ចេតសិកសង្គហ បរមត្ថទីបនី
៦៨. ឯវំ ឯកុប្បាទនិរោធាចឯកាលម្ពណវត្ថុកាតិ ចតុស្សម្បយោគលក្ខណទស្សនំ។ ចេតោ យុត្តាតិ វចនត្ថទស្សនំ។ ចេតសិយុត្តា ចេតសាវា យុត្តា ចេតសិកាតិ ទស្សនតោ។ ទ្វិបញ្ញាសធម្មាតិ សរូបទស្សនំ។ ចេតសិកាតិ បន សិទ្ធបទ ទស្សនំ។ តត្ថ ធម្មានំ អនាគតភាវសង្ខាតា បុព្ពន្តតោ ឧទ្ធំ បជ្ជនំ គមនំ សរូបតោ បាតុភវនំ ឧប្បាទោ។ ជាតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ សព្ពេបិហិ សង្ខត ធម្មា អនាគតភាវបុព្ពា ឯវ ហោន្តិ។ តតោ បច្ចយសាមគ្គិំ លភិត្វា បច្ចុប្បន្នភាវំ គច្ឆន្តិ។ តតោ និរុជ្ឈិត្វា អតីតភាវំ គច្ឆន្តីតិ។ និរុជ្ឈនំ និរោធោ។ សរូបវិនាសោ ភង្គោ អនិច្ចតា មរណន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ យា ចិត្តស្ស ជាតិ, សាយេវ ផស្សាទីនំ។ យា ចិត្តស្ស ជរា, យំ ចិត្តស្ស មរណំ, យំ ចិត្តស្ស អារម្មណំ វត្ថុ។ តទេវ ផស្សាទីនន្តិអាទិនា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ឯកោ ឧប្បាទោ ឯតេសន្តិ ឯកុប្បាទា។ ឯកោ និរោធោ ឯតេសន្តិ ឯកនិរោធា។ ឯកុប្បាទាច តេ ឯកនិរោធាចាតិ ឯកុប្បាទនិរោធា។ ឧត្តរបទេ ឯកសទ្ទស្ស លោបោ។ ឯវំ បរត្ថបិ។ ឯកំ អាលម្ពណំ ឯតេសន្តិ ឯកាលម្ពណា។ ឯកំ វត្ថុ ឯតេសន្តិ ឯកវត្ថុកា។ ឯកាលម្ពណាច តេ ឯកវត្ថុកាចាតិ ឯកាលម្ពណវត្ថុកា។ អាលម្ពណំ បនេត្ថ ឯកចិត្តស្សបិ ពហុទេវ ហោតិ។ ឯកត្តំបន ឧបនេត្វា ឯកំ អាលម្ពណន្តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។
[៧១] វិភាវនិយំ បន
‘‘ឯកតោ ឧប្បាទោច និរោធោច យេសំ, តេ ឯកុប្បាទនិរោធា’’តិ វុត្តំ។ តំ ន សុន្ទរំ។
ន ហិ ឯកក្ខណេ ឯកតោ ឧប្បាទមត្តេន ឯកុប្បាទតា ឥធ អធិប្បេតា។ អថខោ វុត្តនយេនេវ អធិប្បេតា។ វុត្តញ្ហេតំ មូលដីកាយំ –
ឯកកលាបបរិយាបន្នានំ រូបានំសហេវឧប្បាទាទិប្បវត្តិតោ
ឯកស្សកលាបស្សឧប្បាទាទយោ ឯកេកាវ ហោន្តីតិ។
តត្រាយំ យោជនា។ ឯកុប្បាទនិរោធាច ឯកាលម្ពណវត្ថុកា ច ហុត្វា យេធម្មា ចេតោយុត្តា។ តេ ទ្វិបញ្ញាសធម្មា ចេតសិកា មតាតិ។ ភាវបធានំបិវា ឯត្ថ យុត្តំ។ វិសេសនេច និស្សក្កវចនំ។ ឯកុប្បាទនិរោធភាវេន ឯកាលម្ពណ វត្ថុក ភាវេនច យេធម្មា ចេតោយុត្តា។ តេ ទ្វិបញ្ញាសធម្មា ចេតសិកានាម មតា ញាតាតិ។ ឯត្ថច យេ ចេតោយុត្តា។ តេ ចេតសិកាតិ វុត្តេ ចិត្តស្ស សហជាតបច្ចយុប្បន្នរូបានិបិ តទាយត្តវុត្តិតាយ ឯកន្តេន ចិត្តសម្ពន្ធីនិ ហុត្វា ចេតោយុត្តានិ ចេតសិកានិ នាម សិយុំ។ តស្មា តេសំ និវត្តនត្ថំ ឯកុប្បាទនិរោធាច, ឯកា លម្ពណវត្ថុកាតិ វុត្តំ។ តានិហិ ចិត្តេន ខណតោ សហុប្បន្នានិបិ ភិន្នសន្តានត្តា យា ចិត្តស្ស ជាតិ, សាឯវ តេសន្តិ ឥមំ លក្ខណំបិ នានុភោន្តិ។ អញ្ញំហិ រូបសន្តានំ។ អញ្ញំ អរូបសន្តានន្តិ។ ផស្សាទីនំបន ឧប្បាទមត្តមេវ ចិត្តេន សហ ឯកំ នហោតិ។ អថខោ និរោធោបិ អាលម្ពណំបិ វត្ថុបិ សព្ពំ ឯកមេវាតិ ញាបនត្ថំ ឯក និរោធាទិគ្គហណំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ន ហិ ឯវំ អវុត្តេ សក្កា តថា ជានិតុន្តិ។ យស្មាបន យថា ពហុជនសន្តកោ ឯកោ គោណោ តិស្សស្ស គោណោ ទត្តស្ស គោណោតិ ឯវំ វិសុំ វិសុំបិ វត្តព្ពោយេវ ហោតិ។ ឯវមេវំ ឧប្បាទោ និរោធោច ឯកស្មិំ រូបារូបកលាបេ ឯកោវសមានោបិ ផស្សស្ស ឧប្បាទោ វេទនាយ ឧប្បាទោ បថវិធាតុយា ឧប្បាទោ អាបោធាតុយា ឧប្បាទោតិ ឯវមាទិនា នយេន វិសុំ វិសុំបិ វត្តព្ពោយេវ។ តស្មា សុត្តន្តេសុ –
វេទនាយ ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ។ វយោ បញ្ញាយតិ។ ឋិកាយ អញ្ញត្ថំ បញ្ញាយតិ។ សញ្ញាយ។ សង្ខារានំ។ វិញ្ញាណស្ស។ ល។ បញ្ញាយតីតិ វុត្តំ។ តថា យោ ភិក្ខវេ បថវិធាតុយា ឧប្បាទោ
វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥតរថា ជីវិតិន្ទ្រិយាទីនបិ ឯកស្មិំ កលាបេ ពហុភាវោ វត្តព្ពោ សិយា។ យោ អរូបីនំ ធម្មានំ អាយុ ឋិតិ អវដ្ឋិតីតិ ហិ វុត្តំ។ តថា វិការរូបានំ។ សព្ពេសំបិវា ចក្ខាទីនំ ឧបាទារូបានំ។ ចតុន្នំ ចហាភូតានំ ឧបាទាយរូបន្តិច ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោតិច វុត្តន្តិ។ កាយលហុតា ចិត្តលហុតាទយោបន អត្ថវិសេសទីបនត្ថំ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា វុត្តា។ សោច អត្ថវិសេសោឧបរិ អាវិ ភវិស្សតីតិ។ អយមេត្ថបរមត្ថទីបនា។
[៧២] វិភាវនិយំ បន
ឥមមត្ថំ អសល្លក្ខេត្វា យំ វុត្តំ ‘‘យទិ ឯកុប្បាទមត្តេនេវ ចេតោយុត្តាតិ អធិប្បេតា។ តទា ចិត្តេន សហ ឧប្បជ្ជមានានំ រូបធម្មានម្បិ ចេតោយុត្តតា អាបជ្ជេយ្យាតិ ឯក និរោធគ្គហណំ។ ឯវម្បិ ចិត្តានុបរិវត្តិនោ វិញ្ញត្តិទ្វយស្ស បសង្គោ នសក្កា នីវារេតុំ។ តថា ឯកតោ ឧប្បាទោ វា និរោធោវា ឯតេសន្តិ ឯកុប្បាទនិរោធាតិ បរិកប្បេន្តស្ស បុរេតរមុប្បជ្ជិត្វា ចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេ និរុជ្ឈមានានម្បិ រូបធម្មានន្តិ ឯកាលម្ពណគ្គហណំ។ យេ ឯវំ តិវិធលក្ខណា។ តេ និយាមតោ ឯកវត្ថុកា យេវាតិ ទស្សនត្ថំ។ ឯកវត្ថុកគ្គហណន្តិ។ អលមតិបបញ្ចេនា’’តិ។ សព្ពំ តំ និរត្ថកមេវ។
៦៩. កថញ្ច ទ្វិបញ្ញាស ហោន្តីតិ បុច្ឆិត្វា បថមំ ទ្វិបញ្ញាស សរូបំ តីហិ រាសីហិ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ កថន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ ផុសតីតិ ផស្សោ។ ផុសន្តិ សម្បយុត្តកា ធម្មា ឯតេនាតិ ផស្សោ។ ផុសនមត្តមេវវា ឯតន្តិ ផស្សោ។ ផុសនញ្ចេត្ថ អារម្មណស្ស ឥដ្ឋានិដ្ឋរសំ អាហច្ច ឧបហច្ច គហណំ ទដ្ឋព្ពំ។ យតោ តទនុភវន្តិ
[៧៣] វិភាវនិយំ បន
‘‘ខេឡុប្បាទាទិវិយ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ វុត្តំ។ ឯវញ្ចសតិ ឥទំ ឧបមា មត្តំ សិយា។ អតិបាកដាយបន ផស្សប្បវត្តិយា ទស្សន មិទន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។
៧០. វេទយតីតិ វេទនា។ អារម្មណរសំ អនុភវតិ។ អវិទិតំវា អារម្មណរសំ សម្បយុត្តានំ តំសមង្គិបុគ្គលានំ វា វិទិតំបាកដំ ករោតីតិ អត្ថោ។ វិន្ទន្តិវ ឯតាយ សត្តា សាតំវា អសាតំវា លភន្តីតិ វេទនា។ វេទយិតមត្តមេវវា ឯតន្តិ វេទនា។ បាឡិយំបន –
វេទយតិ វេទយតីតិ ខោ ភិក្ខវេ តស្មា វេទនាតិ វុច្ចតិ។ កិញ្ច វេទយតិ, សុខំបិ វេទយតិ។ ទុក្ខំបិ វេទយតិ។ អទុក្ខមសុខំបិ វេទយតីតិ វុត្តំ។
ននុ សព្ពេបិ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា អារម្មណរសានុភវនប្ប កតិកាឯវាតិ តេបិ វេទនានាម សិយុន្តិ។ នសិយុំ។ តេហិ កិច្ចន្តរព្យាវដា ហោន្តិ។ អារម្មណរសំ ឧជុំ អនុភវិតុំ នសក្កោន្តិ។ អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចំ ករោន្តាវ ឯកទេសមត្តេន អនុភវន្តិ។ វេទនាយេវបន អនញ្ញកិច្ចតាយ អនុភវនកិច្ចេ អាធិបច្ចយោគតាយច ឥស្សរភាវេន អនុភវតីតិ សាឯវ វេទនានាម ភវិតុំ អរហតីតិ។ ឯវញ្ចកត្វា រាជគ្គភោជន រសានុភវនេ តេសំ សូទសទិសតា វេទនាយឯវច រាជសទិសតា វុត្តាតិ។
៧១. សញ្ជានាតីតិ សញ្ញា។ បុន ជាននត្ថំ សញ្ញាណំ ករោតីតិ អត្ថោ។ អយញ្ហិ បុព្ពេ គហិតសញ្ញានេន សញ្ជាននកាលេបិ បុន ជាននត្ថំ សញ្ញាណំ ករោតិយេវាតិ។ សាហិ ឯវំ បុនប្បុនំ សញ្ញាណំ កត្វា ឧប្បជ្ជមានា ថិរសញ្ញាភាវំ បត្វា យាវតាយុកំបិ ភវន្តរំ បត្វាបិ សត្តានំ អប្បមុដ្ឋភាវំ សាធេតិ។ មិច្ឆា ភិនិវេសសញ្ញាភាវំ បត្វាច ឥមេ សត្តេ សព្ពញ្ញុ ពុទ្ធេហិបិ ពោធេតុំ អសក្កុណេយ្យេ ករោតីតិ។ តថាហិ សា បុន សញ្ជាននត្ថំ និមិត្តករណេ ទារុតច្ឆកសទិសាតិច។ យថាគហិត និមិត្តវសេន អភិនិវេសករណេ ហត្ថិទស្សក អន្ធសទិសាតិច។ ឧបដ្ឋិតវិសយគ្គហណេ តិណបុរិសកេសុ មិគបោតកសទិសាតិច វុត្តាតិ។ បាឡិយំបន –
សញ្ជានាតិ សញ្ជានាតីតិខោ ភិក្ខវេ តស្មា សញ្ញាតិ វុច្ចតិ។ កិញ្ច សញ្ជានាតិ។ នីលំបិ សញ្ជានាតិ។ បីតកំបិ សញ្ជានាតីតិអាទិ វុត្តន្តិ។
៧២. ចេតយតីតិ ចេតនា។ សម្បយុត្តធម្មេ តស្មិំ តស្មិំ អារម្មណេវា កិច្ចេវា អភិសន្ទហតិ បុនប្បុនំ ឃដេតិ, តត្ថ បពន្ធវសេន និរន្តរំ បវត្តមានេ ករោតីតិ អត្ថោ។ បកប្បេតិ វា តេ។ សំវិទហតិ អារម្មណបដិលាភាយវា កម្មសិទ្ធិយា អភិសង្ខរោតិ។ អាយូហតិវា តេ។ អារម្មណេ សម្បិណ្ឌេតិ ឯកតោ សមោ សរន្តេ ករោតីតិ អត្ថោ។ តថាហិ សា អាយូហនរសាហិច សំវិធានបច្ចុបដ្ឋានាតិច វុត្តា។ តាយហិ តស្មិំ និរន្តរំ ឧស្សុក្កន ព្យាបារវសេន បវត្តមានាយ តំ សម្បយុត្តាបិ អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចំ កុរុមានា តស្មិំ តថេវ បវត្តន្តីតិ។ តេនេវ សា សកិច្ច បរកិច្ច សាធក ជេដ្ឋសិស្ស មហាវឌ្ឍកិ អាទិសទិសាតិ វុត្តាតិ។
[៧៤] វិភាវនិយំ បន
ចេតេតិ សង្ខតាភិសង្ខរណេ ព្យាបារមាបជ្ជតីតិ វត្វា តទត្ថសាធនត្ថំ យំ វុត្តំ ‘‘វិភង្គេ សុត្តន្តភាជនិយេ សង្ខា រក្ខន្ធំ
ន ហិ វិភង្គេ សុត្តន្តភាជនិយេ សង្ខតម ភិសង្ខរោន្តីតិ សង្ខារាតិ វុត្តំ អត្ថិ។ ខន្ធសំយុត្តកេ បនេតំ វុត្តន្តិ។
៧៣. ឯកត្តារម្មណសង្ខាតោ អគ្គោ កោដ្ឋាសោ កោដិ វា ឯតស្សាតិ ឯកគ្គំ។ ចិត្តំ, តស្ស ភាវោ ឯកគ្គតា។ អារម្មណញ្ហិ នាម ឯកំបិ នានាសភាវំ ហោតិ។ តស្មា តស្ស ឯកស្សបិ នានាសភាវេសុ វិក្ខេបំ អបត្វា ឯកស្មិំ សភាវេ ខណមត្តំបិ បវត្តស្ស ចិត្តស្ស យោនិច្ចលាការោ អត្ថិ អយំ តស្មិំ ឯកគ្គាភិធានស្ស ឯកគ្គពុទ្ធិយាច បវត្តិហេតុភាវេន គយ្ហតីតិ។ តេ នេវ ហិ សា និវាតេ ទីបច្ចីនំ ឋិតិវិយ ចេតសោ ឋិតីតិ ទដ្ឋព្ពាតិ វុត្តា។
[៧៥] វិភាវនិយំ បន
‘‘ឯកំ អារម្មណំ អគ្គំ ឥមស្សាតិ ឯកគ្គ’’ន្តិ វុត្តំ។ តត្ថបិ អគ្គសទ្ទោ កោដ្ឋាសេវា កោដិយំវា បវត្តោតិ យុត្តោ។ កេចិបន អារម្មណេ បវត្តោតិ វទន្តិ។ តំ ន សុន្ទរំ។
ន ហិ អគ្គសទ្ទោ អារម្មណបរិយាយោ កត្ថចិ ទិដ្ឋោតិ។
៧៤. ជីវន្តិ សម្បយុត្តាធម្មា ឯតេនាតិ ជីវិតំ។ ឥន្ទោតិ ឥស្សរោ។ ឥធ បន ឥស្សរភាវោ វុច្ចតិ។ ឥន្ទំ ឥស្សរភាវំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ។ ជីវិតញ្ច តំ ឥន្ទ្រិយញ្ចាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ។ តញ្ហិ មយា វិនា តុម្ហាកំ ជីវិតំ នត្ថិ។ តស្មា តុម្ហាកំ ជីវនកិច្ចេ មំ ឥស្សរំ ករោថាតិ វទន្តមិវ សហជាតធម្មេ អភិភវិត្វា បវត្តតីតិ។ តថា ហិ តំ បវត្តសន្តតាធិបតេយ្យន្តិ ច បទុមុប្ប លានុបាលកមុទកំ វិយាតិច វុត្តំ។ តត្ថ យាវ ខន្ធបរិនិព្ពានា អនុប្បពន្ធវសេន បវត្តមានា ចិត្តសន្តតិ បវត្តសន្តតិនាម។ អធិបតិភាវោ អាធិបតេយ្យំ។ បវត្តសន្តតិយំ អាធិបតេយ្យំ អស្សាតិ សមាសោ។ បុនប្បុនំ និរុទ្ធំបិ ហិ ចិត្តសន្តានំ តស្ស ពលេន បុនប្បុនំ ជីវន្តំ ហុត្វា យាវ ខន្ធបរិនិព្ពានា បុនប្បុនំ បវត្តតិយេវ។
ន
៧៥. មនស្មិំ អារម្មណំ អសុញ្ញំ មនំវា អារម្មណេ និច្ចនិន្នំ ករោតីតិ មនសិការោ។ សោ បន តិវិធោ វីថិបដិបាទកោ ជវនបដិបាទកោអារម្មណបដិបាទកោតិ។ តត្ថ បញ្ចទ្វារាវជ្ជនំ វីថិ បដិបាទកោ នាម។ តញ្ហិ បញ្ចទ្វារិក ចិត្តសន្តតិំ អារម្មណេ បដិបាទេតិ យោជេតីតិ។ មនោទ្វារាវជ្ជនំ ជវនបដិបាទកោ នាម។ តំបិ ជវន សន្តតិំ អារម្មណេ បដិបាទេតិ យោជេតីតិ។ ឥទមេវ ទ្វយំ តត្ថ តត្ថ យោនិសោ មនសិការោតិច អយោនិសោ មនសិការោ តិច វុត្តំ។ តញ្ហិ បកតិយា សមុទាចិណ្ណនិន្ននិយាមិតាទីហិ បច្ចយេ ហិ ឧបត្ថម្ភិតំ ហុត្វា ចិត្តសន្តានំ យោនិសោ អយោនិសោវា អារម្មណេ និន្នំ ករោតីតិ។ បដិសន្ធិចិត្តតោ បន បដ្ឋាយ បវត្តមានា ចិត្តសន្តតិ អារម្មណំ មុញ្ចិត្វា និរុជ្ឈិត្វាបិ បុន ឧប្បជ្ជមានា យស្ស ធម្មស្ស វសេន តស្មិំយេវ អារម្មណេ ឧប្បជ្ជតិ អសតិ ការណវិសេសេ។ សោ អារម្មណបដិបាទកោនាម។ អយមិធា ធិប្បេតោ។ អយញ្ហិ អារម្មណំ ចិត្តេ ចិត្តំវា អារម្មណេ បដិបាទេតិ យោជេតីតិ។ តថា ហិ អយំ សារណ លក្ខណោតិ ច សម្បយុត្តានំ អារម្មណេន សំបយោជនរសោតិច អារម្មណបដិបាទកដ្ឋេន សម្បយុត្តានំ សារថីវិយ ទដ្ឋព្ពោតិច វុត្តោ។ តត្ថ សារណលក្ខណោតិ សារថីវិយ អស្សានំ សម្បយុត្តធម្មានំ ឧជុំ អារម្មណាភិមុខំ បវត្តយនលក្ខណោតិ អត្ថោ។ សមំ ធារេន្តិតិ សាធារណា។ សព្ពេសំ ចិត្តានំ សាធារណា សព្ពចិត្តសាធារណា។
៧៦. វិតក្កេតីតិ វិតក្កោ។ តថា តថា សង្កប្បេត្វា អារម្មណំ អារោហតីតិ អត្ថោ។ តស្មិំ បន តំ កថា អារោហន្តេ សម្បយុត្តធម្មាបិ តំ អារោហន្តិ។ តទា សោយេវ តេ អារម្មណំ អភិនិរោបេន្តោនាម ហោតីតិ កត្វា អារម្មណា ភិនិរោបនលក្ខណោ វិតក្កោតិ វុត្តោ។ រាជវល្លភំ និស្សាយ ជនបទគាសិនោ រាជគេហារោហនញ្ចេត្ថ និទស្សនំ។ អវិតក្កំបិ ហិ ចិត្តំ សវិតក្កធម្មសន្តានេ វិតក្កេន សហ បវត្តបរិចយ ពលេន អារោហនតោ វិតក្កេន អតិនិរោវិតមេវនាម ហោតីតិ។ អបិច,
៧៧. វិចរតីតិ វិចារោ។ វិចារេតិវា សម្បយុត្តកេធម្មេ, តេ វា ធម្មា វិចរន្តិ ឯតេនាតិ វិចារោ។ វិចរណញ្ចេត្ថ វិតក្កា រុឡ្ហេ តស្មិំយេវ អារម្មណេ សភាវាការបាតុភាវត្ថំ បុនប្បុនំ អនុមជ្ជនវសេន បវត្តនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯត្ថច វិតក្កោ ឱឡារិកោ បុព្ពង្គមោ អារម្មណេ ចិត្តស្ស បថមាភិនិបាតភូតោច ហោតីតិ ឃណ្ឌាភិឃាតោ វិយ ទដ្ឋព្ពោ។ វិចារោ សុខុមោ អនុចរោ តស្មិំយេវ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អនុពន្ធនភូតោ ច ហោតីតិ ឃណ្ឌានុរវោវិយ ទដ្ឋព្ពោតិ។
៧៨. អធិមុច្ចនំ អធិមោក្ខោ។ អារម្មណេ ឯវំ នុខោ នោ នុខោតិ ឯវំ បវត្តំ សំសប្បនំ អធិភវិត្វា វិច្ឆិន្ទិត្វា បក្ខកោ មុច្ចនវសេន ចិត្តស្ស បវត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯវញ្ច កត្វា សោ អារម្មណេ
៧៩. វីរស្ស កម្មសូរស្ស ភាវោ កម្មវា វីរិយំ។ តំសមង្គី បុគ្គលោ ហិ កម្មសូរោ ហោតិ។ មហន្តំបិ កម្មំ អប្បកតោ គណ្ហាតិ។ ទុក្ករំបិ សុករតោ, ភារិយំបិ អភារិយតោ គណ្ហាតិ។ អត្តកិលមថំ នគណេតិ។ កម្មសិទ្ធិយា និច្ចំ បគ្គហិត កាយ ចិត្តោវ ហោតិ។ តស្មា តំ តស្ស បុគ្គលស្ស តថាបវត្តិយា ហេតុភាវោចេវ តថាបវត្តស្ស ច តស្ស បុគ្គលស្ស កាយ ចិត្តក្រិយាភូតំ ហោតីតិ។ វិធិនាវា នយេន ឧបាយេន វីរិយវតោ កិំ នាមកម្មំ ន សិជ្ឈតីតិអាទិកេន បុព្ពាភិសង្ខារេន ឦរយិតព្ពំ បវត្តយិតព្ពន្តិ វីរិយំ។ វិសេសេនវា សកបរហិតហេតុ ឦរន្តិ កម្បន្តិ តំ សមង្គិនោ ឯតេនាតិ វីរិយំ។ ឯត្ថច វីរិយុ បត្ថម្ភិតា សម្បយុត្តធម្មា សទា អនិក្ខិត្តធុរា បគ្គហិតសីសាវិយ ហុត្វា អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចសម្បត្តិយា និច្ចំ ឧស្សាហជាតាវ ហោន្តិ, តេសុច តថាហោន្តេសុ តំសមង្គិនោ បុគ្គលាបិ អត្តនោវា បរេសំវា ហិតហេតុ និច្ចំ ព្យាវដកាយចិត្តា ហោន្តិ។ តស្មា ឦរន្តិ កម្បន្តីតិ វុច្ចន្តីតិ។ តថា ហិ តំ ឧបត្ថម្ភនលក្ខណន្តិ ច បគ្គហលក្ខណន្តិ ច ឧស្សាហលក្ខណន្តិ ច គេហស្ស ថូណូបត្ថម្ភន សទិសន្តិ ច សម្មា អារទ្ធំ សព្ពសម្បត្តីនំ មូលន្តិ ច វុត្តន្តិ។
៨០. វិនយតិ កាយចិត្តំ តប្បេតិ, តុដ្ឋំ សុហិតំ ជនេតិ, សុបុប្ផិតបទុមំវិយវា វឌ្ឍេតីតិ បីតិ, វិនន្តិវា ឯតាយ តំ សមង្គិនោ បុណ្ណចន្ទោវិយ វិរោចមាន កាយចិត្តា ហោន្តីតិ បីតិ។ សា បញ្ចវិធា ខុទ្ទិកា បីតិ, ខណិកាបីតិ, ឱក្កន្តិកា បីតិ, ឧព្ពេគា បីតិ, ផរណាបីតីតិ។
៨១. ឆន្ទនំ ឆន្ទោ។ ឥច្ឆា បត្ថនា អភិសន្ធីតិ វុត្តំ ហោតិ។ សោបន ទុវិធោ តណ្ហាឆន្ទោ, កត្តុកម្យតា ឆន្ទោតិ។ ឥធ កត្តុកម្យតា ឆន្ទោ អធិប្បេតោ។ ឯត្ថច កត្តុំ កាមេតិ ឥច្ឆតីតិ កត្តុកាមោ។ ឆន្ទសមង្គិបុគ្គលោ។ តស្ស ភាវោ កត្តុកម្យំ។ តទេវ កត្តុកម្យតា, យថា ទេវោយេវ ទេវតាតិ។ ឯត្ថច កត្តុសទ្ទោ សព្ពេសំ ធាតុសទ្ទានំ អត្ថេ សង្គហេត្វា បវត្តោ។
វុត្តញ្ហិ តត្ថ
ទានវត្ថុវិស្សជ្ជនវសេន បវត្តកាលេបិ ចេស វិស្សជ្ជិ តព្ពេន តេន អត្ថិកោយេវ។ ខិបិតព្ពឧសូនំ គហណេ អត្ថិកោ ឥស្សាសោវិយាតិ។
តត្ថ យទគ្គេន ទានំ ទស្សាមីតិ ទានវត្ថុបរិយេសនាទិវសេន បវត្តា បុព្ពភាគចេតនា ទានវត្ថុវិស្សជ្ជន សង្កាតេ ទានេ សង្គហិតា ហោតិ។ តទគ្គេន តស្សា បុព្ពភាគចេតនាយ បវត្តិកាលោ ឥធ ទានវត្ថុ វិស្សជ្ជនវសេន បវត្ត កាលោតិ វេទិតព្ពោ។ វិស្សជ្ជិតព្ពេនាតិ វិស្សជ្ជិតព្ព យុត្តកេន។ តេន អត្ថិកោយេវ បរស្ស វិស្សជ្ជនត្ថាយាតិ អធិប្បាយោ។ ខិបិតព្ពឧសូនំ គហណេតិ តេសំ អកតានំ ករណវសេន អលទ្ធានំ បរិយេសនវសេន គហណេ។ ឯត្ថ បន កេចិ ឥស្សាសោ ឧសូនិខិបិត្វាបិ លភមានោ តេហិ ឧសូហិ អត្ថិកោយេវាតិ ឯវ មត្ថំ វទន្តិ។ សោ នយុជ្ជតិ។ ឯវញ្ហិ សតិ ខិបិតឧសូនន្តិ វុត្តំ សិយា។ យថា កថិតំ លបិតំ តថាគតេនាតិ។ តថា វិស្សជ្ជិតព្ពេ នាតិ ឯត្ថបីតិ។ កេចិ ឥស្សាសោ ឧសូហិ អនត្ថិកោ ខិបន្តោ នហោតិ។ អត្ថិកោយេវ សមានោ អញ្ញំ អានិសំសំ ឥច្ឆន្តោ ខិបតីតិ ឯវំ អត្ថំ វទន្តិ។ សោបិ នយុជ្ជតិ។ ឯវញ្ហិ សតិ ឧសូហិ អត្ថិកោយេវ តានិ ខិបន្តោ ឥស្សាសោវិយាតិវុត្តំ សិយាតិ។ អត្ថតោ
៨២. សោភណា សោភណេសុ ចិត្តេសុ បកិរន្តីតិ បកិណ្ណា។ កេឯវ បកិណ្ណកា។ អញ្ញេហិ អញ្ញេសំវា សមានា អញ្ញសមានា។ យទា សោភណចិត្តេសុ យុត្តា, តទា តេហិ អសោភណតោ អញ្ញេហិ សមានា។ យទា អសោភណចិត្តេសុ យុត្តា, តទា តេហិ សោភណតោ អញ្ញេហិ សមានា សទិសាតិ វុត្តំ ហោតិ។
អញ្ញសមានរាសិម្ហិ បរមត្ថទីបនា។
៨៣. ឥទានិ អកុសលរាសិំ ទស្សេន្តោ មោហោតិអាទិមាហ។ តត្ថ មុយ្ហតីតិ មោហោ។ មុយ្ហន្តិ សត្តា ឯតេនាតិវា មោហោ។ មុយ្ហនមត្តំវា មោហោ, ចតុរង្គតមស្ស វិយ ចក្ខុស្ស សព្ពសោ កល្យាណបក្ខំ បដិច្ឆាទេត្វា ចិត្តស្ស អន្ធភាវករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ បាបបក្ខំ បន បត្វា សោ ញាណគតិកោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ។ តថា ហេស បាឡិយំ មិច្ឆាញាណន្តិ វុត្តោ។ អដ្ឋកថាសុច មិច្ឆាញាណន្តិ បាបក្រិយាសុ ឧបាយចិន្តាវសេនបវត្តោ មោហោតិ វុត្តំ។ អវិជ្ជាយច អប្បដិបត្តិ មិច្ឆាបដិបត្តិវសេន ទុវិធភាវោ វុត្តោ។
៨៤. នហិរិយតិ កាយទុច្ចរិតាទីហិ នលជ្ជតិ នជិគុច្ឆតីតិ អហិរី។ ហិរិប្បដិបក្ខាវា អហិរី, សាឯវ អហិរិកំ។ តញ្ហិ បាប ក្រិយាសុ បច្ចុបដ្ឋិតាសុ ហិរិយា ឱកាសំ អទត្វា តាសុ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា បវត្តតីតិ។ តថា ហិ តំ កាយទុច្ចរិតាទីហិ អជិគុច្ឆនលក្ខណន្តិច អលជ្ជាលក្ខណន្តិច វុត្តំ។
៨៥. នឱត្តប្បតីតិ អនោត្តប្បំ។ កាយទុច្ចរិតាទីហិ នភាយតិ នឧត្រសតីតិ អត្ថោ។ ឱត្តប្បប្បដិបក្ខំវា អនោត្តប្បំ។ តំបិ ហិ តាសុ បច្ចុបដ្ឋិតាសុ ឱត្តប្បស្ស ឱកាសំ អទត្វា ចិត្តំ តាសុ អសារជ្ជមានំ កត្វា បវត្តតីតិ។ តថា ហេតំ កាយទុច្ចរិ តាទីហិ អសារជ្ជលក្ខណន្តិ ច អនុត្តាសលក្ខណន្តិ ច វុត្តំ។ វុច្ចតិ ច –
អជេគុច្ឆី អហិរិកោ, បាបាគូថាវ សូករោ;
អភីរុច អនោត្តប្បី, សលភោ វិយ បាវកាតិ។
៨៦. ឧទ្ធរតីតិ ឧទ្ធដំ។ បាសាណបិដ្ឋេ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋ គេណ្ឌុកោ វិយ នានារម្មណេសុ វិក្ខិត្តំ ចិត្តំ, ឧទ្ធដស្ស បន ចិត្តស្ស ឧទ្ធរណាការប្បវត្តិយា បច្ចយភូតោ ធម្មោ ឧទ្ធច្ចំ។ តំ បន វាតេរិតំ ជលំ វិយ ធជបដាកា វិយច ទដ្ឋព្ពំ។
៨៧. លុព្ភតីតិ លោភោ, លុព្ភន្តិ សម្បយុត្តា ធម្មា ឯតេ នាតិ លោភោ, លុព្ភនមត្តមេវវា ឯតន្តិ លោភោ។ ឯត្ថច លុព្ភនំនាម អារម្មណាភិសជ្ជនំ ទដ្ឋព្ពំ។ សោបន អារម្មណេ លគ្គ នដ្ឋេន
៨៨. ទស្សនំ ទិដ្ឋិ។ ធម្មានំ យាថាវសភាវេសុ ញាណទស្សនំ វិយ តេសមេវ អយាថាវសភាវេសុ មិច្ឆាទស្សនន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ សាហិ ឯកច្ចានំ បណ្ឌិតមានីនំ មិច្ឆាវិតក្កពហុលានំ ឧប្បន្នា ថាមគតា អយាថាវបក្ខេ បដិវេធញ្ញាណគតិកា ហោតីតិ។ សាបន មិច្ឆាភិនិវេសលក្ខណា បរមំវជ្ជន្តិ ទដ្ឋព្ពា។
៨៩. មញ្ញតីតិ មានោ។ អហំ លោកេ ឯកោ បុគ្គលោ អស្មិ។ ន កដ្ឋកលិង្គរោវិយ អវមញ្ញនារហោតិ ឯវំ អត្តានំ ទឡ្ហំ បគ្គហេត្វា សមនុបស្សតីតិ អត្ថោ។ សោបន ជាតិ កុលធន ភោគ យស ឥស្សរិយាទីហិ ចេវ សីល សុត លាភសក្ការា ទីហិច គុណេហិ ឧបត្ថម្ភិតោ អតិរេកតរំ វទ្ធិត្វា អត្តានំ ជនមជ្ឈេ កេតុំវិយ អច្ចុគ្គតំ មញ្ញតិ។ តស្មា សោ ឧន្នតិលក្ខណោតិច ឧម្មាទោវិយាតិច វុត្តោ។
៩០. ទុស្សតីតិ ទោសោ។ សោបន ចណ្ឌិក្កដ្ឋេន បហតា សិវិសោវិយ វិសប្បនដ្ឋេន អសនិបាតោវិយ អត្តនោ និស្សយ ទហនដ្ឋេន ទាវគ្គិវិយ ទុស្សនដ្ឋេន លទ្ធោកាសោ សបត្តោវិយ សព្ពសោ អហិតរាសិ ភាវដ្ឋេន វិស សំសដ្ឋ បូតិមុត្តំ វិយ ទដ្ឋព្ពោ។
៩១. ឥស្សតីតិ ឥស្សា។ បរសម្បត្តិំ ឧស្សូយតីតិ អត្ថោ។ សាហិ បរេសំ បកតិយា លទ្ធសម្បត្តិំ ទិស្វា វា សុត្វាវា នសហតិ។ តស្សា សម្បត្តិយា វិបត្តិំ ឥច្ឆតិ អាកង្ខតិ។ អសុកោ ឥទំនាម លភិស្សតីតិ សុត្វាបិ នសហតិ។ តស្ស អលាភំ ឥច្ឆតិ អាកង្ខតិ។ តស្មា សា បរសម្បត្តីនំ ឧស្សូយនលក្ខណាតិ វុត្តា។
៩២. មម មច្ឆរិយំ។ ឥទំច ឥស្សា វិយ ទុវិធំ អត្តនា លទ្ធសម្បត្តិ លភិតព្ពសម្បត្តិ វសេន។ តត្ថ បកតិយា លទ្ធសម្បត្តិយំ តាវ តំ បរេហិ សា ធារណំវា យេន កេនចិវា ការណេន អត្តសន្តកភាវតោ មុច្ចិត្វា បរេសំ សន្តកភាវំ គមិស្សមានំ ទិស្វា វា សុត្វាវា ចិន្តេត្វា ទុក្ខី ទុម្មនោ ហោតិ, លភិតព្ពសម្បត្តិយំបិ អសុកស្មិំ ទេសេ វាកាលេវា ឥទំនាម ភវិស្សតីតិ សុត្វាវា ចិន្តេត្វាវា តំ អត្តនាវ លទ្ធុំ ឥច្ឆតិ។ អញ្ញេសំ លាភំ នឥច្ឆតិ។ អញ្ញេ លភិស្សន្តីតិ សុត្វាវា ចិន្តេត្វាវា ទុក្ខី ទុម្មនោ ហោតីតិ។ តថា ហេតំ លទ្ធានំវា លភិតព្ពានំវា អត្តនោ សម្បត្តីនំ និគ្គុហនលក្ខណន្តិ វុត្តំ។ ឯត្ថច លភិតព្ពសម្បត្តិយំ យស្ស លាភំ នឥច្ឆតិ។ សោលភតីតិវា លភិស្សតីតិវា សុត្វាវា ចិន្តេត្វាវា ចិត្តវិឃាតោ ឥស្សានាម។ យំ យំ អត្តនា លទ្ធុំ ឥច្ឆតិ។ តំ តំ អត្តនា អលព្ភមានកំ ចិន្តេត្វា ចិត្តវិឃាតោ មច្ឆរិយំនាម។ ន ហិ ឯតេ ទ្វេ ឯកតោ ឧប្បជ្ជន្តីតិ។
៩៣. កុក្កុច្ចន្តិ ឯត្ថ កិរិយា កតំ។ កុច្ឆិតំ កតន្តិ កុកតំ។ កុច្ឆិតកិរិយាតិ អត្ថោ។ បណ្ឌិតេហិ ឯកន្តេន និន្ទិតព្ពោ ចិត្តប្បវត្តិវិសេសោតិ វុត្តំ ហោតិ។ អត្ថតោ បន អកតំ វត មេ កល្យាណំ កតំ បាបន្តិ ឯវំ អនុសោចនវសេន បវត្តោ កុក្កុច្ច សម្បយុត្តចិត្តុប្បាទោយេវ, សោ ហិ តថា បវត្តមានោបិ បុព្ពេ អកតំវា កល្យាណំ បុន កតំ កាតុំ ន សក្កោតិ។ បុព្ពេ កតំ វា បាបំ បុន អកតំ កាតុំ នសក្កោតិ។ អថខោ កុសលធម្មេសុ ចិត្តបរិយាទានាយឯវ សំវត្តតិ។ តស្មា កុច្ឆិតកិរិយា មត្តត្តា កុកតន្តិ វុច្ចតីតិ។ វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋ កថាយំ កតាកតស្ស សាវជ្ជានវជ្ជស្ស អភិមុខគមនំ បដិសារោនាម។ យស្មា បនេសោ កតំវា បាបំ អកតំ នករោតិ។ អកតំវា កល្យាណំ កតំ នករោតិ។ តស្មា វិរូបោ កុច្ឆិតោ វា បដិសារោតិ វិប្បដិសារោតិ។ ឯត្ថច វិប្បដិសារោតិ កុក្កុច្ច មេវ។
[៧៦] វិភាវនិយំ បន
ឥមមត្ថំ អសល្លក្ខេត្វា យំ វុត្តំ ‘‘កុច្ឆិតំ កតន្តិ កុកតំ។ កតាកត ទុច្ចរិតសុចរិត’’ន្តិ។ តំ ន យុជ្ជតិយេវ។ ឯតេន យញ្ច តត្ថ វុត្តំ ‘‘អកតំបិ ហិ កុកតន្តិ វោហរន្តិ។ យំ មយា អកថំ។ តំ កុកតន្តិច។ ឥធ បន កតា កតំ អារព្ភ ឧប្បន្នោ វិប្បដិសារចិត្តុប្បាទោ កុកត’’ន្តិច។ តំបិ សព្ពំ បដិក្ខិត្តមេវ ហោតីតិ។
កុកតស្ស យថាវុត្តចិត្តុប្បាទស្ស តថាបវត្តិ ហេតុភាវោ កុក្កុច្ចំ។ អបិច, ធាតុបាឋេសុ កុចសទ្ទំ សង្កោចន មនោ វិលេខនត្ថេសុ បឋន្តិយេវ។ តស្មា កុច្ឆិតេន អាការេន កោចតិ សង្កោចតិ ន បាបជិគុច្ឆនាការេនាតិ កុក្កុចោ។ កុច្ឆិតេនវា អាការេន កោចតិ វិលិខតិ នកិលេសសល្លីខនា ការេនាតិ កុក្កុចោ។ តថា បវត្តធម្មសមូហោ។ សោហិ កុច្ឆិតេន អកតំ វត មេ កល្យាណំ កតំ បាបន្តិ ឯវំ បវត្តេន អនុត្ថុននាការេន សង្កោចតិ។ កុសលធម្មសមាទានេ ចិត្តំ នមិតុំបិ នទេតិ។ មនំវា វិលេខតិ។ សទ្ធាទីនំ សារធម្មានំ តនុករណេន ចិត្តំ កុសលធម្មសមាទានេ បរិយាទិន្នថាមពលំ ករោតិ។ តស្មា កុក្កុចោតិ វុច្ចតិ។ យេន បន ធម្មេន យុត្តត្តា សោ តថា បវត្តោ ហោតិ។ សោ កុក្កុច្ចំនាម កុក្កុចស្ស ភាវោតិ កត្វា។ តំ បន យស្មា បុព្ពេ អកតញ្ច កល្យាណំ កតញ្ច បាបំ អារព្ភ បច្ឆា អនុតាបនវសេន អនុសោចនវសេនច បវត្តតិ។ តស្មាតំ បច្ឆានុតាបលក្ខណំ កតាកតានុយោចន រសន្តិ ច វុត្តំ។
ទ្វីហាការេហិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជតិ កតត្តា ច អកតត្តា ច។ កថញ្ច ទ្វីហា។ល។ អកតត្តាច។ អកតំ មេ កាយសុ ចរិតំ។ កតំ កាយទុច្ចរិតន្តិ ឧប្បជ្ជតិ កុក្កុច្ចំ។ អកតំ មេ វចីសុចរិតំ។ល។ កតំ មនោទុច្ចរិតន្តិ ឧប្បជ្ជតិ កុក្កុច្ចំ។ អកតាមេ បាណាតិបាតា វេរមណី។ កតោ បាណាតិ បាតោតិ ឧប្បជ្ជតិ កុក្កុច្ចំ។ល។ អកតា មេ សម្មាទិដ្ឋិ។ កតា មិច្ឆាមិដ្ឋីតិ ឧប្បជ្ជតិ កុក្កុច្ចន្តិ។
ឯតេន បន អកតសុចរិតា រម្មណតាយ កតទុច្ចរិតា រម្មណតាយច វសេន កុក្កុច្ចស្ស ទ្វិធាភាវោយេវ សិទ្ធោ ហោតិ។ ទ្វីហាការេហីតិ ហិ វុត្តំ។ សោច ខោ បុព្ពេ បាបំ កត្វា បច្ឆា អបាយភយតជ្ជិតានញ្ចេវ អបាយេសុ បតិត្វា បុព្ពេ អត្តនា កតកម្មំ អនុស្សរន្តានញ្ច ហោតិ។ នអញ្ញេសំ, អកតំ មេ កាយសុចរិតំ។ កតំ កាយទុច្ចរិតន្តិ ហិ វុត្តំ។ យថា បន មានោ ទុវិធោ ហោតិ យាថាវមានោ អយាថាវមានោតិ។ តថា កុក្កុច្ចំបិ, យាថាវកុក្កុច្ចំ, អយាថាវ កុក្កុច្ចន្តិ ទុវិធំ ហោតិ។ តត្ថ អយាថាវ កុក្កុច្ចំបិ ឧប្បជ្ជមានំ ទ្វីហាការេហោ ឧប្បជ្ជតិ អកតំ វត មេ កល្យាណំ កតំ បាបន្តិ។ កតមំ បន តន្តិ។ យញ្ច បុព្ពេ កល្យាណកម្មេបិ បាបសញ្ញី បាបទិដ្ឋិ អកត្វា បាបកម្មេបិ កល្យាណសញ្ញី កល្យាណទិដ្ឋិ កត្វា បច្ឆា អនុសោចនវសេន ឧប្បជ្ជតិ។ យញ្ច បុព្ពេ កល្យាណេ កល្យាណសញ្ញី កត្វា បច្ឆា បាបសញ្ញិនោ បាបេច បាសញ្ញី អកត្វា បច្ឆា កល្យាណសញ្ញិនោ ឧប្បជ្ជតិ។ ឥទំ អយាថាវកុក្កុច្ចំនាម។ អនវជ្ជេ សាវជ្ជសញ្ញី, កប្បិយេ អកប្បិយសញ្ញី, អនាបត្តិយំ អាបត្តិសញ្ញីតិអាទិនាបិ
៩៤. ថិយតិចិត្តំ មន្ទមន្ទំ កត្វា អជ្ឈោត្ថរតីតិ ថិនំ។ ថិយិយនា ថិយិតត្តន្តិ ហិ បាឡិយំ និទ្ទិដ្ឋំ។
៩៥. មេធតិ ចេតសិកេ ធម្មេ អកម្មញ្ញភូតេ កត្វា វិហិំ សតីតិ មិទ្ធំ។ តថា ហិ អារម្មណេ វិប្ផារវសេន តំ តំ ឥរិយា បថំ សន្ធារេត្វា បវត្តមានេសុ សម្បយុត្តធម្មេសុ មុគ្គរេន បោថេត្វា វិយ តេ អារម្មណតោ ឱលិយាបេត្វា ឥរិយាបថំបិ សន្ធារេតុំ អសមត្ថេ កត្វា ថិនំ ចិត្តំ អភិភវតិ។ មិទ្ធំ ចេតសិកេតិ។
៩៦. វិចិកិច្ឆាតិ ឯត្ថ។ ចិកិច្ឆនំ ចិកិច្ឆា។ ញាណប្បដិកា រោតិ អត្ថោ។ តិកិច្ឆិតុំ ទុក្ករតាយ វិគតា ចិកិច្ឆា ឯតាយាតិ វិចិកិច្ឆា។ សភាវំ វិចិនន្តា កិច្ឆន្តិ កិលមន្តិ ឯតាយាតិវា វិចិកិច្ឆា។ វិចិកិច្ឆតិវា ទ្វេឡ្ហកភាវេន បវត្តតីតិ វិចិកិច្ឆា។ សា នីវរណភូតា, បដិរូបកាតិ ទុវិធា។ តត្ថ ពុទ្ធាទីសុ អដ្ឋសុ វត្ថូសុ វិមតិវសេន បវត្តមានា នីវរណភូតា។ តតោ អញ្ញាបន អសព្ពញ្ញូនំ តេសុ តេសុ អារម្មណេសុ កថំ នុខោ ឯវំ នុខោ
អកុសលរាសិម្ហិ បរមត្ថទីបនា។
៩៧. សទ្ទហតីតិ សទ្ធា។ យថា អច្ឆំ បសន្នំ និសិន្នំ ឧទកំ ចន្ទ សូរិយាទីនិ រូបនិមិត្តានិ សុដ្ឋុ អត្តនិ ទហតិ។ ឯវំ អយំ ពុទ្ធគុណា ទីនិ សុដ្ឋុ អត្តនិ ទហតិ ធារេតិ ថបេតិវាតិ អត្ថោ។ សទ្ទហន្តិវា ឯតាយាតិ សទ្ធា។ សទ្ទហនមត្តមេវវា ឯតន្តិ សទ្ធា។ សាបិ ពុទ្ធា ទីសុ សទ្ធេយ្យវត្ថូសុ អកាលុស្សិយភាវេន បវត្តមានាឯវ ឥធ អធិប្បេតា។ តតោ អញ្ញាបន តិត្ថិយេសុវា តិត្ថិយធម្មេសុ វា ឯវរូបេសុ អសទ្ធេយ្យវត្ថូសុ សទ្ទហនវសេន បវត្តា ឱកប្បនា សទ្ធា បដិរូបកានាម ហោតិ។ សា បន អត្ថតោ មិច្ឆាធិមោក្ខោ យេវាតិ។ យថា បន មនុស្សា ហត្ថេ អសតិ រតនានិ ទិស្វា បិ-គហេតុំ ន សក្កោន្តិ។ វិត្តេ អសតិ តេសំ សព្ពភោគា ន សម្បជ្ជន្តិ។ ពីជេ អសតិ សស្សាទីនិ នសម្បជ្ជន្តិ។ ឯវំ សទ្ធាយ អសតិ បុញ្ញក្រិយាវត្ថូនិ នសម្បជ្ជន្តិ។ តស្មា ឯសា ហត្ថវិត្តពីជ សទិសាតិ វុត្តា។
៩៨. សរតីតិ សតិ។ អត្តនា កតានិ កត្តព្ពានិ ច កល្យាណកម្មាវា ពុទ្ធគុណាទីនិវា អប្បមជ្ជនវសេន ឧបគច្ឆតីតិ អត្ថោ។ សាបិ សម្មាសតិ មិច្ឆាសតិ ទុវិធា ហោតិ។ តត្ថ សម្មាសតិ ឥធ អធិប្បេតា។ ឥតរា បន សតិយេវ ន ហោតិ។ កតស្ស កត្តព្ពស្សច បាបកម្មស្ស អប្បមជ្ជនវសេន បវត្តោ សតិបដិរូបកោ អកុសលចិត្តុប្បាទោយេវ។ យស្មា បនេសា ចិត្តំ សព្ពេហិ អកុសលធម្មេហិច រក្ខិតុំ កុសលធម្មេហិច យោជេតុំ សក្កោតិ។ តស្មា សា រញ្ញោ សព្ពកម្មិក មហាអមច្ចោ វិយ ទដ្ឋព្ពាតិ។ សតិំខ្វាហំ ភិក្ខវេ សព្ពត្ថិកំ វទាមីតិ ហិ វុត្តំ។
៩៩. ហិរិយតីតិ ហិរិ។ កាយទុច្ចរិតាទីហិ លជ្ជតិ ជិគុច្ឆតិ ឧក្កណ្ឋតីតិ អត្ថោ។
១០០. តេហិយេវ ឱត្តប្បតីតិ ឱត្តប្បំ។ ឧព្ពិជ្ជតីតិ អត្ថោ។ ឯត្ថបិ ហិរិឱត្តប្បប្បដិរូបកានាម អត្ថិ, វុត្តញ្ហិ –
លជ្ជិតព្ពេ នលជ្ជន្តិ, អលជ្ជិយេសុ លជ្ជរេតិ ច;
ភាយិតព្ពេ នភាយន្តិ, អភយេ ភយទស្សិនោតិ ច។
យស្មា បន សប្បុរិសា ហិរិយា អត្តនិ ឱត្តប្បេនច បរេសុ អារក្ខទេវតាទីសុ គារវំ ឧប្បាទេត្វា បាបតោ វជ្ជេត្វា សុទ្ធំ អត្តានំ បរិហរន្តិ។ តស្មា ឥមេ ទ្វេ លោកបាលធម្មាតិ វុត្តា។
១០១. លោភប្បដិបក្ខោ អលោភោ។ សោ ហិ យេសុ អត្តនោ ហិតសញ្ញិតេសុ អារម្មណេសុ លោភោ លគ្គនវសេន បវត្តតិ, តេស្វេវ តំ លោភំ វិធមិត្វា លោភវត្ថុភូតា ភវភោគសម្បត្តិយោ គូថរាសិំវិយ ហីឡេត្វា ជិគុច្ឆិត្វា ឯកានេក្ខម្ម ធាតុនាម ហុត្វា បវត្តតីតិ។
១០២. ទោសប្បដិបក្ខោ អទោសោ។ សោបិ ហិ យេសុ អត្តនោ អហិតសញ្ញិតេសុ អារម្មណេសុ ទោសោ ទុស្សនវសេន បវត្តតិ។ តេស្វេវ តំទោសំ វិធមិត្វា ទិដ្ឋទិដ្ឋេសុ សត្តេសុ បុណ្ណចន្ទសទិសំ សោម្មហទយំ ឧប្បាទេត្វា ឯកា អព្យាបាទធាតុ នាម ហុត្វា បវត្តតីតិ។ អយមេវច ព្រហ្មវិហារេសុ មេត្តាតិ វុត្តា។ អមោហោបិ ឥធ វត្តព្ពោ។ មោហប្បដិបក្ខោ អមោហោ។ សោបិ ហិ យេសុ ធម្មេសុវា អត្ថេសុវា ចតូសុ អរិយសច្ចេសុវា មោហោ អន្ធការំ កត្វា បវត្តតិ។ តេស្វេវ តំ មោហំ វិធមិត្វា ចន្ទសូរិយសហស្សំ ឧដ្ឋាបេន្តោវិយ វិជ្ជានាម ហុត្វា បវត្តតីតិ។
១០៣. តត្រមជ្ឈត្តតាតិ ឯត្ថ អត្តា វុច្ចតិ សភាវោ។ លីនុទ្ធច្ចាទីនំ ឧភិន្នំ វិសមបក្ខានំ មជ្ឈេ បវត្តោ អត្តា ឯតស្សាតិ មជ្ឈត្តា។ សមប្បវត្តោ សម្បយុត្តធម្មសមូហោ។ តស្ស ភាវោ មជ្ឈក្កតា។
១០៤. កាយប្បស្សទ្ធាទីសុ កាយោតិ វេទនាទិក្ខន្ធត្តយ សង្ខាតោ ចេតសិកសមូហោ វុច្ចតិ។ ចិត្តន្តិ សោភណចិត្តំ។ កាយស្ស បស្សទ្ធិ កាយប្បស្សទ្ធិ។ ចិត្តស្ស បស្សទ្ធិ ចិត្តប្បស្សទ្ធីតិអាទិនា សមាសោ។ បស្សម្ភនំ បស្សទ្ធិ។ សន្តសីតលភាវោតិ អត្ថោ។ យេសំ ឥទំ ទ្វយំ ទុព្ពលំ ហោតិ។ តេ បុញ្ញកម្មេសុ ចិត្តសុខំ នបិន្ទន្តិ។ ពហិទ្ធាឯវ នេសំ ចិត្តំ បក្ខន្ទតិ។ សន្តត្តេ បាសាណបិដ្ឋេ ថបិតមច្ឆោវិយ ហោតិ។ យេសំ បន ពលវំ ហោតិ។ តេយេវ តត្ថ តំ វិន្ទន្តិ។ តេសំ ចិត្តំ សីតលេ ឧទកេ បក្ខិត្ត មច្ឆោ វិយ ហោតិ។
១០៥. លហុភាវោ លហុតា។ អគរុតា អទន្ធតាតិ អត្ថោ។ យេសំ ឥទំ ទុព្ពលំ។ តេសំ ចិត្តំ បុញ្ញកម្មេសុ នបសារេតិ សង្កោចតិ។ តត្តបាសាណេ បក្ខិត្តបទុមបុប្ផំ វិយ ហោតិ។ យេសំ បន ពលវំ។ តេសំ ចិត្តំ តត្ថ បសារេតិ។ សីតលេ ឧទកេ បក្ខិត្ត បទុមបុប្ផំ វិយ ហោតិ។
១០៦. មុទុភាវោ មុទុតា។ យេសំ ឥទំ ទុព្ពលំ។ តេសំ ចិត្តំ បុញ្ញកម្មេសុ ថទ្ធំ ហោតិ។ វេរីនំ មជ្ឈេ គតមហាយោធោវិយ ហោតិ។ យេសំ បន ពលវំ។ តេសំ ចិត្តំ តត្ថ មុទុ ហោតិ។ វិយញ្ញាតីនំ មជ្ឈេ គតមហាយោធោ វិយ ហោតិ។
១០៧. កម្មនិ សាធុ កម្មញ្ញំ។ តទេវ កម្មញ្ញតា។ យេសំ ឥទំ ទុព្ពលំ។ តេសំ ចិត្តំ បុញ្ញកម្មេសុ យថិច្ឆិតំ ថបេតុំ នលព្ភតិ, វិក្កិរតិ។ បដិវាតេ ខិត្តថុសមុដ្ឋិវិយ ហោតិ។ យេសំ បន ពលវំ។ តេសំយេវ តំ តត្ថ យថិច្ឆិតំ ថបេតុំ លព្ភតិ នវិក្កិរតិ។ បដិវាតេ ខិត្តសុវណ្ណក្ខន្ធោវិយ ហោតិ។
១០៨. បគុណស្ស បាគុញ្ញតា។ យេសំ ឥទំ ទុព្ពលំ។ តេសំ ចិត្តំ បុញ្ញកម្មេសុ វិកម្បតិ វិហញ្ញតិ។ គម្ភីរេ ឧទកេ ខិត្តវានរោវិយ ហោតិ។ យេសំ បន ពលវំ, តេ សំ តំ តត្ថ នវិកម្បតិ នវិហញ្ញតិ។ គម្ភីរេ ឧទកេ ខិត្ត កុម្ភិលោ វិយ ហោតិ។
១០៩. ឧជុឯវ ឧជុកំ, ឧជុកស្ស ភាវោ ឧជុកតា។ យេសំ ឥទំ ទុព្ពលំ។ តេសំ ចិត្តំ បុញ្ញកម្មេសុ វិសមគហិកំ ហោតិ។ កទាចិ លីនំ។ កទាចិ ឧទ្ធដំ។ កទាចិ ឱនតំ។ កទាចិ ឧន្នតំ។ សុរាមទមត្តស្ស មគ្គគមនំ វិយ ហោតិ។ យេសំ បន ពលវំ, តេសំ តំ វុត្តវិបរិយ យេន វេទិតព្ពន្តិ។
១១០. ឯត្ថច សិទ្ធេសុបិ ចិត្តប្បស្សទ្ធាទិកេសុ វុត្តេសុ វិសុំ កាយប្បស្សទ្ធាទីនំ វចនំ តេសំ វសេន រូបកាយស្សបិ បស្សទ្ធាទិ ទីបនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ។ តត្ថ តំ តំ សុត្តន្តំ សុត្វា គេលញ្ញវុដ្ឋា នាទីសុ រូបកាយស្ស បស្សទ្ធភាវោ បាកដោ ឥទ្ធិមន្តានំ ឥទ្ធិយា អាកាសគមនាទីសុ លហុ ភាវោ។ កាយំ ខុទ្ទកំ វា មហន្តំ វា កត្វា និម្មិននេសុ មុទុភាវោ។ អន្តោបថវិយំវា អន្តោបព្ពតេ សុវា អសជ្ជមានំ កត្វា គមនាទីសុ កម្មញ្ញភាវោ។ នាគវណ្ណំវា គរុឡវណ្ណំវា កត្វា និម្មិននាទីសុ បគុណភាវោ តេស្វេវ សព្ពេសុ យថានិម្មិតវសេន ចិរប្បវត្តិភាវេសុ ឧជុកភាវោ បាកដោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ។ សមំ ធារេន្តីតិ សាធារណា, សព្ពេហិ សោភណចិត្តេហិ, តេសំវា សាធារណា សោភណ សាធារណា។
១១១. សម្មាវាចាតិ ឯត្ថ តិវិធា សម្មាវាចា កថា, ចេតនា, វិរតិវសេន, តត្ថ អត្ថធម្មប្បដិសំយុត្តា សុភាសិតា វាចា កថា សម្មាវាចានាម។ តំសមុដ្ឋាបិកា កុសលក្រិយចេតនា ចេតនាសម្មាវាចានាម។ យា បន មុសាវាទា វេរមណាទីនិ សិក្ខាបទានិ សមាទិយន្តស្សវា អធិដ្ឋហន្តស្សវា សម្បត្តំ វត្ថុំ អវីតិក្កមន្តស្សវា បាបវិរមណាការេន ចិត្តស្ស បវត្តិ។ អយំ វិរតិ សម្មាវាចានាម។ សា ឥធ អធិប្បេតា។ សម្មា វទន្តិ ឯតា យាតិ
១១២. សម្មាកម្មន្តោបិ តិវិធោ ក្រិយា, ចេតនា, វិរតិ វសេន។ តត្ថ យំកិញ្ចិ អនវជ្ជំ កម្មំ ករោន្តស្ស កាយិកក្រិយា ក្រិយាកម្មន្តោនាម។ តំសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា ចេតនាកម្មន្តោ នាម។ យា បន បាណាតិបាតា វេរមណាទីនិ សិក្ខាបទានិ សមាទិ យន្តស្សវា អធិដ្ឋហន្តស្សវា សម្បត្តំ វត្ថុំ អវីតិក្កមន្តស្សវា បាបវិរមណាការេន ចិត្តស្ស បវត្តិ។ អយំ វិរតិ សម្មាកម្មន្តោ នាម។ សម្មា ករោន្តិ ឯតេនាតិ សម្មាកម្មំ, តទេវ សម្មា កម្មន្តោ សុត្តន្តោ វនន្តោវិយ។ សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវ។
១១៣. សម្មាអាជីវោបិ វីរិយ, វិរតិវសេន ទុវិធោ។ តត្ថ បកតិយា អនវជ្ជានិ កសិកម្មាទីនិវា ភិក្ខាចរិយាទីនិវា កត្វា ជីវិតំ កប្បេន្តានំ ឧដ្ឋានពលសង្ខាតោ វាយាមោ វីរិយសម្មាអាជីវោនាម។ យា បន អាជីវសុទ្ធិំ អបេក្ខិត្វា អត្តនោ អាជីវសីលវិបត្តិការណានិ កាយវចីទុច្ចរិតានិ បជហន្តានំ បាបវិរមណាការេន ចិត្តស្ស បវត្តិ។ អយំ វិរតិ អាជីវោនាម។ អយមិធាធិប្បេតោ។ សម្មា អាជីវន្តិ ជីវិតំ បវត្តេន្តិ ឯតេនាតិ សម្មាអាជីវោ។ សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវាតិ។
១១៤. ឯកេកាបិ ចេត្ថ សម្បត្ត វិរតិ, សមាទាន វិរតិ, សមុច្ឆេទវិរតិវសេន តិវិធា។ តត្ថ យា សិក្ខាបទានិ អសមា ទិយិត្វាវា
១១៥. បរទុក្ខេ សតិ ការុណិកានំ ហទយខេទំ ករោតីតិ ករុណា។ កិរតិវា បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ, កិណាតិវា បរទុក្ខំ ហិំសតីតិ ករុណា។ កិរីយតិ ទុក្ខិតេសុ បសារីយតីតិវា ករុណា។ អបិច កលិ ឧណាតិ ឆេទោ។ កលីតិ ទុក្ខំ វុច្ចតិ, យថា-កលិ សម្ភវេ ភវេតិ។ កលីតិវា បាបបិ បរាជយោបិ វុច្ចតិ។ បាបេ កលិ បរាជយេតិ ហិ វុត្តំ។ សព្ពញ្ចេតំ ការុណិកា នំ ការុញ្ញហេតុភូតមេវ ហោតិ។ ឥតិ កលិំ ទុក្ខំវា បាបំវា សព្ពសម្បត្តិតោ បរាជយំវា សត្តេហិ អវន្តិ រក្ខន្តិ, សត្តេវា តតោ វិធកលិតោ អវន្តិ រក្ខន្តិ ការុណិកា ជនា ឯតាយាតិ ករុណា។
១១៦. បរសម្បត្តិំ ទិស្វា មោទន្តិ ឯតាយាតិ មុទិតា។ នត្ថិ បមាណំ ឯតេសន្តិ អប្បមាណា, សត្តា។ អប្បមាណេសុ ភវាតិ អប្បមញ្ញា។ ឯតាហិ ឯត្តកេសុយេវ សត្តេសុ បវត្តេតព្ពា។ ន ឥតោ អញ្ញេសូតិ ឯវំ បរិច្ឆេទប្បមាណស្ស អភាវា ឯកស្មិំ សត្តេ បវត្តាបិ អប្បមញ្ញាឯវនាម ហោន្តីតិ។
[៧៧] ដីកាសុ បន
អប្បមាណសត្តា
១១៧. បញ្ញិន្ទ្រិយន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តោ អមោហោឯវ។ សោ ហិ បជាននដ្ឋេន បញ្ញា, អធិបតិយដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយញ្ចាតិ កត្វា បញ្ញិន្ទ្រិយន្តិ វុច្ចតីតិ។
សោភណរាសិម្ហិ បរមត្ថទីបនា។
១១៨. ឯត្តាវតាតិអាទិ តិណ្ណំ រាសីនំ សង្គហោ។ ឯវំ ទ្វិបញ្ញាស សរូបំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចេតោយុត្តប្បការំ ទស្សេន្តោ តេសន្តិអាទិមាហ។ ឥតោ ចេតសិកានំ សរូបទស្សនតោ បរំ តេសំ ចិត្តាវិយុត្តានំ ចិត្តេន អវិយុត្តានំ ចេតសិកានំ ចិត្តុប្បាទេសុ បច្ចេកំ សម្បយោគោ តថាយោគំ វុច្ចតេតិ យោជនា។ ចិត្តុប្បាទេសូតិ ចិត្តេសុ ឥច្ចេវ អត្ថោ។ ឧប្បជ្ជន្តិ ចេតសិកា ឯតេសូតិ ឧប្បាទា។ ចិត្តានិឯវ ឧប្បាទា ចិត្តុប្បាទាតិ កត្វា។ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានំ សព្ពទុព្ពលត្តា តេសុ ឆ បកិណ្ណកា នុប្បជ្ជន្តិ។ ភាវនាពលេន បហីនត្តា វិតក្កោ ទុតីយជ្ឈានិកាទីសុ, វិចារោ តតីយជ្ឈានិកាទីសុ, បីតិ ចតុត្ថជ្ឈានិកាទីសុ នុប្បជ្ជតិ។ សន្និដ្ឋានសភាវត្តា អធិមោក្ខោ អសន្និដ្ឋានសភាវេ វិចិកិច្ឆា ចិត្តេ នុប្បជ្ជតិ។ វីរិយំ ពលនាយកត្តា ទុព្ពលេសុ បញ្ចទ្វារាវជ្ជនា ទីសុ សោឡសចិត្តេសុ នុប្បជ្ជតិ។ បីតិ សម្បិយាយនសភាវត្តា ទោមនស្សុបេក្ខា សហគតេសុ នុប្បជ្ជតិ។ ឆន្ទោ ឥច្ឆាសភាវត្តា ឥច្ឆារហិតេសុ អហេតុកេសុ មោមូហចិត្តេសុច នុប្បជ្ជតីតិ អាហ បកិណ្ណកេសុបន វិតក្កោ។ល។ មោមូហវជ្ជិតចិត្តេសូតិ។ តេ បន ចិត្តុប្បាទា បកិណ្ណកវិវជ្ជិតា សបកិណ្ណកាតិ សម្ពន្ធោ។
១១៩. អកុសលេសូតិ អកុសលចេតសិកេសុ។ សព្ពាកុសល សាធារណានាម។ តស្មា សព្ពេសុបិ ទ្វាទសាកុសលចិត្តេសុ លព្ភន្តីតិ យោជនា។
[៧៨] វិភាវនិយំ បន
បច្ឆិមំ
ឥទញ្ហិ ឋានំ ចិត្តេសុ លព្ភមានតាទស្សនបធានន្តិ។ យស្មា បន សព្ពានិ អកុសលចិត្តានិ ឥមេហិ ចតូហិ វិនា នុប្បជ្ជន្តិ។ ន ហិ តានិ បាបេសុ អាទីនវំ បស្សិត្វា ឋិតានំ ឧប្បជ្ជន្តិ។ នច តេហិ លជ្ជាយវា ភយេនវា ឧក្កណ្ឋិតានំ។ នាបិ កុសលេសុ ធម្មេសុ សមាហិតានន្តិ។ តស្មា តេ សព្ពេសុ តេសុ លព្ភន្តីតិ។ យស្មាច ទិដ្ឋិមានា ខន្ធេសុ អស្សាទំ អមុញ្ចិត្វាវ តេសុ តថា តថា អាមសិត្វា បវត្តន្តិ។ តស្មា តេ លោភមូលចិត្តេស្វេវ ឧប្បជ្ជន្តិ។ តត្ថ ឧប្បជ្ជន្តេសុ បន តេសុ ទិដ្ឋិ ខន្ធេសុ អត្តគ្គាហំ ទឡ្ហំ គហេត្វា តំ អត្តំ និច្ចតាទីហិ មិច្ឆាសភាវេហិឯវ បរាមសន្តី បវត្តតិ។ មានោ បន ខន្ធេ អហន្តិ ទឡ្ហំ គហេត្វា តំ គហិតាការំ សេយ្យ តាទីហិឯវ អាមសន្តោ បវត្តតិ។ តស្មា តេ អាមសនាការតោ អសទិសវុត្តិនោឯវ ហោន្តីតិ អាហ។ ទិដ្ឋិចតូសុ។ល។ វិប្បយុត្តេសូតិ។ យេ បន ទិដ្ឋិគតិកា ទិដ្ឋិយា យថាគហិតំ អត្តានមេវ អហន្តិ គណ្ហន្តិ។ តេសំបិ ទិដ្ឋិមានា អាមសនាការំ បត្វា អសទិសវុត្តិកាឯវ ហោន្តិ។ ន ហិ មានស្ស វិយ ទិដ្ឋិយា អត្ត សំបគ្គហណេ ព្យាបារោ អត្ថិ។ ន ច ទិដ្ឋិយា វិយ មានស្ស ធម្មានំ អយាថាវបក្ខបរិកប្បនេតិ។ តេនេវ ហិ អហំគាហោ មានោ អនាគាមីនំបិ បវត្តតិ។ អត្តគ្គាហភូតា បន ទិដ្ឋិ បុថុជ្ជនាន មេវាតិ។
[៧៩] វិភាវនិយំ បន
‘‘មានោបិ អហំមានវសេន បវត្តនតោ ទិដ្ឋិសទិសោវ បវត្តតីតិ ទិដ្ឋិយា សហ ឯកចិត្តុប្បាទេ នបវត្តតី’’តិ វត្វា កេសរ សីហោ បមាយ តំ អត្ថំ សាធេតិ។ តំ ន សុន្ទរំ។
សទិសប្បវត្តិ ហិ នាម សហបវត្តិយា ឯវ ការណន្តិ។ មច្ឆរិយំ បន អត្តសម្បត្តីសុ លគ្គនលោភសមុដ្ឋិតំបិ តាសំ បរេហិ សាធារណភាវំ ទោសោ។ល។ ចិត្តេសូតិ។ អកម្មញ្ញ លក្ខណំ ថិនមិទ្ធំ កម្មញ្ញសភាវេសុ អសង្ខារិកេសុ នសម្ភវតីតិ វុត្តំ ថិនមិទ្ធំ បញ្ចសុ សសង្ខារិក ចិត្តេសូតិ។ ចត្តារោ សព្ពា កុសលសាធារណា។ តយោ លោភ ទិដ្ឋិមានា។ ចត្តារោ ទោសាទយោ។ ទ្វយំ ថិនមិទ្ធំ។ វិចិកិច្ឆា ចិត្តេចាតិ ចសទ្ទោ អវធារណេ។ វិចិកិច្ឆាចិត្តេឯវាតិ អត្ថោ។ ចតុទ្ទស អកុសល ចេតសិកា។
១២០. សោភណេសូតិ សោភណចេតសិកេសុ។ លោកុត្តរេ អដ្ឋង្គិកមគ្គេ តីសុ ខន្ធេសុ បញ្ញាក្ខន្ធេ សម្មាសង្កប្បោ នាម សម្មាទិដ្ឋិបច្ឆិមកោវ ហោតិ។ តស្មា បាទកជ្ឈានាទិវសេន តស្មិំ អសតិបិ បញ្ញាក្ខន្ធោ នបរិហាយតិ។ សីលសមាធិក្ខន្ធធម្មេសុ បន ឯកោ ឯកស្ស កិច្ចំ នសាធេតិ។ តស្មា លោកុត្តរ មគ្គោ សត្តង្គិកតោ ហេដ្ឋា នបវត្តតីតិ អាហ វិរតិយោ បន តិស្សោបិ។ល។ លព្ភន្តីតិ។ និយតាវ ឯកតោវ សព្ពថាបិ លព្ភន្តីតិ យោជនា។ តត្ថ និយតាវាតិ ន លោកិយេសុវិយ កទាចិឯវ លព្ភន្តិ។ អថខោ សព្ពទាបិ និយតា ហុត្វាវ លព្ភន្តិ។ កស្មា, លោកុត្តរធម្មានំ និច្ចំ សីលេសុ បរិបូរការិតាវសេន បវត្តត្តា។ ន ហិ តេ លោកិយា វិយ កទាចិ ទានវសេន កទាចិ សុតបរិយត្តិវសេន កទាចិ កសិណភាវនាទិវសេន បវត្តន្តីតិ។ ឯកតោ វាតិ នលោកិយេសុ វិយ វិសុំ វិសុំ លព្ភន្តិ។ អថខោ តិស្សោបិ ឯកតោ ហុត្វាវ លព្ភន្តិ។ កស្មា, អភិន្នារម្មណត្តា។ ន ហិ តេ លោកិយា វិយ វីតិក្កមិតព្ពវត្ថុសង្ខាតានិ ជីវិតិន្ទ្រិយាទីនិ នានារម្មណានិ អារព្ភ បវត្តន្តិ។ ឯកំបន និព្ពានមេវ អារព្ភបវត្តន្តីតិ។ សព្ពថាបីតិ ន លោកិយេសុ វិយ ឯកទេ សប្បហានវសេន លព្ភន្តិ។ អថខោ តិស្សោបិ អនវសេស ទុច្ចរិត ទុរាជីវប្បហានាការេន លព្ភន្តិ។ លោកិយេសុហិ សកិំ ឧប្បន្នា សម្មាវាចា ចតុព្ពិធានិ វចីទុច្ចរិតានិ សព្ពានិ ឯកតោ បជហិតុំ នសក្កោតិ។ មុសាវាទវិរតិ មុសាវាទមេវ បជហិតុំ សក្កោតិ។ ន ឥតរានិ។ មុសាវាទំបិ សមូលំ សានុសយំ បជហិតុំ នសក្កោតិ។ កទាចិ សន្ទិស្សន្តីតិ សមាទានសម្បត្តវិរតីនំ អញ្ញតរវសេន បវត្តកាលេឯវ សន្ទិស្សន្តិ។ ឯវំ សន្ទិស្ស មានាបិ ភិន្នារម្មណត្តា នឯកតោ ហុត្វា សន្ទិស្សន្តីតិ វុត្តំ វិសុំ វិសុន្តិ។ វិសុំវិសុំ សន្ទិស្សមានាបិ ឯកេកទុច្ចរិតប្បហានវសេនេវ សន្ទិស្សន្តិ។ ន លោកុត្តរេសុ វិយ សព្ពថាបីតិ ទដ្ឋព្ពំ។
១២១. អប្បនាបត្តានំ អប្បមញ្ញានំ សោមនស្សសហគតភាវោវ វិភង្គេ វុត្តោតិ វុត្តំ បញ្ចមជ្ឈានវជ្ជិតមហគ្គតចិត្តេសូតិ។ ឯតាហិ បរសត្តានំ ហេតុ អធិមត្តព្យាបារា ហោន្តិ, តស្មា អតិសន្តាយ និព្យាបារាយ បញ្ចមជ្ឈានុបេក្ខាយ សហ នបវត្តន្តីតិ។ អប្បនាបុព្ពភាគភូតានំ បន តាសំ ឧបេក្ខាវេទនាយបិ សម្បយោគោ អដ្ឋកថាយំ អនុញ្ញាតោយេវាតិ វុត្តំ កាមាវចរ។ល។ ចិត្តេសុចាតិ។ កទាចីតិ ការុញ្ញប្បកតិកស្ស អនិស្សុកិនោច បរេសំ វិបត្តិសម្បត្តិទស្សនកាលេ។ នានាហុត្វា ជាយន្តីតិ តេសំ វិបត្តិទស្សនកាលេ អនុកម្បនវសេន ករុណា ឯវ ជាយតិ, នមុទិតា។ សម្បត្តិទស្សនកាលេ បន មោទនវសេន មុទិតាវ ជាយតិ, នករុណាតិ ឯវំ វិសុំ វិសុំ ហុត្វា ជាយន្តីតិ អត្ថោ។ យស្មា បនេតា ទោសសមុដ្ឋិតានំ វិហិំសា អរតីនំ និស្សរណភូតាតិ សុត្តន្តេសុ វុត្តា។ ទោមនស្សបដិបក្ខញ្ចសោ មនស្សមេវ ហោតិ។ តស្មា តាសំ អប្បនាបុព្ពភាគភូតានំបិ និច្ចំ សោមនស្សយោគមេវ កេចិ ឥច្ឆន្តីតិ វុត្តំ ឧបេក្ខាសហគតេសុ។ល។ កេចិ វទន្តីតិ។ សោ បន តេសំ វាទោ អដ្ឋកថាយបិ សហ វិរុទ្ធោ។ តស្មា តំ ពហូ វិញ្ញុនោ ន សម្បដិច្ឆន្តីតិ កត្វា សោវាទោ ថេរេន កេចិវាទោនាម កតោ។ យស្មាច សព្ពេសំបិ លោកិយ លោកុត្តរជ្ឈានានំ បុព្ពភាគ ភាវនា នាម អប្បនាសន្នកាលេឯវ សោមនស្សជ្ឈានានំ បុព្ពភាគា សោមនស្សសហគតា ហោន្តិ។ ឧបេក្ខាឈានានំ បុព្ពភាគា ឧបេក្ខាសហគតា ហោន្តិ។ អនាសន្នកាលេ បន សព្ពេសំបិ តេសំ បុព្ពភាគា កទាចិ សោមនស្សសហគតា, កទាចិ ឧបេក្ខាសហគតាហោន្តិ។ តស្មា សោ វាទោ កេចិវាទោវ កាតុំ យុត្តោតិ។ ឯត្ថច សព្ពានិបិ សមថវិបស្សនាភាវនាចិត្តានិនាម អាទិម្ហិ យេភុយ្យេន ឧបេក្ខាសហគតានិឯវ
[៨០] ឯត្តាវតា យំ វុត្តំ វិភាវនិយំ
‘‘ករុណាមុទិតា ភាវនាកាលេ អប្បនាវីថិតោ បុព្ពេ បរិចយវសេន ឧបេក្ខាសហគតចិត្តេហិបិ បរិកម្មំ ហោតិ។ យថាតំ បគុណគន្ថំ សជ្ឈាយន្តស្ស កទាចិ អញ្ញវិហិ តស្សាបិ សជ្ឈាយនំ, យថាច បគុណវិបស្សនាយ សង្ខារេ សម្មសន្តស្សកទាចិ បរិចយពលេន ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេហិបិ សម្មសនន្តិ ឧបេក្ខា សហគតកាមាវចរេសុ ករុណា មុទិតានំ អសម្ភវវាទោ កេចិវាទោ កតោ’’តិ។ តំ បដិក្ខិត្តំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។
កិញ្ចាបិ កសិណនិមិត្តាទីនិ អារម្មណានិ អគម្ភីរានិឯវ ហោន្តិ។ តថាបិ យោគកម្មពលេន ចិត្តសមាធានពលេន កិលេស ទូរីភាវេនច សព្ពេសុបិ បញ្ច។ល។ ចិត្តេសុចាតិ។
១២២. តយោ វិរតិធម្មា។ ទ្វយំ អប្បមញ្ញាយុគឡំ។ ឯវំ សោ ភណចេតសិកា សោភណេស្វេវ ចិត្តេសុ ចតុធា ចតូហិ បការេហិ សម្បយុត្តាតិ យោជនា។ ឥទានិ សព្ពេសំបិ ចេតោ យុត្តានំ និយតា និយតយោគិវិភាគំ ទស្សេតុំ ឥស្សាតិអាទិមាហ។ ករុណា អាទិ យស្សាតិ ករុណាទិ។ អប្បមញ្ញា ទ្វយំ។ ឥស្សាមច្ឆេរកុក្កុច្ចានិច វិរតិយោច ករុណាទិច ឥស្សាមច្ឆេ រកុក្កុច្ចវិរតិករុណាទយោ។ តេ នានាច ជាយន្តិ, កទាចិច ជាយន្តិ។ មានោច កទាចិឯវ ជាយតិ។ ថិនមិទ្ធញ្ច តថា កទាចិ ឯវ ជាយតិ។ ជាយមានំ បន អញ្ញមញ្ញំ សហេវ ជាយតិ។ ននានាតិ យោជនា។ ឯត្ថច អប្បមញ្ញាវិរតីនំ នានា កទាចិ យោគោ ហេដ្ឋាច វុត្តោ។ ឧបរិច វក្ខតិ។ ឥស្សាទីនំច ឧបរិ វក្ខតិ។ មានថិនមិទ្ធានំ បន ឥធ វត្តព្ពោតិ។ តត្ថ មានោ ចតូសុ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តេសុ លព្ភមានោបិ កទាចិ តេសំ សេយ្យោ ហមស្មីតិអាទិនា បវត្តកាលេឯវ លព្ភតិ, នអញ្ញទា។ ថិនមិទ្ធំ បញ្ចសុ សសង្ខារិកេសុ លព្ភមានំបិ កទាចិ តេសំ និទ្ទាតិភូតវសេន អកម្មញ្ញតាយ បវត្តិកាលេឯវ លព្ភតិ។ ន អញ្ញទា។ តទា លព្ភមានំបន ទ្វយំ សហេវ លព្ភតិ។ ន នានាតិ។
[៨១] វិភាវនិយំ បន
‘‘ថិនមិទ្ធំ កទាចិ ឥស្សាមច្ឆេរកុក្កុច្ចេហិចេវ មានេនច សហ ជាយតិ។ កទាចិ តេហិ តេនច នានា ជាយតី’’តិ យោជនា វុត្តា។ សា សារតោ ន បច្ចេតព្ពា។
ន ហិ តេហិ តេនច តស្ស សហភាវោ នានាភាវោច កិច្ចារម្មណវិរោធាវិរោធភាវេន សិទ្ធោតិ។
យាច ដីកាយំ
មានោច ថិនមិទ្ធញ្ច កទាចិ នានា ជាយតិ។ ការណំ វុត្តមេវ។ យោជនា វុត្តា។ សាបិ ន សុន្ទរា។ កទាចិ សហជាយតីតិ។
យថាវុត្តានុសារេនាតិ សត្តសព្ពត្ថយុជ្ជន្តីតិអាទិនា វុត្តប្បការំ អនុសារេន សេសាតិ ឯកាទសហិ អនិយត យោគីហិ អវសេសា ឯកចត្តាលីសធម្មា។ តេ យថាវុត្តានុសារេន អត្តនា លព្ភមាន ចិត្តុប្បាទេសុ អនិយតយោគិនោ វេទិតព្ពាតិ យោជនា។
១២៣. ឯវំ ចេតសិកានំ យោគដ្ឋានបរិច្ឆិន្ទនវសេន សម្បយោគនយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យុត្តធម្មរាសិបរិច្ឆិន្ទនវសេន សង្គហ នយំ ទស្សេន្តោ សង្គហញ្ចាតិអាទិមាហ។ ឥទានិ តេសំ សង្គហញ្ច យថារហំ បវក្ខាមីតិ យោជនា។ ឆត្តិំសាតិអាទិ សង្គហនយស្ស ឧទ្ទេសគាថា។ សត្តបញ្ញត្តារម្មណា អប្បមញ្ញា និព្ពានា រម្មណេសុ នលព្ភន្តិតិ វុត្តំ អប្បមញ្ញាវជ្ជិតាតិ តថា អដ្ឋសុ ទុតីយជ្ឈានិកចិត្តេសុ វិតក្កវជ្ជា អញ្ញសមានា ទ្វាទសចេត សិកា អប្បមញ្ញាវជ្ជិតា តេវីសតិ សោភណចេតសិកាចេតិ បញ្ចត្តិំស ធម្មា សង្គហំ គច្ឆន្តីតិអាទិនយំ តថាសទ្ទេន និទ្ទិសតិ។ តេឯវាតិ វិតក្ក វិចារ បីតិសុខវជ្ជា ឧបេក្ខាសហគតា តេ ឯវ តេត្តិំសធម្មា។ អដ្ឋសូតិ ឯត្ថ អដ្ឋច អដ្ឋច អដ្ឋាតិ ឯកសេសនិទ្ទេសោ, វិច្ឆាលោបនិទ្ទេសោវា ទដ្ឋព្ពោ។ បញ្ចកជ្ឈាន វសេនាតិ បាឡិយំ បញ្ចកនយេន វុត្តស្ស ឈានភេទស្ស វសេន, ចតុក្កនយេន វុត្តស្ស ឈានភេទស្ស វសេន បន ចតុធាវ សង្គហោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ។ ទ្វីសុ រូបបថមជ្ឈានលាភីសុ ទុតីយជ្ឈានំ ឧប្បាទេន្តេសុ មន្ទោ វិតក្កមោ អតិក្កមិតុំ សក្កោតិ។ តស្ស ចតុរង្គិកំ ទុតីយជ្ឈានំ ឧប្បជ្ជតិ។ តិក្ខបញ្ញោ បន វិតក្ក វិចារេ ឯកតោ អតិក្កមិតុំ សក្កោតិ។ តស្ស តិយង្គិកំ ទុតីយជ្ឈានំ ឧប្បជ្ជតីតិ អយំ តេសំ នយានំ វិសេសោ។
១២៤. កិច្ចារម្មណវិរុទ្ធត្តា វិរតិយោ មហគ្គតេសុ នុប្បជ្ជន្តីតិ អាហ វិរតិត្តយវជ្ជិតាតិ។ វិរតិយោ ហិ កាយវចី វិសោធនកិច្ចា ហោន្តិ។ មហគ្គតជ្ឈានានិ បន សុវិសុទ្ធកាយវចី បយោគស្សេវ ចិត្តវិសោធនកិច្ចានិ។ វិរតិយោច វីតិក្កមិតព្ព វត្ថុំវា និព្ពានំវា អារព្ភ បវត្តន្តិ។ មហគ្គតជ្ឈានានិ បន បញ្ញត្តិ យោវា មហគ្គតធម្មេវាតិ។
១២៥. កិច្ចារម្មណវិ អប្បមញ្ញា វិរតិយោ បនេត្ថ។ល។ យោជេតព្ពាតិ។ វិរតិយោ ឯកន្តេន ទុស្សិល្យប្បហាន កិច្ចត្តា តប្បហាន កិច្ចរហិតេសុ លោកិយាព្យាកតេសុ នលព្ភន្តីតិ វុត្តំ វិរតិវជ្ជិតាតិ។ បញ្ចសិក្ខាបទា កុសលាយេវាតិ ហិ បាឡិយំ វុត្តំ។ ឥទញ្ច លោកិយសិក្ខាបទានិ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ អប្បមញ្ញានំ សត្តបញ្ញត្តារម្មណត្តា មហាវិបាកានញ្ច ឯកន្ត បរិត្តារម្មណត្តា តាសំ តេសុ សម្ភវោ នត្ថីតិ វុត្តំ អប្បមញ្ញា វិរតិវជ្ជិតាតិ។ ននុ កាមកុសលំ សត្តបញ្ញត្តាទិ អារម្មណំបិ ហោតីតិ តព្ពិបាកេនបិ តេន សទិសា រម្មណេន ភវិតព្ពន្តិ។ ន។ វិកប្បរហិតត្តា។ បញ្ញត្តិយោ ហិ អវិជ្ជមានត្តា មហគ្គតានុត្តរធម្មាច សណ្ហសុខុមធម្មត្តា តថា តថា វិកប្បេត្វាវា បដិវិជ្ឈិត្វាវា គណ្ហន្តានំ កុសលាទីនំ ឯវ អារម្មណភូតា ហោន្តិ។ កាមវិបាកានិ បន សយំ អតិទុព្ពលតាយ អារម្មណំ វិកប្បេត្វា វិគហេតុំ នសក្កោន្តិ, កុតោ បដិវិជ្ឈិត្វា គហេតុំ។ តស្មា តានិ បញ្ញត្តិយោវា មហគ្គតានុត្តរធម្មេវា អាលម្ពិតុំ ន សក្កោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ មហគ្គតវិបាកានិ បន វិកប្បរហិតានិបិ អប្បនាបត្តកម្មវិសេ សនិព្ពត្តត្តា ភាវនាពលនិម្មិតានិ បញ្ញត្តិវិសេសានិ អាលម្ពិតុំ សក្កោន្តីតិ។
[៨២] វិភាវនិយំ បន
កាមតណ្ហាធិនកម្មជនិតត្តា កាមវិបាកានិ កាមតណ្ហាយ អារម្មណភូតេ កាមធម្មេឯវ អាលម្ពិតុំ លភន្តីតិ អធិប្បាយេន ‘‘កាមតណ្ហាធិនស្ស ផលភូតត្តា’’តិ វត្វា ទាសិបុត្តោបមាយ តទត្ថំ វិភាវេតិ។ តំ វិចារេតព្ពំ។
ឯវញ្ហិ សតិ មហគ្គតវិបាកានិបិ រូបារូបតណ្ហាធិន កម្មជនិតានិ ឯវ ហោន្តីតិ តានិបិ រូបារូបតណ្ហានំ អារម្មណភូតេ មហគ្គត ធម្មេឯវ អាលម្ពេយ្យុន្តិ។ អបិច, កាមតណ្ហាបិ កាមធម្មេឯវ អារម្មណំ ករោតិ។ ន បញ្ញត្តិធម្មេតិ នត្ថិ។ នច ឥត្ថិបុរិសាទិ ហត្ថ បាទាទិ បញ្ញត្តីសុ អស្សាទវសេន បវត្តា តណ្ហា កាមតណ្ហា នាម សុភេតិ កុសលេ។ មនេតិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ។ សុភេ ក្រិយេ បាកេតិ និទ្ធារណីយំ ទដ្ឋព្ពំ។ សហេតុ។ ល។ មនេ ទ្វាទសធាវ សង្គហោតិវា យោជេតព្ពំ។ នវិជ្ជន្តេត្ថាតិ វជ្ជិតានំ សង្គហោ។ ឯត្ថាតិ សោភណចិត្តេសុ។ ទ្វយន្តិ វិរតិអប្បមញ្ញាទុកំ។ អនុត្តរេតិ វិសេសកានំ សង្គហោ។ ឈាន ធម្មាតិ វិតក្កាទយោ។ មជ្ឈិមេ មហគ្គតេ អប្បមញ្ញាច ឈានធម្មា ច។ បរិត្តេសុ កាមសោភណេសុ អប្បមញ្ញាច វិរតិ ញាណបីតិ យោច វិសេសកា, សង្គហនយ ភេទការកាតិ អត្ថោ។
១២៦. សត្តរសធម្មា លោភទិដ្ឋីហិ សទ្ធិំ ឯកូនវីសតិ ហុត្វា សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ យោជនា។ បីតិវជ្ជិតា អញ្ញសមានា ទ្វាទស ចេតសិកា អកុសលសាធារណា ចត្តារោចាតិ សោឡសធម្មា លោភទិដ្ឋីហិ សហ អដ្ឋារស ហុត្វា សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ យោជនា។ ឥស្សាមច្ឆរិយ កុក្កុច្ចានិ កិច្ចតោ អារម្មណតោ ច ភិន្នានិ ហោន្តីតិ វុត្តំ ឥស្សា។ល។ យោជេតព្ពានីតិ។ សព្ពេសុបិ អកុសលចិត្តុប្បាទេសុ សម្បយុត្តធម្មា ធម្មតោ អសទិសាឯវ ហោន្តិ។ គណនតោ បន ឯកច្ចេ ឯកច្ចេហិ សទិសា ឯវ ហោន្តីតិ វុត្តំ ទ្វាទស។ល។ សង្គហិតាភវន្តីតិ។ ឯត្ថច បញ្ចសុ អសង្ខារិកេសុ បថមទុតីយេសុ ឯកូនវីសតិ។ តតីយចតុត្ថេសុ អដ្ឋារស។ បញ្ចមេ វីសតិ។ បញ្ចសុ សសង្ខារិកេសុ បថមទុតីយេសុ ឯកវីសតិ។ តតីយចតុត្ថេសុ វីសតិ។ បញ្ចមេ ទ្វាវីសតិ។ មោមូហទ្វយេ បន្នរសាតិ ឯវំ អកុសលេសុ សត្ត សង្គហា ភវន្តិ។ តេនាហ ឯកូនវីសាតិអាទិំ។ សាធារណាតិ សព្ពា កុសលសាធារណា។ សមានាតិ អញ្ញសមានា។ អបរេតិ ឆន្ទបីតិអធិមោក្ខេ ថបេត្វា ឯកច្ចេ។
១២៧. ហសនចិត្តេតិ ហសិតុប្បាទចិត្តេ។ វោដ្ឋព្ពនេតិ មនោទ្វារាវជ្ជនេ។ សុខសន្តីរណេតិ សោមនស្ស សន្តីរណេ។ មនោ ធាតុត្តិកា ហេតុក បដិសន្ធិ យុគឡេតិ បញ្ចទ្វារាវជ្ជន សម្បដិច្ឆនទ្វយសង្ខាតេ មនោធាតុត្តិកេចេវ ឧបេក្ខា សន្តីរណ ទ្វយសង្ខាតេ អហេតុក បដិសន្ធិយុគឡេច។ សព្ពត្ថ សព្ពេសុ អហេតុកេសុ
១២៨. ឥទានិ អយំ ចេតសិកនិទ្ទេសោតិ កត្វា ចិត្តស្ស វិយ ឯកស្សបិ ចេតសិកស្ស ភូមិជាតិ សម្បយោគាទិ ភេទេន វិភាគោ កថេតព្ពោតិ តំ ទស្សេតុំ អន្តិមគាថមាហ។ ឥត្ថំ ឥមិនា យថាវុត្តប្បការេន ចិត្តាវិយុត្តានំ ចេតសិកានំ សោឡសវិធំ សម្បយោគញ្ច តេត្តិំសវិធំ សង្គហញ្ច ញត្វា តេសំ យថា យោគំ ចិត្តេន សមំ ភេទំ ឧទ្ទិសេតិ យោជនា។ ផស្សោ តាវ ឯកូននវុតិយា ឯកវីសសតេសុវា ចិត្តេសុ យុត្តត្តា ឯកូននវុតិ ឯកវីសសតវិធេវាតិ ឯវំ ទ្វិបញ្ញាសចេតសិកេ វិសុំ វិសុំ ឧទ្ធរិត្វា យថាយោគំ ភូមិជាតិសម្បយោគាទិភេទេហិ តេសំ វិភាគំ កថេយ្យាតិ អត្ថោ។
ឥតិ បរមត្ថទីបនិយានាម អភិធម្មត្ថសង្គហស្ស
ចតុត្ថវណ្ណនាយ ចេតសិក សង្គហស្ស
បរមត្ថទីបនា និដ្ឋិតា។