១១. វាច្ចាភិធេយ្យលិង្គាទិបរិទីបននាមិកបទមាលា
វាច្ចាភិធេយ្យលិង្គាទិ-វសេនបិ ឥតោ បរំ;
ភាសិស្សំ បទមាលាយោ, ភាសិតស្សានុរូបតោ។
តត្ថ វាច្ចលិង្គានីតិ អប្បធានលិង្គានិ, គុណនាមសង្ខាតានិ វា លិង្គានិ។ អភិធេយ្យលិង្គានីតិ បធានលិង្គានិ, គុណីបទសង្ខាតានិ វា លិង្គានិ។ យស្មា បន តេសុ វាច្ចលិង្គានិ នាម អភិធេយ្យលិង្គានុវត្តកានិ ភវន្តិ, តស្មា សព្ពានិ ភូធាតុមយានិ ច វាច្ចលិង្គានិ អភិធេយ្យលិង្គានុរូបតោ យោជេតព្ពានិ។ តេសំ ភូធាតុមយានិ វាច្ចលិង្គានិ សរូបតោ នាមិកបទមាលាយ អយោជិតានិបិ តត្ថ តត្ថ នយតោ យោជិតានិ ភូធាតុមយានិបិ កិញ្ចាបិ នយតោ យោជិតានិ, តថាបិ សោតារានំ បយោគេសុ កោសល្លជននត្ថំ កថយាម, នាមិកបទមាលញ្ច នេសំ ទស្សេស្សាម កិញ្ចិ បយោគំ វទន្តា។
ទីឃោ រស្សោ នីលោ បីតោ,
សុក្កោ កណ្ហោ សេដ្ឋោ បាបោ;
សទ្ធោ សុទ្ធោ ឧច្ចោ នីចោ,
កតោតីតោ ឥច្ចាទីនិ។
ទីឃា ជាគរតោ រត្តិ, ទីឃំ សន្តស្ស យោជនំ;
ទីឃោ ពាលាន សំសារោ, សទ្ធម្មំ អវិជានតំ។
ទីឃោ, ទីឃា។ ទីឃំ, ទីឃេ។ ទីឃេន, ទីឃេហិ, ទីឃេភិ។ ទីឃស្ស, ទីឃានំ។ ទីឃា, ទីឃស្មា, ទីឃម្ហា, ទីឃេហិ, ទីឃេភិ។ ទីឃស្ស, ទីឃានំ។ ទីឃេ, ទីឃស្មិំ, ទីឃម្ហិ, ទីឃេសុ។ ភោ ទីឃ, ភវន្តោ ទីឃា។ ‘‘ទីឃាតិ មំ បក្កោសេយ្យាថា’’តិ ឥទមេត្ថ និទស្សនំ។
ទីឃា, ទីឃា, ទីឃាយោ។ ទីឃំ, ទីឃា, ទីឃាយោ។ ទីឃាយ។ សេសំ កញ្ញានយេន ញេយ្យំ។
ទីឃំ, ទីឃានិ, ទីឃា។ ទីឃំ, ទីឃានិ, ទីឃេ។ ទីឃេន។ សេសំ ចិត្តនយេន ញេយ្យំ។ រស្សាទីនិ ច ឯវមេវ វិត្ថារេតព្ពានិ។ អយំ វាច្ចលិង្គានំ នាមិកបទមាលា, ‘‘គុណនាមានំ នាមិកបទមាលា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ។
អភិធេយ្យកលិង្គេសុ, សវិសេសានិ យានិ ហិ;
តេសំ ទានិ យថាបាឡិំ, បទមាលំ កថេស្សហំ។
កតមានិ តានិ បទានិ, យានិ សវិសេសានិ?
ភវាភវាទិកំ លង្កា-ទីបោ ឥច្ចាទិកានិ ច;
ពោធិ សន្ធីតិ ចាទីនិ, សវិសេសានិ ហោន្តិ តុ។
ឯតេសុ
ភវាភវបទំ ទេក-វចោ ពហុវចោ ក្វចិ;
សមាសេ អសមាសេបិ, សម្ភវោ តស្ស ឥច្ឆិតោ។
វិគ្គហញ្ច បទត្ថញ្ច, វត្វា បទស្សិមស្ស មេ;
វុច្ចមានមវិក្ខិត្តា, បទមាលំ និពោធថ។
ភវោ ច អភវោ ច ភវាភវំ។ អថ វា ភវោ ច អភវោ ច ភវាភវានិ, អយំ វិគ្គហោ។ តត្រ ភវោតិ ខុទ្ទកោ ភវោ។ អភវោតិ មហន្តោ ភវោ។ វុទ្ធត្ថវាចកោ ហេត្ថ អការោ។ ឯត្ថ ច សុគតិទុគ្គតិវសេន ហីនបណីតវសេន ច ខុទ្ទកមហន្តតា វេទិតព្ពា។ អថ វា ភវោតិ វុទ្ធិ។ អភវោតិ អវុទ្ធិ។ អយំ បទត្ថោ។ អយំ បន នាមិកបទមាលា –
ភវាភវំ, ភវាភវំ, ភវាភវេន, ភវាភវស្ស, ភវាភវា, ភវាភវស្មា, ភវាភវម្ហា, ភវាភវស្ស, ភវាភវេ, ភវាភវស្មិំ, ភវាភវម្ហិ, ភោ ភវាភវ។ ឥតិ ភវាភវបទំ ឯកវចនកំ ភវតិ។ ទិស្សតិ ច តស្សេកវចនតា បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច –
‘‘អតីតកប្បេ ចរិតំ, ឋបយិត្វា ភវាភវេ;
ឥមស្មិំ កប្បេ ចរិតំ, បវក្ខិស្សំ សុណោហិ មេ’’
ឥតិ វា,
‘‘ឯវំ ពហុវិធំ ទុក្ខំ, សម្បត្តិញ្ច ពហូវិធំ;
ភវាភវេ អនុភវិត្វា, បត្តោ សម្ពោធិមុត្តមំ’’
ឥតិ វា ឯវំ បាឡិយំ ភវាភវ បទស្ស ឯកវចនតា ទិដ្ឋា។
អដ្ឋកថាយម្បិ
‘‘អសម្ពុធំ ពុទ្ធនិសេវិតំ យំ,
ភវាភវំ គច្ឆតិ ជីវលោកោ;
នមោ អវិជ្ជាទិកិលេសជាល-
វិទ្ធំសិនោ ធម្មវរស្ស តស្សា’’តិ
ឯវំ តស្សេកវចនតា ទិដ្ឋា។
ភវាភវានិ, ភវាភវា, ភវាភវានិ, ភវាភវេ, ភវាភវេហិ, ភវាភវេភិ, ភវាភវានំ, ភវាភវេហិ, ភវាភវេភិ, ភវាភវានំ, ភវាភវេសុ, ភវន្តោ ភវាភវានិ។ ឥតិ ភវាភវបទំ ពហុវចនកម្បិ ភវតិ។ ទិស្សតិ ច តស្ស ពហុវចនកតា បាឡិយំ ‘‘ធោនស្ស ហិ នត្ថិ កុហិញ្ចិ លោកេ។ បកប្បិកា ទិដ្ឋិ ភវាភវេសូ’’តិ។ ឧភយម្បិ នយំ វោមិស្សេត្វា នាមិកបទមាលា យោជេតព្ពា។ កថំ? ‘‘ភវាភវំ, ភវាភវានិ។ ភវាភវំ, ភវាភវានិ។ ភវាភវេន, ភវាភវេហិ, ភវាភវេភិ’’ឥច្ចេវមាទិនា ចិត្តនយេន យោជេតព្ពា។
នបុំសកេកវចន-ពហុវចនកា ឥមា;
បទមាលា សមាសត្តេ, កតាតិ បរិទីបយេ។
សមាសកបទញ្ចេវ, អសមាសកមេវ ច;
ភវាភវបទំ ទ្វេធា, ឥតិ វិទ្វា វិភាវយេ។
នបុំសកំ សមាសត្តេ, បុល្លិង្គមិតរត្តនេ;
នបុំសកំ តុ បាយេន, ឯកវចនកំ វទេ។
‘‘ភវោ ច អភវោ ចា’’តិ, សមាសត្ថំ វទេ ពុធោ;
‘‘ភវតោ ភវ’’មិច្ចត្ថំ, អសមាសស្ស ភាសយេ។
បុល្លិង្គត្តម្ហិ សោ ញេយ្យោ, និស្សក្កឧបយោគតោ;
ឯវំ វិសេសតោ ជញ្ញា, ភវាភវបទំ វិទូ។
យថា ភវាភវបទស្ស នាមិកបទមាលា យោជិតា, ឯវំ ‘‘កម្មាកម្មំ ផលាផល’’ន្តិអាទីនម្បិ នាមិកបទមាលា យោជេតព្ពា។ អត្ថោបិ នេសំ យថារហំ វត្តព្ពោ។ យេភុយ្យេនេតានិ ឯកវចនកានិ ភវន្តិ។ ឯវំ តាវ ភវាភវបទាទីនំ វិសេសវន្តតា ទដ្ឋព្ពា។
លង្កាទីបោ, លង្កាទីបំ, លង្កាទីបេន, លង្កាទីបស្ស, លង្កាទីបា, លង្កាទីបស្មា, លង្កាទីបម្ហា, លង្កាទីបស្ស, លង្កាទីបេ, លង្កាទីបស្មិំ, លង្កាទីបម្ហិ, ភោ លង្កាទីប។ អយំ សមាសត្តេ នាមិកបទមាលា។ អសមាសត្តេបិ បន យោជេតព្ពា។
លង្កា ទីបោ, លង្កំ ទីបំ, លង្កាយ ទីបេន, លង្កាយ ទីបស្ស, លង្កាយ ទីបា, លង្កាយ ទីបស្មា, លង្កាយ ទីបម្ហា, លង្កាយ ទីបស្ស, លង្កាយ ទីបេ, លង្កាយ ទីបស្មិំ, លង្កាយ ទីបម្ហិ, ភោតិ លង្កេ ទីប។ អយំ ព្យាសេ នាមិកបទមាលា។ អយំ នយោ ‘‘ជម្ពុទីបោ’’តិ ឯត្ថ ន លព្ភតិ កេវលេន ជម្ពូសទ្ទេន ជម្ពុទីបស្ស អកថនតោ, យថា កេវលេន លង្កាសទ្ទេន លង្កាទីបោ កថិយតិ។ អយំ បន ព្យាសេ បទមាលានយោ វិសេសតោ កព្ពរចនាយំ កវីនំ ឧបការាយ សំវត្តតិ សាសនស្សាបិ។ តថា ហិ ព្យាសវសេន បោរាណកវិរចនា ទិស្សតិ –
‘‘វន្ទាមិ សេលម្ហិ សមន្តកូដេ,
លង្កាយ ទីបស្ស សិខាយមានេ;
អាវាសភូតេ សុមនាមរស្ស,
ពុទ្ធស្ស តំ បាទវឡញ្ជមគ្គ’’ន្តិ។
សាសនេបិ ព្យាសវសេន ‘‘ទិព្ពោ រថោ បាតុរហុ, វេទេហស្ស យសស្សិនោ’’តិអាទិកា បាឡិ ទិស្សតិ។
យថា ជម្ពូសទ្ទេន ជម្ពុទីបស្ស អកថនមិវ កេវលេន នាគសទ្ទាទិនា នាគទីបាទីនំ អកថនតោតិ។ ននុ ច ភោ ‘‘ពុទ្ធស្ស ជម្ពុនទរំសិនោ តំ, ទាឋំ មយំ ជម្ពុនរា នមាមា’’តិ បោរាណកវិរចនាយំ ជម្ពូសទ្ទេន ជម្ពុទីបោ វុត្តោ ‘‘ជម្ពុទីបនរា’’តិ អត្ថសម្ភវតោតិ? សច្ចំ ‘‘ជម្ពុទីបនរា’’តិ អត្ថោ សម្ភវតិ, កេវលេន បន ជម្ពូសទ្ទេន ជម្ពុទីបត្ថំ ន វទតិ, កិន្តុ ‘‘ជម្ពុទីបនរា’’តិ វត្តព្ពេ គាថាវិសយត្តា អធិកក្ខរទោសំ បរិវជ្ជន្តេន ទីបសទ្ទលោបំ កត្វា ‘‘ជម្ពុនរា’’តិ វុត្តំ, ឯវំ ឧត្តរបទលោបវសេន វុត្តោ ជម្ពុសទ្ទោ នរសទ្ទំ បដិច្ច សមាសពលេន ‘‘ជម្ពុទីបនរា’’តិ អត្ថប្បកាសនេ សមត្ថោ ហោតិ, ន កេវលោ ព្យាសកាលេ, តថា ហិ ‘‘ជម្ពូ’’តិ វុត្តេ ជម្ពុទីបោ ន ញាយតិ, អថ ខោ ជម្ពុរុក្ខោយេវ ញាយតិ។
កិំ បន ភោ ‘‘កាកោ ទាសោ, កាកំ ទាសំ, កាកេន ទាសេនា’’តិ អយំ នយោ លព្ភតិ, ន លព្ភតីតិ? លព្ភតិ, កាកសទ្ទេន កាកនាមកស្ស ទាសស្ស កថនំ ហោតិ។ យទិ ឯវំ ‘‘ជម្ពុទីបោ’’តិ ឯត្ថាបិ ‘‘ជម្ពុនាមកោ ទីបោ’’តិ អត្ថំ គហេត្វា ‘‘ជម្ពូ ទីបោ, ជម្ពុំ ទីបំ, ជម្ពុយា ទីបេនា’’តិ អយំ នយោ លព្ភតីតិ? ន លព្ភតិ ជម្ពូសទ្ទស្ស បណ្ណត្តិវសេន ទីបេ អប្បវត្តនតោ។ ជម្ពូសទ្ទោ ហិ រុក្ខេយេវ បណ្ណត្តិវសេន បវត្តតិ, ន ទីបេ។ យថា បន ចិត្តវោហារោ ចិត្តនាមកេ គហបតិម្ហិបិ មនេបិ បវត្តតិ ‘‘ចិត្តោ គហបតិ។ ចិត្តំ មនោ មានស’’ន្តិអាទីសុ។ យថា ច កុសវោហារោ កុសនាមកេ រញ្ញេបិ កុសតិណេបិ បវត្តតិ –
‘‘បភាវតិញ្ច
កុសាវតិំ កុសរាជា, អគមាសិ មហព្ពលោ;
កុសោ យថា ទុគ្គហិតោ, ហត្ថមេវានុកន្តតី’’តិ
អាទីសុ, តថា កាកសទ្ទោបិ វាយសេ, ឯវំនាមកេ ទាសេបិ បវត្តតិ ‘‘កាកោ រវតិ, កាកោ នាម ទាសោ សដ្ឋិយោជនានិ គច្ឆតី’’តិអាទីសុ។ ជម្ពូសទ្ទោ បន គហបតិមនាទីសុ ចិត្ត កុស កាកសទ្ទា វិយ បណ្ណត្តិវសេន ទីបស្មិំ ន បវត្តតិ, តស្មា យថាវុត្តោយេវ នយោ មនសិករណីយោ។
យថា បនេត្ថ ‘‘លង្កាទីបោ’’តិ សទ្ទស្ស នាមិកបទមាលា សមាសវសេន ព្យាសវសេន ច យោជិតា, ឯវំ ‘‘បុព្ពវិទេហទីបោ, អបរគោយានទីបោ, ឧត្តរកុរុទីបោ, អស្សយុជនក្ខត្តំ, ចិត្រមាសោ, វេស្សន្តររាជា, សេតវត្ថំ, ទិព្ពរថោ’’តិអាទីនម្បិ នាមិកបទមាលា សមាសវសេន ព្យាសវសេន ច យោជេតព្ពា។ បុព្ពវិទេហាទិសទ្ទេហិ បុព្ពវិទេហទីបាទីនំ កថនញ្ច វេទិតព្ពំ។ ‘‘ទិព្ពរថោ’’តិអាទីនំ សមាសគតបទានំ បយោជនេ សតិ ព្យាសវសេន វិសុំ កត្តព្ពតា ច វេទិតព្ពា។ តថា ហិ ព្យាសវសេន ‘‘ទិព្ពោ រថោ’’តិអាទិនា ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ បទានំ សមានាធិករណវសេន បច្ចេកវិភត្តិយុត្តភាវេ សតិ គាថាសុ វុត្តិបាលនសុខុច្ចារណគុណោ ភវតិ។ សោ ច សាសនានុកូលោ ហិ អយំ នយោ ឋបិតោ។ តថា ហិ បាវចនេ ‘‘ទិព្ពោ រថោ បាតុរហុ, វេទេហស្ស យសស្សិនោ’’តិអាទិកា បាឡិយោ ពហូ ទិស្សន្តិ, ឯវំ លង្កាទីបាទិសទ្ទានំ វិសេសវន្តតា ភវតិ។
ឥទានិ ពោធិសន្ធិអាទីនំ វិសេសវន្តតា វុច្ចតិ –
ពោធិ សន្ធិ វិភត្តា’យុ, ធាតុយេវ បជាបតិ;
ទាមា ទាមំ តថា សទ្ធា, សទ្ធំ តដំ តដី តដោ។
ព្យញ្ជនំ
អជ្ជវំ អជ្ជវោ ចេវ, តថា មទ្ទវគារវា។
វចោ វចីតិ ចាទីនិ, សមរូបា សរូបតោ;
ទ្វិត្តិលិង្គានិ សម្ភោន្តិ, យថាសម្ភវមុទ្ទិសេ។
ឯតេសុ ហិ ពោធិសទ្ទស្ស តាវ ‘‘ពោធិ រាជកុមារោ’’តិ ច, ‘‘អរិយសាវកោ ‘ពោធី’តិ វុច្ចតិ, តស្ស ពោធិស្ស អង្គោតិ ពោជ្ឈង្គោ’’តិ ច ឯវំ បុគ្គលវចនស្ស ‘‘ពោធិ, ពោធី, ពោធយោ។ ពោធិំ, ពោធី, ពោធយោ។ ពោធិនា’’តិ បុល្លិង្គេ អគ្គិនយេន នាមិកបទមាលា ភវតិ។
រុក្ខមគ្គនិព្ពានសព្ពញ្ញុតញ្ញាណវចនស្ស បន ‘‘ពោធិ, ពោធី, ពោធិយោ។ ពោធិំ, ពោធី, ពោធិយោ។ ពោធិយា’’តិ ឥត្ថិលិង្គេ រត្តិនយេន នាមិកបទមាលា ភវតិ។
កេចិ បន ‘‘រុក្ខវចនោ ពោធិសទ្ទោ បុល្លិង្គោ’’តិ វទន្តិ, តំ អាគមេន វិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សនតោ វិចារេតព្ពំ។ ន ហិ អាគមេ រុក្ខវចនស្ស ពោធិសទ្ទស្ស បុល្លិង្គភាវោ ទិស្សតិ, បុគ្គលវចនស្ស បន ទិស្សតិ។ យទិ ច ‘‘សាលោ ធវោ ខទីរោ’’តិអាទីនំ វិយ រុក្ខវចនស្ស ពោធិសទ្ទស្ស បុល្លិង្គត្តំ សិយា, ជម្ពូ សិម្ពលី បាដលីសទ្ទាទីនំ រុក្ខវាចកត្តា បុល្លិង្គត្តំ សិយា, ន តេសំ ឥមស្ស ច រុក្ខវាចកត្តេបិ បុល្លិង្គភាវោ ឧបលព្ភតិ។ យទិ ហិ រុក្ខវចនោ ពោធិសទ្ទោ បុល្លិង្គោ, ឯវំ សន្តេ និព្ពានវចនោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណវចនោ ច ពោធិសទ្ទោ នបុំសកលិង្គោ សិយា ‘‘និព្ពាន’’ន្តិអាទិនា នបុំសកលិង្គវសេន និទ្ទិដ្ឋស្ស និព្ពានាទិនោ អត្ថស្ស កថនតោ។
យេ ឯវំ វទន្តិ ‘‘រុក្ខវចនោ ពោធិសទ្ទោ បុល្លិង្គោ’’តិ, តេ ‘‘ពោធិ វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណំ, តំ ឯត្ថ ភគវា បត្តោតិ ពោធិសទ្ទោ បុល្លិង្គោ ន ភវិស្សតី’’តិ មញ្ញមានា វទន្តិ មញ្ញេ។ នេវំ ទដ្ឋព្ពំ, ឯវញ្ច បន ទដ្ឋព្ពំ, ‘‘ពោធិ វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណំ, តំ ឯត្ថ ភគវា បត្តោតិ រុក្ខោបិ ពោធិច្ចេវ វុច្ចតី’’តិ វទន្តេហិ គរូហិ ញាណវចនំ ឥត្ថិ លិង្គភូតំ ពោធីតិ ញាណស្ស នាមំ បណ្ណត្តិអន្តរបរិកប្បនេនត្ថំ បរិកប្បេន្តេន ពុជ្ឈនដ្ឋានភូតេ រុក្ខេ អារោបេត្វា រុក្ខោ ‘‘ពោធី’’តិ វុត្តោ, តស្មា ឦទិសេសុ ឋានេសុ និព្ពចនេ អាទរោ ន កាតព្ពោ។ ន ហិ ‘‘ពុជ្ឈតិ ឯត្ថាតិ ពោធី’’តិ និព្ពចនករណំ រុក្ខវចនស្ស ពោធិសទ្ទស្ស បុល្លិង្គត្តំ កាតុំ សក្កោតិ សង្កេតសិទ្ធត្តា វោហារស្ស, តស្មា រុក្ខំ សយំ អពោធិម្បិ សមានំ ពោធិយា បដិលាភដ្ឋានត្តា សង្កេតសិទ្ធេន ‘‘ពោធី’’តិ ឥត្ថិលិង្គវោហារេន វោហរន្តិ សាសនិកា, ពោធិយា វា ការណត្តា ផលវោហារេន។ ឯតមត្ថំយេវ ហិ សន្ធាយ ‘‘ពោធិ វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណំ, តំ ឯត្ថ ភគវា បត្តោតិ រុក្ខោបិ ពោធិច្ចេវ វុច្ចតី’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ, ឯវំ ‘‘ពោធី’’តិ ឥត្ថិលិង្គវសេន រុក្ខនាមំ បវត្តតីតិ។ តេនាហ អាយស្មា សារិបុត្តោ ធម្មសេនាបតិ អនុធម្មចក្កវត្តី វោហារកុសលោ ឥត្ថិលិង្គវោហារេន ‘‘ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ពោធិយា មូលេ សហ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណប្បដិលាភា សច្ឆិកា បញ្ញត្តិ យទិទំ ពុទ្ធោ’’តិ។ អបិច តត្ថ តត្ថ ‘‘ពោធិយា សាខា’’តិ ច, ‘‘កេនដ្ឋេន មហាពោធិ, កស្ស សម្ពន្ធិនី ច សា’’តិ ច,
‘‘ហត្ថតោ មុត្តមត្តា សា, អសីតិរតនំ នភំ;
ឧគ្គន្ត្វាន តទា មុញ្ចិ, ឆព្ពណ្ណា រស្មិយោ សុភា’’តិ ច
ឯវមាទយោ ពោធិសទ្ទស្ស ឥត្ថិលិង្គភាវេ បយោគា ទិស្សន្តិ។
អថ វា រុក្ខវាចកោ ពោធិសទ្ទោ ទ្វិលិង្គោ បុមិត្ថិលិង្គវសេន។ តថា ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ វិនយសំវណ្ណនាយំ មហាវេយ្យាករណស្ស បាឡិនយវិទុនោ ពុទ្ធឃោសាចរិយស្ស ឯវំ សទ្ទរចនា ទិស្សតិ ‘‘សក្ខិស្សសិ ត្វំ តាត បាដលិបុត្តំ គន្ត្វា មហាពោធិនា សទ្ធិំ អយ្យំ សង្ឃមិត្តត្ថេរិំ អានេតុ’’ន្តិ ច, ‘‘សាបិ ខោ មហាពោធិសមារូឡ្ហា នាវា បស្សតោ មហារាជស្ស មហាសមុទ្ទតលំ បក្ខន្ទា’’តិ ច តស្ស រុក្ខវាចកស្ស ពោធិសទ្ទស្ស ‘‘ពុជ្ឈតិ ឯត្ថាតិ ពោធី’’តិ និព្ពចនវសេន ‘‘ពោធិ, ពោធី, ពោធយោ។ ពោធិំ, ពោធី, ពោធយោ។ ពោធិនា’’តិអាទិនា បទមាលា វេទិតព្ពា។ រុក្ខវាចកស្សេវ បន តស្ស ញាណេ បវត្តិត្ថិលិង្គវោហារេន សង្កេតសិទ្ធេន រូឡ្ហត្ថទីបកេន ‘‘ពោធិ, ពោធី, ពោធិយោ។ ពោធិំ, ពោធី, ពោធិយោ។ ពោធិយា’’តិអាទិនា បទមាលា វេទិតព្ពា។ ឥច្ចេវំ –
បុគ្គលវាចកោ ពោធិ-សទ្ទោ បុល្លិង្គិកោ ភវេ;
ញាណាទិវាចកោ ឥត្ថិ-លិង្គោយេវ សិយា សទា។
ពោធិបាទបវចនោ, បុមិត្ថិលិង្គិកោ ភវេ;
ឯវំ សន្តេបិ ឯតស្ស, ឥត្ថិលិង្គត្តមេវ តុ;
ឥច្ឆិតព្ពតរំ យស្មា, ធម្មសេនាបតីរិតំ។
សន្ធិសទ្ទាទីនម្បិ នយានុសារេន នាមិកបទមាលា យោជេតព្ពា។ សន្ធិសទ្ទោ ហិ សរសន្ធិអាទិវាចកោ បុល្លិង្គោ, បដិសន្ធិយាទិវាចកោ ឥត្ថិលិង្គោ ‘‘សន្ធិនោ។ សន្ធិយា’’តិអាទិទស្សនតោ។ វិភត្តិសទ្ទោ វិភជនវាចកោ ឥត្ថិលិង្គោ ស្យាទិវាចកោ បុល្លិង្គោ ចេវ ឥត្ថិលិង្គោ ច ‘‘វិភត្តិស្ស។ វិភត្តិយា’’តិអាទិទស្សនតោ។
អាយុសទ្ទោ បន ជីវិតិន្ទ្រិយវាចកោយេវ ហុត្វា បុន្នបុំសកលិង្គោ, ‘‘បុនរាយុ ច មេ លទ្ធោ, ឯវំ ជានាហិ មារិសា’’តិ ‘‘ឯត្តកំយេវ តេ អាយុ, ចវនកាលោ ភវិស្សតី’’តិ ច ទស្សនតោ។
ធាតុសទ្ទោ សភាវាទិវាចកោ ឥត្ថិលិង្គោ, ករបចាទិវាចកោ បុមិត្ថិលិង្គោ ‘‘ចក្ខុធាតុយា។ ករោតិស្ស ធាតុស្ស។ ធាតុយោ ធាតុយា’’តិ ទស្សនតោ។
បជាបតិសទ្ទោ ទេវវិសេសវាចកោ បុល្លិង្គោ, កលត្តជិនមាតុច្ឆាវាចកោ ឥត្ថិលិង្គោ ‘‘បជាបតិស្ស ទេវរាជស្ស ធជគ្គំ ឧល្លោកេយ្យាថ’’, ‘‘អត្តនោ បជាបតិយា សទ្ធិំ មហាបជាបតិយា’’តិ ច ទស្សនតោ។
ទាមា ទាមំ សទ្ទា មាលតីទាមាទិភេទភិន្នស្ស ឯកស្ស វត្ថុស្ស យថាក្កមំ ឥត្ថិនបុំសកលិង្គា។ តថា ហិ ‘‘មាលតីទាមា លោលាឡិង្គលីលា។ មាលតីទាមំ។ សិង្ឃិតំ ទាមំ ភមរេហិ។ រតនទាមា។ រតនទាម’’ន្តិ ច ទ្វិលិង្គភាវេ លោកិកប្បយោគា ទិស្សន្តិ សាសនានុកូលា។
សទ្ធំ សទ្ធាសទ្ទា បន ភិន្នវត្ថូនំ វាចកា ឥត្ថិនបុំសកលិង្គា, សទ្ធាសទ្ទោ បសាទលក្ខណវាចកោ ឥត្ថិលិង្គោ, សទ្ធំសទ្ទោ មតកភត្តវាចកោ នបុំសកលិង្គោ ‘‘សទ្ធា សទ្ទហនា។ មយមស្សុភោ គោតមព្រាហ្មណា នាម ទានានិ ទេម សទ្ធានិ ករោមា’’តិ ទស្សនតោ។ ឥមស្មិំ បន ឋានេ ‘‘សទ្ធោ បុរិសោ
តដំ តដី តដោតិមេ សទ្ទា តីរសង្ខាតេ ឯកស្មិំយេវត្ថេ ថីបុន្នបុំសកលិង្គា។
ព្យញ្ជនសទ្ទោ ឧបសេចនលិង្គវាក្យាវេណិកសរីរាវយវវាចកោ នបុំសកលិង្គោ, អក្ខរវាចកោ បុន្នបុំសកលិង្គោ។ តត្រុបសេចនេ ‘‘សូបំ វា ព្យញ្ជនំ វា’’តិ នបុំសកនិទ្ទេសោ ទិស្សតិ។ តថា លិង្គេ ‘‘ឥត្ថិព្យញ្ជនំ បុរិសព្យញ្ជន’’ន្តិ នបុំសកនិទ្ទេសោ។ វាក្យេ ‘‘បទព្យញ្ជនានិ សាធុកំ ឧគ្គហេត្វា’’តិ នបុំសកលិង្គនិទ្ទេសោ។ អាវេណិកេ ‘‘អសីតិ អនុព្យញ្ជនានី’’តិ នបុំសកនិទ្ទេសោ។ សរីរាវយវេ ‘‘កិលេសានំ អនុ អនុ ព្យញ្ជនតោ បាកដភាវករណតោ អនុព្យញ្ជន’’ន្តិ ឯវំ នបុំសកនិទ្ទេសោ។ ឯត្ថ ហិ អនុព្យញ្ជនំ នាម ហត្ថបាទសិតហសិតកថិតវិលោកិតាទិភេទោ អាការោ។ សោ ឯវ ‘‘សរីរាវយវោ’’តិ វុច្ចតីតិ។ អក្ខរេ ‘‘ព្យញ្ជនោ។ ព្យញ្ជន’’ន្តិ ច បុន្នបុំសកនិទ្ទេសោ។
អត្ថសទ្ទោ និព្ពានវចនោ នបុំសកលិង្គោ, អភិធេយ្យធនការណបយោជននិវត្យាភិសន្ធានាទិវចនោ បន បុល្លិង្គោ។ តថា ហិ កថាវត្ថុម្ហិ ‘‘អត្ថត្ថម្ហី’’តិ ឥមិស្សា បាឡិយា អត្ថសំវណ្ណនាយំ ‘‘អត្ថំ វុច្ចតិ និព្ពាន’’ន្តិ នបុំសកលិង្គនិទ្ទេសេន អត្ថសទ្ទោ វុត្តោ។ ឥតិ អត្ថសទ្ទោ ទ្វិលិង្គោ។
អក្ខរសទ្ទោ ច ‘‘យោ បុព្ពោ អក្ខរោ អក្ខរានី’’តិ ច ទស្សនតោ។ អបិច អក្ខរសទ្ទោ និព្ពានវចនោ នាមបណ្ណត្តិវចនោ ច សព្ពទានបុំសកលិង្គោ ភវតិ ‘‘បទមច្ចុតមក្ខរំ, មហាជនសម្មតោតិ
អជ្ជវ មទ្ទវ គារវសទ្ទា បន បុន្នបុំសកលិង្គា។ ‘‘អជ្ជវោ ច មទ្ទវោ ច។ អជ្ជវមទ្ទវំ។ គារវោ ច និវាតោ ច។ សហ អាវជ្ជិតេ ថូបេ, គារវំ ហោតិ មេ តទា’’តិ ច អាទិទស្សនតោ។
វចោវចីសទ្ទា បន ឃដោឃដីសទ្ទា វិយ បុមិត្ថិលិង្គា, តត្ថ វចីសទ្ទស្ស ‘‘វចី, វចី, វចិយោ។ វចិំ, វចី, វចិយោ។ វចិយា’’តិ នាមិកបទមាលា យោជេតព្ពា។ កេចិ ‘‘ទុច្ចរិតបយោគវិញ្ញត្តិសទ្ទាទីសុ បរេសុ វចសទ្ទស្សន្តោ ឦការោ ហោតិ, តេន ‘‘វចីទុច្ចរិត’’ន្តិអាទីនិ រូបានិ ទិស្សន្តី’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ វចសទ្ទតោ វិសុំ វចីសទ្ទស្ស ទស្សនតោ។ អត្រិមានិ បាឡិតោ ច អដ្ឋកថាតោ ច និទស្សនបទានិ។ ‘‘វចី វចីសង្ខារោ, វចីសង្ខារោ វចី, វចិញ្ច វចីសង្ខារេ ច ឋបេត្វា អវសេសា ន ចេវ វចី, ន ច វចីសង្ខារោ។ គទិតោ វចីភិ សតិមាភិនន្ទេ’’តិ ឥមានិ បាឡិតោ និទស្សនបទានិ។ ‘‘ចោបនសង្ខាតា វចី ឯវ វិញ្ញត្តិ វចីវិញ្ញត្តិ, វចិយា ភេទោ វចីភេទោ’’តិ ឥមានិ អដ្ឋកថាតោ និទស្សនបទានិ។ ឥមិនា នយេន អញ្ញេសម្បិ សរូបាសរូបបទានំ
ឥទានិ កត្ថចិ វាច្ចលិង្គភូតានំ អភិធេយ្យលិង្គានញ្ច តទ្ធិភន្តលិង្គានញ្ច ធម្មាទិវសេន នាមិកបទមាលា វុច្ចតេ។ តថា ហិ –
ធម្មភោ បុគ្គលា ចេវ, ធម្មបុគ្គលតោបិ ច;
ឯកន្តធម្មតោ ចេវ, តថេវេកន្តបុគ្គលា។
បទមាលា សិយុំ តាសុ, បច្ចត្តាទិវសេន តុ;
បទំ សមំ វិសមញ្ច, ជញ្ញា សព្ពសមម្បិ ច។
កថំ? ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិ, មិច្ឆាសង្កប្បោ, មិច្ឆាវាចា, មិច្ឆាវាចោ, មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ, មិច្ឆាសង្កប្បី’’ ឥច្ចេតេសំ នាមិកបទមាលា ឯវំ វេទិតព្ពា។
‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិ, មិច្ឆាទិដ្ឋី, មិច្ឆាទិដ្ឋិយោ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ, មិច្ឆាទិដ្ឋី, មិច្ឆាទិដ្ឋិយោ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា’’តិ ឯវំ ធម្មតោ, ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិ, មិច្ឆាទិដ្ឋី, មិច្ឆាទិដ្ឋិនោ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ, មិច្ឆាទិដ្ឋី, មិច្ឆាទិដ្ឋិនោ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិនា’’តិ ឯវំ បុគ្គលតោ, ‘‘មិច្ឆាសង្កប្បោ, មិច្ឆាសង្កប្បា។ មិច្ឆាសង្កប្ប’’ន្តិ ឯវំ ធម្មបុគ្គលតោ, ‘‘មិច្ឆាវាចា, មិច្ឆាវាចា, មិច្ឆាវាចាយោ។ មិច្ឆាវាចំ, មិច្ឆាវាចា មិច្ឆាវាចាយោ។ មិច្ឆាវាចាយ’’ ឯវំ ឯកន្តធម្មតោ, ‘‘មិច្ឆាវាចោ, មិច្ឆាវាចា។ មិច្ឆាវាចំ, មិច្ឆាវាចេ។ មិច្ឆាវាចេន’’ ឯវំ ឯកន្តបុគ្គលតោ, ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា។ មិច្ឆាទិដ្ឋិក’’ន្តិ ឯវម្បិ ឯកន្តបុគ្គលតោ, ‘‘មិច្ឆាសង្កប្បី, មិច្ឆាសង្កប្បិនោ។ មិច្ឆាសង្កប្បិ’’ន្តិ ឯវម្បិ ឯកន្តបុគ្គលតោ នាមិកបទមាលា ភវតិ។ បច្ចត្តោបយោគវចនាទិវសេន បន បទំ សទិសំ វិសទិសំ សព្ពថា សទិសម្បិ ច ភវតិ។ ឯស នយោ សម្មាទិដ្ឋិសម្មាសង្កប្បាទីសុបិ។
អត្រិមេ
ឥទានិ នេវាភិធេយ្យលិង្គស្ស ភវិតព្ពសទ្ទស្ស ច អភិធេយ្យលិង្គានំ សោត្ថិ សុវត្ថិ សទ្ទានញ្ច វាច្ចលិង្គាភិធេយ្យលិង្គស្ស អព្ភុតសទ្ទស្ស ច វាច្ចលិង្គស្ស អភូតសទ្ទស្សចាតិ ឥមេសំ កិញ្ចិ វិសេសំ កថយាម, នាមិកបទមាលញ្ច យថារហំ យោជេស្សាម។ ឯតេសុ ហិ ភវិតព្ពសទ្ទោ ឯកន្តភាវវាចកោ នបុំសកលិង្គោ ឯកវចនន្តោយេវ ហោតិ។ តតិយន្តបទេហិ ឯវំសទ្ទ នសទ្ទាទីហិ ច យោជេតព្ពោ ច ហោតិ។ នាស្ស នាមិកបទមាលា លព្ភតិ, អត្រិមេ ច បយោគា ‘‘សទ្ធម្មគរុកេន ភវិតព្ពំ, នោ អាមិសគរុកេន, ឥមិនា ចោរេន ភវិតព្ពំ, ឥមេហិ ចោរេហិ ភវិតព្ពំ, ឥមាយ ចោរិយា ភវិតព្ពំ, ឥមាហិ ចោរីហិ ភវិតព្ពំ, អនេន ចិត្តេន ភវិតព្ពំ, ឥមេហិ ចិត្តេហិ ភវិតព្ពំ, ឯវំ ភវិតព្ពំ, អញ្ញថា ភវិតព្ព’’ន្តិ។ អត្រិទំ វុច្ចតិ –
ភវិតព្ពបទំ និច្ចំ, សព្ពញ្ញុវរសាសនេ;
បឋមេកវចោ ភាវ-វាចកញ្ច នបុំសកំ។
តតិយន្តបទេហេវំ-សទ្ទាទីហិ
យោជេតព្ពំវ សម្ភោតិ, ឥតិ វិទ្វា វិភាវយេ។
អយំ ‘‘ភវិតព្ព’’ន្តិ បទស្ស វិសេសោ។
សោត្ថិ ភទ្ទន្តេ ហោតុ រញ្ញោ, សោត្ថិំ គច្ឆតិ ន្ហាបិតោ។ សោត្ថិនាម្ហិ សមុដ្ឋិតោ។ សុវត្ថិ, សុវត្ថិំ, សុវត្ថិនា, អយំ ធសាត្ថិសទ្ទាទីនំ វិសេសោ។
អយំ បន ‘‘អព្ភុតំ អភូត’’ន្តិ ទ្វិន្នំ វិសេសោ។ ភូសទ្ទស្ស ព្ភូ, សំយោគបរេ បដិសេធត្ថវតិ អឥតិនិបាតេ ឧបបទេ សតិ ឯកន្តេន រស្សត្តមុបយាតិ។ ក្វត្ថេ? ‘‘អភូតបុព្ពំ ភូត’’ន្តិអាទីស្វត្ថេសុ។ តថាវិធេ អសញ្ញោគបរេ រស្សត្តំ ន ឧបយាតិ។ ក្វត្ថេ? ‘‘អសច្ច’’ន្តិអាទីស្វត្ថេសុ។ តថា ហិ ‘‘អព្ភុត’’ន្តិ បទស្ស ‘‘អភូតបុព្ពំ ភូត’’ន្តិបិ អត្ថោ ភវតិ, ‘‘អព្ភុតករណ’’ន្តិបិ អត្ថោ ភវតិ។ ‘‘អភូត’’ន្តិ បទស្ស បន ‘‘អសច្ច’’ន្តិបិ អត្ថោ ភវតិ, ‘‘អជាត’’ន្តិបិ អត្ថោ ភវតិ។ តត្រ ‘‘អច្ឆរិយំ វត ភោ អព្ភុតំ វត ភោ។ អច្ឆេរំ វត លោកស្មិំ, អព្ភុតំ លោមហំសនំ’’ ឥច្ចេវមាទយោ ‘‘អភូតបុព្ពំ ភូត’’ន្តិ អត្ថេ បយោគា។
‘‘ត្វំ មំ នាគេន អាលម្ប,
អហំ មណ្ឌូកឆាបិយា;
ហោតុ នោ អព្ភុតំ តត្ថ,
អាសហស្សេហិ បញ្ចហី’’តិ
ឥច្ចេវមាទយោ អព្ភុតករណត្ថេ បយោគា។ ឯវំ រស្សវសេន, ទីឃវសេន បន និស្សំយោគេ ‘‘អភូតំ អតច្ឆំ។ អតថំ’’ឥច្ចេវមាទយោ
‘‘អភូតបុព្ពំ ភូត’’ន្តិ, អត្ថស្មិំ អព្ភុតន្តិទំ;
បទំ វិញ្ញូហិ វិញ្ញេយ្យំ, រស្សភាវេន សណ្ឋិតំ។
អព្ភុតករណត្ថេបិ, អព្ភុតន្តិ បទំ តថា;
សណ្ឋិតំ រស្សភាវេន, ឥតិ វិទ្វា វិភាវយេ។
អភូតមិតិ ទីឃត្ត-វសេន កថិតំ បន;
បទំ សមធិគន្តព្ព-មសច្ចាជាតវាចកំ។
អព្ភុតំ, អព្ភុតានិ។ ចិត្តនយេន, អព្ភុតោ, អព្ភុតា។ អព្ភុតំ, បុរិសនយេន, អព្ភុតា, អព្ភុតា, អព្ភុតាយោ។ អព្ភុតំ។ កញ្ញានយេន ញេយ្យំ។ ឯវំ ភូតសទ្ទស្សបិ នាមិកបទមាលា តិធា គហេតព្ពា។ អត្រ ‘‘អព្ភុត’’មិតិ បទំ វាច្ចលិង្គម្បិ ភវតិ អភិធេយ្យលិង្គម្បិ។ ‘‘អភូត’’មិតិ បទំ បន វាច្ចលិង្គំ អភិធេយ្យលិង្គម្បិ វា សច្ចសទ្ទោ វិយ កត្ថចិ។ ឥតិស្ស យថារហំ អយម្បិ សប្បយោគា នាមិកបទមាលា កថិតា។
ឥទានិ អាគមិកានំ កោសល្លជននត្ថំ បទសមោធានវសេន នាមិកបទមាលា វុច្ចតេ – ពុទ្ធោ ភគវា, ពុទ្ធា ភគវន្តោ។ ពុទ្ធំ ភគវន្តំ, ពុទ្ធេ ភគវន្តេ។ ពុទ្ធេន ភគវតា, សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។ អយំ បទមាលា ឯកវចនពហុវចនវសេន ញេយ្យា។
ទេវា តាវតិំសា។ ទេវេ តាវតិំសេ។ ទេវេហិ តាវតិំសេហិ។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។ ពហុវចនវសេន ញេយ្យា បទមាលា។
សោ
រាជា សុទ្ធោទនោ, រាជានំ សុទ្ធោទនំ, រញ្ញា សុទ្ធោទនេន។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
រាជា បស្សេនទី កោសលោ, រាជានំ បស្សេនទិំ កោសលំ, រញ្ញា បស្សេនទិនា កោសលេន។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
រាជា មាគធោ សេនិយោ ពិម្ពិសារោ, រាជានំ មាគធំ សេនិយំ ពិម្ពិសារំ, រញ្ញា មាគធេន សេនិយេន ពិម្ពិសារេន។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
រាជា មាគធោ អជាតសត្តុ វេទេហិបុត្តោ, រាជានំ មាគធំ អជាតសត្តុំ វេទេហិបុត្តំ, រញ្ញា មាគធេន អជាតសត្តុនា វេទេហិបុត្តេន។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
មហាបជាបតី គោតមី, មហាបជាបតិំ គោតមិំ, មហាបជាបតិយា គោតមិយាតិ បញ្ចក្ខត្តុំ វត្តព្ពំ។ មហាបជាបតិយំ គោតមិយំ, ភោតិ មហាបជាបតិ គោតមិ។
មក្ខលិ គោសាលោ។ មក្ខលិំ គោសាលំ។ មក្ខលិនា គោសាលេន។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
សារិបុត្តមោគ្គល្លានំ សាវកយុគំ។ សារិបុត្តមោគ្គល្លានំ សាវកយុគំ, សារិបុត្តមោគ្គល្លានេន សាវកយុគេន, សារិបុត្តមោគ្គល្លានស្ស
សោ ទារោ, សា ទារា។ សំ ទារំ, សេ ទារេ។ សេន ទារេន។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។ សា នារី, សា នារិយោ។ សំ នារិំ, សា នារិយោ។ សាយ នារិយា។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។ សំ កម្មំ, សានិ កម្មានិ។ សេន កម្មេន។ សំ ផលំ, សានិ ផលានិ។ សេន ផលេន។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
បឋមំ ឈានំ, បឋមំ ឈានំ, បឋមេន ឈានេន, បឋមស្ស ឈានស្ស។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
ចតុត្ថី ទិសា, ចតុត្ថិំ ទិសំ, ចតុត្ថិយា ទិសាយ។
ធម្មី កថា, ធម្មិំ កថំ, ធម្មិយា កថាយ, ធម្មិយំ កថាយំ។ ឯវំ អនុបុព្ពី កថា, ឯវរូបី កថា។ ឥមិនា នយេន អញ្ញេសុបិ ឋានេសុ បទសមោធានវសេន លិង្គតោ ច អន្តតោ ច វចនតោ ច អបេក្ខិតព្ពំ។ បទតោ ច នានប្បការា នាមិកបទមាលា យោជេតព្ពា។
ឥទានិ ឯកប្បការានំ សទ្ទានំ លិង្គអន្តវសេន នានត្តំ វេទិតព្ពំ។ កថំ? យាទិសោ, យាទិសី, យាទិសំ។ តាទិសោ, តាទិសី, តាទិសំ។ ឯតាទិសោ, ឯតាទិសី, ឯតាទិសំ។ កីទិសោ, កីទិសី, កីទិសំ។ ឦទិសោ, ឦទិសី, ឦទិសំ។ ឯទិសោ បុរិស ឥត្ថី ចិត្តនយេន យោជេតព្ពា។
ឥទានិ សមាសតទ្ធិតបទភូតានំ អមមសទ្ទាទីនំ នាមិកបទមាលា វុច្ចតេ – អមមោ, អមមា, អមមំ, អមមេ។ អមមេន។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
មយ្ហកោ, មយ្ហកា។ មយ្ហកំ, មយ្ហកេ។ មយ្ហកេន។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
អាមា, អាមា, អាមាយោ។ អាមំ, អាមា, អាមាយោ។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
តត្រ អមមោតិ នត្ថិ តណ្ហាមមត្តំ ទិដ្ឋិមមត្តញ្ច ឯតស្សាតិ អមមោ, កោ សោ, អរហាយេវាតិ វត្តុំ វដ្ដតិ។ អបិច យេសតណ្ហាបិ សទិដ្ឋីបិ ‘‘មម ឥទ’’ន្តិ មមត្តំ ន ករោន្តិ, តេបិ អមមាយេវ។ ឯត្ថ ច ‘‘មនុស្សា តត្ថ ជាយន្តិ, អមមា អបរិគ្គហា’’តិ ឥទំ សាសនតោ និទស្សនំ។ ‘‘អមមោ និរហង្ការោ’’តិ ឥទំ បន លោកតោ និទស្សនំ។ ឥត្ថិលិង្គេ វត្តព្ពេ ‘‘អមមា, អមមា, អមមាយោ’’តិ បទមាលា។ នបុំសកេ វត្តព្ពេ ‘‘អមមំ, អមមានី’’តិ បទមាលា។ តត្រ មយ្ហកោតិ ‘‘ឥទម្បិ មយ្ហំ ឥទម្បិ មយ្ហ’’ន្តិ វិប្បលបតីតិ មយ្ហកោ, ឯកោ បក្ខិវិសេសោ។ វុត្តញ្ហេតំ ជាតកេ –
‘‘សកុណោ មយ្ហកោ នាម, គិរិសានុទរីចរោ;
បក្កំ បិប្ផលិមារុយ្ហ, ‘មយ្ហំ មយ្ហ’ន្តិ កន្ទតី’’តិ។
ឥត្ថិលិង្គេ វត្តព្ពេ ‘‘មយ្ហកី, មយ្ហកី, មយ្ហកិយោ’’តិ បទមាលា។ តត្រ អាមាតិ ‘‘អាម អហំ តុម្ហាកំ ទាសី’’តិ ឯវំ ទាសិភាវំ បដិជានាតីតិ អាមា។ គេហទាសី។ វុត្តញ្ហេតំ ជាតកេសុ
ឥទានិ កតិ កតិបយ កតិមីសទ្ទានំ វិសេសោ វុច្ចតេ យថារហំ នាមិកបទមាលា ច។ តត្រ កតិមីសទ្ទស្ស នាមិកបទមាលា ន លព្ភតិ ‘‘អជ្ជ ភន្តេ កតិមី’’តិ ឯវំ បុច្ឆាវសេន អាគតមត្តតោ។ កតិ កតិបយសទ្ទានំ បន លព្ភតេវ, សា ច ពហុវចនិកា។ វិសុទ្ធិមគ្គដីកាយំ បន កតិបយសទ្ទោ ឯកវចនិកោ វុត្តោ។ កតិ បុរិសា តិដ្ឋន្តិ, កតិ បុរិសេ បស្សតិ។ កតិ ឥត្ថិយោ, កតិ កុលានិ។ កតិ លោកស្មិំ ឆិទ្ទានិ យត្ថ ចិត្តំ ន តិដ្ឋតិ។ កតិ កុសលា។ កតិ ធាតុយោ។ កតិ អាយតនានិ។ កតិហិ ខន្ធេហិ កតិហាយតនេហិ កតិហិ ធាតូហិ សង្គហិតំ។ កតិភិ រជមានេតិ, កតិភិ បរិសុជ្ឈតិ។ កតិបយា បុរិសា, កតិបយា ឥត្ថិយោ, កតិបយានិ ចិត្តានិ។ ឥមា បន នាមិកបទមាលា។
កតិ។ កតិហិ, កតិភិ។ កតិនំ។ កតិសុ។
កតិបយា។ កតិបយេហិ, កតិបយេភិ។ កតិបយានំ។ កតិបយេសុ។ កតិបយាយោ។ កតិបយាហិ, កតិបយាភិ។ កតិបយានំ។ កតិបយាសុ។ កតិបយានិ។ កតិបយេ។ កតិបយេហិ, កតិបយេភិ។ កតិបយានំ។ កតិបយេសូតិ។ សព្ពាបេតា សត្តន្នំ វិភត្តីនំ វសេន ញេយ្យា, សមាសវិធិម្ហិបិ កតិ កតិបយសទ្ទា ពហុវចនវសេនេវ យោជេតព្ពា។ ‘‘កតិសង្គាតិគោ ភិក្ខុ, ឱឃតិណ្ណោតិ វុច្ចតិ។ កតិបយជនកត’’ន្តិអាទីសុ ហិ ‘‘កតិ កិត្តកា សង្គា កតិសង្គា’’តិអាទិនា សព្ពទា ពហុវចនសមាសោ ទដ្ឋព្ពោ។
ឥទានិ រូឡ្ហីសទ្ទានំ នាមិកបទមាលា វុច្ចតេ – ឥធ រូឡ្ហីសទ្ទា នាម យេវាបនកសទ្ទាទយោ។ យេវាបនកោ, យេវាបនកា។ យេវាបនកំ។ យេវាបនោ, យេវាបនា។ យេវាបនំ។ យំវាបនកំ, យំវាបនកានិ។ សេសំ សព្ពត្ថ វិត្ថារេតព្ពំ។ តត្រ យេវាបនកោតិ ‘‘ផស្សោ ហោតិ វេទនា ហោតី’’តិអាទិនា វុត្តា ផស្សាទយោ វិយ សរូបតោ អវត្វា ‘‘យេ វា បន តស្មិំ សមយេ អញ្ញេបិ អត្ថិ បដិច្ចសមុប្បន្នា អរូបិនោ ធម្មា’’តិ ឯវំ ‘‘យេវាបនា’’តិ បទេន វុត្តោ យេវាបនកោ, ឯវំ ‘‘យេវាបនោ’’តិ ឯត្ថាបិ។ តថា ‘‘យំ វា បនញ្ញម្បិ អត្ថិ រូប’’ន្តិ ឯវំ ‘‘យំវាបនា’’តិ បទេន វុត្តំ យំវាបនកំ។ ឯស នយោ យថារហំ យស្សកំ យត្ថកន្តិអាទីសុបិ នេតព្ពោ។
ឯត្ថ សិយា – ននុ ច ភោ បនសទ្ទោ និបាតោ, និបាតានញ្ច អព្យយភាវោ សិទ្ធោ តីសុ លិង្គេសុ សព្ពវិភត្តិវចនេសុ ច វយាភាវតោ, សោ កស្មា ‘‘យេវាបនោ’’តិ ឱការន្តោ ជាតោតិ? សច្ចំ បនសទ្ទោ និបាតោ, សោ ច ខោ ‘‘យេ វា បន តស្មិំ សមយេ’’តិ វា, ‘‘យំ វា បនញ្ញម្បី’’តិ វា, ‘‘ព្រាហ្មណា បនា’’តិ វា ឯវមាទីសុ និបាតោ, ‘‘យេវាបនកោ’’តិ វា, ‘‘យេវាបនោ’’តិ វា ឯវមាទីសុ និបាតោ នាម ន ហោតិ។ អនុករណមត្តញ្ហេតំ, តស្មា ឦទិសេសុ បនសទ្ទសហិតា បយោគា រូឡ្ហីសទ្ទាតិ គហេតព្ពា។ យជ្ជេវំ កស្មា និព្ពចនមុទាហដន្តិ? អត្ថស្ស បាកដីករណត្ថំ។
តយោធម្មជាតកំ
តយោសង្ខារា។ តយោសង្ខារេ។ តយោសង្ខារេហិ, តយោសង្ខារេភិ។ តយោសង្ខារានំ។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
ចត្តារិបុរិសយុគោ សង្ឃោ។ ចត្តារិបុរិសយុគំ សង្ឃំ។ ចត្តារិបុរិសយុគេន សង្ឃេន។ ចត្តារិបុរិសយុគស្ស សង្ឃស្ស។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។
សតោការី, សតោការី, សតោការិនោ។ សតោការិំ, សតោការី, សតោការិនោ។ សតោការិនា, សតោការីហិ, សតោការីភិ។ សតោការិស្ស។ សេសំ វិត្ថារេតព្ពំ។ ឯត្ថ សតោការីតិ សរតីតិ សតោ, សតោ ឯវ ហុត្វា ករណសីលោតិ សតោការី។
អបរេសម្បិ រូឡ្ហីសទ្ទានំ នាមិកបទមាលា វុច្ចតេ សទ្ធិមត្ថវិភាវនាយ។ អង្គា។ អង្គេ។ អង្គេហិ, អង្គេភិ។ អង្គានំ។ អង្គេហិ, អង្គេភិ។ អង្គានំ។ អង្គេសុ។ ភោន្តោ អង្គា។
អង្គា ជនបទោ។ អង្គេ ជនបទំ។ អង្គេហិ, អង្គេភិ ជនបទេន។ អង្គានំ ជនបទស្ស។ អង្គេហិ, អង្គេភិ ជនបទស្មា។ អង្គានំ ជនបទស្ស។ អង្គេសុ ជនបទេ។ ភោន្តោ អង្គា ជនបទ។ ឯវំ មគធកោសលាទីនម្បិ យោជេតព្ពា។
ឥត្ថិលិង្គេ កាសី, កាសិយោ, កាសី, កាសិយោ។ កាសីហិ, កាសីភិ។ កាសីនំ។ កាសីហិ, កាសីភិ។ កាសីនំ។ កាសីសុ។ ភោតិយោ កាសិយោ។ អត្រាយមត្ថវិភាវនា – កាសី, កាសិយោ ជនបទោ។ កាសី, កាសិយោ ជនបទំ អវន្តីចេតី វជ្ជី ឥច្ចេតេសម្បិ បទានំ យោជេតព្ពា។ តេនាហុ អដ្ឋកថាចរិយា ‘‘កុរូសុ ជនបទេ’’តិ។ ឯវំ អង្គាទីនិ អត្ថស្ស ឯកត្តេបិ ជនបទនាមត្តា រូឡ្ហីវសេន ពហុវចនានេវ ភវន្តិ។ តថា ហិ តត្ថ តត្ថ ‘‘អង្គេសុ វិហរតិ។ មគធេសុ ចារិកំ ចរមានោ’’តិអាទិនា, ‘‘អង្គានំ មគធានំ កាសីនំ កោសលាន’’ន្តិអាទិនា ច ពហុវចនបាឡិយោ ទិស្សន្តិ។ ឯវំ រូឡ្ហីសទ្ទានំ នាមិកបទមាលា ភវន្តិ។
ឥទានិ អបរាបិ ឥតោ សវិសេសតរា សទ្ទភេទេ សម្មោហវិទ្ធំសនការិកា បរមសុខុមញាណាវហា នាមិកបទមាលាយោ កថយាម សោតូនំ អត្ថព្យញ្ជនគ្គហណេ បរមកោសល្លសម្បាទនត្ថំ។ តា ច ខោ ‘‘សម្ពុទ្ធោ បដិជានាសិ។ កស្សកោ បដិជានាសិ។ ឧបាសកោ បដិជានាសិ។ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោ ឥមេ ធម្មា អនភិសម្ពុទ្ធា’’តិអាទយោ បាឡិនយេ និស្សាយេវ។ តត្ថ សម្ពុទ្ធោបដិជានាសីតិ ‘‘ត្វំ ‘អហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’តិ បដិជានាសី’’តិ ឥតិសទ្ទលោបវសេន អត្ថោ គហេតព្ពោ។ ឯស នយោ ‘‘កស្សកោ បដិជានាសី’’តិអាទីសុបិ។ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោ’’តិ ឯត្ថ បន ‘‘អហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ បដិជានន្តស្ស តវាតិ ឯវំ ឥតិសទ្ទលោបយោជនាវសេន អញ្ញោ សទ្ទសន្និវេសោ តេនេវ អញ្ញោ អត្ថបដិវេធោ ច ភវតិ។ ‘‘ខីណាសវស្ស តេ បដិជានតោតិ’’អាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ អដ្ឋកថាយំ បន សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោតិ ‘‘អហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ, សព្ពេ ធម្មា មយា អភិសម្ពុទ្ធា’’តិ
សម្មាសម្ពុទ្ធោ ត្វំ បដិជានំ តិដ្ឋសិ។ សម្មាសម្ពុទ្ធំ តំ បដិជានន្តំ បស្សតិ។ សម្មាសម្ពុទ្ធេន តេ បដិជានតា ធម្មោ ទេសិតោ។ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោ ទីយតេ។ សម្មាសម្ពុទ្ធស្មា តយា បដិជានតា អបេតិ។ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោ ធម្មោ។ សម្មាសម្ពុទ្ធស្មិំ តយិ បដិជានន្តេ បតិដ្ឋិតន្តិ។ តថា ‘‘ខីណាសវោ ត្វំ បដិជានាសី’’តិអាទិនាបិ វិត្ថារេតព្ពំ។
ឥទ្ធិមា ភិក្ខុ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតិ, ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតិ។ ឥទ្ធិមន្តោ ភិក្ខូ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោន្តិ, ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោន្តីតិ ឥមស្មិំ បនត្ថេ អយម្បិ សក្រិយាបទា បទមាលា វវត្ថបេតព្ពា –
ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោន្តោ ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោន្តោ ភិក្ខុ តិដ្ឋតិ, ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោន្តា ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោន្តា ភិក្ខូ តិដ្ឋន្តិ។ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោន្តំ ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោន្តំ ភិក្ខុំ បស្សតិ, ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោន្តេ ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោន្តេ ភិក្ខូ បស្សតិ។ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោន្តេន ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោន្តេន ភិក្ខុនា ធម្មោ ទេសិតោ, ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោន្តេហិ ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោន្តេហិ ភិក្ខូហិ ធម្មោ ទេសិតោ។ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោន្តស្ស ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោន្តស្ស ភិក្ខុនោ ទីយតេ។ សេសំ កេវដ្ដសុត្តំ សាធកំ។ ‘‘ឥធ កេវដ្ដ ភិក្ខុ អនេកវិហិតំ ឥទ្ធិវិធំ បច្ចនុភោតិ។ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតិ, ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតិ, អាវិភាវំ…បេ.… តមេនំ អញ្ញតរោ សទ្ធោ បសន្នោ បស្សតិ តំ ភិក្ខុំ អនេកវិហិតំ ឥទ្ធិវិធំ បច្ចនុភោន្តំ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោន្តំ ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោន្ត’’ន្តិ ឥទំ កេវដ្ដសុត្តំ។
ឯកោឯកាយ មាតុគាមេន សទ្ធិំ រហោ និសជ្ជំ កប្បេន្តោ ភិក្ខុ ឯវំ វទតិ, ឯកោឯកាយ មាតុគាមេន សទ្ធិំ រហោ និសជ្ជំ កប្បេន្តា ភិក្ខូ ឯវំ វទន្តិ។ ឯកោឯកាយ មាតុគាមេន សទ្ធិំ រហោ និសជ្ជំ កប្បេន្តំ ភិក្ខុំ បស្សតិ, ឯកោឯកាយ មាតុគាមេន សទ្ធិំ រហោ និសជ្ជំ កប្បេន្តេ ភិក្ខូ បស្សតិ។ សព្ពំ វិត្ថារេតព្ពំ។ ឯត្ថ បន ‘‘ន ត្វេវ ឯកោឯកាយ, មាតុគាមេន សល្លបេ’’តិអាទិកំ បាឡិបទំ សាធកំ។ ឯត្ថ ហិ ឯកោឯកាយាតិ ឥទំ អព្យយបទសទិសំ រូឡ្ហីបទន្តិ គហេតព្ពំ, អញ្ញមញ្ញន្តិ សទ្ទស្ស វិយ ច ឯកបទត្តូបគមនញ្ចស្ស វេទិតព្ពំ។ ភិក្ខុ វិនា ទុតិយេន សយំ ឯកោ ហុត្វា ឯកាយ ឥត្ថិយា សទ្ធិន្តិ ឥមស្មិំ អត្ថេ ‘‘ឯកោឯកាយា’’តិ ឥទំ បទំ ន រូឡ្ហីបទន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវំ សន្តេបិ ន ‘‘ឯកោ’’តិ សទ្ទោ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ បទេន សមានាធិករណោ។ យទិ សមានាធិករណោ សិយា, ‘‘និសជ្ជំ កប្បេន្ត’’ន្តិអាទិ ន វត្តព្ពំ សិយា។ ‘‘ឯកាយា’’តិ សទ្ទោបិ ន អជ្ឈាហរិតព្ពេន ‘‘ឥត្ថិយា’’តិ បទេន សមានាធិករណោ។ យទិ សមានាធិករណោ សិយា, ‘‘មាតុគាមេនា’’តិ
សុមធុរតរសទ្ទនិតិំ ឥមំ,
បដុតរមតិតំ សុសិខេ វរំ;
វិទុវិមតិតមោបហរិំ រវិំ,
មតិកុមុទបពោធិនិសាបតិំ។
កតវិញ្ញូជនស្សាស-សាសនស្សាភិវុទ្ធិយា;
ធិយា នីតិមិមំ សាធុ, សាធុកញ្ញេវ លក្ខយេ។
ឥតិ នវង្គេ សាដ្ឋកថេ បិដកត្តយេ ព្យប្បថគតីសុ វិញ្ញូនំ
កោសល្លត្ថាយ កតេ សទ្ទនីតិប្បករណេ
វាច្ចាភិធេយ្យលិង្គាទិបរិទីបនោ នាមិកបទមាលាវិភាគោ
ឯកាទសមោ បរិច្ឆេទោ។
ឯត្តាវតា ភូធាតុមយានំ បុល្លិង្គានំ ឥត្ថិលិង្គានំ នបុំសកលិង្គានញ្ច នាមិកបទមាលា យថារហំ លិង្គន្តរេហិ សទ្ទន្តរេហិ អត្ថន្តរេហិ ច សទ្ធិំ នានប្បការតោ ទស្សិតា។ សព្ពនាមានិ ហិ ឋបេត្វា នយតោ អញ្ញានិ កានិចិ នាមានិ អគ្គហិតានិ នាម នត្ថិ។