២៣. បញ្ញាភាវនានិសំសនិទ្ទេសវណ្ណនា
អានិសំសបកាសនាវណ្ណនា
៨៥៤. អនេកសតានិសំសា វិត្ថារតោតិ នយទស្សនំ អកត្វា ‘‘អយម្បិ បញ្ញាភាវនាយ អានិសំសោ, អយម្បី’’តិ អនុបទទស្សនវសេន វិត្ថារតោ បកាសេតុំ ន សុករំ អតិពហុភាវតោ។ អស្សាតិ បញ្ញាភាវនាយ។ នានាកិលេសវិទ្ធំសនន្តិ សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាទិវសេន នានាវិធានំ កិលេសធម្មានំ តទង្គាទិវសេន បជហនំ។ អរិយផលរសានុភវនន្តិ សោតាបត្តិផលាទិផលសុខបដិសំវេទនំ។
នានាកិលេសវិទ្ធំសនកថាវណ្ណនា
៨៥៥. ‘‘អរិយផលរសានុភវន’’ន្តិ ឯតេនេវ កិលេសានំ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ ទីបីយតីតិ ‘‘អរិយមគ្គក្ខណេ’’តិ វិសេសវចនំ, តព្ភាវភាវតោ វា។ សិទ្ធេ ហិ សមុច្ឆេទប្បហានេ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ សិទ្ធមេវ ហោតីតិ។
ភីមវេគានុបតិតាតិ សកលំ លោកំ ភិន្ទន្តេន វិយ ភីមេន ភយានកេន វេគេន សហសា បតិតា។ សិលុច្ចយេតិ បព្ពតេ សេលបុថុលេ។ សតេជុជ្ជលមណ្ឌលោតិ សរទកាលសមិទ្ធេន អត្តនោ តេជសា សមុជ្ជលទុទ្ទិក្ខមណ្ឌលោ។ វធពន្ធនាទិទុគ្គតិបរិបក្កិលេសាទិជាតិអាទិសព្ពានត្ថវិធាយកំ។ សន្ទិដ្ឋិកន្តិ បច្ចក្ខភូតំ។ ជញ្ញាតិ ជានេយ្យ។ ឥធាតិ ឥមិស្សំ បញ្ញាភាវនាយំ។
ផលសមាបត្តិកថាវណ្ណនា
៨៥៦. អរិយស្ស អរិយផលំ, អរិយញ្ច តំ វិសុទ្ធត្តា ផលញ្ចាតិបិ អរិយផលំ, តស្ស រសោ, បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិសុខំ, អនុភវនំ និព្ពានារម្មណស្ស តស្ស បដិសេវនំ។ តត្រាតិ តេសុ ទ្វីសុ អាការេសុ។ អស្សាតិ អរិយផលស្ស។
៨៥៧. សំយោជនេសុ សំយោជនប្បហានមត្តមេវ អរិយមគ្គស្ស ផលំ នាម, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ អត្ថន្តរំ វិបាកភូតន្តិ អធិប្បាយោ។ តេនាហ ‘‘ផលំ នាម ន កោចិ អញ្ញោ ធម្មោ អត្ថី’’តិ។ កេ បនេតំ វទន្តីតិ? អន្ធកាទយោ។ តេ ហិ ‘‘អរហត្តំ អរហត្តន្តិ, អាវុសោ, វុច្ចតិ…បេ.… មោហក្ខយោ’’តិ (សំ. និ. ៤.៣១៥) សុត្តបទស្ស អត្ថំ អញ្ញថា គហេត្វា និប្បរិយាយតោ ‘‘អរហត្តំ នាម កិញ្ចិ នត្ថិ, កិលេសប្បហានមេវ តថា វោហរីយតី’’តិ វទន្តា សេសផលេបិ បដិក្ខិបន្តិ។ ឥទំ សុត្តម្បីតិ បដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិមាហ។ បកដ្ឋោ ឧក្កដ្ឋោ យោគោតិ បយោគោ, អរិយមគ្គោ, បយោគនិមិត្តំ ជាតកិលេសានំ បដិប្បស្សទ្ធិ បយោគបដិប្បស្សទ្ធិ។ យា បន អរិយមគ្គស្ស ភាវិតត្តា លព្ភមានាបិ យស្សា វិបាកបញ្ញាយ និប្បជ្ជមានាយ និប្បជ្ជតិ, សា បដិប្បស្សទ្ធិយំ និប្ផាទេតព្ពាយំ បញ្ញាតិ បដិប្បស្សទ្ធិបញ្ញាតិ វុត្តា។ សម្មាទិដ្ឋិ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា វុដ្ឋាតីតិ សម្មាទិដ្ឋិយា ឧជុវិបច្ចនីកទស្សនវសេន វត្វា តទញ្ញតោបិ វុដ្ឋានំ ទស្សេតុំ ‘‘តទនុវត្តកកិលេសេហី’’តិ វុត្តំ, តស្សា មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សម្បយោគតោ, ឧបនិស្សយតោ ច អនុវត្តកកិលេសេហិ។ តេន តទេកដ្ឋប្បហានមាហ។ ខន្ធេហីតិ តទនុវត្តកក្ខន្ធេហិ, តាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សម្បយុត្តក្ខន្ធេហិ ចេវ តប្បច្ចយា អាយតិំ ឧប្បជ្ជនក្ខន្ធេហិ ចាតិ អត្ថោ។ ពហិទ្ធា ច សព្ពនិមិត្តេហីតិ យថាវុត្តកិលេសក្ខន្ធេហិ ពហិទ្ធាភូតេហិ វិបស្សនាយ គោចរភូតេហិ សព្ពសង្ខារនិមិត្តេហិ។
ឯវំ មគ្គកិច្ចំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្ស វសេន ផលំ ទស្សេតុំ ‘‘តម្បយោគបដិប្បស្សទ្ធត្តា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ តម្បយោគបដិប្បស្សទ្ធត្តាតិ តស្ស អជ្ឈត្តពហិទ្ធា វុដ្ឋានាទិបយោគស្ស បដិប្បស្សទ្ធត្តា។ មគ្គោ ហិ និមិត្តតោ, បវត្តតោ ច វុដ្ឋហន្តោ កិលេសេ បជហតីតិ អត្តនោ ខណេ តំ បយោគំ ករោតិ នាម, ផលក្ខណេ បនស្ស សោ បយោគោ បដិប្បស្សទ្ធោ វូបសន្តោ នាម ហោតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘តម្បយោគបដិប្បស្សទ្ធត្តា’’តិ។ ឧប្បជ្ជតីតិ មគ្គានន្តរំ មគ្គស្សេតំ ផលន្តិ យថាវុត្តា វិបាកា សម្មាទិដ្ឋិ នាម, ឯតំ អរិយមគ្គស្ស វិត្ថារេតព្ពន្តិ ‘‘សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ អភិនិរោបនដ្ឋេន សម្មាសង្កប្បោ មិច្ឆាសង្កប្បា’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.៦៣) សង្កប្បាទិវសេន, សេសមគ្គវសេន ច វិត្ថារតោ វេទិតព្ពំ។
ចត្តារិ ច សាមញ្ញផលានិ, ឥមេ ធម្មា អប្បមាណារម្មណាតិ អប្បមាណារម្មណតាយ មគ្គេហិ និព្ពិសេសតាយ។ តថា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសង្ខាតោ មហគ្គតោ ធម្មោ និរោធតោ វុដ្ឋានវេលាយំ អប្បមាណស្ស ធម្មស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោតិ អរិយផលស្ស អនន្តរបច្ចយតាយ ច ទីបនាតិ ឯវមាទីនិបិ ឯត្ថ អរិយផលស្ស សភាវធម្មភាវេន អត្ថិតាយ សាធកានិ, ន យថាទស្សិតបដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិយេវាតិ អធិប្បាយោ។
៨៥៨. ផលសមាបត្តិយន្តិ ផលបវត្តិសង្ខាតាយ សមាបត្តិយំ។ អស្សាតិ អរិយផលស្ស។ សរូបកត្តុការណាការដ្ឋិតិវុដ្ឋានានន្តរវសេន ឥទំ បញ្ហាកម្មំ។
៨៥៩. អរិយផលស្ស និរោធេ អប្បនាតិ អរិយស្ស ផលឈានស្ស និព្ពានេ អារម្មណភូតេ អប្បនាការេន បវត្តិ។
៨៦០. សព្ពេបិ បុថុជ្ជនាតិ ឈានសមាបត្តិលាភិនោបិ បុថុជ្ជនា ន សមាបជ្ជន្តិ, បគេវ ឥតរេ។ អរិយា សព្ពេបិ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តីតិ កាមំ សាមញ្ញជោតនា, សា បន វិសេសនិវិដ្ឋាយេវ ហោតិ។ អធិគតត្តាតិ បន ហេតុកិត្តនំ។ ឧបរិមានម្បិ ហេដ្ឋិមាយ លោកិយសមាបត្តិយា វិយ សមាបជ្ជនំ សាធេន្តំ វិយ ឋិតន្តិ តំ និវត្តេន្តោ ‘‘ឧបរិមា បនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧបរិមាតិ សកទាគាមិអាទយោ។ ហេដ្ឋិមន្តិ សោតាបត្តិផលាទិំ។ ន សមាបជ្ជន្តិ សតិបិ អធិគតត្តេ។ កស្មាតិ ចេ? ការណមាហ ‘‘បុគ្គលន្តរភាវូបគមនេន បដិប្បស្សទ្ធត្តា’’តិ។ ឯតេន ឧបរិមោ អរិយោ ហេដ្ឋិមំ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ អត្តនា អធិគតត្តា, យថា តំ លោកិយសមាបត្តិន្តិ, ឯវំ បវត្តំ ហេតុំ ព្យភិចារេតិ។ ន ហិ លោកិយជ្ឈានេសុ បុគ្គលន្តរភាវូបគមនំ នាម អត្ថិ វិសេសាភាវតោ។ ឥធ បន អសមុគ្ឃាដិតកម្មកិលេសនិរោធនេន
អបិច កុសលកិរិយបវត្តិ នាម អញ្ញាទិសី, វិបាកបវត្តិ ច អញ្ញាទិសី, អនន្តរផលត្តា ច លោកុត្តរកុសលានំ ហេដ្ឋិមតោ ឧបរិមោ ភវន្តរគតោ វិយ ហោតិ។ តំតំផលវសេនេវ ហិ អរិយានំ សោតាបន្នាទិនាមលាភោ។ តេ សចេ អញ្ញផលសមង្គិនោបិ ហោន្តិ, សោតាបន្នាទិនាមម្បិ តេសំ អវដ្ឋិតំ សិយា, តេន តេន ឈានេន គហិតបដិសន្ធិកោ វិយាតិ តស្ស តស្ស អរិយស្ស តំ តំ ផលំ ភវង្គសទិសន្តិ ន ឧបរិមស្ស ហេដ្ឋិមផលសមង្គិតាយ លេសោបិ សម្ភវតិ, កុតោ តស្ស សមាបជ្ជនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ហេដ្ឋិមា ច ឧបរិមន្តិ ហេដ្ឋិមា ច សោតាបន្នាទយោ អរិយា ឧបរិមំ សកទាគាមិផលាទិំ ន សមាបជ្ជន្តីតិ សម្ពន្ធោ។ តត្ថ ការណមាហ ‘‘អនធិគតត្តា’’តិ។ ន ហិ អនធិគតសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិតុំ សក្កា។
‘‘អត្តនោ អត្តនោយេវ បន ផលំ សមាបជ្ជន្តី’’តិ ឥមិនា សព្ពេបិ អរិយា អត្តនោ អត្តនោ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តីតិ អត្ថេ អាបន្នេ តត្ថ កេសញ្ចិ មតិភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘កេចិ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឯតេ ហិ សមាធិស្មិំ បរិបូរការិនោតិ យស្មា ហិ តេ ‘‘ឧបរិមា ទ្វេ’’តិ វុត្តា អនាគាមិនោ, អរហន្តោ ច សមាធិស្មិំ បរិបូរការិនោ, ឥតរេ បន សីលេសុ បរិបូរការិនោ, តស្មា ទ្វេ ឯវ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តីតិ។ ន ហិ សមាធិបារិបូរិយា វិនា សមាបត្តិវឡញ្ជនំ សម្ភវតីតិ អធិប្បាយោ។ តន្តិ ‘‘សមាធិស្មិំ បរិបូរការិនោ’’តិ តេហិ វុត្តការណំ។ អការណមេវាតិ អយុត្តិយេវ។ កស្មាតិ ចេ? អាហ ‘‘បុថុជ្ជនស្សាបី’’តិអាទិ។ តស្សត្ថោ – សព្ពសោ អសមុច្ឆិន្នកិលេសស្ស បុថុជ្ជនស្សាបិ អត្តនា បដិលទ្ធលោកិយសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ លព្ភតិ, កិមង្គំ បន សមុច្ឆិន្នេកច្ចកិលេសានំ ហេដ្ឋិមានំ អរិយានំ, តស្មា តេសំ សមាធិស្មិំ អបរិបូរការិតា អត្តនោ ផលសមាបត្តិំ អសមាបជ្ជនស្ស អការណន្តិ។ យុត្តិចិន្តា នាម បាឡិអនារុឡ្ហេ អត្ថេ យុត្តា, អយំ បនត្ថោ បាឡិអារុឡ្ហោតិ ការណាបទេសេ អនាទរករណមុខេន បាឡិំ ទស្សេន្តោ ‘‘កិញ្ចេត្ថា’’តិអាទិមាហ។ សោតាបត្តិមគ្គបដិលាភត្ថាយាតិ សោតាបត្តិមគ្គស្ស សមធិគមាយ។ សោតាបត្តិផលសមាបត្តត្ថាយាតិ សោតាបត្តិផលសមាបត្តិយា សមាបជ្ជនត្ថំ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។
ឯត្ថ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ។
៨៦១. បយោជនម្បិ តទត្ថាយ បដិបត្តិយា ការណំ ហោតិ តន្និមិត្តំ បដិបជ្ជនតោតិ ‘‘កស្មា សមាបជ្ជន្តី’’តិ ការណំ បុច្ឆិត្វា ‘‘ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថ’’ន្តិ បយោជនំ វិស្សជ្ជិតំ។ កស្មាតិ វា សម្បទានេ និស្សក្កវចនំ, កិស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថន្តិ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ កិលេសទរថបរិឡាហវូបសមេន សន្តេន សុខវិហារេន វិហរណត្ថំ។ សតិបិ វិបាកភាវេ បរិកម្មេន វិនា អនុប្បជ្ជនតោ ផលសមាបត្តិធម្មានំ តស្ស តស្ស អរិយស្ស រុចិវសេនេវ បវត្តិ, យតោ នេសំ សាធិបតិតាតិ អាហ ‘‘អទ្ធាន…បេ.… សមាបជ្ជន្តី’’តិ។
៨៦២. ទ្វីហិ អាការេហីតិ ទ្វីហិ ការណេហិ។ យថា ហិ លោកិយជ្ឈានានំ សមធិគមោ សម្បយោគសមង្គិភាវេន សិជ្ឈមានោ បហានង្គសមតិក្កមមុខេន វុច្ចតិ តថា សមធិគន្តព្ពត្តា, ឯវំ ផលសមាបត្តិបិ និព្ពានមនសិការេន សិជ្ឈមានា តទញ្ញារម្មណាមនសិការមុខេន វុច្ចតិ សព្ពសង្ខារតោ វិនិវដ្ដិតមានសតាវសេន សមិជ្ឈនតោ។ តេនាហ ‘‘និព្ពានតោ’’តិអាទិ។ ឧទយព្ពយញាណាទិញាណបរម្បរវសេន ហិ សព្ពផលចិត្តំ សង្ខារតោ សព្ពសោ និព្ពិន្នវិរត្តចិត្តស្ស តតោ វិនិស្សដនិព្ពានារម្មណំ បវត្តតិ។ ឯវំ បវត្តមានញ្ច តំ និព្ពានតោ អញ្ញស្ស អារម្មណស្ស អមនសិការា, និព្ពានស្ស ច មនសិការា បវត្តតីតិ វុច្ចតិ។
អនិមិត្តាយ ចេតោវិមុត្តិយាតិ អនិមិត្តវិមោក្ខទ្វយាយ ផលសមាបត្តិយា, អនិច្ចានុបស្សនាមុខេន សមាបត្តិយាតិ សមាបជ្ជនត្ថាយ។ សព្ពនិមិត្តានន្តិ រូបាទិសព្ពសង្ខារនិមិត្តានំ។ អមនសិការោតិ អាទីនវតោ ទិស្វា វិស្សដ្ឋតាយ អនាវជ្ជនំ អសមន្នាហារោ។ អនិមិត្តាយ ច ធាតុយា មនសិការោតិ សព្ពសង្ខារនិមិត្តាភាវតោ អនិមិត្តាយ។ កេហិចិ បច្ចយេហិ ន សង្ខតត្តា ច អសង្ខតាតិ លទ្ធនាមាយ អសង្ខតាយ ធាតុយា ផលសមាបត្តិសហជាតេន មនសិការេន មនសិករណំ, តស្សា វា ធាតុយា ផលសមាបត្តិចិត្តសង្ខាតេ មនសិករណំ។
៨៦៣. ឧទយព្ពយាទិវសេនាតិ ឧទយព្ពយភង្គភយតុបដ្ឋានាទិវសេន បវត្តនកានំ នវន្នម្បិ ញាណានំ ព្យាបារំ វទតិ។ តេនាហ ‘‘បវត្តានុបុព្ពវិបស្សនស្សា’’តិ។ សង្ខារារម្មណគោត្រភុញាណានន្តរន្តិ សង្ខារារម្មណស្ស ‘‘វោទាន’’ន្តិ លទ្ធនាមស្ស គោត្រភុញាណស្ស អនន្តរំ។ កស្មា បនេត្ថ គោត្រភុញាណំ មគ្គញាណបុរេចារិកំ វិយ និព្ពានារម្មណំ ន ហោតីតិ? ផលធម្មានំ អនិយ្យានិកភាវតោ។ អរិយមគ្គធម្មា ឯវ ហិ និយ្យានិកា។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘កតមេ ធម្មា និយ្យានិកា? ចត្តារោ មគ្គា អបរិយាបន្នា’’តិ (ធ. ស. ១២៩៥, ១៦០៩)។ តស្មា ឯកន្តេន និយ្យានិកសភាវស្ស ឧភតោវុដ្ឋានភាវេន បវត្តមានស្ស មគ្គញាណស្ស អនន្តរបច្ចយភូតេន ញាណេន និមិត្តតោ វុដ្ឋិតេនេវ ភវិតព្ពន្តិ តស្ស និព្ពានារម្មណតា យុត្តា, ន បន អរិយមគ្គស្ស ភាវិតត្តា តស្ស វិបាកភាវេន បវត្តមានានំ កិលេសានំ អសមុច្ឆិន្ទនតោ អនិយ្យានិកត្តា អវុដ្ឋានសភាវានំ ផលញាណានំ បុរេចារិកញាណស្ស កទាចិបិ និព្ពានារម្មណតា ឧភយត្ថ អនុលោមញាណានំ អតុល្យាការតោ។ អរិយមគ្គវីថិយញ្ហិ អនុលោមញាណានិ អនិព្ពិទ្ធបុព្ពានំ ថូលថូលលោភក្ខន្ធាទីនំ សាតិសយំ បទាលនេន លោកិយញាណេសុ ឧក្កំសបារមិប្បត្តានិ មគ្គញាណានុគុណានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ផលសមាបត្តិវីថិយំ បន តានិ តេន តេន មគ្គេន តេសំ តេសំ កិលេសានំ សមុច្ឆិន្នត្តា តត្ថ កិលេសវិក្ខម្ភនេ និរុស្សុក្កានិ កេវលំ អរិយានំ ផលសមាបត្តិសុខសមង្គិភាវស្ស បរិកម្មមត្តានិ ហុត្វា ឧប្បជ្ជន្តីតិ ន តេសំ កុតោចិ វុដ្ឋានសម្ភវោ, យតោ នេសំ បរិយោសានញាណំ សង្ខារនិមិត្តវុដ្ឋានតោ និព្ពានារម្មណំ សិយា។
ឯវញ្ច ‘‘សេក្ខស្សាបិ ផលមេវ ឧប្បជ្ជតិ, ន មគ្គោ’’តិ។ និព្ពានារម្មណេ អប្បនជ្ឈានវសេន យថាបរិច្ឆិន្នកាលំ និរន្តរំ ផលចិត្តស្សេវ បវត្តនំ សមាបជ្ជនំ ‘‘ផលសមាបត្តិវសេន និរោធេ ចិត្តំ អប្បេតី’’តិ។ យទិ អនុបុព្ពវិបស្សនានំ វសេន ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ, តេន នីហារេន សេក្ខស្ស ឧបរិមគ្គេនាបិ ភវិតព្ពន្តិ អនុយោគំ សន្ធាយាហ ‘‘ផលសមាបត្តិនិន្នតាយា’’តិអាទិ។ តេន អញ្ញោយេវ វិបស្សនាចារោ អរិយមគ្គាវហោ, អញ្ញោ ផលសមាបត្តិអាវហោតិ ទស្សេតិ, ស្វាយំ វិបស្សនាយ វិភាគោ វុត្តោ ឯវ។ យេ បនាតិ អភយគិរិវាសិនោ សន្ធាយាហ។ តេ ហិ មគ្គផលវិបស្សនាយ អាលោឡេត្វា វទន្តិ។ តេនេវ ហិ ‘‘ឯវំ សតី’’តិអាទិ វុត្តំ។ អរហា បច្ចេកពុទ្ធោ ភវិស្សតិ យទិ ឥតរត្ថាបិ វិបស្សនា តទត្ថាយ សំវត្តេយ្យាតិ អធិប្បាយោ។ បាឡិវសេនេវ ច បដិក្ខិត្តន្តិ ‘‘ទស គោត្រភុធម្មា វិបស្សនាវសេន ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ មគ្គត្ថា ផលត្ថា វិបស្សនា វិសុំ កត្វា បវត្តបាឡិវសេនេវ តេសំ វចនំ បដិក្ខិត្តន្តិបិ ន គហេតព្ពំ, អញ្ញថា ‘‘ទស គោត្រភុធម្មា’’តិ វចនំ វិរុជ្ឈេយ្យាតិ។ ឥទមេវ បន គហេតព្ពន្តិ វុត្តស្សេវត្ថស្ស និគមនំ។ ផលញ្ចស្សាតិអាទិ មហគ្គតវិបាកានំ វិយ លោកុត្តរវិបាកានញ្ច កុសលសរិក្ខតាទស្សនំ។ ឈានតោ សរិក្ខតាទស្សនេនេវ ចេត្ថ ពោជ្ឈង្គមគ្គង្គវសេនាបិ សរិក្ខតា ទស្សិតាយេវាតិ វេទិតព្ពំ។
៨៦៤. ឋិតិយាតិ បពន្ធដ្ឋិតិយា។ យថាបរិច្ឆិន្នកាលញ្ហិ សមាបត្តិយា បពន្ធវសេនាវដ្ឋានំ ឥធ ឋិតីតិ។ ‘‘ចន្ទេ វា សូរិយេ វា ឯត្តកំ ឋានំ គតេ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ កាលាវធិគ្គហណវសេន សមាបជ្ជនំ ចិត្តស្ស អភិសង្ខរណំ អភិសង្ខារោ។
៨៦៥. សព្ពានេវេតានីតិ រូបនិមិត្តាទិសព្ពានេវ ឯតានិ ឯកតោ កាមំ ន មនសិ ករោតិ អសម្ភវតោ។ សព្ពសង្គាហិកវសេនាតិ អនវសេសបរិយាទានវសេន។ សមុទាយសទ្ទា ហិ អវយវេសុបិ បវត្តន្តិ តស្មាតិ សព្ពេសំ សង្ខារនិមិត្តានំ ឯកតោ មនសិការាភាវតោ។ យស្មា ភវង្គចិត្តេ ឧប្បន្នេ ផលសមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតោ នាម ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘យំ ភវង្គស្សា’’តិអាទិ។ ភវង្គស្ស អារម្មណំ នាម កម្មាទិ។ មនសិ ករោតោតិ ភវង្គសហគតេន មនសិការេន មនសិ ករោតោ, តំ វា អារម្មណំ ភវង្គមនសិ ករោតោ។
៨៦៦. ផលស្ស ផលមេវ វា អនន្តរំ ហោតិ បុរិមស្ស បុរិមស្ស បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ។ ភវង្គំ វា សព្ពបច្ឆិមស្ស។ ផលានន្តរំ មគ្គវីថិយំ, ផលសមាបត្តិយញ្ច។ ‘‘យេន ផលេន និរោធា វុដ្ឋានំ ហោតី’’តិ ឥទំ ផលុប្បត្តិយា និរោធា វុដ្ឋានភាវតោ វុត្តំ។ តន្តិ និរោធាវុដ្ឋានភាវេន វុត្តំ អនាគាមិផលំ វា អគ្គផលំ វា។ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនានន្តរន្តិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនស្ស កុសលស្ស, កិរិយស្ស វា អនន្តរំ សតិបិ សត្តាហាតិក្កមេ វិជាតិយេន អន្តរិកត្តា។
បដិប្បស្សទ្ធទរថន្តិ សព្ពសោ បស្សទ្ធកិលេសទរថំ។ អមតារម្មណន្តិ និព្ពានារម្មណំ។ សុភន្តិ អសោភនតាយ កិលេសស្សាបិ អភាវតោ សោភនំ។ តណ្ហាសង្ខាតំ លោកាមិសំ វន្តំ ឆឌ្ឌិតំ ឯតេនាតិ វន្តលោកាមិសំ។ វូបសន្តកិលេសតាយ, សុសន្តតាយ ច សន្តំ។ យេន ធម្មេន យោគតោ សមណោ នាម ហោតិ, តស្ស អរិយមគ្គសង្ខាតស្ស សាមញ្ញស្ស ផលន្តិ សាមញ្ញផលំ។
ឱជវន្តេនាតិ សភាវសម្បន្នេន។ សុចិនាតិ កិលេសាសុចិវិរហតោ បរិសុទ្ធេន។ សុខេនាតិ អនុត្តរសុខេន។ អភិសន្ទិតន្តិ សព្ពសោ លូខភាវាបគមនេន សិនេហិតំ។ សាតាតិសាតេនាតិ មហគ្គតសាតតោ, លោកុត្តរកុសលសាតតោ ច អតិវិយ សាតេន មធុរេន។ មគ្គសុខតោបិ ហិ ផលសុខំ សន្តតរតាយ បណីតតរំ។ អមតេន សម្មោទិតំ។ ‘‘មធុំ វិយា’’តិ ឥមិនា សាតាតិសាតតំយេវ វិភាវេតិ។
តស្ស អរិយស្ស ផលស្ស រសភូតំ សារភូតំ តំ សុខំ បញ្ញំ ភាវេត្វា យស្មា បណ្ឌិតោ វិន្ទតិ បដិលភតីតិ យោជនា។
និរោធសមាបត្តិកថាវណ្ណនា
៨៦៧. តត្រាតិ ឥទំ សរូបាទិវសេន បញ្ហាកម្មំ។ កត្ថាតិ កស្មិំ ភវេ។
៨៦៨. អនុបុព្ពនិរោធវសេនាតិ វិបស្សនានុគតា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ អារោហន្តេន តំតំបដិបក្ខនិរោធមុខេន តិណ្ណំ សង្ខារានំ អនុបុព្ពតោ និរោធវសេន។ យថាបរិច្ឆិន្នកាលំ យា ចិត្តចេតសិកានំ អប្បវត្តិ, អយំ និរោធសមាបត្តីតិ អត្ថោ។ កេ សមាបជ្ជន្តិ, កេ ន សមាបជ្ជន្តីតិ ‘‘សព្ពេបិ…បេ.… ន សមាបជ្ជន្តី’’តិ អាហ យថា ‘‘វាមំ មុញ្ច, ទក្ខិណំ គណ្ហា’’តិ។ តត្ថ ‘‘សព្ពេបី’’តិ ឥទំ បុថុជ្ជនាទីនំ តិណ្ណំ វិសេសនំ។ តេ ហិ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ លាភិនោបិ អលាភិនោ វិយ សមាធិស្មិំ អបរិបូរការិតាយ និរោធំ សមាបជ្ជិតុំ ន សក្កោន្តិ។ កាមច្ឆន្ទាទិសមុច្ឆិន្ទនេន ហិ សមាធិស្មិំ បរិបូរការិតា, ន ឈានាធិគមមត្តេន។ អនាគាមិនោ, អរហន្តោតិ ឯត្ថ សុក្ខវិបស្សកា ច អនាគាមិនោ, សុក្ខវិបស្សកា ច អរហន្តោតិ សុក្ខវិបស្សកសទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ។ ឧភយេបិ ចេតេ សតិបិ វិបស្សនាពលេ សមាធិពលស្ស អភាវតោ និរោធំ ន សមាបជ្ជន្តិ។ អនុបុព្ពវិហារសម្ភវតញ្ញេវេត្ថ សមាធិពលំ ឥច្ឆិតព្ពំ។ បុរិមកា បន តយោ សតិបិ សមាធិពលេ វិបស្សនាពលស្ស អភាវតោ, អបរិបុណ្ណត្តា ច សមាបជ្ជិតុំ ន សក្កោន្តិ។ អបរិបុណ្ណតា ចស្ស សង្ខារានំ ន សម្មា បរិមទ្ទិតត្តា។ អដ្ឋ សមាបត្តិ…បេ.… សមាបជ្ជន្តី’’តិ វត្វា តត្ថ ការណំ បាឡិវសេនេវ ទស្សេតុំ ‘‘ទ្វីហិ ពលេហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តយោ ច សង្ខារានន្តិ ឯត្ថ តយោតិ សាមិអត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, តិណ្ណន្តិ អត្ថោ។ ញាណចរិយាហីតិ ញាណប្បវត្តីហិ។ និរោធសមាបត្តិយាតិ និរោធសមាបជ្ជនាយ ញាណំ។ អយញ្ច សម្បទាតិ អយំ ពលទ្វយសមន្នាគមាទិកា យថាវុត្តនិរោធសមាបត្តិអាវហា សម្បត្តិ។ អនាគាមិខីណាសវេតិ អនាគាមិនោ ចេវ ខីណាសវេ ច។
៨៦៩. សមថពលន្តិ កាមច្ឆន្ទាទិកេ បច្ចនីកធម្មេ សមេតីតិ សមថោ, សោ ឯវ បដិបក្ខេហិ អកម្បិយដ្ឋេន ពលំ។ អនិច្ចាទិវសេន វិវិធេហិ វិបស្សនាពលំ។ នេក្ខម្មវសេនាតិអាទីសុ កាមច្ឆន្ទវិក្ខម្ភនស្ស នេក្ខម្មសង្កប្បស្ស, អលោភបធានស្ស វា តថាបវត្តកុសលចិត្តុប្បាទស្ស វសេន ចិត្តស្ស ឯកគ្គតាសង្ខាតោ យោ អវិក្ខេបោ, តំ សមថពលំ។ ព្យាបាទវិក្ខម្ភនស្ស អព្យាបាទវិតក្កស្ស, អទោសបធានស្ស វា តថាបវត្តកុសលចិត្តុប្បាទស្ស វសេនេវ។ ថិនមិទ្ធវិក្ខម្ភិកាយ វិភូតំ កត្វា មនសិករណេន ឧបដ្ឋិតអាលោកសញ្ញាយ វសេន។ ឧទ្ធច្ចវិក្ខម្ភនស្ស អវិក្ខេបស្ស សមាធានស្ស វសេន។ សកលមិច្ឆាវិតក្កវិក្ខម្ភនស្ស សិខាបត្តអានាបានស្សតិសិទ្ធបដិនិស្សគ្គានុបស្សិអស្សាសបស្សាសានំ វសេន ចិត្តស្ស ឯកគ្គតាសង្ខាតោ យោ អវិក្ខេបោ, តំ សមថពលន្តិ អត្ថយោជនា។
ឯវំ ‘‘បឋមជ្ឈានេនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ នីវរណេតិ នីវរណនិមិត្តំ នីវរណបច្ចយា។ ន កម្បតិ ឈានសមង្គិបុគ្គលោ, ឈានសម្បយុត្តសមាធិ វា។ សោ ហិ វិសេសតោ ឥធ ‘‘សមថពល’’ន្តិ អធិប្បេតោ។ តថា ហិ កេនដ្ឋេន សមថពលន្តិ ពលដ្ឋោ បុច្ឆិតោ។ ឧទ្ធច្ចេតិ ឧទ្ធច្ចនិមិត្តំ។ ឧទ្ធច្ចសហគតកិលេសេតិ ឧទ្ធច្ចេន សម្បយុត្តមោហអហិរិកាទិកិលេសហេតុ។ ខន្ធេតិ ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តចតុក្ខន្ធនិមិត្តំ។ ន កម្បតីតិអាទីនិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ។ កម្បនំ វា ឋានាបគមោ។ ចលនំ បរិព្ភមនំ។ វេធនំ សន្ធាវនំ។ ឧទ្ធច្ចេ ន កម្បតិ, ឧទ្ធច្ចសហគតកិលេសេ ន ចលតិ, ឧទ្ធច្ចសហគតក្ខន្ធេ ន វេធតីតិ វា យោជេតព្ពំ។ ឧទ្ធច្ចគ្គហណញ្ចេត្ថ សមថស្ស ឧជុបដិបក្ខតាយ តទភិភវេន ពលប្បត្តិទស្សនត្ថំ។ តេនេតំ អដ្ឋន្នម្បិ សមាបត្តីនំ សាធារណតោ កិច្ចាតិសយទស្សនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥទំ សមថពលន្តិ យាយំ នេក្ខម្មាទិវសេន លទ្ធាយ ចិត្តេកគ្គតាយ នីវរណាទីហិ អកម្បនីយតា, តានិ ច អភិភវិត្វា អវដ្ឋានំ, ឥទំ សមថពលំ។
ឥទានិ វិបស្សនាពលំ និទ្ទិសន្តោ យស្មា វិបស្សនា សង្ខេបតោ សត្តហិ អនុបស្សនាហិ សង្គហិតា, តស្មា តតោ តតោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ តាសំ វសេន អនុបស្សនា កាតព្ពា, តត្តកេនេវ ចេត្ថ អនុបស្សនាកិច្ចំ បរិបុណ្ណំ ហោតីតិ ‘‘អនិច្ចានុបស្សនា វិបស្សនាពលំ…បេ.… បដិនិស្សគ្គានុបស្សនា វិបស្សនាពល’’ន្តិ សរូបតោ ទស្សេត្វា បុន តា ហេដ្ឋា ‘‘រូបេ អនិច្ចានុបស្សនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឥធាបិ បដិបក្ខេហិ អនភិភវនីយតាវ ពលដ្ឋោតិ ទស្សេតុំ ‘‘កេនដ្ឋេន វិបស្សនាពល’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ អវិជ្ជាយាតិ ទ្វាទសសុ អកុសលចិត្តុប្បាទេសុ អវិជ្ជានិមិត្តំ។ អវិជ្ជាសហគតកិលេសេតិ អវិជ្ជាយ សម្បយុត្តលោភទោសាទិកិលេសវត្ថុនិមិត្តំ។ សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា សុវិញ្ញេយ្យមេវ។ អវិជ្ជគ្គហណញ្ចេត្ថ វិបស្សនាយ ឧជុបដិបក្ខតាយ តទភិភវេន ពលប្បត្តិទស្សនត្ថំ។ តេនេតំ សត្តន្នម្បិ អនុបស្សនានំ សាធារណតោ កិច្ចាតិសយទស្សនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥទំ វិបស្សនាពលន្តិ យាយំ អនិច្ចានុបស្សនាទិវសេន លទ្ធស្ស វិបស្សនាញាណស្ស និច្ចសញ្ញាទិនិមិត្តំ អកម្បនីយតា, តា ច អភិភវិត្វា អវដ្ឋានំ, ឥទំ វិបស្សនាពលំ។
វិតក្កវិចារា វចីសង្ខារា វាចំ សង្ខរោន្តិ បវត្តេន្តីតិ កត្វា។ តេនាហ ‘‘បុព្ពេ ខោ, អាវុសោ វិសាខ, វិតក្កេត្វា វិចារេត្វា បច្ឆា វាចំ ភិន្ទតិ, តស្មា វិតក្កវិចារា វចីសង្ខារោ’’តិ ‘‘ទុតិយជ្ឈានំ…បេ.… បដិប្បស្សទ្ធា ហោន្តី’’តិ។ កាយេន សង្ខរីយន្តីតិ កាយសង្ខារា, អស្សាសបស្សាសា។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘អស្សាសបស្សាសា ខោ, អាវុសោ វិសាខ, កាយិកា ឯតេ ធម្មា កាយប្បដិពទ្ធា, តស្មា អស្សាសបស្សាសា កាយសង្ខារោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៣; សំ. និ. ៤.៣៤៨)។ តេ បន យស្មា ចតុត្ថជ្ឈានេ វូបសន្តា ហោន្តិ, តស្មា អាហ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានំ…បេ.… បដិប្បស្សទ្ធា ហោន្តី’’តិ។ ចិត្តេន សង្ខរីយន្តីតិ ចិត្តសង្ខារា, សញ្ញា វេទនា។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សញ្ញា ច វេទនា ច ចេតសិកា ឯតេ ធម្មា ចិត្តប្បដិពទ្ធា, តស្មា សញ្ញា ច វេទនា ច ចិត្តសង្ខារោ’’តិ (សំ. និ. ១.៤៦៣; សំ. និ. ៤.៣៤៨)។ តេ បន យស្មា និរោធំ សមាបន្នស្ស វូបសមន្តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘សញ្ញាវេទយិត…បេ.… បដិប្បស្សទ្ធា ហោន្តី’’តិ។
ញាណចរិយាសុ វិវដ្ដានុបស្សនាគ្គហណេនេវ តស្ស អាទិភូតា សេសានុបស្សនាបិ គហិតាវ ហោន្តិ តទវិនាភាវតោ។ មគ្គោ ញាណចរិយា, ផលសមាបត្តិ ញាណចរិយាតិ មគ្គផលសមាបត្តីនំ ញាណចរិយាភាវវចនំ មគ្គផលធម្មានំ ញាណបធានត្តា, ញាណេន វា ឥន្ទ្រិយាធិបតិហេតុមគ្គបច្ចយាទិវសេន សាតិសយបច្ចយភូតេន សេសា មគ្គផលធម្មា ចរិតា បវត្តិតាតិ កត្វា តថា វុត្តំ។ សមាធិចរិយាសុបិ ឯសេវ នយោ ឥមាហិ សោឡសហីតិ អដ្ឋន្នំ អនុបស្សនានំ, អដ្ឋន្នញ្ច មគ្គផលញាណានំ វសេន ឥមាហិ សោឡសហិ ញាណបវត្តីហិ។
នវហិ សមាធិចរិយាហីតិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ អដ្ឋ សមាធិចរិយា, តាសំ ឧបចារសមាធិ ឧបចារសមាធិភាវនាសាមញ្ញេន ឯកា សមាធិចរិយាតិ ឯវំ នវហិ សមាធិចរិយាហិ។ តេនាហ ‘‘បឋមជ្ឈានំ សមាធិចរិយា’’តិអាទិ។ បឋមជ្ឈានបដិលាភត្ថាយ វិតក្កោ ចាតិអាទិ នានាវជ្ជនុបចារវសេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ, ឧបរិសមាបត្តីនម្បិ ឧបចារស្ស តថេវ វុត្តត្តា។ ន ហិ ឯកាវជ្ជនេ ចតុត្ថជ្ឈានាទិឧបចារេ បីតិអាទយោ សម្ភវន្តិ។ ឯត្ថ ច ‘‘បឋមជ្ឈានបដិលាភត្ថាយា’’តិអាទិវចនេន ឧបចារសមាធិស្សាបិ បារិបូរី ឥច្ឆិតព្ពាតិ ទស្សេតិ។ កិំ បនេត្ថ សមថពលសមាធិចរិយានំ នានត្តំ, កិំ វា វិបស្សនាពលលោកិយញាណចរិយានំ? យថា សមថពលេបិ ‘‘នេក្ខម្មវសេនា’’តិអាទិនា ឧបចារសមាធិនា សទ្ធិំ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ អប្បនាសមាធិយេវ វុត្តោ, តថា សមាធិចរិយាសុ, វិបស្សនាពលលោកិយញាណចរិយាសុ ច វិបស្សនាវ វុត្តាតិ? កិញ្ចាបិ វុត្តា, វិវដ្ដានុបស្សនា បន បុរេចរញាណាទិវិបស្សនាពលេ អវុត្តា ពលដ្ឋោ, បញ្ចន្នំ វសីភាវានំ វសេន សុចិណ្ណតា ចរិយដ្ឋោ, ឯតេនេវ សមថពលសមាធិចរិយានម្បិ នានត្តំ សំវណ្ណិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។
វសីភាវតា បញ្ញាតិ ឯត្ថ វសោ ឯតស្ស អត្ថីតិ វសី, តស្ស ភាវោ វសីភាវោ, សា ឯវ វសីភាវតា។ ‘‘វសិយោ’’តិ បន បាឡិយំ ឥត្ថិលិង្គវសេន វុត្តត្តា តាយោ ទស្សេតុំ ‘‘វសីតិ បញ្ច វសិយោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ឈានំ អាវជ្ជន្តស្ស និរន្តរំ ឈានង្គេសុ ចិត្តប្បវត្តនសមត្ថតា អាវជ្ជនវសី។ សមាបជ្ជិតុកាមស្ស សីឃំ ឈានំ សមាបជ្ជនសមត្ថតា សមាបជ្ជនវសី។ អច្ឆរាមត្តំ វា កតិបយច្ឆរាមត្តំ វា ខណំ ឈានំ ឋបេតុំ សមត្ថតា អធិដ្ឋានវសី។ តថេវ លហុំ វុដ្ឋាតុំ សមត្ថតា វុដ្ឋានវសី។ បច្ចវេក្ខណវសី បន អាវជ្ជនវសិយា ឯវ សិជ្ឈតិ។ បច្ចវេក្ខណជវនានេវ ហិ តត្ថ អាវជ្ជនានន្តរានីតិ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ហេដ្ឋា អាគតោ ឯវ។ អយញ្ច វសីភាវោ សមាធិចរិយានំ វសេន វុត្តោ។ ញាណចរិយាសុ បន លោកុត្តរានំ ញាណចរិយានំ វសីភាវាបាទនកិច្ចំ នាម នត្ថិ។ បដិបក្ខស្ស សុវិហតត្តា សភាវសិទ្ធោ តត្ថ
៨៧០. ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោតិ អនវសេសនិទ្ទេសោ។ ចុទ្ទសហិ ញាណចរិយាហិ ហោតិ អគ្គមគ្គផលានំ អនធិគតត្តាតិ។ យទិ ឯវន្តិ យទិ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសវសេន ‘‘សោឡសហិ ញាណចរិយាហី’’តិ វុត្តំ, តតោ អវកំសវសេនបិ ឥច្ឆិតព្ពំ, ឯវំ សន្តេ កិំ ន ហោតិ និរោធសមាបជ្ជនន្តិ អធិប្បាយោ។ បញ្ច កាមគុណា វត្ថុភូតា ឯតស្ស សន្តីតិ បញ្ចកាមគុណិកោ, កាមរាគោ។ អប្បហីនត្តា អសមុច្ឆិន្នត្តា។ ន ហិ កាមរាគស្ស វិក្ខម្ភនប្បហានមត្តំ និរោធស្ស អធិដ្ឋានំ ភវិតុំ សក្កោតិ។ តស្មាតិ សមាធិបារិបន្ថិកស្ស កាមរាគស្ស សុបហីនត្តា។ ឯតេន កាមំ មគ្គផលញាណចរិយា លោកិយញាណសមាធិចរិយា វិយ និរោធសមាបជ្ជនេ សរូបេន ន វិនិយុជ្ជន្តិ តទា អប្បវត្តនតោ, តស្ស តស្ស បន បដិបក្ខស្ស សមុច្ឆិន្ទនេន ពលចរិយានំ វិសេសបច្ចយតាយ និរោធសមាបត្តិយា អធិដ្ឋានំ ហោតីតិ ទស្សេតិ។ ឯសាតិ អនាគាមី។ ឥទញ្ហិ ‘‘និរោធា វុដ្ឋហន្តស្សា’’តិអាទិវចនំ អនាគាមិនោវ និរោធា វុដ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកុសល’’ន្តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤១៧) វចនតោ, អញ្ញថា ‘‘នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកិរិយា’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤១៧) វុច្ចេយ្យ។
៨៧១. ‘‘បញ្ចវោការភវេ’’តិ ‘‘បឋមជ្ឈានាទីនំ ឧប្បត្តិ នត្ថី’’តិ។ វត្ថុស្ស អភាវាតិ ហទយវត្ថុនោ អភាវាតិ វទន្តិ, ករជកាយសង្ខាតស្ស បន វត្ថុនោ អភាវាតិ អត្ថោ។ យទិ ហិ អារុប្បេ និរោធំ សមាបជ្ជេយ្យ, ចិត្តចេតសិកានំ, អញ្ញស្ស ច កស្សចិ អភាវតោ អបញ្ញត្តិកោវ ភវេយ្យ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតសទិសោ។ កិញ្ចាយំ ឧបាទាយ និរោធំ សមាបន្នោតិ វុច្ចេយ្យ, កិំ វា ឯតាយ វត្ថុចិន្តាយ។ អង្គវេកល្លតោវ នត្ថិ អារុប្បេ និរោធសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ។
៨៧២. សង្ខារានំ បវត្តិភេទេតិ សង្ខតធម្មានំ ខណេ ខណេ ឧប្បជ្ជនេ, ភិជ្ជនេ ច, តេសំ វា កុសលាទិភេទភិន្នេ យថារហំ តីហិ ទុក្ខតាហិ ឧបទ្ទុតេ បវត្តិវិភាគេ។ ចិត្តចេតសិកវិគមេហិ រូបធម្មេសុ លព្ភមានាបិ សង្ខារទុក្ខតា អព្ពោហារិកតំ អាបជ្ជតិ។ ឧក្កណ្ឋិត្វាតិ និព្ពិន្ទិត្វា។ និព្ពានំ បត្វាតិ អនុបាទិសេសនិព្ពានំ បត្វា វិយ។ សុខន្តិ និទ្ទុក្ខំ។
៨៧៣. សមថវិបស្សនាវសេនាតិ យុគនទ្ធានំ វិយ អញ្ញមញ្ញូបការិតាយ សហិតានំ វសេន។ ឧស្សក្កិត្វាតិ ឧក្កំសំ បត្វា យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនា, យាវ ច អនុលោមញាណា អារុហិត្វា។ និរោធយតោតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមាបជ្ជិត្វា តំ និរោធេន្តស្ស។ អញ្ញស្ស កស្សចិបិ ចិត្តស្ស អនុប្បជ្ជនេន ឯវមស្សា និរោធសមាបត្តិយា សមាបជ្ជនំ ហោតិ។ ‘‘យោ ហី’’តិអាទិនា ‘‘សមថវិបស្សនាវសេនា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ ព្យតិរេកមុខេន វិវរតិ។ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិំ បត្វា តិដ្ឋតិ តទុទ្ធំ សុទ្ធសមថវិបស្សនាយ អភាវតោ។ យោ វិបស្សនាវសេនេវ ឧស្សក្កតិ សចេ អរិយោ ផលសមាបត្តត្ថិកោ, សោ អត្តនោ ផលសមាបត្តិំ បត្វា តិដ្ឋតិ។ អថ បុថុជ្ជនោ, សេខោ វា មគ្គត្ថិកោ តាយ ចេ វិបស្សនាយ មគ្គំ បត្វា ផលេ ឋិតោ, សោបិ ផលសមាបត្តិំ បត្វា តិដ្ឋតិច្ចេវ វុច្ចតិ។ សោតិ ឧភយវសេន បដិបន្នោ។ តន្តិ និរោធសមាបត្តិំ។
៨៧៤. យេន ផលទ្វយសមន្នាគមាទិនា និរោធំ សមាបជ្ជិតុំ សមត្ថោ ហោតិ, សោ វិធិ បគេវ វិភាវិតោតិ សមាបជ្ជនាការមេវ ទស្សេន្តោ ‘‘កតភត្តកិច្ចោ’’តិអាទិមាហ។ តញ្ហិ សព្ពាសម្បិ តត្ថ សង្ខារេតិ តស្មិំ បឋមជ្ឈានេ, បឋមជ្ឈានចិត្តុប្បាទេ វា សង្ខារេ។
‘‘វិបស្សតី’’តិ វុត្តំ, កីទិសី បនេត្ថ វិបស្សនា ឥច្ឆិតព្ពាតិ តំ និទ្ធារណត្ថំ ‘‘វិបស្សនា បនេសា’’តិអាទិនា តមេវ វិបស្សនំ តិធា ភិន្ទិត្វា ទស្សេតិ។ មន្ទា ចេ វិបស្សនា, ទន្ធាភិញ្ញំ មគ្គំ សាធេតិ។ តិក្ខា ចេ, ខិប្បាភិញ្ញន្តិ អយំ មន្ទតិក្ខតាយ វិសេសោ។ លក្ខណប្បត្តា បន វិបស្សនា មគ្គស្ស បច្ចយោ ហោតិយេវាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សង្ខារ…បេ.… ហោតិយេវា’’តិ។ តិក្ខាវ វដ្ដតិ សង្ខារារម្មណេបិ សតិ សព្ពសង្ខារេហិ វិវដ្ដនាការេនេវ បវត្តនតោ, មគ្គោ វិយ វិសង្ខារគតស្ស ផលស្ស ‘‘មគ្គភាវនាសទិសា’’តិ។ យស្មា អតិមន្ទា សមថាទិកា សង្ខារានំ និរោធនេ អសមត្ថា សមថនិដ្ឋា ហោតិ, អតិតិក្ខា ញាណាទិកា សាតិសយំ សង្ខារេសុ ទោសទស្សនេ ផលសមាបត្តិនិដ្ឋា ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘នាតិមន្ទនាតិតិក្ខា វដ្ដតី’’តិ។ ឯស និរោធសមាបជ្ជនកោ។ តេ សង្ខារេតិ តេ បឋមជ្ឈានសង្ខារេ។
‘‘តថេវា’’តិ ឥមិនា ‘‘នាតិមន្ទាយ នាតិតិក្ខាយា’’តិ ឥមមត្ថំ អាកឌ្ឍតិ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ តត្ថ សង្ខារេ តថេវ វិបស្សតី’’តិ វត្តព្ពំ, ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា បន តំ អវត្វា ‘‘ចតុព្ពិធំ បុព្ពកិច្ចំ ករោតិ’’ច្ចេវ វុត្តន្តិ កេចិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ។ វិបស្សនាចារតោ ហិ សមាធិចារោ, តស្មា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ បុព្ពកិច្ចំ កាតព្ពំ។ តថា ហិ បរតោបិ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឥមំ បុព្ពកិច្ចំ កត្វា’’តិអាទិំ (វិសុទ្ធិ. ២.៨៧៩) វក្ខតិ, ន បន ‘‘តត្ថ សង្ខារេ តថេវ វិបស្សិត្វា’’តិ។ នានាពទ្ធអវិកោបនន្តិ អត្តនា អសម្ពទ្ធស្ស បរិក្ខារស្ស អវិនាសនំ។ យថា តំ ន វិនស្សតិ, តថា អធិដ្ឋានំ។ សង្ឃបដិមាននន្តិ សង្ឃស្ស បដិមាននាវជ្ជនំ។ សត្ថុបក្កោសនន្តិ សត្ថុ បក្កោសនាវជ្ជនំ។ អទ្ធានបរិច្ឆេទន្តិ ជីវិតទ្ធានបរិច្ឆេទំ បុព្ពកិច្ចំ ករោតីតិ សម្ពន្ធោ។
៨៧៥. អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេតព្ពំ។ តថា ចិត្តុប្បាទនមេវ ហេត្ថ អធិដ្ឋានំ។
ចិត្តជរូបាទីនំ អនុប្បជ្ជនតោ, បច្ឆាជាតបច្ចយាទិឧបត្ថម្ភាភាវតោ ច សត្តាហមេវ តថា សរីរំ
សមាបត្តិវសេនេវាតិ និរោធសមាបត្តិវសេនេវ។ នំ អគ្គិអាទិអន្តរាយំ រក្ខតិ សមាបន្នកោ អធិដ្ឋានវសេនាតិ អធិប្បាយោ។ អាយស្មតោ សញ្ជីវស្សាតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា ឥទ្ធិកថាយំ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៧៤) វុត្តមេវ។
៨៧៦. ឯតស្សាតិ តស្មិំ សមយេតិ តស្មិំ តស្ស ភិក្ខុនោ ឧបសង្កមនសមយេ វុដ្ឋាតិយេវ។ កាលបរិច្ឆេទសទិសញ្ហេតំ។
ឯវំ គរុកាតិ អគ្គិអាទីហិបិ អនភិភវនីយំ និរោធំ សមាបន្នំ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាបនតោ ឯវំ គរុកា ហិ សង្ឃស្ស អាណា នាម, តស្មា អត្តនោ ហិតសុខំ អាកង្ខន្តេន ជីវិតហេតុបិ សង្ឃស្ស អាណា ន អតិក្កមិតព្ពាតិ អធិប្បាយោ។
៨៧៧. ន បក្កោសតិ ‘‘សត្ថា តំ, អាវុសោ, អាមន្តេតី’’តិ។ ‘‘វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ អាវជ្ជិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ។
៨៧៨. ជីវិតទ្ធានស្សាតិ អត្តនោ ជីវិតកាលស្ស ជីវិតប្បវត្តិយា។ អាយុ ឯវ អាយុសង្ខារា។ ‘‘អាយុឧស្មាវិញ្ញាណានី’’តិ ច វទន្តិ, តេ ចស្ស បកតិចិត្តស្សេវ អារម្មណំ ហោន្តិ។ អន្តោនិរោធេ មរណំ នត្ថិ ចរិមភវង្គេន មីយនតោ។ អាវជ្ជិត្វាវ សមាបជ្ជិតព្ពំ ‘‘សហសា មរណំ មា អហោសី’’តិ។ សហសា ហិ មរណេ អញ្ញព្យាករណភិក្ខុឱវាទទានសាសនានុភាវទីបនានំ អនិស្សរោ សិយា, អនាគាមិនោ វា អគ្គមគ្គានធិគមោ សិយា។ អវសេសន្តិ នានាពទ្ធអវិកោបនាទិតិវិធម្បិ បុព្ពកិច្ចំ។ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ។
៨៧៩. កិញ្ចាបិ ‘‘ឯកំ វា ទ្វេ វា’’តិ អនិយមេត្វា វិយ វុត្តំ, ទ្វេ វារេ ឯវ បន និយមតោ វទន្តិ។ ចិត្តវារេតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនចិត្តវារេ។ និរោធំ ផុសតីតិ អចិត្តកភាវមេវាហ។ និរោធស្ស បយោគត្តាតិ ចិត្តនិរោធាយ បយោគភាវតោ, ពលទ្វយសម្ភរណាទិបយោគស្ស ចិត្តនិរោធត្តាតិ អត្ថោ។ សមថវិបស្សនាពលសមន្នាគមោ, ញាណសមាធិចរិយាវសីភាវោ ចេត្ថ ‘‘ទ្វេ សមថវិបស្សនាធម្មេ យុគនទ្ធេ កត្វា’’តិ។ អនុបុព្ពនិរោធស្ស បយោគោតិ បឋមជ្ឈានាទីនំ, តទនុបស្សនានញ្ច អនុបុព្ពតោ និរោធនស្សាយំ បយោគោ។ ឥទំ វុត្តនយេន អដ្ឋសមាបត្តិអារោហនំ ន នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិយា សមាបជ្ជនស្ស។ តស្មា ទ្វិន្នំ ចិត្តានំ ឧបរិ ចិត្តានិ ន បវត្តន្តីតិ យោជនា។
បរតោ អចិត្តកោ ភវិតុំ ន សក្កោតីតិ សកលំ យថាបរិច្ឆិន្នកាលំ អចិត្តកោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ។ តញ្ច ខោ សង្ឃបដិមាននសត្ថុបក្កោសនអទ្ធានបរិច្ឆេទាវជ្ជនានំ អករណេន, ន នានាពទ្ធអវិកោបនស្ស។ តស្ស ហិ អករណេន កទាចិ កេវលំ តាទិសស្ស បរិក្ខារស្ស អវិនាសោ ន សិយា, ន និរោធសមាបត្តិវិពន្ធោ។ អយញ្ច អត្ថោ មហានាគត្ថេរវត្ថុនា វិភាវិតោ ឯវ។ ឯវំ សន្តេ តីហិ អាការេហិ និរោធសមាបត្តិយា វុដ្ឋានំ ហោតីតិ អាបជ្ជតិ, តស្មា តំ ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ។ បដិនិវត្តិត្វា បុន អាកិញ្ចញ្ញាយតនេយេវ បតិដ្ឋាតីតិ ឥមិនា សមាបត្តិយា វិពន្ធេ ជាតេ ឯវំ ហោតីតិ ទស្សេតិ, អវិពន្ធេនេវ បន យថាបរិច្ឆិន្នកាលវីតិក្កមនេ ផលចិត្តុប្បត្តិយា វុដ្ឋានំ ហោតិ។ ឯវញ្ច កត្វា គម្ភីរកន្ទរោរុឡ្ហតត្តបាសាណក្កន្តបុរិសនិទស្សនម្បិ សមត្ថិតំ ហោតីតិ កេចិ វទន្តិ។ អបរេ បន ‘‘បុព្ពកិច្ចស្ស អកតត្តា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមាបន្នមត្តោវ ‘បដិនិវត្តិត្វា អាកិញ្ចញ្ញាយតនេ បតិដ្ឋាតី’តិ វុត្តត្តា សង្ឃបដិមាននាទិឯកច្ចបុព្ពកិច្ចាករណេ អង្គវេកល្លតោ និរោធសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ ន ឥជ្ឈតេវា’’តិ វទន្តិ។ វត្តសទិសញ្ហេតំ និរោធសមាបត្តិយា, យទិទំ បុព្ពកិច្ចករណំ។ តស្មា តត្ថ យំ គរុតរំ, តស្ស អករណំ សមាបជ្ជនំ វិពន្ធតីតិ អបរេ។ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ។ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនេ បតិដ្ឋាតី’’តិ ច ឥទំ បុន អាកិញ្ចញ្ញាយតនស្ស សមាបជ្ជិតព្ពត្តា វុត្តំ។ សមាបជ្ជិត្វា ហិ វុដ្ឋាយ បុព្ពកិច្ចស្ស កាតព្ពត្តា។
យថា បនាតិអាទិ កតបុព្ពកិច្ចតាសាមញ្ញេន ឧបមាសំសន្ទនំ។
៨៨០. អស្សាតិ និរោធសមាបត្តិយា។ ‘‘កាលបរិច្ឆេទវសេនា’’តិអាទិនា ចតូហិ អាការេហិ និរោធសមាបត្តិយា ឋានំ ទស្សេតិ។
៨៨២. វិវេកនិន្នន្តិ
៨៨៣. ឩសង្ខារត្តយបដិប្បស្សទ្ធិយា, អវសេសចេតសិកវិញ្ញាណាភាវេន រូបធម្មមត្តាវសេសតាយ ច មតនិរោធសមាបន្នានំ អវិសេសំ គហេត្វា បុច្ឆា ‘‘មតស្ស ច សមាបន្នស្ស ច កោ វិសេសោ’’តិ។ កាមំ នេសំ សង្ខារត្តយបដិប្បស្សទ្ធិអាទីហិ ‘‘យ្វាយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។
៨៨៤. សភាវតោតិ សភាវធម្មតោ, បរមត្ថតោតិ អត្ថោ។ បរមត្ថតោ ហិ វិជ្ជមានានំ សង្ខតាទិភាវេន វត្តព្ពតំ លភតិ, ន អវិជ្ជមានំ។ សមាបជ្ជន្តស្ស វសេនាតិ យស្មា សមាបជ្ជន្តស្ស អរិយបុគ្គលស្ស សមថវិបស្សនាធម្មេ យុគនទ្ធេ កត្វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ អារោហន្តស្ស អនុក្កមេន សង្ខារានំ បដិប្បស្សម្ភនបយោគនិព្ពត្តិយា និរោធសមាបត្តិ និប្ផន្នា នាម ហោតិ, តស្មា តំ បយោគនិព្ពត្តិំ ឧបាទាយ ‘‘និប្ផន្នា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ។
សង្ខារវូបសមតោ, សន្តធម្មសមន្វយតោ ច សន្តំ។ អរិយេហិ ឯវ និសេវិតព្ពត្តា អរិយនិសេវិតំ។ តិស្សន្នម្បិ ទុក្ខតានំ និព្ពុតភាវតោ និព្ពានមិតិ សង្ខំ ឧបាគតំ។ អរិយំ បញ្ញន្តិ សុវិសុទ្ធំ មគ្គផលបញ្ញំ។ ឥមិស្សាបីតិ និរោធសមាបត្តិយា។ សមាបត្តិសមត្ថតាតិ សមាបជ្ជនសមត្ថតា។
អាហុនេយ្យភាវាទិសិទ្ធិកថាវណ្ណនា
៨៨៥. អាហុនេយ្យភាវាទិសិទ្ធីតិ អាហុនេយ្យបាហុនេយ្យទក្ខិណេយ្យអញ្ជលិករណីយអនុត្តរបុញ្ញក្ខេត្តភាវសិទ្ធិ។ អវិសេសេនាតិ ទស្សនមគ្គបញ្ញាទិវិសេសេន វិនា, ឯតិស្សា លោកុត្តរបញ្ញាយ។ អានេត្វា ហុនិតព្ពន្តិ អាហុនំ, ទូរតោបិ អានេត្វា ទាតព្ពទានំ, តំ បដិគ្គហេតុំ យុត្តោតិ អាហុនេយ្យោ។ បាហុនំ វុច្ចតិ អាគន្តុកទានំ, តំ បដិគ្គហេតុំ យុត្តោតិ បាហុនេយ្យោ។ ទក្ខិណំ អរហតីតិ ទក្ខិណេយ្យោ, អញ្ជលិករណំ អញ្ជលិកម្មំ, តំ អរហតីតិ អញ្ជលិករណីយោ។ អនុត្តរំ ឧត្តមំ សត្តានំ បុញ្ញវិរុហនដ្ឋានន្តិ អនុត្តរំ បុញ្ញក្ខេត្តំ លោកស្សាតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ។ វិត្ថារោ បន ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ។
៨៨៦. មន្ទាយ វិបស្សនាយ អាគតោតិ អតិក្ខាយ វិបស្សនាយ វសេន បឋមមគ្គបញ្ញំ ភាវេត្វា សោតាបន្នភាវំ អាគតោ។ សទ្ធាទីនំ មុទូនំ ឥន្ទ្រិយានំ វសេន មុទិន្ទ្រិយោបិ សមានោ។ សត្តក្ខត្តុបរមោតិ សត្តក្ខត្តុំ បរមា ភវូបបត្តិ អត្តភាវគ្គហណំ, តតោ បរំ អដ្ឋមំ ភវំ នាទិយតីតិ សំសរិត្វាតិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន អបរាបរំ គន្ត្វា។ ទុក្ខស្សន្តំ ករោតីតិ វដ្ដទុក្ខស្ស បរិយន្តំ បរិយោសានំ ករោតិ។ អយំ កាលេន ទេវលោកស្ស, កាលេន មនុស្សលោកស្សាតិ មិស្សកស្ស ភវស្ស វសេន ‘‘សត្តសុគតិភវេ សំសរិត្វា’’តិ វុត្តោ។ កុលតោ កុលំ គច្ឆតីតិ កោលំកោលោ។ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយតោ បដ្ឋាយ ហិ នីចកុលេ ឧបបត្តិ នាម នត្ថិ, មហាភោគកុលេសុយេវ និព្ពត្តតីតិ អត្ថោ។ ទ្វេ វា តីណិ វា កុលានីតិ ទេវមនុស្សវសេន ទ្វេ វា តយោ វា ភវេ។ ឥតិ អយម្បិ មិស្សកភវេនេវ កថិតោ។ ទេសនាមត្តមេវ ចេតំ ‘‘ទ្វេ វា តីណិ វា’’តិ។ យាវ ឆដ្ឋភវា សំសរន្តោបិ កោលំកោលោវ ហោតិ។ អត្តភាវគ្គហណសង្ខាតំ ឯកំយេវ ខន្ធពីជំ ឯតស្ស អត្ថីតិ ឯកពីជី។ ‘‘មានុសកំ ភវ’’ន្តិ ឥទម្បិ ទេសនាមត្តំ។ ‘‘ទេវភវំ និព្ពត្តេតី’’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិយេវ។ កោ បនេតេសំ ឥមំ បភេទំ និយមេតីតិ? តិណ្ណំ មគ្គានំ វិបស្សនា។ សចេ ហិ ឧបរិ តិណ្ណំ មគ្គានំ វិបស្សនា ពលវតី ហោតិ, ឯកពីជី នាម ហោតិ។ តតោ មន្ទាយ កោលំកោលោ, តតោ មន្ទតរាយ សត្តក្ខត្តុបរមោ។
៨៨៧. បដិសន្ធិវសេន សកិំ អាគច្ឆតីតិ សកទាគាមី។ សកិទេវាតិ ឯកវារំយេវ។ ‘‘ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា’’តិ ឥមិនា បញ្ចសុ សកទាគាមីសុ ចត្តារោ វជ្ជេត្វា ឯកោវ គហិតោ។ ឯកច្ចោ ហិ ឥធ សកទាគាមិផលំ បត្វា ឥធេវ បរិនិព្ពាតិ, ឯកច្ចោ ឥធ បត្វា ទេវលោកេ បរិនិព្ពាតិ, ឯកច្ចោ ទេវលោកេ បត្វា តត្ថេវ បរិនិព្ពាតិ, ឯកច្ចោ ទេវលោកេ បត្វា ឥធូបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាតិ។ ឥមេ ចត្តារោបិ ឥធ ន គហិតា។ យោ បន ឥធ បត្វា ទេវលោកេ យាវតាយុកំ វសិត្វា បុន ឥធូបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាតិ, អយំ ឥធ គហិតោ។
៨៨៨. បដិសន្ធិវសេន ឥធ អនាគមនតោ អនាគាមី។ ឥន្ទ្រិយវេមត្តតាវសេនាតិ សទ្ធាទីនំ វិមុត្តិបរិបាចកឥន្ទ្រិយានំ បរោបរិយត្តេន។ បញ្ចធា ឥធ វិហាយ និដ្ឋោ ហោតីតិ សោ អនាគាមី អន្តរាបរិនិព្ពាយិអាទិភាវេន បញ្ចបការេន ឥមំ លោកំ បជហិត្វា បរិនិព្ពាយនកោ ហោតិ។ អាយុវេមជ្ឈស្ស អន្តរាយេវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយនតោ អន្តរាបរិនិព្ពាយី ឧបហច្ចាតិ វា ឧបគន្ត្វា កាលកិរិយំ។ អប្បយោគេនាតិ អធិមត្តបយោគេន វិនា អប្បកសិរេនេវ តិក្ខិន្ទ្រិយតាយ សប្បយោគេនាតិ ឯត្ថ វុត្តវិបរិយាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឧទ្ធំ វា ហិ ភាវេន ឧទ្ធមស្ស តណ្ហាសោតំ, វដ្ដសោតំ វាតិ ឧទ្ធំសោតោ។ ឧទ្ធំ វា គន្ត្វា បដិលភិតព្ពតោ ឧទ្ធមស្ស មគ្គសោតន្តិ ឧទ្ធំសោតោ។ បដិសន្ធិវសេន អកនិដ្ឋភវំ គច្ឆតីតិ អកនិដ្ឋគាមី។
យត្ថុបបន្នោតិ អវិហាទីសុ យត្ថ យត្ថ ឧបបន្នោ។ ឥមេសំ បន អនាគាមីនំ បភេទជាននត្ថំ ឧទ្ធំសោតអកនិដ្ឋគាមិចតុក្កំ វេទិតព្ពំ – យោ ហិ អវិហតោ បដ្ឋាយ ចត្តារោ ទេវលោកេ សោធេត្វា អកនិដ្ឋំ គន្ត្វា បរិនិព្ពាតិ, អយំ ឧទ្ធំសោតោ អកនិដ្ឋគាមី នាម។ យោ បន ហេដ្ឋា តយោ ទេវលោកេ សោធេត្វា សុទស្សីទេវលោកេ ឋត្វា បរិនិព្ពាតិ, អយំ ឧទ្ធំសោតោ នអកនិដ្ឋគាមី នាម។ យោ ឥតោ អកនិដ្ឋមេវ គន្ត្វា បរិនិព្ពាតិ, អយំ នឧទ្ធំសោតោ អកនិដ្ឋគាមី នាម។ យោ បន ហេដ្ឋា ចតូសុ ទេវលោកេសុ តត្ថ តត្ថេវ បរិនិព្ពាតិ, អយំ នឧទ្ធំសោតោ នអកនិដ្ឋគាមី នាម។ ឯតេ បន អវិហេសុ ឧបបន្នសមនន្តរា អាយុវេមជ្ឈំ អប្បត្វា, បត្វា ច បរិនិព្ពាយនវសេន តយោ អន្តរាបរិនិព្ពាយិនោ, ឯកោ ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី, ឯកោ ឧទ្ធំសោតោតិ បញ្ច។ តេ អសង្ខារសសង្ខារបរិនិព្ពាយិវិភាគេន ទស ហោន្តិ។ តថា អតប្បសុទស្សសុទស្សីសូតិ ចត្តារោ ទសកា ចត្តាលីសំ។ អកនិដ្ឋេ បន ឧទ្ធំសោតោ នត្ថិ។ តយោ អន្តរាបរិនិព្ពាយិនោ, ឯកោ ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយីតិ ចត្តារោ។ តេ អសង្ខារសសង្ខារបរិនិព្ពាយិវិភាគេន អដ្ឋាតិ អដ្ឋចត្តាលីសំ អនាគាមិនោ។
សោតាបន្នា បន បដិបទាភេទេន ចត្តារោ សត្តក្ខត្តុបរមា, ចត្តារោ កោលំកោលា, ចត្តារោ ឯកពីជិនោតិ សទ្ធាធុរេន បដិបន្នា ទ្វាទស, តថា បញ្ញាធុរេនាតិ ចតុវីសតិ។
សកទាគាមិនោ សុញ្ញតវិមោក្ខេន វិមុត្តា បដិបទាវសេន ចត្តារោ, តថា អនិមិត្តអប្បណិហិតវិមោក្ខេហីតិ ទ្វាទស។
៨៨៩. តថា អរហន្តោ។ តេ បន ទ្វាទស បញ្ញាវិមុត្តា, ទ្វាទស ឧភតោភាគវិមុត្តា, ទ្វាទស តេវិជ្ជា, ទ្វាទស ឆឡភិញ្ញា, ទ្វាទស បដិសម្ភិទាប្បត្តាតិ យំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ យំ ចតុត្ថមគ្គបញ្ញាភាវនំ សន្ធាយ ហេដ្ឋា សង្ខេបតោ គាថាវណ្ណនាយំ វុត្តំ, តំ បន វុត្តាការំ និគមនវសេន ទស្សេតុំ ‘‘មគ្គក្ខណេ’’តិអាទិ វុត្តំ។ កាមំ ចតូសុបិ មគ្គក្ខណេសុ តំ ជដំ វិជដេតិ នាម, ផលក្ខណេសុបិ យថារហំ វិជដិតជដោ, អគ្គផលក្ខណេយេវ បន សព្ពសោ វិជដិតជដោ, តតោ បរំ វិជដេតព្ពាយ ជដាយ អភាវតោ។ តេនេត្ថ ហេដ្ឋា ហេដ្ឋិមមគ្គបញ្ញាភាវនានិសំសស្ស វុត្តត្តាវ ចតុត្ថមគ្គបញ្ញាភាវនាវសេន អត្ថោ វុត្តោ។
រតិន្តិ អភិរតិំ, អភិរុចិន្តិ អត្ថោ។ តត្ថាតិ អរិយាយ បញ្ញាភាវនាយ។
៨៩០. ឥមិស្សា គាថាយាតិ ឥមិស្សំ គាថាយំ។ គាថា ហិ អត្តនោ អត្ថភូតស្ស វិសុទ្ធិមគ្គស្ស អាធារភាវេន វុត្តា, សាមិវចនំ វា ឯតំ អត្ថស្ស តំសម្ពន្ធិភាវតោ។
បញ្ញាភាវនានិសំសនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ឥតិ តេវីសតិមបរិច្ឆេទវណ្ណនា។
និគមនកថាវណ្ណនា
៨៩១. ឥមិស្សា ទានិ គាថាយាតិអាទីនំ គាថានំ អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោ ឯវ។ ស្វាយំ ‘‘វិសុទ្ធិមគ្គំ ភាសិស្ស’’ន្តិ ឯវំ បដិញ្ញាតោ វិសុទ្ធិមគ្គោ ឯត្តាវតា ភាសិតោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ។
៨៩២. តត្ថាតិអាទីសុ អយំ បទសម្ពន្ធេន សទ្ធិំ សង្ខេបត្ថោ – តេសំ ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយា’’តិគាថាយំ វុត្តានំ សីលាទិប្បភេទានំ អត្ថានំ បញ្ចន្នម្បិ មហានិកាយានំ អដ្ឋកថានយេ អដ្ឋកថាតន្តិយំ តត្ថ តត្ថ វុត្តោ យោ វិនិច្ឆយោ, យេភុយ្យេន តំ សព្ពំ សមាហរិត្វា សមានេត្វា និកាយន្តរស្ស និកាយគតវាទទោសសង្ករេហិ មុត្តោ សោ និច្ឆយោ យស្មា បកាសិតោ, តស្មា វិសុទ្ធិកាមេហិ យោគីហិ ឯតស្មិំ វិសុទ្ធិមគ្គេ អាទរោ ករណីយោយេវាតិ។
និគមនគាថាយោ
ឯត្តាវតា
សុវិសុទ្ធសមាចារោ, វិសុទ្ធនយមណ្ឌិតំ;
វិសុទ្ធិមគ្គំ លោកស្ស, យទច្ចន្តវិសុទ្ធិយា។
អភាសិ ករុណាវេគ-សមុស្សាហិតមានសោ;
មហេសិ វិបុលោទាត-វិសុទ្ធិមតិបាដវោ។
តស្ស អត្ថំ បកាសេតុំ, កថាមគ្គំ បុរាតនំ;
និស្សាយ យា សមារទ្ធា, អត្ថសំវណ្ណនា មយា។
អាយាចិតោ សិទ្ធគាម-បរិវេណនិវាសិនា;
ថេរេន ទាឋនាគេន, សុទ្ធាចារេន ធីមតា។
សា ឯសា បរមត្ថានំ, តត្ថ តត្ថ យថារហំ;
និធានតោ បរមត្ថ-មញ្ជូសា នាម នាមតោ។
សម្បត្តា បរិនិដ្ឋានំ, អនាកុលវិនិច្ឆយា;
អដ្ឋាសីតិប្បមាណាយ, បាឡិយា ភាណវារតោ។
ឥតិ តំ សង្ខរោន្តេន, យំ តំ អធិគតំ មយា;
បុញ្ញំ តស្សានុភាវេន, លោកនាថស្ស សាសនេ។
ឱគាហេត្វា វិសុទ្ធាយ, សីលាទិបដិបត្តិយា;
សព្ពេបិ ទេហិនោ ហោន្តុ, វិមុត្តិរសភាគិនោ។
ចិរំ
តស្មិំ សគារវា និច្ចំ, ហោន្តុ សព្ពេបិ បាណិនោ។
សម្មា វស្សតុ កាលេន, ទេវោ រាជា មហីបតិ;
សទ្ធម្មនិរតោ លោកំ, ធម្មេនេវ បសាសតូតិ។
ពទរតិត្ថវិហារវាសិនា អាចរិយធម្មបាលេន កតា
បរមត្ថមញ្ជូសា នាម វិសុទ្ធិមគ្គមហាដីកា សមត្តា។
វិសុទ្ធិមគ្គ-មហាដីកា សមត្តា។