‘‘ធម្មំ វា កថេតុកាមោ’’តិ ឯវមាទិ សង្គយ្ហតិ។ ‘‘ញាណេន អធិដ្ឋហន្តោ ឯវំ ហោតី’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ។
៣៨១. ភវតិ ឯត្ថ ឥទ្ធីតិ ភូមិយោ, ឈានានិ។ ឯត្ថាតិ ច ហេតុម្ហិ ភុម្មវចនំ។ វិវេកតោ ជាតា ភូមិ វិវេកជភូមិ។ វិវេកជំ ហិ បឋមំ ឈានំ នីវរណវិវេកសម្ភូតត្តា។ បីតិសុខភូតា ភូមិ បីតិសុខភូមិ។ ទុតិយជ្ឈានញ្ហិ បីតិសុខភូមិភូតញ្ចេវ បីតិសុខសញ្ជាតញ្ច សមាធិវសេន។ ឧបរិ ទ្វីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥទ្ធិលាភាយាតិ ឥទ្ធិយា អធិគមាយ។ ឥទ្ធិបដិលាភាយាតិ ឥទ្ធិយា បុនប្បុនំ លភមានាយ, ពហុលីករណាយាតិ អត្ថោ។ ឥទ្ធិវិកុព្ពនតាយាតិ ឥទ្ធិយា វិវិធរូបការណាយ, វិកុព្ពនិទ្ធិយាតិ អត្ថោ ឥទ្ធិវិសវិតាយាតិ ឥទ្ធិយា វិវិធានិសំសបសវនាយ។ ឥទ្ធិវសិតាយាតិ ឥទ្ធិយា ខិប្បនិសន្តិអាទិភាវាវហវសីភាវត្ថាយ។ ឥទ្ធិវេសារជ្ជាយាតិ ឥទ្ធិយា បដិបក្ខទូរីភាវេន វិគតសំកិលេសតាយ សុដ្ឋុ វិសារទភាវាយ។ ចតុត្ថជ្ឈានំ តាវ ឥទ្ធិយា ភូមិ ហោតុ តត្ថ បតិដ្ឋាយ និប្ផាទេតព្ពតោ, ឥតរានិ បន កថន្តិ អាហ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ។ តត្ថ តីណិ ឈានានិ សម្ភារភូមិយោតិ វេទិតព្ពានីតិ សម្ពន្ធោ។ តតិយជ្ឈានេ សុខផរណេន, បឋមទុតិយេសុ បីតិផរណេន សុខផរណេន ច ហេតុភូតេនាតិ យថារហវសេន យោជនា។ ផរណំ ចេត្ថ ឈានស្ស សុភាវិតភាវេន សាតិសយានំ បីតិសុខានំ វសេន ឈានប្បច្ចយាទិនា សហជាតនាមកាយស្ស បរិព្រូហនំ, រូបកាយស្ស ច តំសមុដ្ឋានេហិ បណីតរូបេហិ បរិប្ផុដតា។ តេនាហ ភគវា ‘‘បីតិសុខេន អភិសន្ទេតិ បរិសន្ទេតិ បរិបូរេតិ បរិប្ផរតី’’តិ (ទី. និ. ១.២២៦; ម. និ. ១.៤២៧)។ សុខសញ្ញន្តិ ឈានសុខេន សហគតំ សញ្ញំ។ លហុសញ្ញន្តិ តំសម្បយុត្តលហុតាសហគតំ សញ្ញំ។ ឱក្កមិត្វាតិ អនុបវិសិត្វា។ តេសុ ហិ ឈានេសុ សាតិសយាយ លហុតាយ សម្បយុត្តំ សុខំ សន្តានវសេន បវត្តេន្តោ យោគី តំ សមោក្កន្តោ វិយ ហោតីតិ ឯវំ វុត្តំ។ សញ្ញាសីសេន និទ្ទេសោ។ ឈានសម្បយុត្តា ហិ លហុតា វិនាបិ ឥទ្ធិយា អាកាសំ លង្ឃាបនប្បមាណប្បត្តា វិយ ហោតិ។ លហុភាវគ្គហណេនេវ ចេត្ថ មុទុកម្មញ្ញភាវាបិ គហិតា ឯវ។ តេនាហ ‘‘លហុមុទុកម្មញ្ញកាយោ ហុត្វា’’តិ។
ឥមិនា បរិយាយេនាតិ តិណ្ណំ ឈានានំ សមាបជ្ជនេន សុខលហុភាវប្បត្តនាមរូបកាយស្ស សតិ ចិត្តបរិទមនេ ចតុត្ថំ ឈានំ សុខេនេវ ឥទ្ធិបដិលាភាយ សំវត្តតីតិ ឥមិនា បរិយាយេន។ បកតិភូមិយា ហិ អធិដ្ឋានភូតា សម្ភារភូមិយោ បាការស្ស នេមិប្បទេសោ វិយាតិ។
៣៨២. ឥទ្ធិបាទនិទ្ទេសេ ចត្តារោតិ គណនបរិច្ឆេទោ។ ឥទ្ធិបាទាតិ ឯត្ថ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, សមិជ្ឈតិ និប្ផជ្ជតីតិ អត្ថោ។ ឥជ្ឈន្តិ វា ឯតាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ឥទ្ធិ។ បឋមេនត្ថេន ឥទ្ធិ ឯវ បាទោតិ ឥទ្ធិបាទោ, ឥទ្ធិកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ។ ទុតិយេនត្ថេន ឥទ្ធិយា បាទោតិ ឥទ្ធិបាទោ។ បាទោតិ បតិដ្ឋា, អធិគមូបាយោតិ អត្ថោ។ តេន ហិ ឧបរូបរិវិសេសសង្ខាតំ ឥទ្ធិំ បជ្ជន្តិ បាបុណន្តិ។ អយំ តាវ អដ្ឋកថានយោ។ តត្ថ ឥទ្ធិ-សទ្ទស្ស បឋមោ កត្តុអត្ថោ, ទុតិយោ ករណត្ថោ
បុព្ពភាគឆន្ទវសេន ឆន្ទហេតុកោ។ សម្បយុត្តឆន្ទវសេន ឆន្ទាធិកោ។ បុព្ពាភិសង្ខារវសេន ឯវ បន សហជាតឆន្ទស្សាបិ អធិកតា វេទិតព្ពា។ អថ វា ‘‘ឆន្ទញ្ចេ ភិក្ខុ អធិបតិំ ករិត្វា លភតិ សមាធិំ, លភតិ ចិត្តស្សេកគ្គតំ, អយំ វុច្ចតិ ឆន្ទសមាធី’’តិ ឥមាយ បាឡិយា ឆន្ទាធិបតិសមាធិ ឆន្ទសមាធីតិ អធិបតិ-សទ្ទលោបំ កត្វា សមាសោ វុត្តោតិ វិញ្ញាយតិ។ អធិបតិសទ្ទត្ថទស្សនវសេន បន អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឆន្ទហេតុកោ ឆន្ទាធិកោ វា សមាធី’’តិ វុត្តំ។ តេនេវាហ ‘‘ឆន្ទំ អធិបតិំ ករិត្វា’’តិអាទិ។ បធានភូតាតិ វីរិយភូតាតិ កេចិ វទន្តិ។ សង្ខតសង្ខារនិវត្តនត្ថំ បន បធានគ្គហណំ។ អថ វា តំ តំ វិសេសំ សង្ខរោតីតិ សង្ខារោ, សព្ពម្បិ វីរិយំ។ តត្ថ ចតុកិច្ចសាធកតោ អញ្ញស្ស និវត្តនត្ថំ បធានគ្គហណំ។ បធានភូតា សេដ្ឋភូតាតិ អត្ថោ។ ចតុព្ពិធស្ស បន វីរិយស្ស អធិប្បេតត្តា ពហុវចននិទ្ទេសោ។ យោ បន ‘‘ឥទ្ធិយា បាទោ ឥទ្ធិបាទោ’’តិ ឯវំ សមាសយោជនាវសេន បាទស្ស ឧបាយត្ថតំ គហេត្វា ឥទ្ធិបាទត្ថោ
វីរិយិទ្ធិបាទេ ‘‘វីរិយសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគត’’ន្តិ ទ្វិក្ខត្តុំ វីរិយំ អាគតំ។ តត្ថ បុរិមំ សមាធិវិសេសនំ វីរិយាធិបតិ សមាធិ វីរិយសមាធីតិ។ ទុតិយំ សមន្នាគមង្គទស្សនំ។ ទ្វេ ឯវ ហិ សព្ពត្ថ សមន្នាគមង្គានិ សមាធិ
អថ វាតិអាទិនា និស្សយដ្ឋេបិ បាទ-សទ្ទេ ឧបាយដ្ឋេន ឆន្ទាទីនំ ឥទ្ធិបាទតា វុត្តា។ តេនេវ អភិធម្មេ ឧត្តរចូឡភាជនីយេ ‘‘ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ឆន្ទិទ្ធិបាទោ’’តិអាទិនា (វិភ. ៤៥៧) ឆន្ទាទីនមេវ ឥទ្ធិបាទតា វុត្តា។ បញ្ហាបុច្ឆកេ ច ‘‘ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ឥធ ភិក្ខុ ឆន្ទសមាធី’’តិអាទិនាវ (វិភ. ៤៦២) ឧទ្ទេសំ កត្វាបិ បុន ឆន្ទាទីនំយេវ កុសលាទិភាវោ វិភត្តោ។ ឧបាយិទ្ធិបាទទស្សនត្ថមេវ ហិ សុត្តេ, អភិធម្មេ ច និស្សយិទ្ធិបាទទស្សនំ កតំ, អញ្ញថា ចតុព្ពិធតា ន ហោតីតិ។
៣៨៣. ឆន្ទាទីនិ អដ្ឋាតិ ឆន្ទសមាធិ វីរិយសមាធិ ចិត្តសមាធិ វីមំសាសមាធីតិ ឯវំ ឆន្ទាទីនិ អដ្ឋ។ កាមំ ចេត្ថ ចតូសុបិ ឋានេសុ សមាធិ សមាធិ ឯវ, តថាបិ ឥទ្ធិំ ឧប្បាទេតុកាមតាឆន្ទសហិតោវ សមាធិ ឥទ្ធិបដិលាភាយ សំវត្តតិ, ន កេវលោ។ ឯវំ វីរិយសមាធិអាទយោបិ។ តស្មា ឆន្ទាទិសហិតា ឯតេ ចត្តារោ ច សមាធី, ឆន្ទាទយោ ច ចត្តារោតិ អដ្ឋ បជ្ជតិ ឥទ្ធិ ឯតេហិ បាបុណីយតិ, សយំ វា បជ្ជន្តិ ឥទ្ធិបដិលាភាយ សម្បជ្ជន្តីតិ បទានីតិ វុច្ចន្តិ។ តេនាហ ‘‘ឥទ្ធិបដិលាភាយ សំវត្តន្តី’’តិ។ យំ បន បាឡិយំ ‘‘ឆន្ទោ ន សមាធី’’តិអាទិ, តំ យទិបិ ឆន្ទាទយោ សមាធិសហិតាវ ឥទ្ធិំ និប្ផាទេន្តិ, តថាបិ វិសុំ ឯកតោ និយុត្តោវ, ន ឯកេកោ ហុត្វាតិ អធិប្បាយោ។ និយុត្តោវាតិ សហិតោ ឯវ, ន វិយុត្តោ។
៣៨៤. អនោនតន្តិ ន ឱនតំ, វីរិយេន បគ្គហិតត្តា អលីនន្តិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘កោសជ្ជេ ន ឥញ្ជតី’’តិ, កោសជ្ជនិមិត្តំ ន ចលតីតិ ឧន្នតំ, ឧទ្ធតំ វិក្ខិត្តំ។ ន ឧន្នតំ អនុន្នតំ, អវិក្ខិត្តំ សមាហិតន្តិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘ឧទ្ធច្ចេ ន ឥញ្ជតី’’តិ។ អភិសង្គវសេន នតំ អភិនតំ, ន អភិនតំ អនភិនតំ, អរត្តំ។ អបគមនវសេន នតំ អបនតំ, កោធវសេន វិមុខំ។ ន អបនតំ អនបនតំ, អទុដ្ឋំ។ ទិដ្ឋិយា ‘‘អហំ, មម’’ន្តិ និស្សយវសេន ន និស្សិតន្តិ អនិស្សិតំ។ ឆន្ទរាគវសេន ន បដិពទ្ធន្តិ អប្បដិពទ្ធំ។ រាគោ កេវលំ អាសត្តិមត្តំ, ឆន្ទរាគោ បន ពហលកិលេសោ។ តថា ហិស្ស ទូរេ ឋិតម្បិ អារម្មណំ បដិពទ្ធមេវ។ វិប្បមុត្តន្តិ វិសេសតោ បមុត្តំ។ ឈានានំ កាមរាគបដិបក្ខតាយ អាហ ‘‘កាមរាគេ’’តិ។ វិសំយុត្តន្តិ វិវិត្តំ សំកិលេសតោ, ន វា សំយុត្តំ ចតូហិបិ យោគេហិ។ វិមរិយាទិកតំ កិលេសមរិយាទាយ, យថា ឦសកម្បិ កិលេសមរិយាទា ន ហោតិ, តថា បដិបន្នំ។ ឯកត្តគតន្តិ ឯកគ្គតំ ឧបគតំ អច្ចន្តមេវ សមាហិតំ។ តតោ ឯវ នានត្តកិលេសេហិ នានាសភាវេហិ កិលេសេហិ ន ឥញ្ជតិ។
ឯស អត្ថោតិ កោសជ្ជាទិនិមិត្តំ។ ឥមស្ស ចិត្តស្ស អានេញ្ជនត្ថោ សិទ្ធោ ឯវ អានេញ្ជប្បត្តិយា បកាសនវសេន ទស្សិតត្តា។ បុន វុត្តោតិ ឥទ្ធិយា ភូមិបាទបទទស្សនប្បសង្គេន ‘‘ឥមានិ មូលានិ នាមា’’តិ មូលភាវទស្សនត្ថំ បុន វុត្តោ។ បុរិមោតិ ‘‘សទ្ធាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា’’តិអាទិនា បុព្ពេ ឆធា ទស្សិតនយោ។ អយន្តិ អធុនា សោឡសធា ទស្សិតនយោ។ សុត្តនយេ, បដិសម្ភិទានយេ ច ទស្សិតេ តត្ថ សម្មោហោ ន ហោតិ, ន អទស្សិតេតិ អាហ ‘‘ឧភយត្ថ អសម្មោហត្ថ’’ន្តិ។
៣៨៥. ញាណេន អធិដ្ឋហន្តោតិ ‘‘កថំ បនាយំ ឯវំ ហោតី’’តិ ឯត្ថ បុព្ពេ អត្តនា វុត្តបទំ ឧទ្ធរតិ អធិដ្ឋានវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយា’’តិ។ ឯត្ថ អនុបុព្ពេន ចត្តារិ ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា ចតុត្ថជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយាតិ កេចិ, តំ អយុត្តំ។ យថិច្ឆិតជ្ឈានសមាបជ្ជនត្ថញ្ហិ ចិត្តបរិទមនំ, ចតុត្ថជ្ឈានមេវ ច អភិញ្ញាបាទកំ, ន ឥតរានិ។ បរិកម្មំ កត្វាតិ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ កាមាវចរចិត្តេន ‘‘សតំ ហោមី’’តិអាទិនា ទុតិយម្បីតិ បិ-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន តតិយម្បិ, តតោ ភិយ្យោបីតិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ។ យថា ហិ ឈានភាវនា, ឯវមភិញ្ញាភាវនាបិ។ ‘‘ឯកវារំ ទ្វេវារ’’ន្តិ ឥទម្បិ និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ។ និមិត្តារម្មណន្តិ បដិភាគនិមិត្តារម្មណំ។ បរិកម្មចិត្តានីតិ ឯត្ថ ឯកេកស្ស បរិកម្មចិត្តស្ស សតារម្មណតា សហស្សារម្មណានីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ វណ្ណវសេនាតិ អត្តនា បរិកប្បិតវណ្ណវសេន។ នោ បណ្ណត្តិវសេនាតិ ន សត្តបណ្ណត្តិវសេន។ តំ អធិដ្ឋានចិត្តំ អប្បនាចិត្តមិវាតិ ឥវគ្គហណំ អភិញ្ញាចិត្តស្ស ឈានចិត្តស្ស បឋមុប្បត្តិសទិសភាវតោ វុត្តំ, ន តស្ស អប្បនាភាវតោ។ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានិកន្តិ រូបាវចរចតុត្ថឈានវន្តំ, តេន សម្បយុត្តំ។
៣៨៦. យទិ ឯវំ ‘‘អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតី’’តិ បដិសម្ភិទាវចនំ កថន្តិ អាហ ‘‘យម្បី’’តិអាទិ។ តត្រាបីតិ បដិសម្ភិទាយម្បិ។ អាវជ្ជតីតិ ‘‘ពហុកំ អាវជ្ជតី’’តិ ឥទំ បាឋបទំ បរិកម្មវសេនេវ វុត្តំ, ន អាវជ្ជនវសេន។ អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតីតិ អភិញ្ញាញាណវសេន វុត្តំ, ន បរិកម្មចិត្តសម្បយុត្តស្ស, អញ្ញស្ស វា កាមាវចរស្ស ញាណស្ស វសេន។ ន ហិ តស្ស តាទិសោ អានុភាវោ អត្ថីតិ។ តស្មាតិ យស្មា អប្បនាប្បត្តស្ស អភិញ្ញាញាណស្សេវ វសេន អធិដ្ឋានំ, តស្មា។ អយមធិដ្ឋានក្កមោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ពហុកំ អាវជ្ជតី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សន្និដ្ឋាបនវសេនាតិ និប្ផាទនវសេន។
កាយសក្ខិទស្សនត្ថន្តិ ន កេវលំ វចនមត្តមេវ, អថ ខោ អយមេតស្សត្ថស្ស អត្តនោ កាយេន សច្ឆិកតត្តា កាយសក្ខីតិ សក្ខិទស្សនត្ថំ។
កោកនទន្តិ បទុមវិសេសនំ យថា ‘‘កោកាសក’’ន្តិ។ តំ កិរ ពហុបត្តំ, វណ្ណសម្បន្នំ, អតិវិយ សុគន្ធញ្ច ហោតិ។ បាតោតិ បគេវ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យថា កោកនទសង្ខាតំ បទុមំ បាតោ សូរិយស្សុគ្គមនវេលាយំ ផុល្លំ វិកសិតំ អវីតគន្ធំ សិយា វិរោចមានំ, ឯវំ សរីរគន្ធេន, គុណគន្ធេន ច សុគន្ធំ សរទកាលេ អន្តលិក្ខេ អាទិច្ចមិវ អត្តនោ តេជសា តបន្តំ អង្គេហិ និច្ឆរណកជុតិតាយ អង្គីរសំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ បស្សាតិ។
អភព្ពោតិ បដិបត្តិសារមិទំ សាសនំ, បដិបត្តិ ច បរិយត្តិមូលិកា, ត្វញ្ច បរិយត្តិំ ឧគ្គហេតុំ អភព្ពោ នាម ន ហោតិ វាសធុរស្សេវ បធានភាវតោ។
ភិក្ខូតិ បព្ពជិតវោហារេន វុត្តំ, ភាវិនំ វា ភិក្ខុភាវំ ឧបាទាយ យថា ‘‘អគមា រាជគហំ ពុទ្ធោ’’តិ (សុ. និ. ៤១០)។ បិលោតិកខណ្ឌន្តិ សុវិសុទ្ធំ ចោឡខណ្ឌំ រជោហរណំ។ អភិនិម្មិនិត្វា អទាសិ តត្ថ បុព្ពេ កតាធិការត្តា។ តថា ហិ យោនិសោ ឧម្មុជ្ជន្តោ ‘‘អត្តភាវស្ស បនាយំ ទោសោ’’តិ អសុភសញ្ញំ, អនិច្ចសញ្ញញ្ច បដិលភិត្វា នាមរូបបរិគ្គហាទិនា បញ្ចសុ ខន្ធេសុ ញាណំ ឱតារេត្វា កលាបសម្មសនាទិក្កមេន វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ឧទយព្ពយញាណាទិបដិបាដិយា វិបស្សនំ អនុលោមគោត្រភុសមីបំ បាបេសិ។ ឱភាសវិស្សជ្ជនបុព្ពិកា ភាសិតគាថា ឱភាសគាថា។
រាគោ រជោ អរិយស្ស វិនយេ, ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ ‘‘រជោ’’តិ។ កស្មា? ចិត្តស្ស មលីនភាវករណតោ។ រាគស្សេតំ អធិវចនំ ‘‘រជោ’’តិ។ ឯតំ រជន្តិ ឯតំ រាគសង្ខាតំ រជំ។ វិប្បជហិត្វាតិ អគ្គមគ្គេន វិសេសតោ បជហនហេតុ។ បណ្ឌិតា វិហរន្តិ តេតិ តេ បជហនកា បណ្ឌិតា ហុត្វា វិហរន្តិ។ វីតរជស្ស សព្ពសោ បហីនរាគាទិរជស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សាសនេ។ តថា ហិ វទន្តិ –
‘‘ចិត្តម្ហិ សំកិលិដ្ឋម្ហិ, សំកិលិស្សន្តិ មាណវា;
ចិត្តេ សុទ្ធេ វិសុជ្ឈន្តិ, ឥតិ វុត្តំ មហេសិនា’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៣; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១០៦; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.១០០; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ៨៨);
ឆឡភិញ្ញាគហណេន គហិតាយ ឆឡភិញ្ញាយ វិភាវិតេបិ អរិយមគ្គេ អនុត្តរភាវសាមញ្ញេន ផលនិព្ពានេហិ សទ្ធិំ សង្គណ្ហន្តោ អាហ ‘‘នវ លោកុត្តរធម្មា’’តិ។
បត្តស្ស បិទហនាការេន ហត្ថំ ឋបេន្តោ ‘‘ហត្ថំ បិទហី’’តិ វុត្តោ។ ហត្ថន្តិ វា ករណត្ថេ ឧបយោគវចនំ, ហត្ថេន បិទហីតិ អត្ថោ។
សហស្សក្ខត្តុន្តិ អម្ពវនេតិ អម្ពវនេ កតវិហារេ។ រម្មេតិ រមណីយេ។ យាវ កាលប្បវេទនា, តាវ និសីទីតិ យោជនា។
អនិយមេត្វាតិ វណ្ណាវយវសរីរាវយវបរិក្ខារកិរិយាវិសេសាទីហិ និយមំ អកត្វា។ នានាវណ្ណេតិ នានាការេ យថាវុត្តវណ្ណាទិវសេន នានាវិធេ។ មិស្សកកេសេតិ បលិតេហិ មិស្សិតកេសេ។ ឧបឌ្ឍរត្តវណ្ណឧបឌ្ឍបណ្ឌុវណ្ណាទីសុ អញ្ញតរវណ្ណន្តិ ឯវំ ឧបឌ្ឍរត្តចីវរេ។ បទវសេន អត្ថស្ស បទភាណំ។ បរិកថាទិវសេន ធម្មស្ស កថនំ ធម្មកថា។ សរេន ភញ្ញំ សុត្តាទីនំ ឧច្ចារណំ សរភញ្ញំ។ អបរេបីតិ វុត្តាការតោ អញ្ញេបិ ទីឃរស្សកិសថូលាទិកេ នានប្បការកេ។ ឥច្ឆិតិច្ឆិតប្បការាយេវ ហោន្តីតិ យថា យថា ឥច្ឆិតា, តំតំបការាយេវ ហោន្តិ។ យត្តកា ហិ វិសេសា វណ្ណាទិវសេន តេសុ ឥច្ឆិតា, តត្តកវិសេសវន្តោវ តេ ហោន្តិ។ តេ បន តថា ពហុធា ភិន្នាការេបិ វណ្ណវសេន អារម្មណំ កត្វា ឯកមេវ អធិដ្ឋានចិត្តំ បវត្តតិ។ អយំ ហិស្ស អានុភាវោ – យថា ឯកាវ ចេតនា នានាវិសេសវន្តំ អត្តភាវំ និព្ពត្តេតិ, តត្ថ ភវបត្ថនា កម្មស្ស វិសេសបច្ចយោ ហោតិ។ អចិន្តេយ្យោ ច កម្មវិបាកោតិ ចេ, ឥធាបិ បរិកម្មចិត្តំ វិសេសបច្ចយោ ហោតិ, អចិន្តេយ្យោ ច ឥទ្ធិវិសយោតិ គហេតព្ពំ។ ឯស នយោតិ យ្វាយំ ពហុភាវនិម្មានេ ‘‘អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា’’តិអាទិនា អធិដ្ឋាននយោ វុត្តោ, ឯស នយោ ឥតរេសុបិ អធិដ្ឋានេសុ។
ឥតិ អវិសេសំ អតិទេសេន ទស្សេត្វា វិសេសំ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘អយំ បន វិសេសោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ឥមិនា ភិក្ខុនា ឥច្ឆន្តេនាតិ សម្ពន្ធោ។ មំ ជានិស្សន្តីតិ ‘‘ឥទ្ធិមា’’តិ មំ ជានិស្សន្តិ។ អន្តរាវាតិ បរិច្ឆិន្នកាលស្ស អព្ភន្តរេ ឯវ។ បាទកជ្ឈានន្តិអាទិ បរិកម្មករណាការទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ឥតរំ បន អតិទេសេនេវ វិភាវិតន្តិ។ ឯវំ អករោន្តោតិ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ អន្តរា អធិដ្ឋានំ អករោន្តោ។ ‘‘យថាបរិច្ឆិន្នកាលវសេនា’’តិ ឥមិនា ‘‘សតំ ហោមី’’តិអាទិនា អធិដ្ឋានំ ករោន្តេន កាលបរិច្ឆេទវសេនេវ កាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ។ សយមេវ ឯកោ ហោតិ អធិដ្ឋានស្ស បដិប្បស្សទ្ធត្តា។ ឯត្ថ ច បរិកម្មាធិដ្ឋានចិត្តានំ ឥទ្ធិមា វណ្ណវសេន សយមេវ អារម្មណំ ហោតិ។ តេសុ បរិកម្មចិត្តានិ
៣៨៧. ‘‘អាវិភាវ’’ន្តិ បទស្ស ហេដ្ឋា វុត្តេន ហោតិ-សទ្ទេន សម្ពន្ធោ ន យុជ្ជតិ ឧបយោគវចនេន វុត្តត្តា, តថា វក្ខមានេន ច គច្ឆតិ-សទ្ទេន អត្តនោ, បរេសញ្ច អាវិភាវស្ស ឥច្ឆិតត្តា, នាមបទញ្ច កិរិយាបទាបេក្ខន្តិ កិរិយាសាមញ្ញវាចិនា ករោតិ-សទ្ទេន យោជេត្វា អាហ ‘‘អាវិភាវំ ករោតី’’តិ។ តិរោភាវន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ ‘‘ឥទមេវ ហី’’តិអាទិ។ កាមំ បដិសម្ភិទាយំ ‘‘អាវិភាវន្តិ កេនចិ អនាវដំ ហោតី’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ៣.១១) អាគតំ, តម្បិ ឥទមេវ អាវិភាវករណំ, តិរោភាវករណញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ។ សេសបទានិ តេសំយេវ វេវចនានិ។ អន្ធការន្តិ រត្តន្ធការំ, ទិវាបិ វា ពិលគុហាទិគតំ អន្ធការំ។ បដិច្ឆន្នន្តិ កុដ្ដកវាដាទិនា បដិច្ឆាទិតំ។ អនាបាថន្តិ ទូរតាសុខុមតរតាទិនា ន អាបាថគតំ។ អយន្តិ ឥទ្ធិមា។ បដិច្ឆន្នោបិ ទូរេ ឋិតោបិ អត្តា វា បរោ វា យថា ទិស្សតីតិ វិភត្តិំ បរិណាមេត្វា យោជេតព្ពំ។ អាលោកជាតន្តិ អាលោកភូតំ, ជាតាលោកំ វា។
៣៨៨. ឯតំ បន បាដិហារិយន្តិ អាវិភាវបាដិហារិយមាហ។ កេន កតបុព្ពន្តិ តត្ថ កាយសក្ខិំ បុច្ឆិត្វា ‘‘សត្ថា តាវ កាយសក្ខី’’តិ ទស្សេន្តេន ‘‘ភគវតា’’តិ វត្វា តមត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ សាវត្ថិវាសិកេ បស្សន្តីតិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ, តថា ‘‘យាវ អវីចិំ ទស្សេសី’’តិ។ អាកាសគតេសុ ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមវិមានេសុ ឧបរូបរិវិមានំ ព្យវធាយកេសុ ព្យូហិយមានេសុ តគ្គតំ អាកាសំ ព្យូឡ្ហំ នាម ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អាកាសញ្ច ទ្វិធា វិយូហិត្វា’’តិ។
អយមត្ថោតិ អាវិភាវបាដិហារិយស្ស សត្ថារា កតភាវោ។ បុរិមពុទ្ធានំ បដិបត្តិអាវជ្ជនំ ពុទ្ធប្បវេណិយា អនុបាលនត្ថំ។ ‘‘ឯកេន បាទេនា’’តិអាទិ តិវិក្កមទស្សនំ។ នយំ ទេតិ យស្ស នយស្ស អនុសារេន វាចនាមគ្គំ ឋបេសិ។
ចូឡអនាថបិណ្ឌិកោ នាម អនាថបិណ្ឌិកមហាសេដ្ឋិស្ស កនិដ្ឋភាតា។
សិនេរុបព្ពតំ និព្ពិជ្ឈិត្វាតិ តំ បរិសាយ ទិស្សមានរូបំយេវ កត្វា និព្ពិជ្ឈិត្វា។ នន្តិ សិនេរុបព្ពតំ។
អនេកសតសហស្សសង្ខស្ស ឱកាសលោកស្ស, តំនិវាសិសត្តលោកស្ស ច វិវដភាវករណបាដិហារិយំ លោកវិវរណំ នាម។ មហាព្រហ្មាតិ សហម្បតិមហាព្រហ្មា។
បស្សថ និរយភយេន តជ្ជេត្វា សត្ថុ អនុបុព្ពិកថានយេន សគ្គសុខេន បលោភេត្វា, ន បន សគ្គសម្បត្តិយំ និន្នភាវាបាទនេន។
៣៨៩. យថា អាវិភាវករណេ អាលោកកសិណំ សមាបជ្ជិតព្ពំ អាលោកនិម្មានាយ, ឯវំ តិរោភាវករណេ អន្ធការនិម្មានាយ នីលកសិណំ សមាបជ្ជិតព្ពំ។ កាមញ្ចេតំ បាឡិយំ សរូបតោ នាគតំ, ‘‘វិវដំ អាវដ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.១១) បន វចនតោ អត្ថតោ អាគតមេវ។ ឱទាតកសិណន្តោគធំ វា អាលោកកសិណន្តិ វុត្តោវាយមត្ថោ។ អន្ធការន្តិ អន្ធការវន្តំ។
៣៩០. អវសេសេ ឥដ្ដិយត្ថេរាទិកេ។
៣៩១. បាកដោ ឥទ្ធិមា ឯតស្ស អត្ថីតិ បាកដំ, បាកដញ្ច តំ បាដិហារិយញ្ចាតិ បាកដបាដិហារិយំ។ ន ឯត្ថ ឥទ្ធិមា បាកដោតិ អបាកដំ, អបាកដញ្ច តំ បាដិហារិយញ្ចាតិ អបាកដបាដិហារិយំ។ ឥទ្ធិមតោ ឯវ ហិ បាកដាបាកដភាវេនាយំ ភេទោ, ន បាដិហារិយស្ស។ ន ហិ តំ អបាកដំ អត្ថិ។
ឧត្តរិមនុស្សធម្មាតិ មនុស្សធម្មោ វុច្ចតិ ទស កុសលកម្មបថធម្មា, តតោ មនុស្សធម្មតោ ឧត្តរិ។ ឥទ្ធិសង្ខាតំ បាដិហារិយំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ។ អាឡិន្ទេតិ បមុខេ។ ឱកាសេហីតិ បកិរ។ ឥទ្ធាភិសង្ខារន្តិ ឥទ្ធិបយោគំ។ អភិសង្ខាសីតិ អភិសង្ខរិ, អកាសីតិ អត្ថោ។ តាលច្ឆិគ្គឡេនាតិ កុញ្ចិកច្ឆិទ្ទេន។ អគ្គឡន្តរិកាយាតិ បិដ្ឋសង្ឃាតានំ អន្តរេន។
អន្តរហិតោតិ អន្តរធាយិតុកាមោ។ ពកោ ព្រហ្មា យថា អន្តរធាយិតុំ ន សក្កោតិ, តថា កត្វា ភគវា សយំ តស្ស, ព្រហ្មគណស្ស ច អនាបាថភាវគមនេន អន្តរហិតោ ហុត្វា ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស ‘‘ភវេវាហ’’ន្តិ ឥមំ គាថំ អភាសិ។
តត្ថ ភវេវាហំ ភយំ ទិស្វាតិ អហំ ភវេ សំសារេ ជាតិជរាទិភេទំ ភយំ ទិស្វា ឯវ។ ភវញ្ច វិភវេសិនន្តិ ឥមញ្ច កាមភវាទិំ តិវិធម្បិ ភវំ នាភិវទិន្តិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន កិញ្ចិ ភវំ ន អភិវទិំ ន គហេសិំ។ នន្ទិញ្ច ន ឧបាទិយិន្តិ ភវតណ្ហំ ន ឧបគច្ឆិំ, ន អគ្គហេសិន្តិ អត្ថោ។
៣៩២. អលគ្គមានោតិ វិនិវិជ្ឈិត្វា គមនេន កុដ្ដាទីសុ កត្ថចិ ន លគ្គមានោ។ អាវជ្ជិត្វា កតបរិកម្មេនាតិ យស្ស បរតោ គន្តុកាមោ, តំ អាវជ្ជិត្វា ‘‘អាកាសោ ហោតុ, អាកាសោ ហោតូ’’តិ ឯវំ កតបរិកម្មេន ឥទ្ធិមតា។ បាការបព្ពតាបេក្ខាយ ‘‘សុសិរោ, ឆិទ្ទោ’’តិ ច បុល្លិង្គវសេន វុត្តំ។ ឧព្ពេធវសេន បវត្តំ វិវរំ សុសិរំ។ តិរិយំ បវត្តំ ឆិទ្ទំ។
យត្ថ កត្ថចិ កសិណេ បរិកម្មំ កត្វាតិ បថវីកសិណាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ កសិណេ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា ‘‘អាកាសោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាតព្ពោ។ តត្ថ ការណមាហ ‘‘អដ្ឋសមាបត្តិវសីភាវោយេវ បមាណ’’ន្តិ។ តស្មា យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តទេវ ហោតិ។ ឯតេន បថវិយា ឧម្មុជ្ជននិមុជ្ជនេ អាបោកសិណសមាបជ្ជនំ, ឧទកាទីសុ បថវីនិម្មានេ បថវីកសិណសមាបជ្ជនំ ន ឯកន្តតោ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯតន្តិ ឯតំ តិរោកុដ្ដាទិគមនបាដិហារិយករណេ អាកាសកសិណសមាបជ្ជនំ អវស្សំ វត្តព្ពំ អនុច្ឆវិកភាវតោ។ ឯវញ្ច កត្វា ‘‘អាកាសកសិណវសេន បដិច្ឆន្នានំ វិវដករណ’’ន្តិអាទិវចនំ វិយ បថវីកសិណវសេន ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតី’’តិអាទិភាវោ ‘‘អាកាសេ វា ឧទកេ វា បថវិំ និម្មិនិត្វា បទសា គមនំ ឥច្ឆតី’’តិអាទិនា យំ បកិណ្ណកនយេ វុត្តំ, តម្បិ សមត្ថិតំ ហោតិ។
‘‘ទោសោ នត្ថី’’តិ ទ្វិក្ខត្តុំ ពទ្ធំ សុពទ្ធំ វិយ ទឡ្ហីករណំ នាម ហោតីតិ អធិប្បាយេន វត្វា តេន បយោជនាភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘បុន សមាបជ្ជិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អធិដ្ឋិតត្តា អាកាសោ ហោតិយេវាតិ សចេបិ កិញ្ចិ អន្តរា ឧបដ្ឋិតំ បព្ពតាទិ សិយា, តម្បិ ‘‘អាកាសោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋិតត្តា ‘‘អន្តរា’’តិអាទិ វុត្តំ។
៣៩៣. បរិច្ឆិន្ទិត្វាតិ យថិច្ឆិតដ្ឋានំ ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា។ តត្រាតិ តស្មិំ បថវិយា ឧទកភាវាធិដ្ឋានេ អយំ យថាវុត្តបដិបត្តិវិភាវិនី បាឡិ
សោតិ ឥទ្ធិមា។ អធិដ្ឋានកាលេ កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា អធិដ្ឋាតីតិ វុត្តំ ‘‘បរិច្ឆិន្នកាលំ បន អតិក្កមិត្វា’’តិ។ បកតិយា ឧទកំ អនិម្មានឧទកំ។
៣៩៤. វិបរីតន្តិ យំ ឧទកំ អក្កមិត្វា អក្កមន្តោ ន សំសីទតិ, តំ បនេត្ថ ឥទ្ធិយា បថវីនិម្មានវសេន វេទិតព្ពំ។ បថវីកសិណន្តិ បថវីកសិណជ្ឈានំ។
៣៩៥. បល្លង្កន្តិ សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសនំ។ ឆិន្នបក្ខោ, អសញ្ជាតបក្ខោ វា សកុណោ ឌេតុំ ន សក្កោតីតិ បាឡិយំ ‘‘បក្ខី សកុណោ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១១) បក្ខី-សទ្ទេន វិសេសេត្វា សកុណោ វុត្តោតិ ‘‘បក្ខេហិ យុត្តសកុណោ’’តិ អាហ។ បរិកម្មំ កត្វាតិ ‘‘បថវី ហោតូ’’តិ បរិកម្មំ កត្វា។
អាកាសេ អន្តលិក្ខេតិ អន្តលិក្ខសញ្ញិតេ អាកាសេ។ យត្ថ យត្ថ ហិ អាវរណំ នត្ថិ, តំ តំ ‘‘អាកាស’’ន្តិ វុច្ចតិ។ អយញ្ច ឥទ្ធិមា ន បថវិយា អាសន្នេ អាកាសេ គច្ឆតិ។ យត្ថ បន បក្ខីនំ អគោចរោ, តត្ថ គច្ឆតិ, តាទិសញ្ច លោកេ ‘‘អន្តលិក្ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘អន្តលិក្ខសញ្ញិតេ អាកាសេ’’តិ។
ថេរោតិ បុព្ពេ វុត្ត តិបិដកចូឡាភយត្ថេរោ។ សមាបត្តិសមាបជ្ជនន្តិ បុន សមាបត្តិសមាបជ្ជនំ។ ននុ សមាហិតមេវស្ស ចិត្តន្តិ ឥទ្ធិមតោ បាដិហារិយវសេន បវត្តមានស្ស ចិត្តំ អច្ចន្តំ សមាហិតមេវ ហោតិ, ន អញ្ញទា វិយ អសមាហិតន្តិ អធិប្បាយោ។ តំ បន ថេរស្ស មតិមត្តំ។ បុព្ពេ ហិ បថវីកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា បថវិំ អធិដ្ឋាយ គច្ឆតិ, ឥទានិ បន អាកាសោ ឥច្ឆិតព្ពោ, តស្មា អាកាសកសិណំ សមាបជ្ជិតព្ពមេវ។ តេនាហ ‘‘កិញ្ចាបី’’តិអាទិ។ តិរោកុដ្ដបាដិហារិយេ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ យថា តត្ថ កុដ្ដាទិ ‘‘អាកាសោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋានេន អាកាសោ ហោតិ, ឯវំ ឥធាបិ បព្ពតរុក្ខាទិំ អធិដ្ឋានេន អាកាសំ កត្វា គន្តព្ពន្តិ អត្ថោ។ អថ វា តិរោកុដ្ដបាដិហារិយេ វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘សចេ បនស្ស ភិក្ខុនោ អធិដ្ឋហិត្វា គច្ឆន្តស្សា’’តិអាទិនា (វិសុទ្ធិ. ២.៣៩២) តត្ថ
ឱកាសេតិ ជនវិវិត្តេ យុត្តដ្ឋានេ។ បាកដោ ហោតិ អាកាសចារី អយំ សមណោតិ។
៣៩៦. ទ្វាចត្តាលីសយោជនសហស្សគ្គហណំ បឋមកប្បវសេន កតំ, តតោ បរំ បន អនុក្កមេន បថវិយា ឧស្សិតភាវេន តតោ កតិបយយោជនូនតា សិយា, អប្បកំ អធិកំ វា ឩនំ វា គណនូបគំ ន ហោតីតិ តថា វុត្តំ។ តីសុ ទីបេសុ ឯកក្ខណេ អាលោកករណេនាតិ យទា យស្មិំ ទីបេ មជ្ឈេ តិដ្ឋន្តិ, តទា តតោ បុរិមស្មិំ អត្ថំ គច្ឆន្តា បច្ឆិមេ ឧទេន្តា ហុត្វា អាលោកករណេន។ អញ្ញជោតីនំ វា អភិភវនេន, ទុទ្ទសតាយ ច មហិទ្ធិកេ។ សត្តានំ សីតបរិឡាហវូបសមនេន, ឱសធិតិណវនប្បតីនំ បរិព្រូហនេន ច មហានុភាវេ។ ឆុបតីតិ ផុសតិ។ បរិមជ្ជតីតិ ហត្ថំ ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចារេន្តោ ឃំសេតិ។ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានវសេនេវាតិ យស្ស កស្សចិ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានវសេន។ ឯវ-ការេន បាទកជ្ឈានវិសេសំ និវត្តេតិ, ន អធិដ្ឋានំ។ តេនេវាហ ‘‘នត្ថេត្ថ កសិណសមាបត្តិនិយមោ’’តិ។ តិរោកុដ្ដបាដិហារិយាទីសុ វិយ ឥមស្មិំ នាម កសិណេ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ ន ឯត្ថ កោចិ និយមោ អត្ថីតិ អត្ថោ។ តថា ហិ បាឡិយំ កិញ្ចិ សមាបត្តិំ អបរាមសិត្វា ‘‘ឥធ សោ ឥទ្ធិមា’’តិអាទិ (បដិ. ម. ៣.១០-១១) វុត្តំ។ ហត្ថបាសេ ហោតិ ‘‘ចន្ទិមសូរិយេ’’តិ ឯវំ វុត្តំ ចន្ទិមសូរិយមណ្ឌលំ។ រូបគតំ ហត្ថបាសេតិ ហត្ថបាសេ ឋិតំ រូបគតំ, ហត្ថបាសេ វា រូបគតំ។ ហត្ថំ វា វឌ្ឍេត្វា បរាមសតីតិ យោជនា។
ឧបាទិន្នកំ និស្សាយ អនុបាទិន្នកស្ស វឌ្ឍនំ វុត្តំ។ យុត្តិយា បនេត្ថ ឧបាទិន្នកស្សបិ វឌ្ឍនច្ឆាយា ទិស្សតិ។ អត្តនោ អណុមហន្តភាវាបាទនេ ឧបាទិន្នកស្ស ហាបនំ វិយ វឌ្ឍនម្បិ លព្ភតេវ។ យថា អាយស្មតោ មហាមោគ្គល្លានស្ស នន្ទោបនន្ទទមនេតិ ឯវំ បវត្តំ សហវត្ថុនា ថេរវាទំ អាហរិត្វា តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ អាហា’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ កិំ បន ន ហោតិ, ហោតិយេវាតិ ‘‘តទា មហន្តំ ហោតិ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស វិយា’’តិ ឥទំ យថាធិកតត្ថទស្សនវសេន វុត្តំ, ខុទ្ទកភាវាបាទនម្បេត្ថ លព្ភតេវ។
នន្ទោបនន្ទនាគទមនកថាវណ្ណនា
ឱលោកេសិ ពុទ្ធាចិណ្ណវសេន ‘‘អត្ថិ នុ ខោ អស្ស ឧបនិស្សយោ’’តិ។ លោកិយំ រតនត្តយេ បសាទលក្ខណំ សាសនាវតារំ សន្ធាយាហ ‘‘អប្បសន្នោ’’តិ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ វិវេចេត្វា បសាទេតព្ពោតិ អធិប្បាយោ។ តេនាហ ‘‘កោ នុ ខោ…បេ.… វិវេចេយ្យា’’តិ។
តំ ទិវសន្តិ យទា ភគវា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ តាវតិំសភវនាភិមុខោ គច្ឆតិ, តំ ទិវសភាគំ។ អាបានភូមិំ សជ្ជយិំសូតិ យត្ថ សោ និសិន្នោ ភោជនកិច្ចំ ករោតិ, តំ បរិវេសនដ្ឋានំ សិត្តំ សម្មដ្ឋំ ភោជនូបករណូបនយនាទិនា សជ្ជយិំសុ បដិយាទេសុំ។ តិវិធនាដកេហីតិ វធូកុមារិកញ្ញាវត្ថាហិ តិវិធាហិ នាដកិត្ថីហិ។ ឱលោកយមានោតិ បេក្ខន្តោ, វិចារេន្តោ វា។
ឧបរូបរីតិ មត្ថកមត្ថកេ។ ភវនេនាតិ ភវនបទេសេន។ ភោគេហីតិ សរីរភោគេហិ។ អវកុជ្ជេនាតិ និកុជ្ជិតេន។ គហេត្វាតិ យថា តាវតិំសភវនស្ស បទេសោបិ នាវសិស្សតិ, ឯវំ បរិយាទាយ។
សិនេរុបរិភណ្ឌន្តិ សិនេរុមេខលំ។ សិនេរុស្ស កិរ សមន្តតោ ពហលតោ, បុថុលតោ ច បញ្ចយោជនសហស្សបរិមាណានិ ចត្តារិ បរិភណ្ឌានិ តាវតិំសភវនស្ស អារក្ខាយ នាគេហិ, គរុឡេហិ, កុម្ភណ្ឌេហិ, យក្ខេហិ ច អធិដ្ឋិតានិ, តានិ បរិភណ្ឌភាវសាមញ្ញេន ឯកជ្ឈំ កត្វា ‘‘បរិភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តំ។ តេហិ កិរ សិនេរុស្ស ឧបឌ្ឍំ បរិយាទិន្នំ។
អត្តភាវំ វិជហិត្វាតិ មនុស្សរូបំ អន្តរធាបេត្វា។ ពាធតីតិ ខេទមត្តំ ឧប្បាទេតិ។
អត្តភាវំ វិជហិត្វាតិ សុខុមត្តភាវនិម្មានេន នាគរូបំ វិជហិត្វា។ មុខំ វិវរិ ‘‘មុខគតំ បាចីនេន ច បច្ឆិមេន ចាតិ នាគស្ស តថានិបន្នត្តា វុត្តំ។ សុដ្ឋុ សតិយា បច្ចុបដ្ឋាបនត្ថមាហ ‘‘មនសិ ករោហី’’តិ។
អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពបាដិហារិយានីតិ តទា ថេរេន កតបាដិហារិយានិ សន្ធាយ វុត្តំ។ ឥមំ បន ឋានន្តិ ឥមំ នាសាវាតវិស្សជ្ជនការណំ។
អនុពន្ធីតិ ‘‘ន សក្កា ឯវំមហិទ្ធិកស្ស ឥមស្ស សមណស្ស បដិបហរិតុ’’ន្តិ ភយេន បលាយន្តំ អនុពន្ធិ។
ឯកបដិបាដិយាតិ ឯកាយ បដិបាដិយា, និរន្តរន្តិ អត្ថោ។ អយមេវាតិ យា ឧបាទិន្នកំ និស្សាយ អនុបាទិន្នកស្ស វឌ្ឍិ, អយមេវ។ ឯត្ថ ឯទិសេ ហត្ថវឌ្ឍនាទិបាដិហារិយេ យុត្តិ យុត្តរូបា ចិត្តតោ, ឧតុតោ វា ឧបាទិន្នករូបានំ អនុប្បជ្ជនតោ។ អថ វា ឧបាទិន្នន្តិ សកលមេវ ឥន្ទ្រិយពទ្ធំ អធិប្បេតំ។ ឯវម្បិ តស្ស តថា វឌ្ឍិ ន យុជ្ជតិ ឯវាតិ វុត្តនយេនេវ វឌ្ឍិ វេទិតព្ពា។ ឯកសន្តានេ ឧបាទិន្នំ, អនុបាទិន្នញ្ច សម្ភិន្នំ វិយ បវត្តមានម្បិ អត្ថតោ អសម្ភិន្នមេវ។ តត្ថ យថា អាឡ្ហកមត្តេ ខីរេ អនេកាឡ្ហកេ ឧទកេ អាសិត្តេ យទិបិ ខីរំ សព្ពេន សម្ភិន្នំ សព្ពត្ថកមេវ លម្ពមានំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ, តថាបិ ន តត្ថ ខីរំ វឌ្ឍតិ, ឧទកមេវ វឌ្ឍតិ, ឯវមេវំ យទិបិ ឧបាទិន្នំ អនុបាទិន្នញ្ច សម្ភិន្នំ វិយ បវត្តតិ, តថាបិ ឧបាទិន្នំ ន វឌ្ឍតិ, ឥទ្ធានុភាវេន ចិត្តជំ, តទនុសារេន ឧតុជញ្ច វឌ្ឍតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។
សោតិ សោ ឥទ្ធិមា។ ឯវំ កត្វាតិ វុត្តាការេន ហត្ថំ វា វឌ្ឍេត្វា តេ វា អាគន្ត្វា ហត្ថបាសេ ឋិតេ កត្វា។ បាទដ្ឋបនាទិបិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ អបរោបិ ឥទ្ធិមា។ តថេវាតិ បាដិហារិយករណតោ បុព្ពេ វិយ។ តថូបមមេតន្តិ យថា ឧទកបុណ្ណាសុ នានាបាតីសុ ពហូហិ នានាចន្ទមណ្ឌលេសុ ទិស្សមានេសុ ន តេន ចន្ទមណ្ឌលស្ស គមនាទិឧបរោធោ, ពហូនញ្ច បច្ចេកំ ទស្សនំ ឥជ្ឈតិ, តថូបមមេតំ បាដិហារិយំ ចន្ទិមសូរិយានំ គមនាទិឧបរោធាភាវតោ, ពហូនញ្ច ឥទ្ធិមន្តានំ តត្ថ ឥទ្ធិបយោគស្ស យថិច្ឆិតំ សមិជ្ឈនតោតិ អធិប្បាយោ។
៣៩៧. បរិច្ឆេទំ កត្វាតិ អភិវិធិវសេន បន បរិច្ឆេទំ កត្វា, ន មរិយាទវសេន។ តថា ហេស ព្រហ្មលោកេ អត្តនោ កាយេន វសំ វត្តេតិ។ បាឡីតិ បដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិ។
យាវ ព្រហ្មលោកាបិ កាយេន វសំ វត្តេតីតិ ឯត្ថ យស្មា ន ព្រហ្មលោកស្សេវ គមនំ អធិប្បេតំ, នាបិ ព្រហ្មលោកស្ស គមនមេវ, អថ ខោ យាវ ព្រហ្មលោកាតិ បន ទូរាវធិនិទស្សនមេតំ, តស្មា ‘‘សចេ ព្រហ្មលោកំ គន្តុកាមា ហោតី’’តិ វត្វាបិ ឥតរម្បិ ទស្សេតុំ ‘‘សន្តិកេបិ ទូរេ អធិដ្ឋាតី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ បិ-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន វុត្តាវសេសស្ស អធិដ្ឋានិទ្ធិយា និប្ផាទេតព្ពស្ស សព្ពស្សាបិ សង្គហោ, ន វុត្តស្សេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។
យមកបាដិហារិយាវសានេតិអាទិនា តិវិក្កមស្ស អធិដ្ឋានិទ្ធិនិប្ផន្នតា វុត្តា, អញ្ញត្ថ បន លក្ខណានិសំសតា។ តទុភយំ យថា អញ្ញមញ្ញំ ន វិរុជ្ឈតិ, តថា វិចារេត្វា គហេតព្ពំ។
នីលមាតិកន្តិ នីលវណ្ណោទកមាតិកំ។
មហាពោធិន្តិ អបរាជិតបល្លង្កំ មហាពោធិំ។ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ សន្តិកេ អកាសីតិ តថា ចិត្តុប្បត្តិសមនន្តរមេវ បថវិំ, សមុទ្ទញ្ច សំខិបិត្វា មហាពោធិសន្តិកេ អកាសិ។
នក្ខត្តទិវសេតិ មហទិវសេ។ ចន្ទបូវេតិ ចន្ទសទិសេ ចន្ទមណ្ឌលាការេ បូវេ។ ឯកបត្តបូរមត្តមកាសីតិ យថា តេ បមាណតោ សរូបេនេវ អន្តោបត្តបរិយាបន្នា ហោន្តិ, តថា អកាសិ។
កាកវលិយវត្ថុស្មិញ្ច ‘‘ភគវា ថោកំ ពហុំ អកាសី’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ។ តំ បន វត្ថុំ សង្ខេបតោវ ទស្សេតុំ ‘‘មហាកស្សបត្ថេរោ កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សមាបត្តិយាតិ និរោធសមាបត្តិយា។
គង្គាតីរេតិ តម្ពបណ្ណិទីបេ គង្គានទិយា តីរេ។ សញ្ញំ អទាសីតិ យថា តេ យថាធិដ្ឋិតំ សប្បិំ បស្សន្តិ, តថា សញ្ញំ អទាសិ។
តស្សាតិ យស្ស ព្រហ្មុនោ រូបំ ទដ្ឋុកាមោ, តស្ស ព្រហ្មុនោ រូបំ បស្សតិ។ សទ្ទំ សុណាតីតិ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា ព្រហ្មុនោ សទ្ទំ សុណាតិ។ ចិត្តំ បជានាតីតិ ចេតោបរិយញាណេន ព្រហ្មុនោ ចិត្តំ បជានាតិ។ ករជកាយស្ស វសេនាតិ ចាតុមហាភូតិករូបកាយស្ស វសេន។ ‘‘ចិត្តំ បរិណាមេតី’’តិ ឯត្ថ កិំ តំ ចិត្តំ, កថំ វា បរិណាមនន្តិ អាហ ‘‘បាទកជ្ឈានចិត្តំ គហេត្វា កាយេ អារោបេតី’’តិ។ កថំ ‘‘កាយានុគតិកំ ករោតី’’តិ។ ឯវម្បិ សទ្ទទន្ធរោវាយន្តិ វចនបថំ បច្ឆិន្ទន្តោ អាហ ‘‘ទន្ធគមន’’ន្តិ។ ករោតីតិ កាយគមនំ ហិ ទន្ធំ, ទន្ធមហាភូតបច្ចយត្តាតិ អធិប្បាយោ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – ទិស្សមានេន កាយេន គន្តុកាមតាយ វសេន ចិត្តំ បរិណាមេន្តោ យោគី បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឥទំ ចិត្តំ កាយោ វិយ ទន្ធគមនំ ហោតូ’’តិ បរិកម្មំ ករោតិ។ តថា បរិកម្មករណំ ហិ សន្ធាយ ‘‘បាទកជ្ឈានចិត្តំ គហេត្វា’’តិ វុត្តំ។ បរិកម្មំ បន កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋហន្តោ តំ ចិត្តំ កាយេ អារោបេតិ, កាយានុគតិកំ ទន្ធគមនំ ករោតិ។
សុខសញ្ញន្តិ សុខសហគតំ សញ្ញំ, សញ្ញាសីសេន និទ្ទេសោ។ លហុភាវេន សញ្ញាតន្តិ លហុសញ្ញំ។ កថំ បន ឥទ្ធិចិត្តេន សហ សុខសញ្ញាយ សម្ភវោតិ អាហ ‘‘សុខសញ្ញា នាម ឧបេក្ខាសម្បយុត្តា សញ្ញា’’តិ។ សុខន្តិ សញ្ញាតន្តិ វា សុខសញ្ញំ។ តេនេវាហ ‘‘ឧបេក្ខា ហិ សន្តំ សុខន្តិ វុត្តា’’តិ ឯកន្តគរុកេហិ នីវរណេហិ, ឱឡារិកេហិ អនុបសន្តសភាវេហិ ច វិតក្កាទីហិ វិប្បយោគោ ចិត្តចេតសិកានំ លហុភាវស្ស ការណន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សាយេវ…បេ.… វេទិតព្ពា’’តិ។ តំ ឱក្កន្តស្សាតិ តំ សុខលហុសញ្ញំ អនុប្បត្តស្ស។ អស្សាតិ យោគិនោ។ គន្តុកាមតា ឯវ ឯត្ថ បមាណន្តិ ឯត្ថ ឯតស្មិំ ទិស្សមានេន កាយេន គមនេ យំ ឋានំ គន្តុកាមោ, តំ ឧទ្ទិស្ស គន្តុកាមតាវសេន បវត្តបរិកម្មាធិដ្ឋានានិ ឯវ បមាណំ, តាវតា គមនំ ឥជ្ឈតិ។ តស្មា មគ្គនិម្មានវាយុអធិដ្ឋានេហិ វិនាបិ ឥច្ឆិតទេសប្បត្តិ ហោតីតិ។ ឥទានិ តមេវត្ថំ បាកដតរំ កាតុំ ‘‘សតិ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។
កាយំ គហេត្វាតិ ករជកាយំ អារម្មណករណវសេន បរិកម្មចិត្តេន គហេត្វា។ ចិត្តេ អារោបេតីតិ ‘‘អយំ កាយោ ឥទំ ចិត្តំ វិយ ហោតូ’’តិ បាទកជ្ឈានចិត្តេ អារោបេតិ តគ្គតិកំ ករោតិ។ តេនាហ ‘‘ចិត្តានុគតិកំ ករោតិ សីឃគមន’’ន្តិ។ ចិត្តគមនន្តិ ចិត្តប្បវត្តិមាហ។ ឥទំ បន ចិត្តវសេន កាយបរិណាមនបាដិហារិយំ។ ចិត្តគមនមេវាតិ ចិត្តេន សមានគមនមេវ។ កថំ បន កាយោ ទន្ធប្បវត្តិកោ លហុបរិវត្តិនា ចិត្តេន សមានគតិកោ ហោតីតិ? ន សព្ពថា សមានគតិកោ។ យថេវ ហិ កាយវសេន ចិត្តបរិណាមនេ ចិត្តំ សព្ពថា កាយេន សមានគតិកំ ន ហោតិ។ ន ហិ តទា ចិត្តំ សភាវសិទ្ធេន អត្តនោ ខណេន អវត្តិត្វា គរុវុត្តិកស្ស រូបធម្មស្ស ខណេន វត្តតិ។ ‘‘ឥទំ ចិត្តំ អយំ កាយោ វិយ ហោតូ’’តិ បន អធិដ្ឋានេន
ឯវញ្ច កត្វា ‘‘សេយ្យថាបិ នាម ពលវា បុរិសោ សមិញ្ជិតំ វា ពាហំ បសារេយ្យ, បសារិតំ វា ពាហំ សមិញ្ជេយ្យា’’តិ ឥទម្បិ ឧបមាវចនំ និប្បរិយាយេនេវ សមត្ថិតំ ហោតិ។ អវស្សំ ចេតំ ឯវំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ, អញ្ញថា សុត្តាភិធម្មបាឋេហិ, វិនយអដ្ឋកថាយ ច វិរោធោ សិយា, ធម្មតា ច វិលោមិតា។ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បី’’តិ (អ. និ. ១.១១ អាទយោ) ហិ ឯត្ថ អញ្ញគហណេន រូបធម្មា គហិតា អលហុបរិវត្តិតាយ។ អភិធម្មេ (បដ្ឋា. ១.១.១០-១១) ច បុរេជាតបច្ចយោ រូបមេវ វុត្តោ, បច្ឆាជាតបច្ចយោ ច តស្សេវ។ យត្ថ យត្ថ ច ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ, តត្ថ តត្ថេវ ភិជ្ជន្តិ។ នត្ថិ ទេសន្តរសង្កមនំ, ន ច សភាវោ អញ្ញថា ហោតីតិ។ ន ហិ ឥទ្ធិពលេន ធម្មានំ កេនចិ លក្ខណំ អញ្ញថត្តំ កាតុំ សក្កា, ភាវញ្ញថត្តមេវ បន កាតុំ សក្កា។ ‘‘តីសុបិ ខណេសូ’’តិ ឥទម្បិ គមនារម្ភំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន គមននិដ្ឋានន្តិ វទន្តិ។ ថេរោតិ អដ្ឋកថាចរិយានំ អន្តរេ ឯកោ ថេរោ។ ឥធាតិ ឥទំ បាដិហារិយំ វិភជិត្វា វុត្តបាឋេ។ សយំ គមនមេវ អាគតំ ‘‘ព្រហ្មលោកំ គច្ឆតី’’តិ វុត្តត្តា។
ចក្ខុសោតាទីនន្តិ ចក្ខុសោតាទីនំ អង្គានំ។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សព្ពង្គបច្ចង្គ’’ន្តិ, សព្ពអង្គបច្ចង្គវន្តន្តិ អត្ថោ។ បសាទោ នាម នត្ថីតិ ឥមិនាវ ភាវជីវិតិន្ទ្រិយានម្បិ អភាវោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ រុចិវសេនាតិ ឥច្ឆាវសេន។ អញ្ញម្បីតិ ភគវតា ករិយមានតោ អញ្ញម្បិ កិរិយំ ករោតិ។ អយញ្ចេត្ថ ពុទ្ធានុភាវោ។ យទិ សាវកនិម្មិតេសុ នានប្បការតា នត្ថិ, ‘‘សចេ បន នានាវណ្ណេ កាតុកាមោ ហោតី’’តិអាទិ យំ ហេដ្ឋា វុត្តំ, តំ កថន្តិ? តំ តថា តថា បរិកម្មំ កត្វា អធិដ្ឋហន្តស្ស តេ តេ វណ្ណវយាទិវិសេសា បរិកម្មានុរូបំ ឥជ្ឈន្តីតិ កត្វា វុត្តំ។ ឥធ បន យថាធិដ្ឋិតេ និម្មិតរូបេ សចេ សាវកោ ‘‘ឥមេ វិសេសា ហោន្តូ’’តិ
ឥទានិ យានិ តានិ ‘‘យាវ ព្រហ្មលោកាបិ កាយេន វសំ វត្តេតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១០) បាឡិយា អត្ថទស្សនវសេន វិភត្តានិ ‘‘ទូរេបិ សន្តិកេ អធិដ្ឋាតី’’តិអាទីនិ ចុទ្ទស បាដិហារិយានិ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ យន្តិ កិរិយាបរាមសនំ, តេន ‘‘រូបំ បស្សតី’’តិ ឯត្ថ យទេតំ រូបទស្សនំ, ‘‘សទ្ទំ សុណាតី’’តិ ឯត្ថ យទេតំ សទ្ទសវនំ, ‘‘ចិត្តំ បជានាតី’’តិ ឯត្ថ យទេតំ ចិត្តជាននន្តិ ឯវំ ទិព្ពចក្ខុសោតចេតោបរិយញាណកត្តុកំ ទស្សនសវនជាននកិរិយំ បរាមសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥតោ បរេសុ សន្តិដ្ឋតីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ យម្បិស្សាតិ យម្បិ អស្ស។ យោគិនោ អធិដ្ឋានន្តិ សម្ពន្ធោ។ យញ្ច ខោតិ ឯត្ថ ខោ-សទ្ទោ អវធារណត្ថោ, វិសេសត្ថោ វា, តេន អយមេវេត្ថ កាយេន វសវត្តនបាដិហារិយេសុ ឧក្កដ្ឋតរន្តិ ទីបេតិ។ កស្មា? ‘‘អយំ នុ ខោ ឥទ្ធិមា, អយំ នុ ខោ និម្មិតោ’’តិ ឯកច្ចស្ស ព្រហ្មុនោ អាសង្កុប្បាទនតោ។ យទគ្គេន ចេតំ អធិដ្ឋិតំ វិសេសតោ មនោមយន្តិ វុច្ចតិ, តទគ្គេន ឧក្កដ្ឋតរន្តិ វេទិតព្ពំ។ តេនាហ ‘‘ឯត្តាវតា កាយេន វសំ វត្តេតិ នាមា’’តិ។ យទិ ឯវំ កស្មា ឥធ សេសានិ គហិតានីតិ អាហ ‘‘សេសំ…បេ.… វុត្ត’’ន្តិ។
៣៩៨. ឥទំ នានាករណន្តិ កាមមិមាបិ ទ្វេ ឥទ្ធិយោ អធិដ្ឋានវសេនេវ ឥជ្ឈន្តិ, តថាបិ ឥទំ ឥទានិ វុច្ចមានំ ឥមាសំ នានាករណំ វិសេសោ។ បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វាតិ អត្តនោ បកតិរូបំ វិជហិត្វា អបនេត្វា, បរេសំ អទស្សេត្វាតិ អត្ថោ។ កុមារកវណ្ណន្តិ កុមារកសណ្ឋានំ។ ទស្សេតីតិ តថា វិកុព្ពន្តោ អត្តនិ ទស្សេតិ។ នាគវណ្ណំ វាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ហត្ថិម្បិ ទស្សេតីតិ អត្តានម្បិ ហត្ថិំ កត្វា ទស្សេតិ, ពហិទ្ធាបិ ហត្ថិំ ទស្សេតិ។ ឯតទត្ថមេវ ហិ ឥធ ‘‘ហត្ថិវណ្ណំ វា ទស្សេតី’’តិ អវត្វា ‘‘ហត្ថិម្បិ ទស្សេតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៣) វុត្តំ។ យំ បន កេចិ ពហិទ្ធា ហត្ថិអាទិទស្សនវចនំ ‘‘បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា’’តិ វចនេន វិកុព្ពនិទ្ធិភាវេន វិរុជ្ឈតីតិ វទន្តិ, តទយុត្តំ។ កស្មា? បកតិវណ្ណវិជហនំ នាម អត្តនោ បកតិរូបស្ស អញ្ញេសំ អទស្សនំ, ន សព្ពេន សព្ពំ តស្ស និរោធនំ។ ឯវំ សតិ អត្តានំ អទស្សេត្វា ពហិទ្ធា ហត្ថិំ ទស្សេន្តោ ‘‘បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា ហត្ថិំ ទស្សេតី’’តិ
បាឡិយញ្ច កុមារកវណ្ណំ វាតិអាទីសុ អនិយមត្ថោ វា-សទ្ទោ វុត្តោ។ តេសុ ឯកេកស្សេវ ករណទស្សនត្ថំ។ ហត្ថិម្បីតិអាទីសុ បន ហត្ថិអាទីនំ ពហូនំ ឯកជ្ឈំ កាតព្ពាភាវទស្សនត្ថំ សមុច្ចយត្ថោ បិ-សទ្ទោ វុត្តោ។ តេន ‘‘ហត្ថិម្បិ ទស្សេតី’’តិអាទីសុ ទុតិយេ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ។
ឥទ្ធិមតោ ‘‘បថវីកសិណាទីសុ អញ្ញតរារម្មណតោ’’តិ វុត្តំ។ សតិបិ វា វត្ថុនិប្ផាទនេ យថារហំ តំ បថវីកសិណាទិវសេនេវ ឥជ្ឈតីតិ ឯវម្បេត្ថ កសិណនិយមេន បយោជនំ នត្ថេវ។ កុមារកវណ្ណញ្ហិ ទស្សេន្តេន នីលវណ្ណំ វា ទស្សេតព្ពំ សិយា, បីតាទីសុ អញ្ញតរវណ្ណំ វា។ តថា សតិ នីលាទិកសិណានិ សមាបជ្ជិតព្ពានីតិ អាបន្នោវ កសិណនិយមោ។ ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ។ ឯវមធិដ្ឋិតេ យទេកេ បថវីកសិណវសេន ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតី’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.២៣៨; ម. និ. ១.១៤៧; សំ. និ. ៥.៨៤២; បដិ. ម. ៣.១០) ភាវោតិ ឯវំ បវត្តេន កសិណនិទ្ទេសេន ឥធ វិកុព្ពនិទ្ធិនិទ្ទេសេ ‘‘បថវីកសិណាទីសុ អញ្ញតរារម្មណតោ’’តិអាទិវចនស្ស វិរោធំ អាសង្កន្តិ, សោ អនោកាសោវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ និម្មិនិតព្ពភាវេន អត្តនា ឥច្ឆិតោតិ អត្តនោ កុមារកវណ្ណោ, ន បន អត្តនោ ទហរកាលេ កុមារកវណ្ណោតិ។ នាគាទិវណ្ណេសុបិ អយំ នយោ ព្យាបី ឯវាតិ យទេកេ ‘‘នាគាទិនិម្មានេ ន យុជ្ជតិ វិយា’’តិ វទន្តិ, តទបោហតំ ទដ្ឋព្ពំ។
ពហិទ្ធាបីតិ បិ-សទ្ទេន អជ្ឈត្តំ សម្បិណ្ឌេតិ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – ហត្ថិម្បិ ទស្សេតីតិអាទិ អជ្ឈត្តំ, ពហិទ្ធាបិ ហត្ថិអាទិទស្សនវសេន វុត្តំ, ន ‘‘កុមារកវណ្ណំ វា’’តិអាទិ វិយ អជ្ឈត្តមេវ កុមារកវណ្ណាទីនំ ទស្សនវសេនាតិ។ យំ ឯត្ថ វត្តព្ពំ អធិដ្ឋានវិធានំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។
៣៩៩. កាយន្តិ វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘អយំ កាយោ សុសិរោ ហោតូ’’តិ បរិកម្មំ កត្វា បុន ‘‘បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយា’’តិ ឥមំ ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារមាហ។ អញ្ញំ កាយន្តិ យំ មនោមយំ កាយំ និម្មិនិតុកាមោ, តំ។ មុញ្ជម្ហាតិ មុញ្ជតិណតោ។ ឦសិកន្តិ តស្ស កណ្ឌំ។ កោសិយាតិ អសិកោសតោ។ ករណ្ឌាយាតិ បេឡាយ, និម្មោកតោតិ ច វទន្តិ។ អព្ពាហតីតិ ឧទ្ធរតិ។ បវាហេយ្យាតិ អាកឌ្ឍេយ្យ។
ឥទ្ធិវិធនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ឥតិ ទ្វាទសមបរិច្ឆេទវណ្ណនា។