វិមុត្តិមគ្គបករណំ
កោ សោ វិមុត្តិមគ្គោ នាម? វិសុទ្ធិមគ្គោ វិយ សីលសមាធិបញ្ញានំ វិសុំ វិសុំ វិភជិត្វា ទីបកោ ឯកោ បដិបត្តិគន្ថោ។ តត្ថ ហិ –
‘‘សីលំ សមាធិ បញ្ញា ច, វិមុត្តិ ច អនុត្តរា;
អនុពុទ្ធា ឥមេ ធម្មា, គោតមេន យសស្សិនា’’តិ
ឥមំ ចិនរដ្ឋេយេវ ទិដ្ឋោ, ចិនភាសាយ ច បរិវត្តិតោ (១០៤៨-ពុ-វ) សង្ឃបាលេន នាម ភិក្ខុនា។ កេន បន សោ កុតោ ច តត្ថ អានីតោតិ ន បាកដមេតំ។ តស្ស បន សង្ឃបាលស្ស អាចរិយោ គុណភទ្រោ នាម មហាយានិកោ ភិក្ខុ មជ្ឈិមឥន្ទិយទេសិកោ, សោ ឥន្ទិយរដ្ឋតោ ចិនរដ្ឋំ គច្ឆន្តោ បឋមំ សីហឡទីបំ គន្ត្វា តតោ (៩៧៨-ពុ-វ) ចិនរដ្ឋំ គតោ។ តទា សោ តេន អានីតោ ភវេយ្យ
តស្មិញ្ហិ វិមុត្តិមគ្គេ បុព្ពាចិណ្ណនិទានទស្សនំ ធាតុនិទានទស្សនញ្ច យថេវ វិសុទ្ធិមគ្គេ ឯកច្ចេវាទោ, តថេវាគតំ។ ទោសនិទានទស្សនេ បន ‘‘សេម្ហាធិកោ រាគចរិតោ, បិត្តាធិកោ ទោសចរិតោ, វាតាធិកោ មោហចរិតោ។ សេម្ហាធិកោ វា មោហចរិតោ, វាតាធិកោ រាគចរិតោ’’តិ តិណ្ណម្បិ រាគទោសមោហានំ ទោសនិយមោ វុត្តោ។ អាចរិយពុទ្ធឃោសេន ទិដ្ឋវិមុត្តិមគ្គបោត្ថកេ បន ‘‘បិត្តាធិកោ ទោសចរិតោ’’តិ បាឋោ ឩនោ ភវេយ្យ។
អញ្ញានិបិ ពហូនិ វិសុទ្ធិមគ្គេ បដិក្ខិត្តានិ តត្ថ វិមុត្តិមគ្គេ គហេតព្ពភាវេន ទិស្សន្តិ។ កថំ?
សីលនិទ្ទេសេ (១, ៨-បិដ្ឋេ) ‘‘អញ្ញេ បន សិរដ្ឋោ សីលត្ថោ, សីតលត្ថោ សីលត្ថោតិ ឯវមាទិនាបិ នយេនេត្ថ អត្ថំ វណ្ណយន្តី’’តិ បដិក្ខិត្តោ អត្ថោបិ តត្ថ គហេតព្ពភាវេន ទិស្សតិ។
តថា ធុតង្គនិទ្ទេសេ (១, ៧៨-បិដ្ឋេ) ‘‘យេសម្បិ កុសលត្តិកវិនិមុត្តំ ធុតង្គំ, តេសំ អត្ថតោ ធុតង្គមេវ នត្ថិ, អសន្តំ កស្ស ធុននតោ ធុតង្គំ នាម ភវិស្សតិ, ធុតគុណេ សមាទាយ វត្តតីតិ វចនវិរោធោបិ ច នេសំ អាបជ្ជតិ, តស្មា តំ ន គហេតព្ព’’ន្តិ បដិក្ខិត្តំ បញ្ញត្តិធុតង្គម្បិ តត្ថ ទិស្សតិ។ មហាដីកាយំ (១-១០៤) បន ‘‘យេសន្តិ អភយគិរិវាសិកេ សន្ធាយាហ, តេ ហិ ធុតង្គំ នាម បញ្ញត្តីតិ វទន្តី’’តិ វណ្ណិតំ។
តថា បថវីកសិណនិទ្ទេសេ (១, ១៤៤) ‘‘បដិបទាវិសុទ្ធិ នាម សសម្ភារិកោ ឧបចារោ, ឧបេក្ខានុព្រូហនា នាម អប្បនា, សម្បហំសនា នាម
តថា ខន្ធនិទ្ទេសេ (២, ៨០-បិដ្ឋេ) ‘‘ពលរូបំ សម្ភវរូបំ ជាតិរូបំ រោគរូបំ ឯកច្ចានំ មតេន មិទ្ធរូប’’ន្តិ ឯវំ អញ្ញានិបិ រូបានិ អាហរិត្វា បោរាណដ្ឋកថាយំ តេសំ បដិក្ខិត្តភាវោ បកាសិតោ។ មហាដីកាយំ ‘‘ឯកច្ចានន្តិ អភយគិរិវាសីន’’ន្តិ វណ្ណិតំ។ តេសុ ជាតិរូបំ មិទ្ធរូបញ្ច វិមុត្តិមគ្គេ ទស្សិតំ។ ន កេវលំ ទស្សនមត្តមេវ, អថ ខោ មិទ្ធរូបស្ស អត្ថិភាវោបិ ‘‘មិទ្ធំ នាម តិវិធំ អាហារជំ ឧតុជំ ចិត្តជញ្ចាតិ។ តេសុ ចិត្តជមេវ នីវរណំ ហោតិ, សេសា បន ទ្វេ អរហតោបិ ភវេយ្យុ’’ន្តិអាទិនា សាធិតោ។
ឯត្តាវតា ច វិមុត្តិមគ្គេ វិសុទ្ធិមគ្គេន អសមានត្ថានំ វុត្តភាវោ ច អភយគិរិវាសីហិ តស្ស គន្ថស្ស បដិគ្គហិតភាវោ ច សក្កា ញាតុំ។ អញ្ញានិបិ បន ឦទិសានិ អសមានវចនានិ ពហូនិ តត្ថ សំវិជ្ជន្តិយេវ, តានិ បន សព្ពានិ ន សក្កា ឥធ ទស្សេតុំ។
យេភុយ្យេន បនស្ស ករណប្បការោ វិសុទ្ធិមគ្គស្ស វិយ ហោតិ។ យា យា ហិ បាឡិ អភិធម្មវិភង្គតោ វា បដិសម្ភិទាមគ្គតោ វា អញ្ញសុត្តន្តេហិ វា អានេត្វា សាធកភាវេន វិសុទ្ធិមគ្គេ ទស្សិយតិ, តត្ថបិ សា សា បាឡិ យេភុយ្យេន ទិស្សតេវ។ តាសុ កញ្ចិមត្តំ ឧទ្ធរិត្វា អនុមិននត្ថាយ ទស្សយិស្សាម។
យា វិសុទ្ធិមគ្គេ (១, ៤៧-បិដ្ឋេ) ‘‘បញ្ច សីលានិ បាណាតិបាតស្ស បហានំ សីល’’ន្តិអាទិកា បដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិ ទស្សិតា, សា វិមុត្តិមគ្គេបិ ទិស្សតេវ។
យញ្ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (១, ១៣៧-បិដ្ឋេ) ‘‘សមាធិ កាមច្ឆន្ទស្ស បដិបក្ខោ…បេ.… វិចារោ វិចិកិច្ឆាយា’’តិ វចនំ បេដកេ វុត្តន្តិ ទស្សិតំ, តញ្ច តត្ថបិ តថេវ ទស្សេត្វា ‘‘តិបេដកេ វុត្ត’’ន្តិ និទ្ទិដ្ឋំ។ តិបេដកេតិ នាមញ្ច បេដកោបទេសមេវ សន្ធាយ វុត្តំ ភវេយ្យ។ តត្ថ ហិ វិវិច្ចេវ កាមេហីតិ បាឋសំវណ្ណនាយំ ‘‘អលោភស្ស បារិបូរិយា កាមេហិ វិវេកោ សម្បជ្ជតិ, អទោសស្ស។ អមោហស្ស បារិបូរិយា អកុសលេហិ ធម្មេហិ វិវេកោ
យថា ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (១, ២៥៨-បិដ្ឋេ) ‘‘អយម្បិ ខោ ភិក្ខវេ អានាបានស្សតិសមាធិ ភាវិតោ’’តិអាទិកា បាឡិ មហាវគ្គសំយុត្តកតោ អានេត្វា ទស្សិតា, តថេវ តត្ថបិ។
យថា ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (១, ២៧២-បិដ្ឋេ) ‘‘អស្សាសាទិមជ្ឈបរិយោសានំ សតិយា អនុគច្ឆតោ’’តិអាទិ បាឡិ ច (១, ២៧៣-បិដ្ឋេ) កកចូបមបាឡិ ច បដិសម្ភិទាមគ្គតោ អានេត្វា ទស្សិតា, តថេវ តត្ថបិ។
យថា ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (២, ៦៩-បិដ្ឋេ) ‘‘កតមា ចិន្តាមយា បញ្ញា’’តិអាទិកា ច បាឡិ ‘‘តត្ថ កតមំ អាយកោសល្ល’’ន្តិអាទិកា ច បាឡិ (២, ៧១-បិដ្ឋេ) ‘‘ទុក្ខេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិអាទិកា ច បាឡិ អភិធម្មវិភង្គតោ អានេត្វា ទស្សិតា, តថេវ តត្ថបិ។ សព្ពាបិ ច តត្ថ វុត្តា ឯកវិធទុវិធាទិបញ្ញាបភេទកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តកថាយ យេភុយ្យេន សមានាយេវ។
‘‘យេន ចក្ខុបសាទេន, រូបានិ មនុបស្សតិ;
បរិត្តំ សុខុមំ ឯតំ, ឩកាសិរសមូបម’’ន្តិ
អយម្បិ គាថា វិមុត្តិមគ្គេបិ អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេន ភាសិតភាវេនេវ ទស្សិតា។ ឩកាសិរសមូបមន្តិ បទំ បន ឩកាសមូបមន្តិ តត្ថ ទិស្សតិ, តញ្ច បរម្បរលេខកានំ បមាទលេខមត្តមេវ សិយា។
ចតូសុ សច្ចេសុ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិយ វចនត្ថតោ លក្ខណតោ អនូនាធិកតោ កមតោ អន្តោគធានំ បភេទតោ ឧបមាតោ ច វិនិច្ឆយោ ទស្សិតោ, សោ ច យេភុយ្យេន វិសុទ្ធិមគ្គេន
យថា ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (២, ២៤២-២៤៥) សម្មសនញាណកថាយំ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ អតីតាទិឯកាទសវិធេន ច អនិច្ចាទិលក្ខណត្តយេន ច វិសុំ វិសុំ សម្មសននយោ ទស្សិតោ, តថេវ តត្ថបិ។ ចក្ខាទិជរាមរណបរិយោសានេសុ បន ធម្មេសុ ធម្មវិចារបរិយោសានានំ សដ្ឋិយា ឯវ ធម្មានំ អនិច្ចាទិលក្ខណត្តយេន សម្មសននយោ តត្ថ ទស្សិតោ។
វិសុទ្ធិមគ្គេ
វិសុទ្ធិមគ្គេ (២, ២៦១-២-បិដ្ឋេសុ) អរូបសត្តកេសុ អរិយវំសកថានយេន វុត្តោ កលាបតោ ច យមកតោ ច សម្មសននយោ វិមុត្តិមគ្គេ ឯត្ថេវ ភង្គានុបស្សនាញាណកថាយំ ទស្សិតោ។
វិមុត្តិមគ្គេ ពុទ្ធានុស្សតិកថាយំ លោកវិទូតិ បទស្ស អត្ថវណ្ណនាយំ សត្តលោកសង្ខារលោកវសេន ទ្វេយេវ លោកា ទស្សិតា, ន បន ឱកាសលោកោ យថា វិសុទ្ធិមគ្គេ (១, ១៩៩-២០០-បិដ្ឋេសុ)។
ឯត្តាវតា ច វិមុត្តិមគ្គោ នាម គន្ថោ កីទិសោតិ សក្កា អនុមិនិតុំ។ សោ បន យថា ន មហាវិហារវាសីនំ គន្ថោ ហោតិ, ឯវំ មហាយានិកានម្បិ ន ហោតិយេវ ថេរវាទបិដកមេវ និស្សាយ កតភាវតោ។ យស្មា បន តត្ថ ន កិញ្ចិបិ សីហឡទីបិកំ នាមំ វា ថេរវាទោ វា ទិស្សតិ, តស្មា សោ សីហឡទីបេ កតគន្ថោបិ ន ហោតិ។ ឥន្ទិយរដ្ឋិកំ បន នាមញ្ច វោហារោ ច តត្ថ ពហូសុ ឋានេសុ ទិស្សតិ, តស្មា ឥន្ទិយរដ្ឋេ កតគន្ថោវ ភវេយ្យ។ យស្មា ចស្ស បេដកោបទេសំ និស្សិតភាវោ ពហូសុ ឋានេសុ ទិស្សតិ, វិសេសតោ បន មិទ្ធរូបស្ស អត្ថិភាវោ ច, អរហតោបិ តស្ស អត្ថិភាវោ ច តមេវ និស្សាយ ទស្សីយតិ, បដិសម្ភិទាមគ្គគណ្ឋិបទេ ច បេដកេតិ បទស្ស មហិសាសកានំ គន្ថោ’’តិ វណ្ណិតោ។ តស្មា ឯសោ វិមុត្តិមគ្គោ មហិសាសកនិកាយិកេន កតោ ភវេយ្យាតិ អម្ហាកំ មតិ។