៤. ភូធាតុមយនាមិករូបវិភាគ
‘‘ភូ សត្តាយ’’ន្តិ ធាតុស្ស, រូបមាខ្យាតសញ្ញិតំ;
ត្យាទ្យន្តំ លបិតំ នាន-ប្បការេហិ អនាកុលំ។
ស្យាទ្យន្តំ, ទានិ តស្សេវ, រូបំ នាមិកសវ្ហយំ;
ភាសិស្សំ ភាសិតត្ថេសុ, បដុភាវាយ សោតុនំ។
យទត្ថេ’ត្តនិ នាមេតិ, បរ’មត្ថេសុ វា សយំ;
នមតីតិ តទាហំសុ, នាមំ ឥតិ វិភាវិនោ។
នាមំ នាមិកមិច្ចត្រ, ឯកមេវេត្ថតោ ភវេ;
តទេវំ នាមិកំ ញេ យ្យំ, សលិង្គំ សវិភត្តិកំ។
សត្វាភិធានំ លិង្គន្តិ, ឥត្ថិបុមនបុំសកំ;
វិភត្តីតិធ សត្តេវ, តត្ថ ចដ្ឋ បវុច្ចរេ។
បឋមា ទុតិយា តតិយា, ចតុត្ថី បញ្ចមី តថា;
ឆដ្ឋី ច សត្តមី ចាតិ, ហោន្តិ សត្ត វិភត្តិយោ។
លិង្គត្ថេ បឋមា សាយំ, ភិន្នា ទ្វេធា សិយោ ឥតិ;
កម្មត្ថេ ទុតិយា សាបិ, ភិន្នា អំ យោ ឥតិ ទ្វិធា។
ករណេ នា ហិ ឥតិ ទ្វិធា;
សម្បទានេ ចតុត្ថី សា, ភិន្នា ទ្វេធា ស នំ ឥតិ។
អបាទានេ បញ្ចមី សា, ភិន្នា ទ្វេធា ស្មា ហិ ឥតិ;
ឆដ្ឋី សាមិម្ហិ សា ចាបិ, ភិន្នា ទ្វេធា ស នំ ឥតិ។
ឱកាសេ សត្តមី សាបិ, ភិន្នា ទ្វេធា ស្មិំសុ ឥតិ;
អាមន្តនដ្ឋមី សាយំ, សិយោយេវាតិ ចុទ្ទស។
វចនទ្វយសំយុត្តា, ឯកេកា តា វិភត្តិយោ;
សត្វមិតិហ វិញ្ញេយ្យោ, អត្ថោ សោ ទព្ពសញ្ញិតោ។
យោ ករោតិស កត្តាតុ, តំ កម្មំ យំ ករោតិ វា;
កុព្ពតេ យេន វា តន្តុ, ករណំ ឥតិ សញ្ញិតំ។
ទេតិ រោចតិ វា យស្ស, សម្បទានន្តិ តំ មតំ;
យតោបេតិ ភយំ វា តំ, អបាទានន្តិ កិត្តិតំ។
យស្សាយត្តោ សមូហោវា, តំ វេ សាមីតិ ទេសិតំ;
យស្មិំ ករោតិ កិរិយំ, តទោកាសន្តិ សទ្ទិតំ។
យទាលបតិ តំ វត្ថុ, អាមន្តនមុទីរិតំ;
សទ្ទេនាភិមុខីការោ, វិជ្ជមានស្ស វា បន។
វិនា អាលបនត្ថំ លិង្គត្ថាទីសុ បឋមាទិវិភត្តុប្បត្តិ ឧបលក្ខណវសេន វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ។
ឥទមេត្ថ និរុត្តិលក្ខណំ ទដ្ឋព្ពំ – បច្ចត្តវចនេ បឋមា វិភត្តិ ភវតិ, ឧបយោគវចនេ ទុតិយា វិភត្តិ ភវតិ, ករណវចនេ តតិយា វិភត្តិ ភវតិ, សម្បទានវចនេ ចតុត្ថី វិភត្តិ ភវតិ, និស្សក្កវចនេ បញ្ចមី វិភត្តិ ភវតិ, សាមិវចនេ ឆដ្ឋី វិភត្តិ ភវតិ, ភុម្មវចនេ សត្តមី វិភត្តិ ភវតិ, អាមន្តនវចនេ អដ្ឋមី វិភត្តិ ភវតិ។ តត្រុទ្ទានំ –
បច្ចត្តមុបយោគញ្ច, ករណំ សម្បទានិយំ;
និស្សក្កំ សាមិវចនំ, ភុម្មមាលបនដ្ឋមំ។
តត្រ បច្ចត្តវចនំ នាម តិវិធលិង្គវវត្ថានគតានំ ឥត្ថិបុមនបុំសកានំ បច្ចត្តសភាវនិទ្ទេសត្ថោ។ ឧបយោគវចនំ នាម យោ យំ ករោតិ, តេន តទុបយុត្តបរិទីបនត្ថោ។ ករណវចនំ នាម តជ្ជាបកតនិព្ពត្តកបរិទីបនត្ថោ។ សម្បទានវចនំ នាម តប្បទានបរិទីបនត្ថោ។ និស្សក្កវចនំ នាម តន្និស្សដតទបគមបរិទីបនត្ថោ។ សាមិវចនំ នាម តទិស្សរបរិទីបនត្ថោ។ ភុម្មវចនំ នាម តប្បតិដ្ឋាបរិទីបនត្ថោ។ អាមន្តនវចនំ នាម តទាមន្តនបរិទីបនត្ថោ។ ឯវំ ញត្វា បយោគានិ អសម្មុយ្ហន្តេន យោជេតព្ពានិ។
ភូតោ, ភាវកោ, ភវោ, អភវោ, ភាវោ, អភាវោ, សភាវោ, សព្ភាវោ, សម្ភវោ, បភវោ, បភាវោ, អនុភវោ, អានុភាវោ, បរាភវោ, វិភវោ, បាតុភាវោ, អាវិភាវោ, តិរោភាវោ, វិនាភាវោ, សោត្ថិភាវោ, អត្ថិភាវោ, នត្ថិភាវោតិ ឱការន្តបុល្លិង្គំ។
អភិភវិតា, បរិភវិតា, អនុភវិតា, សមនុភវិតា, ភាវិតា, បច្ចនុភវិតាតិ អាការន្តបុល្លិង្គំ។
ភវំ, បរាភវំ, បរិភវំ, អភិភវំ, អនុភវំ, សមនុភវំ, បច្ចនុភវំ, បភវំ, អប្បភវន្តិ និគ្គហីតន្តបុល្លិង្គំ។
ធនភូតិ, សិរិភូតិ, សោត្ថិភូតិ, សុវត្ថិភូតីតិ ឥការន្តបុល្លិង្គំ។
ភាវី, វិភាវី, សម្ភាវី, បរិភាវីតិ ឦការន្តបុល្លិង្គំ។
សយម្ភូ, បភូ, អភិភូ, វិភូ, អធិភូ, បតិភូ, គោត្រភូ, វត្រភូ, បរាភិភូ, រូបាភិភូ, សទ្ទាភិភូ, គន្ធាភិភូ, រសាភិភូ, ផោដ្ឋព្ពាភិភូ, ធម្មាភិភូ, សព្ពាភិភូតិ ឩការន្តបុល្លិង្គំ។
ឥមានេត្ថ ឆព្ពិធានិ បុល្លិង្គានិ ភូធាតុមយានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ។
ឧការន្តំ ភូធាតុមយមប្បសិទ្ធំ, អញ្ញធាតុមយំ បនុការន្តបុល្លិង្គំ បសិទ្ធំ ‘‘ភិក្ខុ, ហេតុ’’ឥតិ។ តេន សទ្ធិំ សត្តវិធានិ បុល្លិង្គានិ ហោន្តិ, សព្ពានេតានិ សភាវតោយេវ បុល្លិង្គានីតិ ទដ្ឋព្ពានិ។ ឯត្ថ សត្តោតិ អត្ថវាចកោ ភូតសទ្ទោយេវ និយោគា បុល្លិង្គន្តិបិ ទដ្ឋព្ពោ។
យេ បន ‘‘យោ ធម្មោ ភូតោ, យា ធម្មជាតិ ភូតា, យំ ធម្មជាតំ ភូត’’ន្តិ ឯវំ លិង្គត្តយេ យោជនារហត្តា អនិយតលិង្គា អញ្ញេបិ ភូតបរាភូតសម្ភូតសទ្ទាទយោ សន្ទិស្សន្តិ បាវចនវរេ, តេបិ នានោបសគ្គនិបាតបទេហិ យោជនវសេន សទ្ទរចនាយំ សុខុមត្ថគ្គហណេ ច វិញ្ញូនំ កោសល្លជននត្ថំ និយតបុល្លិង្គេសុ បក្ខិបិត្វា ទស្សេស្សាម។
សេយ្យថិទំ? ភូតោ, បរាភូតោ, សម្ភូតោ, វិភូតោ, បាតុភូតោ, អាវិភូតោ, តិរោភូតោ, វិនាភូតោ, ភព្ពោ, បរិភូតោ, អភិភូតោ, អធិភូតោ, អទ្ធភូតោ, អនុភូតោ, សមនុភូតោ, បច្ចនុភូតោ, ភាវិតោ, សម្ភាវិតោ, វិភាវិតោ, បរិភាវិតោ, អនុបរិភូតោ, បរិភវិតព្ពោ, បរិភោតព្ពោ, បរិភវនីយោ, អភិភវិតព្ពោ, អភិភោតព្ពោ, អភិភវនីយោ, អធិភវិតព្ពោ, អធិភោតព្ពោ, អធិភវនីយោ, អនុភវិតព្ពោ, អនុភោតព្ពោ, អនុភវនីយោ, សមនុភវិតព្ពោ, សមនុភោតព្ពោ, សមនុភវនីយោ, បច្ចនុភវិតព្ពោ, បច្ចនុភោតព្ពោ, បច្ចនុភវនីយោ, ភាវេតព្ពោ, ភាវនីយោ, សម្ភាវេតព្ពោ, សម្ភាវនីយោ, វិភាវេតព្ពោ, វិភាវនីយោ, បរិភាវេតព្ពោ, បរិភាវនីយោ, ភវមានោ, វិភវមានោ, បរិភវមានោ, អភិភវមានោ, អនុភវមានោ, សមនុភវមានោ, បច្ចនុភវមានោ, អនុភោន្តោ, សមនុភោន្តោ, បច្ចនុភោន្តោ, សម្ភោន្តោ, អភិសម្ភោន្តោ, ភាវេន្តោ, សម្ភាវេន្តោ, វិភាវេន្តោ មោការន្តាទិវសេន ឆព្ពិធានិ បុល្លិង្គានិ ភូធាតុមយានិ បកាសិតានិ។ អយំ តាវ បុល្លិង្គវសេន ឧទាហរណុទ្ទេសោ។
ភាវិកា, ភាវនា, វិភាវនា, សម្ភាវនា, បរិភាវនាតិ អាការន្តឥត្ថិលិង្គំ។
ភូមិ, ភូតិ, វិភូតិ។ ឥការន្តឥត្ថិលិង្គំ។
ភូរី, ភូតី, ភោតី, វិភាវិនី, បរិវិភាវិនី, សម្ភាវិនី, បាតុភវន្តី, បាតុភោន្តី, បរិភវន្តី, បរិភោន្តី, អភិភវន្តី, អភិភោន្តី, អធិភវន្តី, អធិភោន្តី, អនុភវន្តី, អនុភោន្តី, សមនុភវន្តី, សមនុភោន្តី, បច្ចនុភវន្តី, បច្ចនុភោន្តី, អភិសម្ភវន្តី, អភិសម្ភោន្តីតិ ឦការន្តឥត្ថិលិង្គំ។
ភូ, អភូ។ ឩការន្តឥត្ថិលិង្គំ។
ឥមានេត្ថ ចតុព្ពិធានិ ឥត្ថិលិង្គានិ ភូធាតុមយានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ។
ឧការន្តិត្ថិលិង្គំ ភូធាតុមយមប្បសិទ្ធំ, អញ្ញធាតុមយំ បន ឧការន្តិត្ថិលិង្គំ បសិទ្ធំ ‘‘ធាតុ, ធេនុ’’ឥតិ។ តេន សទ្ធិំ បញ្ចវិធានិ ឥត្ថិលិង្គានិ ហោន្តិ, ឱការន្តស្ស វា គោសទ្ទស្ស ឥត្ថិលិង្គភាវេ តេន សទ្ធិំ ឆព្ពិធានិបិ ហោន្តិ, សព្ពានេតានិ សភាវតោយេវិត្ថិលិង្គានីតិ ទដ្ឋព្ពានិ។ ឯត្ថាបិ អនិយតលិង្គា ភូតបរាភូតសម្ភូតសទ្ទាទយោ ឥត្ថិលិង្គវសេន យុជ្ជន្តេ។
កថំ? ភូតា, បរាភូតា, សម្ភូតាតិ សព្ពំ វិត្ថារតោ គហេតព្ពំ ‘‘អនុភោន្តោ សមនុភោន្តោ’’តិអាទីនិ នវ បទានិ ឦការន្តវសេន យោជិតានិ។ ឥមានិ និយតលិង្គេសុ បក្ខិត្តលិង្គានិ។ ឯវំ អាការន្តាទិវសេន ចតុព្ពិធានិ ឥត្ថិលិង្គានិ ភូធាតុមយានិ បកាសិតានិ។ អយំ ឥត្ថិលិង្គវសេន ឧទាហរណុទ្ទេសោ។
ភូតំ, មហាភូតំ, ភវិត្តំ, ភូនំ, ភវនំ, បរាភវនំ, សម្ភវនំ, វិភវនំ, បាតុភវនំ, អាវិភវនំ, តិរោភវនំ, វិនាភវនំ, សោត្ថិភវនំ, បរិភវនំ, អភិភវនំ, អធិភវនំ, អនុភវនំ, សមនុភវនំ, បច្ចនុភវនន្តិ និគ្គហីតន្តនបុំសកលិង្គំ។
អត្ថវិភាវិ, ធម្មវិភាវិ។ ឥការន្តនបុំសកលិង្គំ។
គោត្រភុ, ចិត្តសហភុ, នចិត្តសហភុ។ ឧការន្តនបុំសកលិង្គំ។
សព្ពានេតានិ សភាវតោយេវ នបុំសកលិង្គានីតិ ទដ្ឋព្ពានិ។ ឯត្ថ សត្តភូតរូបវាចកោ ភូតសទ្ទោយេវ និយោគា នបុំសកលិង្គោតិបិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯត្ថាបិ អនិយតលិង្គា ភូត បរាភូត សម្ភូតសទ្ទាទយោ នបុំសកលិង្គវសេន យុជ្ជន្តេ។
កថំ? ភូតំ, បរាភូតំ, សម្ភូតំ, វិភូតំ។ បេយ្យាលោ។ សមនុភវមានំ, បច្ចនុភវមានំ, អនុភោន្តំ, អនុភវន្តំ, សមនុភោន្តំ, សមនុភវន្តំ, បច្ចនុភោន្តំ, បច្ចនុភវន្តំ, សម្ភោន្តំ, សម្ភវន្តំ, អភិសម្ភោន្តំ, អភិសម្ភវន្តំ, បាតុភោន្តំ, បាតុភវន្តំ, បរិភោន្តំ, បរិភវន្តំ, អភិភោន្តំ, អភិភវន្តំ, អធិភោន្តំ, អធិភវន្តំ, ភាវេន្តំ, សម្ភាវេន្តំ, វិភាវេន្តំ, បរិភាវេន្តំ, បរិភាវិយមានំ, បរិភុយ្យមានំ, បេយ្យាលោ។ បច្ចនុភវិយមានំ, បច្ចនុភុយ្យមានន្តិ ឥមានិ និយតនបុំសកលិង្គេសុ បក្ខិត្តលិង្គានិ។ ឯវំ និគ្គហីតន្តាទិវសេន តិវិធានិ នបុំសកលិង្គានិ ភូធាតុមយានិ បកាសិតានិ ភូធាតុមយមុទ្ទិដ្ឋំ។
ឯត្ថ មេ អប្បសិទ្ធាតិ, យេ យេ សទ្ទា បកាសិតា;
តេ តេ បាឡិប្បទេសេសុ, មគ្គិតព្ពា វិភាវិនា។
ឱ, អា, ពិន្ទុ, ឥ, ឦ, ឧ, ឩ-អន្តិមេ សត្តធា ឋិតា;
ញេ យ្យា បុល្លិង្គភេទាតិ, និរុត្តញ្ញូហិ ភាសិតា។
អា ឥវណ្ណោ ចុវណ្ណោ ច, បញ្ច អន្តា សរូបតោ;
ឥត្ថិភេទាតិ វិញ្ញេយ្យា, ឱការន្តេន ឆាបិ វា។
ពិន្ទុ, ឥ, ឧ-ឥមេ អន្តា, តយោ ញេយ្យា វិភាវិនា;
នបុំសកប្បភេទាតិ, និរុត្តញ្ញូហិ ភាសិតា។
អន្តា សត្តេវ បុល្លិង្គេ, ឥត្ថិយំ បញ្ច វា ឆ វា;
នបុំសកេ តយោ ឯវំ, ទស បញ្ចហិ ឆព្ពិធា។
យស្មា បនេត្ថ ‘‘ភូតោ’’តិអាទយោ សទ្ទា និព្ពចនាភិធេយ្យកថនត្ថសាធកវចនបរិយាយវចនត្ថុទ្ធារវសេន វុច្ចមានា បាកដា ហោន្តិ សុវិញ្ញេយ្យា ច, តស្មា ឥមេសំ និព្ពចនាទីនិ យថាសម្ភវំ វក្ខាម វិញ្ញូនំ តុដ្ឋិជននត្ថញ្ចេវ សោតារានមត្ថេសុ បដុតរពុទ្ធិបដិលាភាយ ច។ តត្រ ភូតោតិ ខន្ធបាតុភាវេន ភវតីតិ ភូតោ, ឥទំ តាវ និព្ពចនំ។ ‘‘ភូតោ’’តិ សព្ពសង្គាហកវសេន សត្តោ វុច្ចតិ, ឥទមភិធេយ្យកថនំ។ ‘‘យោ ច កាលឃសោ ភូតោ។ សព្ពេវ និក្ខិបិស្សន្តិ, ភូតា លោកេ សមុស្សយ’’ន្តិ ច ឥទមេតស្ស អត្ថស្ស សាធកវចនំ។ អថ វា ភូតោតិ ឯវំនាមកោ អមនុស្សជាតិយោ សត្តវិសេសោ, ឥទមភិធេយ្យកថនំ។ ‘‘ភូតវិជ្ជា, ភូតវេជ្ជោ, ភូតវិគ្គហិតោ’’តិ ច ឥទមេតស្ស អត្ថស្ស សាធកវចនំ។ យញ្ច បន ‘‘សត្តោ មច្ចោ បជា’’តិអាទិកំ តត្ថ តត្ថ អាគតំ វចនំ, ឥទំ សត្តោតិ ភូតសទ្ទស្ស បរិយាយវចនំ។ យញ្ច និទ្ទេសបាឡិយំ ‘‘មច្ចោតិ សត្តោ នរោ មានវោ បោសោ បុគ្គលោ ជីវោ ជគុ ជន្តុ ហិន្ទគុ មនុជោ’’តិ អាគតំ, ឥទម្បិ បរិយាយវចនមេវ។ តានិ សព្ពានិ បិណ្ឌេត្វា វុច្ចន្តេ –
សត្តោ មច្ចោ ជនោ ភូតោ, បាណោ ហិន្ទគុ បុគ្គលោ;
ជន្តុ ជីវោ ជគុ យក្ខោ, បាណី ទេហី តថាគតោ។
សត្តវោ មាតិយោ លោកោ, មនុជោ មានវោ នរោ;
បោសោ សរីរីតិ បុមេ, ភូតមិតិ នបុំសកេ។
បជាតិ ឥត្ថិយំ វុត្តោ, លិង្គតោ, ន ច អត្ថតោ;
ឯវំ តិលិង្គិកា ហោន្តិ, សទ្ទា សត្តាភិធានកា។
យោ សោ ជង្ឃាយ ឧលតិ, សោ សត្តោ ជង្ឃលោ ឥធ;
បាណទេហាភិធានេហិ, សត្តនាមំ បបញ្ចិតំ។
ឥមស្មិំ បករណេ ‘‘បរិយាយវចន’’ន្តិ ច ‘‘អភិធាន’’ន្តិ ច ‘‘សង្ខា’’តិអាទីនិ ច ឯកត្ថានិ អធិប្បេតានិ, អត្ថុទ្ធារវសេន បន ភូតសទ្ទោ បញ្ចក្ខន្ធាមនុស្សធាតុសស្សតវិជ្ជមានខីណាសវសត្តរុក្ខាទីសុ ទិស្សតិ, តប្បយោគោ ឧបរិ អត្ថត្តិកវិភាគេ អាវិភវិស្សតិ។ ភាវកោតិ ភាវេតីតិ ភាវកោ, ឥទំ និព្ពចនំ។ យោ ភាវនំ ករោតិ, សោ ភាវកោ។ ឥទមភិធេយ្យកថនំ។ ‘‘ភាវកោ និបកោ ធីរោ’’តិ ឥទមេតស្ស អត្ថស្ស សាធកវចនំ។ ‘‘ភាវកោ ភាវនាបសុតោ ភាវនាបយុត្តោ ភាវនាសម្បន្នោ’’តិ ឥទំ បរិយាយវចនំ។ ឥមានិ ‘‘ភូតោ ភាវកោ’’តិ ទ្វេ បទានិ សុទ្ធកត្តុហេតុកត្តុវសេន វុត្តានីតិ។ ឥតោ បរំ នយានុសារេន សុវិញ្ញេយ្យត្តា ‘‘ឥទំ និព្ពចន’’ន្តិ ច អាទីនិ
ភវនំ ភវោ, ភវោ វុច្ចតិ វុទ្ធិ។ ភូសទ្ទស្ស អត្ថាតិសយយោគតោ វឌ្ឍនេបិ ទិស្សមានត្តា ភវនំ វឌ្ឍនន្តិ កត្វា។ ‘‘ភវោ ច រញ្ញោ អភវោ ច រញ្ញោ’’តិ ឥទំ វុទ្ធិអត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ អថ វា ភវោតិ វុច្ចតិ សស្សតំ។ ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ ហិ សស្សតវសេន បវត្តា ទិដ្ឋិ សស្សតទិដ្ឋិ, តស្មា ភវទិដ្ឋី’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ តថា ភវោតិ ភវទិដ្ឋិ, ភវតិ សស្សតំ តិដ្ឋតីតិ បវត្តនតោ សស្សតទិដ្ឋិ ភវទិដ្ឋិ នាម។ ភវទិដ្ឋិ ហិ ឧត្តរបទលោបេន ភវោតិ វុច្ចតិ។ ‘‘ភវេន ភវស្ស វិប្បមោក្ខមាហំសូ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ ឯត្ថាយំ បាឡិវចនត្ថោ – ឯកច្ចេ សមណា វា ព្រាហ្មណា វា ភវទិដ្ឋិយា វា កាមភវាទិនា វា សព្ពភវតោ វិមុត្តិំ សំសារវិសុទ្ធិំ កថយិំសូតិ។ អថ វា ភវន្តិ វឌ្ឍន្តិ សត្តា ឯតេនាតិ ភវោតិ អត្ថេន សម្បត្តិបុញ្ញានិ ភវោតិ ច វុច្ចន្តិ។ ‘‘ឥតិភវាភវតញ្ច វីតិវត្តោ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ ឯត្ថ បនាយំ បាឡិវចនត្ថោ – ភវោតិ សម្បត្តិ, អភវោតិ វិបត្តិ។ តថា ភវោតិ វុទ្ធិ, អភវោតិ ហានិ។ ភវោតិ សស្សតំ, អភវោតិ ឧច្ឆេទោ។ ភវោតិ បុញ្ញំ, អភវោតិ បាបំ, តំ សព្ពំ វីតិវត្តោតិ។
សហោកាសា
‘‘ខន្ធានញ្ច បដិបាដិ, ធាតុអាយតនាន ច;
អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានា, សំសារោតិ បវុច្ចតី’’តិ
វុត្តលក្ខណោ សំសារោបិ ភវោ។ ‘‘ភវេ ទុក្ខំ ភវទុក្ខំ, ភវេ សំសរន្តោ’’តិ ឥមានេតស្សត្ថស្ស សាធកានិ វចនានិ។ តត្រ កេនដ្ឋេន សំសារោ ភវោតិ កថីយតិ? ភវតិ ឯត្ថ សត្តសម្មុតិ ខន្ធាទិបដិបាដិសង្ខាតេ ធម្មបុញ្ជស្មិន្តិ អត្ថេន ភវសទ្ទស្ស ភាវកត្តុករណាធិករណសាធនវសេនត្ថកថនំ។
ឯត្ថ ភវសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារំ វទាម –
វុទ្ធិសម្បត្តិបុញ្ញានិ, ខន្ធា សោកាសសញ្ញិតា;
សំសារោ សស្សតញ្ចេតំ, ភវសទ្ទេន សទ្ទិតំ។
ភវតណ្ហា ភវទិដ្ឋិ, ឧបបត្តិភវោ តថា;
កម្មភវោ ច សព្ពន្តំ, ភវសទ្ទេន សទ្ទិតំ។
ភវតណ្ហាភវទិដ្ឋិ-ទ្វយំ កត្ថចិ បាឡិយំ;
ឧត្តរបទលោបេន, ភវសទ្ទេន សទ្ទិតំ។
អភវោតិ ន ភវោ អភវោ។
វិបត្តិ ហានិ ឧច្ឆេទោ, បាបញ្ចេវ ចតុព្ពិធា;
ឥមេ អភវសទ្ទេន, អត្ថា វុច្ចន្តិ សាសនេ។
ភាវោតិ អជ្ឈាសយោ, យោ ‘‘អធិប្បាយោ’’តិបិ វុច្ចតិ។ ‘‘ថីនំភាវោ ទុរាជានោ។ នាមច្ចោ រាជភរិយាសុ, ភាវំ កុព្ពេថ បណ្ឌិតោ។ ហទយង្គតភាវំ បកាសេតី’’តិ ឯវមាទិ ឯតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ អបិច វត្ថុធម្មោបិ ភាវោ។ ‘‘ភាវសង្កេតសិទ្ធីន’’ន្តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ, ចិត្តម្បិ ភាវោ។ ‘‘អច្ចាហិតំ កម្មំ ករោសិ លុទ្ទំ, ភាវេ ច តេ កុសលំ នត្ថិ កិញ្ចី’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ ក្រិយាបិភាវោ។ ‘‘ភាវលក្ខណំ ភាវសត្តមី’’តិ ច ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ អបិច ភាវោតិ សត្តវេវចនន្តិ ភណន្តិ, ធាតុ វា ឯតំ អធិវចនំ។ តត្ថ អជ្ឈាសយោ ច វត្ថុធម្មោ ច ចិត្តញ្ច សត្តោ ចាតិ ឥមេ ភវតីតិ ភាវោ។ តថា បន ភាវេតីតិ ភាវោ, ក្រិយា
នត្តនោមតិយា ឯតំ, និព្ពចនមុទាហដំ;
បុព្ពាចរិយសីហានំ, មតំ និស្សាយ មាហដំ។
វុត្តញ្ហេតំ បោរាណេហិ ‘‘ឥត្ថិយា ភាវោ ឥត្ថិភាវោ, ឥត្ថីតិ វា ភវតិ ឯតេន ចិត្តំ អភិធានញ្ចាតិ ឥត្ថិភាវោ’’តិ, តស្មា បុម្ភាវោតិ ឯត្ថាបិ បុមស្ស ភាវោ បុម្ភាវោ, បុមាតិ វា ភវតិ ឯតេន ចិត្តំ អភិធានញ្ចាតិ បុម្ភាវោតិ និព្ពចនំ សមធិគន្តព្ពំ។ ឥទំ ភាវសទ្ទស្ស កត្តុភាវករណសាធនវសេនត្ថកថនំ។
អភាវោតិ ន ភាវោតិ អភាវោ, កោ សោ? សុញ្ញតា នត្ថិតា។ សភាវោតិ អត្តនោ ភាវោ សភាវោ, អត្តនោ បកតិ ឥច្ចេវត្ថោ។ អថ វា សភាវោតិ ធម្មានំ សតិ អត្ថសម្ភវេ យោ កោចិ សរូបំ លភតិ, តស្ស ភាវោ លក្ខណមិតិ សញ្ញិតោ នមនរុប្បនកក្ខឡផុសនាទិអាការោ ឥច្ចេវត្ថោ។ ‘‘សាមញ្ញំ វា សភាវោ វា, ធម្មានំ លក្ខណំ មត’’ន្តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ អបិច សភាវោតិ សលក្ខណោ បរមត្ថធម្មោ។ កេនដ្ឋេន? សហ ភាវេនាតិ អត្ថេន។ សព្ភាវោតិ សតំ ភាវោ សព្ភាវោ, សប្បុរិសធម្មោ ឥច្ចេវត្ថោ។ អថ វា អត្តនោ ភាវោ សព្ភាវោ។ ‘‘គាហាបយន្តិ សព្ភាវ’’ន្តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ សំវិជ្ជមានោ វា ភាវោ សព្ភាវោ។ ‘‘ឯវំ គហណសព្ភាវោ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ សភាវ សព្ភាវសទ្ទានំ ភាវសាធនវសេនត្ថកថនំ។
សម្ភវោតិ សម្ភវនំ សម្ភវោ, សម្ភវនក្រិយា, យុត្តិ វា។ យុត្តិ ហិ សម្ភវោតិ វុច្ចតិ ‘‘សម្ភវោ គហណស្ស ការណ’’ន្តិអាទីសុ។ អថ វា សម្ភវតិ ឯតស្មាតិ សម្ភវោ។ យតោ ហិ យំ កិញ្ចិ សម្ភវតិ, សោ សម្ភវោ។ បភវោតិ បភវនំ បភវោ, អច្ឆិន្នតា, បភវតិ ឯតស្មាតិ វា បភវោ។ យតោ ហិ យំ កិញ្ចិ បភវតិ, សោ បភវោ។ ឥមេ បន សម្ភវបភវសទ្ទា កត្ថចិ សមានត្ថា កត្ថចិ ភិន្នត្ថាតិ វេទិតព្ពា។ កថំ? សម្ភវសទ្ទោ ហិ ភវនក្រិយម្បិ វទតិ យុត្តិម្បិ បញ្ញត្តិម្បិ សម្ភវរូបម្បិ បច្ចយត្ថម្បិ, បភវសទ្ទោ បន ភវនក្រិយម្បិ វទតិ នទិប្បភវម្បិ បច្ចយត្ថម្បិ, តស្មា បច្ចយត្ថំ វជ្ជេត្វា ភិន្នត្ថាតិ គហេតព្ពា, បច្ចយត្ថេន បន សមានត្ថាតិ គហេតព្ពា។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘បច្ចយោ ហេតុ និទានំ ការណំ សម្ភវោ បភវោតិអាទិ អត្ថតោ ឯកំ, ព្យញ្ជនតោ នាន’’ន្តិ។
‘‘មូលំ ហេតុ និទានញ្ច, សម្ភវោ បភវោ តថា;
សមុដ្ឋានាហារារម្មណំ, បច្ចយោ សមុទយេន ចា’’តិ
អយម្បិ គាថា ឯតស្សត្ថស្ស សាធិកា។ ឥទំ សម្ភវបភវសទ្ទានំ ភាវាបាទានសាធនវសេនត្ថកថនំ។
ឯវមេត្ថ ភាវកត្តុកម្មករណាបាទានាធិករណវសេន ឆ សាធនានិ បកាសិតានិ។ តានិ សម្បទានសាធនេន សត្តវិធានិ ភវន្តិ, តំ បន ឧត្តរិ អាវិភវិស្សតិ ‘‘ធនមស្ស ភវតូតិ ធនភូតី’’តិអាទិនា។ ឥច្ចេវំ កិតកវសេន សព្ពថាបិ សត្តវិធានិ សាធនានិ ហោន្តិ, យានិ ‘‘ការកានី’’តិបិ វុច្ចតិ, ឥតោ អញ្ញំ សាធនំ នត្ថិ។ ឥធ បយោគេស្វត្ថេសុ ច វិញ្ញូនំ
បភាវោតិ បការតោ ភវតីតិ បភាវោ, សោយមានុភាវោយេវ។ ‘‘បភាវំ តេ ន បស្សាមិ, យេន ត្វំ មិថិលំ វជេ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ អនុភវោតិ អនុភវនំ អនុភវោ, កិំ តំ? បរិភុញ្ជនំ។ អានុភាវោតិ តេជុស្សាហមន្តបភូសត្តិយោ។ ‘‘តេជសង្ខតោ ឧស្សាហមន្តបភូសត្តិសង្ខាតោ វា មហន្តោ អានុភាវោ ឯតស្សាតិ មហានុភាវោ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។
តេជោ ឧស្សាហមន្តា ច, បភូសត្តីតិ បញ្ចិមេ;
អានុភាវាតិ វុច្ចន្តិ, បភាវាតិ ច តេ វទេ។
តេជាទិវាចកត្តម្ហិ, អានុភាវបទស្ស តុ;
អត្ថនិព្ពចនំ ធីរោ, យថាសម្ភវមុទ្ទិសេ។
អថ អានុភាវោតិ អនុភវិតព្ពផលំ។ ‘‘អនុភវិតព្ពស្ស ផលស្ស មហន្តតាយ មហានុភាវោ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ បរាភវោតិ បរាភវនំ បរាភវោ, អថ វា បរាភវតីតិ បរាភវោ។ ‘‘សុវិជានោ បរាភវោ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ អបិច ‘‘ធម្មទេស្សី បរាភវោ’’តិ បាឋានុរូបតោ បរាភវិស្សតីតិ បរាភវោតិ អនាគតកាលវសេនបិ និព្ពចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ អថ វា បរាភវន្តិ ឯតេនាតិ បរាភវោ។ កិំ តំ? ធម្មទេស្សិតាទិ។ ‘‘បឋមោ សោ បរាភវោ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ វិភវោតិ និព្ពានំ។ តញ្ហិ ភវតោ វិគតត្តា ភវតោ វិគតោតិ វិភវោ, ភវស្ស ច តំហេតុ វិគតត្តា វិគតោ ភវោ ឯតស្មាតិ វិភវោ។ វិភវន្តិ ឧច្ឆិជ្ជន្តិ វិនស្សន្តិ ឥតោ អរិយធនវិលោមកា កិលេសមហាចោរាតិបិ វិភវោ។ វិភវសទ្ទស្ស និព្ពានាភិធានត្តេ ‘‘ឯវំ ភវេ វិជ្ជមានេ, វិភវោ ឥច្ឆិតព្ពកោ’’តិ ឥទមេត្ថ សាធកំ វចនំ។ ឥមានិ បន និព្ពានស្ស បរិយាយវចនានិ –
និព្ពានំ វិភវោ មោក្ខោ, និរោធោ អមតំ សមំ;
សង្ខារូបសមោ ទុក្ខ-និរោធោ អច្ចុត’ក្ខយោ។
វិវដ្ដ’មកតំ អត្ថំ, សន្តិបទ’មសង្ខតំ;
បារំ តណ្ហាក្ខយោ ទុក្ខ-ក្ខយោ សញ្ញោជនក្ខយោ។
យោគក្ខេមោ វិរាគោ ច,
លោកន្តោ ច ភវក្ខយោ;
អបវគ្គោ វិសង្ខារោ,
សព្ភិ សុទ្ធិ វិសុទ្ធិ ច។
វិមុត្យា’បចយោ មុត្តិ, និព្ពុតិ ឧបធិក្ខយោ;
សន្តិ អសង្ខតា ធាតុ, ទិសា ច សព្ពតោបភំ។
វិនាបេតានិ
និព្ពានវាចកានីតិ, សល្លក្ខេយ្យ សុមេធសោ។
‘‘តាណំ លេណ’’ន្តិអាទីនិ-បេក្ខិកានិ ភវន្តិ ហិ;
វិសេសកបទានន្តិ, ឯត្ថេតានិ បកាសយេ។
តាណំ លេណ’មរូបញ្ច, សន្តំ សច្ច’មនាលយំ;
សុទុទ្ទសំ សរណញ្ច, បរាយណ’មនីតិកំ។
អនាសវំ ធុវំ និច្ចំ, វិញ្ញាណ’មនិទស្សនំ;
អព្យាបជ្ជំ សិវំ ខេមំ, និបុណំ អបលោកិកំ។
អនន្ត’មក្ខរំ ទីបោ, អច្ចន្តំ កេវលំ បទំ;
បណីតំ អច្ចុតញ្ចាតិ, ពហុធាបិ វិភាវយេ។
គោត្រភូតិ បទស្សត្ថំ, វទន្តេហិ គរូហិ តុ;
គោត្តំ វុច្ចតិ និព្ពាន-មិតិ គោត្តន្តិ ភាសិតំ។
វិភវោតិ វា វិនាសសម្បត្តិធនុច្ឆេទទិដ្ឋិយោបិ វុច្ចន្តិ។ តត្ថ វិនាសោ វិភវនំ ឧច្ឆិជ្ជនំ នស្សនន្តិ អត្ថេន វិភវោ។ ‘‘វិភវោ សព្ពធម្មានំ, ឥត្ថេកេ សតោ សត្តស្ស ឧច្ឆេទំ វិនាសំ វិភវំ បញ្ញបេន្តី’’តិ ច ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ សម្បត្តិ បន វិសេសតោ ភវតីតិ វិភវោ។ ‘‘រញ្ញោ សិរិវិភវំ ទដ្ឋុកាមា’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ ធនំ បន ភវន្តិ វឌ្ឍន្តិ វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ អាបជ្ជន្តិ សត្តា ឯតេនាតិ វិភវោ។ ‘‘អសីតិកោដិវិភវស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តី’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ ឥទំ បន បរិយាយវចនំ –
ធនំ សំ វិភវោ ទព្ពំ, សាបតេយ្យំ បរិគ្គហោ;
ឱឌ្ឌំ ភណ្ឌំ សកំ អត្ថោ, ឥច្ចេតេ ធនវាចកា។
ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ បន វិភវតិ ឧច្ឆិជ្ជតិ ‘‘អត្តា ច លោកោ ច បុន ចុតិតោ ឧទ្ធំ ន ជាយតី’’តិ គហណតោ វិភវោតិ។ ‘‘វិភវតណ្ហា’’តិ
ធននិព្ពានសម្បត្តិ-វិនាសុច្ឆេទទិដ្ឋិយោ;
វុត្តា វិភវសទ្ទេន, ឥតិ វិញ្ញូ វិភាវយេ។
បាតុភាវោតិ បាតុភវនំ បាតុភាវោ។ អាវិភាវោតិ អាវិភវនំ អាវិភាវោ, ឧភិន្នមេតេសំ បាកដតា ឥច្ចេវត្ថោ។ តិរោភាវោតិ តិរោភវនំ តិរោភាវោ, បដិច្ឆន្នភាវោ។ វិនាភាវោតិ វិនាភវនំ វិនាភាវោ, វិយោគោ។ សោត្ថិភាវោតិ សោត្ថិភវនំ សោត្ថិភាវោ, សុវត្ថិភាវោ សុខស្ស អត្ថិតា, អត្ថតោ បន និព្ភយតា និរុបទ្ទវតា ឯវ។ អត្ថិភាវោតិ អត្ថិតា វិជ្ជមានតា អវិវិត្តតា។ នត្ថិភាវោតិ នត្ថិតា អវិជ្ជមានតា វិវិត្តតា រិត្តតា តុច្ឆតា សុញ្ញតា។ ឱការន្តបុល្លិង្គនិទ្ទេសោ។
អភិភវតីតិ អភិភវិតា, បរំ អភិភវន្តោ យោ កោចិ។ ឯវំ បរិភវិតា, អនុភវតីតិ អនុភវិតា, សុខំ វា ទុក្ខំ វា អទុក្ខមសុខំ វា អនុភវន្តោ យោ កោចិ។ ឯវំ សមនុភវិតា។ បច្ចនុភវិតា, ឯត្ថ បន យថា ‘‘អមតស្ស ទាតា។ អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’’តិអាទីសុ ‘‘ទាតា’’តិ បទានំ កត្តុវាចកានំ ‘‘អមតស្សា’’តិអាទីហិ បទេហិ កម្មវាចកេហិ ឆដ្ឋិយន្តេហិ សទ្ធិំ យោជនា ទិស្សតិ, តថា ឥមេសម្បិ បទានំ ‘‘បច្ចាមិត្តស្ស អភិភវិតា’’តិអាទិនា យោជនា កាតព្ពា។ ឯវំ អញ្ញេសម្បិ ឯវរូបានំ បទានំ។ អាការន្តបុល្លិង្គនិទ្ទេសោ។
ភវតីតិ ភវំ។ ភវិស្សតីតិ វា ភវំ, វឌ្ឍមានោ បុគ្គលោ។ ‘‘សុវិជានោ ភវំ ហោតិ, សុវិជានោ បរាភវោ។ ធម្មកាមោ បរាភវំ។ ឯវំ បរិភវំ។ អភិភវំ។ អនុភវំ។ បភវតិ បហោតិ សក្កោតីតិ បភវំ, បហោន្តោ យោ កោចិ។ ន បភវំ អប្បភវំ, ‘‘អប្បភវ’’ន្តិ ច ឥទំ ជាតកេ ទិដ្ឋំ –
‘‘ឆិន្នព្ភមិវ វាតេន, រុណ្ណោ រុក្ខមុបាគមិំ;
សោហំ អប្បភវំ តត្ថ, សាខំ ហត្ថេហិ អគ្គហិ’’ន្តិ
តត្ថ សាធកវចនមិទំ។ និគ្គហីតន្តបុល្លិង្គនិទ្ទេសោ។
ធនភូតីតិ ធនមស្ស ភវតូតិ ធនភូតិ។ សិរិភូតីតិ សោភាយ ចេវ បញ្ញាបុញ្ញានញ្ច អធិវចនំ។ សា អស្ស ភវតូតិ សិរិភូតិ។ ឯវំ សោត្ថិភូតិ, សុវត្ថិភូតិ។ ឥការន្តបុល្លិង្គនិទ្ទេសោ។
ភាវីតិ ភវនសីលោ ភាវី, ភវនធម្មោ ភាវី, ភវនេ សាធុការី ភាវី។ ឯវំ វិភាវី។ សម្ភាវី។ បរិភាវីតិ។ តត្រ វិភាវីតិ អត្ថវិភាវនេ សមត្ថោ បណ្ឌិតោ វុច្ចតិ។ ឯត្ថ វិទ្វា, វិជ្ជាគតោ, ញាណីតិអាទិ បរិយាយវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ភវន្តិ ចត្រ –
វិទ្វា វិជ្ជាគតោ ញាណី, វិភាវី បណ្ឌិតោ សុធី;
ពុធោ វិសារទោ វិញ្ញូ, ទោសញ្ញូ វិទ្ទសុ វិទូ។
វិបស្សី
កុសលោ វិទុរោ ធីមា, គតិមា មុតិមា ចយំ។
ចក្ខុមា កណ្ណវា ទព្ពោ, ធីរោ ភូរិ វិចក្ខណោ;
សប្បញ្ញោ ពុទ្ធិមា បញ្ញោ, ឯវំនាមា វិភាវិនោតិ។
ឦការន្តបុល្លិង្គនិទ្ទេសោ។
សយម្ភូតិ សយមេវ ភវតីតិ សយម្ភូ។ កោ សោ? អន្តរេន បរោបទេសំ សាមំយេវ សព្ពំ ញេយ្យធម្មំ បដិវិជ្ឈិត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ សក្យមុនិ ភគវា។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘ន មេ អាចរិយោ អត្ថិ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ;
សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ, នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោ។
អហញ្ហិ អរហា លោកេ, អហំ សត្ថា អនុត្តរោ;
ឯកោម្ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ, សីតីភូតោស្មិ និព្ពុតោ’’តិ។
អត្ថតោ បន បារមិតាបរិភាវិតោ សយម្ភូញាណេន សហ វាសនាយ វិគតវិទ្ធស្តនិរវសេសកិលេសោ មហាករុណាសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិអបរិមេយ្យគុណគណាធារោ ខន្ធសន្តានោ សយម្ភូ។ សោ ឯវំភូតោ ខន្ធសន្តានោ លោកេ អគ្គបុគ្គលោតិ វុច្ចតិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘ឯកបុគ្គលោ ភិក្ខវេ លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតិ អច្ឆរិយមនុស្សោ, កតមោ ឯកបុគ្គលោ? តថាគតោ ភិក្ខវេ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ។ សោ ឯកបុគ្គលោ ឯតរហិ ‘‘សព្ពញ្ញូ, សុគតោ’’តិអាទីហិ យថាភុច្ចគុណាធិគតនាមេហិ ច បសិទ្ធោ, ‘‘គោតមោ អាទិច្ចពន្ធូ’’តិ គោត្តតោ ច បសិទ្ធោ, សក្យបុត្តោ សក្កោ សក្យមុនិ សក្យសីហោ សក្យបុង្គវោតិ កុលតោ ច បសិទ្ធោ, សុទ្ធោទនិមាយាទេវីសុតោតិ
យោ ឯកបុគ្គលោ អាសិ, ពុទ្ធោ សោ វទតំ វរោ;
គោត្តតោ គោតមោ នាម, តថេវាទិច្ចពន្ធុ ច។
សក្យកុលេ បសូតត្តា, សក្យបុត្តោតិ វិស្សុតោ;
សក្កោ ឥតិ ច អវ្ហិតោ, តថា សក្យមុនីតិ ច។
សព្ពត្ថ សេដ្ឋភាវេន, សក្យេ ច សេដ្ឋភាវតោ;
សក្យសីហោតិ សោ សក្យ-បុង្គវោតិ ច សម្មតោ។
សុទ្ធោទនីតិ បិតិតោ, នភេ ចន្ទោវ វិស្សុតោ;
មាតិតោបិ ច សញ្ញាតោ, មាយាទេវីសុតោ ឥតិ។
សព្ពញ្ញូ សុគតោ ពុទ្ធោ, ធម្មរាជា តថាគតោ;
សមន្តភទ្ទោ ភគវា, ជិនោ ទសពលោ មុនិ។
សត្ថា វិនាយកោ នាថោ,
មុនិន្ទោ លោកនាយកោ;
នរាសភោ លោកជិនោ,
សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ។
ទេវទេវោ លោកគរុ, ធម្មស្សាមី មហាមុនិ;
សមន្តចក្ខុ បុរិស-ទម្មសារថិ មារជិ។
ធម្មិស្សរោ ច អទ្វេជ្ឈ-វចនោ សត្ថវាហកោ;
វិសុទ្ធិទេវោ ទេវាតិ-ទេវោ ច សមណិស្សរោ។
ភូរិបញ្ញោ’នធិវរោ, នរសីហោ ច ចក្ខុមា;
មុនិមុនិ នរវរោ, ឆឡភិញ្ញោ ជនេ សុតោ។
អង្គីរសោ យតិរាជា, លោកពន្ធុ’មតន្ទទោ;
វត្តា បវត្តា សទ្ធម្ម-ចក្កវត្តី យតិស្សរោ។
លោកទីបោ
លោកត្តយវិទូ លោក-បជ្ជោតោ បុរិសុត្តមោ។
សច្ចទសោ សតបុញ្ញ-លក្ខណោ សច្ចសវ្ហយោ;
រវិពន្ធា’សមសមោ, បញ្ចនេត្ត’គ្គបុគ្គលោ។
សព្ពាភិភូ សព្ពវិទូ, សច្ចនាមោ ច បារគូ;
បុរិសាតិសយោ សព្ព-ទស្សាវី នរសារថិ។
សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឥតិ សោ, ញាតោ សត្តុត្តមោតិ ច;
តាទី វិភជ្ជវាទីតិ, មហាការុណិកោតិ ច។
ចក្ខុភូតោ ធម្មភូតោ, ញាណភូតោតិ វណ្ណិតោ;
ព្រហ្មភូតោតិ បុរិសា-ជញ្ញោ ឥតិ ច ថោមិតោ។
លោកជេដ្ឋោ សយម្ភូ ច, មហេសិ មារភញ្ជនោ;
អមោឃវចនោ ធម្ម-កាយោ មារាភិភូ ឥតិ។
អសង្ខ្យេយ្យានិ នាមានិ, សគុណេន មហេសិនោ;
នាមំ គុណេហិ និស្សិតំ, កោ កវិន្ទោ កថេស្សតិ។
តត្រ សព្ពញ្ញុ ឥច្ចាទិ-នាមំ សាធារណំ ភវេ;
សព្ពេសានម្បិ ពុទ្ធានំ, គោតមោ ឥតិអាទិ ន។
ពុទ្ធោ បច្ចេកពុទ្ធោ ច, ‘‘សយម្ភូ’’ឥតិ សាសនេ;
កេចិ ‘‘ព្រហ្មា សយម្ភូ’’តិ, សាសនាវចរំ ន តំ។
‘‘ពុទ្ធោ តថាគតោ សត្ថា, ភគវា’’តិ បទានិ តុ;
ឋានេនេកសហស្សម្ហិ, សញ្ចរន្តិ អភិណ្ហសោ។
តត្រ ចាទិបទំ អន្ត-បទញ្ចេវ ឥមានិ តុ;
ឯកតោបិ ចរន្តីតិ, វិភាវេយ្យ វិសារទោ។
វិសេសកបទានំ តុ, អបេក្ខកបទានិ ច;
អនបេក្ខបទានីតិ, បទានិ ទុវិធា សិយុំ។
តថា
‘‘ឯវំ វិជិតសង្គាមំ, សត្ថវាហំ អនុត្តរំ;
សាវកា បយិរុបាសន្តិ, តេវិជ្ជា មច្ចុហាយិនោ។
យំ លោកោ បូជយតេ,
សលោកបាលោ សទា នមស្សតិ ច;
តស្សេត សាសនវរំ,
វិទូហិ ញេយ្យំ នរវរស្សា’’តិ,
‘‘ឆឡភិញ្ញស្ស សាសន’’ន្តិ ច ឯវំ វិសេសកបទាបេក្ខកានិ ភវន្តិ។ ពុទ្ធោ ជិនោ ភគវាតិ ឯវំបការានិ បន នោ វិសេសកាបេក្ខានីតិ ទដ្ឋព្ពំ។
កេចិ បនេត្ថ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘មុនិន្ទោ សមណិន្ទោ សមណិស្សរោ យតិស្សរោ អាទិច្ចពន្ធុ រវិពន្ធូតិ ឯវំបការានំ ឥធ វុត្តានមភិធានានំ វិសេសត្ថាភាវតោ បុនរុត្តិទោសោ អត្ថី’’តិ។ តន្ន, អភិធានានំ អភិសង្ខរណីយានភិសង្ខរណីយវសេន អភិសង្ខតាភិធានានិ អនភិសង្ខតាភិធានានីតិ ទ្វេធា ទិស្សនតោ។ តថា ហិ កត្ថចិ កេចិ ‘‘សក្យសីហោ’’តិ អភិធានំ បដិច្ច ‘‘សក្យកេសរី សក្យមិគាធិបោ’’តិអាទិនា នានាវិវិធមភិធានមភិសង្ខរោន្តិ, បាវចនេបិ ហិ ‘‘ទ្វិទុគ្គមវរហនុត្ត’មលត្ថា’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ។ តថា កេចិ ‘‘ធម្មរាជា’’តិ អភិធានំ បដិច្ច ‘‘ធម្មទិសម្បតី’’តិអាទីនិ អភិសង្ខរោន្តិ។ ‘‘សព្ពញ្ញូ’’តិ អភិធានំ បដិច្ច ‘‘សព្ពទស្សាវី សព្ពទស្សី’’តិអាទីនិ អភិសង្ខរោន្តិ, ‘‘សហស្សក្ខោ’’តិ អភិធានំ បដិច្ច ‘‘ទសសតលោចនោ’’តិអាទីនិ អភិសង្ខរោន្តិ។ ‘‘អាទិច្ចពន្ធូ’’តិ អភិធានំ បដិច្ច ‘‘អរវិន្ទសហាយពន្ធូ’’តិអាទីនិ អភិសង្ខរោន្តិ។ ‘‘អម្ពុជ’’ន្តិ អភិធានំ បដិច្ច ‘‘នីរជំ កុញ្ជ’’ន្តិអាទីនិ អភិសង្ខរោន្តិ។ បាវចនេបិ ហិ
‘‘ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ អភិធានានិ បន អនភិសង្ខតាភិធានានិ។ វុត្តញ្ហេតំ ធម្មសេនាបតិនា អាយស្មតា សារិបុត្តេន ‘‘ពុទ្ធោតិ នេតំ នាមំ មាតរា កតំ, ន បិតរា កតំ, ន ភគិនិយា កតំ, ន ញាតិសាលោហិតេហិ កតំ, ន ទេវតាហិ កតំ, វិមោក្ខន្តិកមេតំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ពោធិយា មូលេ សហ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណប្បដិលាភា សច្ឆិកា បញ្ញត្តិ យទិទំ ពុទ្ធោ’’តិ, តថា ‘‘ភគវាតិ នេតំ នាមំ មាតរា កតំ…បេ.… សច្ឆិកា បញ្ញត្តិ យទិទំ ភគវា’’តិ។ ឯវំ ‘‘ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ អភិធានានិ អនភិសង្ខតាភិធានានិ។ ន ហិ តានិ អភិធានានិ ចេវ ‘‘សត្ថា សុគតោ ជិនោ’’តិអាទីនិ ច អញ្ញំ កិញ្ចិ អភិធានំ បដិច្ច អភិសង្ខតានិ, នាបិ អញ្ញានិ អភិធានានិ ឯតានិ បដិច្ច អភិសង្ខតានិ ទិស្សន្តិ។ តថា ហិ ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ អភិធានំ បដិច្ច ‘‘ពុជ្ឈិតា ពោធេតា ពោធកោ’’តិអាទីនិ នាមាភិធានានិ ន អភិសង្ខរោន្តិ។ តថា ‘‘ភគវា សត្ថា សុគតោ’’តិអាទីនិ នាមាភិធានានិ បដិច្ច ‘‘សម្បន្នភគោ អនុសាសកោ សុន្ទរវចនោ’’តិអាទីនិ នាមាភិធានានិ នាភិសង្ខរោន្តិ។ ឯវំ ឥមំ វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘មុនិន្ទោ សមណិន្ទោ សមណិស្សរោ យតិស្សរោ អាទិច្ចពន្ធុ រវិពន្ធូ’’តិអាទិនា នយេន បុនរុត្តិ អម្ហេហិ កតាតិ ទដ្ឋព្ពា។ ឯវមញ្ញត្រាបិ នយោ នេតព្ពោ។ អត្រិទំ វុច្ចតិ –
‘‘អភិសង្ខតនាមញ្ច, នាមញ្ចានភិសង្ខតំ;
ទ្វិទុគ្គមវរោ ពុទ្ធោ, ឥតិ នាមំ ទ្វិធា ភវេ’’តិ។
បភូតិ បរំ បសយ្ហ ភវតីតិ បភូ, ឥស្សរោ។ ‘‘អរញ្ញស្ស បភូ អយំ លុទ្ទកោ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ អភិភូតិ
‘‘រោទន្តេ ទារកេ ទិស្វា, ឧព្ពិគ្គា វិបុលា ទុមា;
សយមេវោនមិត្វាន, ឧបគច្ឆន្តិ ទារកេ’’តិ ច
‘‘អង្គារិនោ ទានិ ទុមា ភទន្តេ, ផលេសិនោ ឆទនំ វិប្បហាយា’’តិ ច ‘‘ផលំ តោសេតិ កស្សក’’ន្តិ ច អាទិ។ អភិភូសទ្ទស្ស អសញ្ញសត្តាភិធានត្តេ ‘‘អភិភុំ អភិភុតោ មញ្ញតី’’តិ ឥទមេត្ថ សាធកំ វចនំ។ អថ វា អភិភវតីតិ អភិភូ, បរេសមភិភវិតា យោ កោចិ។ វិសេសតោ បន តថាគតោយេវ អភិភូ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘តថាគតោ ភិក្ខវេ អភិភូ អនភិភូតោ អញ្ញទត្ថុទសោ វសវត្តី’’តិ។ កេចិ បន ‘‘អភិភូ នាម សហស្សោ ព្រហ្មា’’តិ វទន្តិ។
វិភូតិ វិសេសភូតោតិ វិភូ, ‘‘ភវសោតំ សចេ ពុទ្ធោ, តិណ្ណោ លោកន្តគូ វិភូ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វិភូតិ ហេត្ថ រូបកាយធម្មកាយសម្បត្តិយា វិសេសភូតោតិ អត្ថោ។ អាហ ច –
‘‘ទិស្សមានោបិ តាវស្ស, រូបកាយោ អចិន្តិយោ;
អសាធារណញាណដ្ឋេ, ធម្មកាយេ កថាវ កា’’តិ។
អធិភូតិ អធិភវតីតិ អធិភូ, ឥស្សរោ។
‘‘តទា មំ តបតេជេន, សន្តត្តោ តិទិវាធិភូ;
ធារេន្តោ ព្រាហ្មណំ វណ្ណំ, ភិក្ខាយ មំ ឧបាគមី’’តិ –
ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ បតិភូតិ បតិភូតោតិ បតិភូ, ‘‘គោណស្ស បតិភូ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ គោត្រភូតិ គោត្តសង្ខាតំ អមតមហានិព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា ភូតោតិ គោត្រភូ, សោតាបត្តិមគ្គស្ស អនន្តរបច្ចយេន សិខាប្បត្តពលវវិបស្សនាចិត្តេន សមន្នាគតោ បុគ្គលោ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘កតមោ ច បុគ្គលោ គោត្រភូ? យេសំ ធម្មានំ សមនន្តរា អរិយធម្មស្ស អវក្កន្តិ ហោតិ, តេហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ គោត្រភូ’’តិ, ឥទមេវេត្ថ អត្ថសាធកំ វចនំ។ អបិច សមណោតិ គោត្តមត្តមនុភវមានោ កាសាវកណ្ឋសមណោបិ គោត្រភូ។ សោ ហិ ‘‘សមណោ’’តិ គោត្តមត្តំ អនុភវតិ វិន្ទតិ, ន សមណធម្មេ អត្តនិ អវិជ្ជមានត្តាតិ ‘‘គោត្រភូ’’តិ វុច្ចតិ, ‘‘ភវិស្សន្តិ ខោ បនានន្ទ អនាគតមទ្ធានំ គោត្រភុនោ កាសាវកណ្ឋា ទុស្សីលា បាបធម្មា’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ វត្រភូតិ សក្កោ។ សោ ហិ មាតាបិតិភរណាទីហិ សត្តហិ វត្តេហិ សក្កត្តំ លភិត្វា អញ្ញេ ទេវេ វត្តេន អភិភវតីតិ វត្រភូ។ អាគមដ្ឋកថាយំ បន ភូធាតុម្ហិ លព្ភមានំ បត្តិអត្ថម្បិ គហេត្វា ‘‘វត្តេន អញ្ញេ អភិភវិត្វា ទេវិស្សរិយំ បត្តោតិ វត្រភូ’’តិ វត្រភូតិ វត្រនាមកស្ស អសុរស្ស អភិភវិតា។ ជយតំ បិតាតិ ជយន្តានំ បិតា។ ‘‘សក្កោ ឥន្ទោ បុរិន្ទទោ’’ ឥច្ចាទិ បរិយាយវចនំ។ ឥទំ តុ ធាតាធិការេ បកាសេស្សាម។ បរាភិភូតិ បរមភិភវតីតិ បរាភិភូ។ ឯវំ រូបាភិភូតិអាទីសុបិ។ សព្ពាភិភូតិ សព្ពមភិភវិតព្ពំ អភិភវតីតិ សព្ពាភិភូ។ សព្ពាភិភូតិ ច ឥទំ នាមំ តថាគតស្សេវ យុជ្ជតិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘សព្ពាភិភូ សព្ពវិទូហមស្មិ,
សព្ពេសុ ធម្មេសុ អនូបលិត្តោ;
សព្ពញ្ជហោ តណ្ហក្ខយេ វិមុត្តោ,
សយំ អភិញ្ញាយ កមុទ្ទិសេយ្យ’’ន្តិ។
ឩការន្តបុល្លិង្គនិទ្ទេសោ។ និយតបុល្លិង្គនិទ្ទេសោយំ។
ឥទានិ អនិយតលិង្គានំ និយតលិង្គេសុ បក្ខិត្តានំ ភូតបរាភូត សម្ភូតសទ្ទាទីនំ និទ្ទេសោ វុច្ចតិ។ តត្រ ភូតោតិ អត្តនោ បច្ចយេហិ អភវីតិ ភូតោ, ភូតោតិ ជាតោ សញ្ជាតោ និព្ពត្តោ អភិនិព្ពត្តោ បាតុភូតោ, ភូតោតិ វា លទ្ធសរូបោ យោ កោចិ សវិញ្ញាណកោ វា អវិញ្ញាណកោ វា។ អថ វា តថាការេន ភវតីតិ ភូតោ, ភូតោតិ សច្ចោ តថោ អវិតថោ អវិបរីតោ យោ កោចិ, ឯត្ថ យោ ភូតសទ្ទោ សច្ចត្ថោ, តស្ស ‘‘ភូតដ្ឋោ’’តិ ឥទមេត្ថ សាធកំ វចនំ។ បរាភូតោតិ បរាភវីតិ បរាភូតោ។ សុដ្ឋុ ភូតោតិ សម្ភូតោ។ វិសេសេន ភូតោតិ វិភូតោ។ វិស្សុតោ ភូតោតិ វា វិភូតោ, ‘‘វិភូតារម្មណ’’ន្តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ វិភវីតិ វា វិភូតោ, វិនដ្ឋោតិ អត្ថោ, ‘‘រូបេ វិភូតេ ន ផុសន្តិ ផស្សា’’តិ បាតុភូតោ។ អាវិ ភវតីតិ អាវិភូតោ។ ឯវំ តិរោភូតោ។ វិនាភូតោ។ ភវិតុមនុច្ឆវិកោតិ ភព្ពោ។ បរិភវិយតេ សោតិ បរិភូតោ។ យេន កេនចិ យោ បីឡិតោ ហីឡិតោ វា, សោ បរិភូតោ។ គម្យមានត្ថោ យថាកាមចារី។ អភិភវិយ្យតេ សោតិ អភិភូតោ។ អធិភវិយតេ សោតិ អធិភូតោ។ ឯវំ អទ្ធភូតោ។ ឯត្ថ អធិសទ្ទេន សមានត្ថោ អទ្ធសទ្ទោ, ‘‘ចក្ខុ ភិក្ខវេ អទ្ធភូតំ, រូបា អទ្ធភូតា, ចក្ខុវិញ្ញាណំ អទ្ធភូត’’ន្តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ, តថា ‘‘ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ ន ហេវ អនទ្ធភូតំ អត្តានំ ន អទ្ធភាវេតី’’តិ បទម្បិ។ តត្ថ អនទ្ធភូតន្តិ ទុក្ខេន អនធិភូតំ។ ទុក្ខេន អនធិភូតោ នាម មនុស្សត្តភាវោ វុច្ចតិ, តំ ន អទ្ធភាវេតិ នាភិភវតីតិ សុត្តបទត្ថោ។
អនុភវិយតេ សោតិ អនុភូតោ។ ឯវំ សមនុភូតោ។ បច្ចនុភូតោ។ ភាវិតោ។ ឯត្ថ ភាវិតោតិ ឥមិនា សមានាធិករណំ ‘‘សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ខោ កស្សប មយា សម្មទក្ខាតោ ភាវិតោ’’តិអាទីសុ គុណីវាចកំ បធានបទំ សាសនេ ទដ្ឋព្ពំ។ តិត្ថិយសមយេ បន ភាវិតោតិ កាមគុណោ វុច្ចតិ។ វុត្តញ្ហេតំ បាឡិយំ ‘‘ន ភាវិតមាសីសតី’’តិ។ តត្រ ភាវិតា នាម បញ្ច កាមគុណា, តេ ន អាសីសតិ ន សេវតីតិ សុត្តបទត្ថោ។ សម្ភាវិយតេ សោតិ សម្ភាវិតោ។ ឯវំ វិភាវិតោ។ បរិភាវិតោ។ អនុបរិភូតោ។ មនំបរិភូតោតិ មនំ បរិភវិយិត្ថ សោតិ មនំបរិភូតោ។ ឯត្ថ មនំបរិភូតោតិ ឦសកំ អប្បត្តបរិភវនោ វុច្ចតិ។ មនន្តិ ហិ និបាតបទំ។ ‘‘អតិបណ្ឌិតេន បុត្តេន, មនម្ហិ ឧបកូលិតោ, ទេវទត្តេន អត្តនោ អពុទ្ធភាវេន ចេវ ខន្តិមេត្តាទីនញ្ច មនំសទ្ទស្ស កិញ្ចិ យុត្តិំ វទាម។
មនំសទ្ទោ ទ្វិធា ភិន្នោ, នាមំ នេបាតិកញ្ចិតិ;
សន្តំ តស្ស មនំ ហោតិ, មនម្ហិ ឧបកូលិតោតិ។
បរិភវិតព្ពោតិ អញ្ញេន បរិភវិតុំ សក្កុណេយ្យោតិ បរិភវិតព្ពោ។ ឯវំ បរិភោត្តព្ពោ បរិភវនីយោ។ តព្ពបច្ចយដ្ឋានេ ហិ សក្កុណេយ្យបទយោជនា ទិស្សតិ ‘‘អលទ្ធំ អារម្មណំ លទ្ធព្ពំ លភនីយំ លទ្ធុំ វា សក្កុណេយ្យ’’ន្តិ។ អថ វា បរិភវនមរហតីតិ បរិភវិតព្ពោ។ ឯវំ បរិភោត្តព្ពោ បរិភវនីយោ។ តថា ហិ តព្ពបច្ចយដ្ឋានេ អរហតិបទយោជនា ទិស្សតិ ‘‘បរិសក្កុណេយ្យំ លាភមរហតីតិ លទ្ធព្ព’’ន្តិ។ ឯត្ថ បន បរិភោត្តព្ពោតិ បទស្ស អត្ថិភាវេ ‘‘ខត្តិយោ ខោ មហារាជ ទហរោតិ ន ឧញ្ញាតព្ពោ ន បរិភោត្តព្ពោ’’តិ បាឡិ និទស្សនំ។ អភិអធិបុព្ពា ភូធាតុយោ សមានត្ថា។ សេសានិ ទុកានិ នយានុសារេន ញេយ្យានិ។ ភមានោតិ ភវតីតិ ភមានោ, មជ្ឈេ វការលោបោ ទដ្ឋព្ពោ។ អត្រិទំ វត្តព្ពំ –
‘‘កិំ សោ ភមានោ សច្ចកោ’’, ឥច្ចត្រ បាឡិយំ បន;
រូបំ ភវតិធាតុស្ស, វលោបេនេវ ទិស្សតិ។
អត្រាយំ បាឡិ ‘‘កិំ សោ ភមានោ សច្ចកោ និគណ្ឋបុត្តោ, យោ ភគវតោ វាទំ អារោបេស្សតី’’តិ។ វិភវមានោតិ វិភវតីតិ វិភវមានោ។ ឯវំ បរិភវមានោតិអាទីសុ។ តត្ថ ‘‘អភិសម្ភោន្តោ’’តិមស្ស ករោន្តោ និប្ផាទេន្តោ ឥច្ចេវត្ថោ។ ‘‘សព្ពានិ អភិសម្ភោន្តោ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ យស្មា បនិមានិ ត្វាបច្ចយន្តបទានិ វិយាតិ។
បរិភវិយមានោតិ បរិភវិយតេ សោតិ បរិភវិយមានោ។ ឯវំ បរិភុយ្យមានោតិអាទីសុបិ។ ឥមានិបិ វិប្បកតបច្ចត្តវចនានិ, តស្មា ‘‘រាជបុរិសេហិ នីយមានោ ចោរោ ឯវំ ចិន្តេសី’’តិអាទីនិ វិយ បរិបុណ្ណុត្តរក្រិយាបទានិ កត្វា អញ្ញេហិ បរិភវិយមានោ តាណំ គវេសតិ។ ភោគោ បុគ្គលេនានុភវិយមានោ បរិក្ខយំ គច្ឆតីតិអាទិនា យោជេតព្ពានិ។ ឯវំ សព្ពត្រ ឦទិសេសុ វិប្បកតវចនេសុ យោជេតព្ពានិ។ អយំ អនិយតលិង្គានំ និយតលិង្គេសុ បក្ខិត្តានំ ភូត បរាភូត សម្ភូតសទ្ទានំ និទ្ទេសោ។ ឥច្ចេវំ បុល្លិង្គានំ ភូធាតុមយានំ យថារហំ និព្ពចនាទិវសេន និទ្ទេសោ វិភាវិតោ។
ឥទានិ ឥត្ថិលិង្គនិទ្ទេសោ វុច្ចតិ – តត្រ ភាវិកាតិ ភាវេតីតិ ភាវិកា។ យា ភាវនំ ករោតិ, សា ភាវិកា។ ភាវនាតិ វឌ្ឍនា ព្រូហនា ផាតិករណំ អាសេវនា ពហុលីការោ។ វិភាវនាតិ បកាសនា សន្ទស្សនា។ អថ វា វិភាវនាតិ អភាវនា អន្តរធាបនា។ សម្ភាវនាតិ ឧក្កំសនា ថោមនា។ បរិភាវនាតិ វាសនា, សមន្តតោ វា វឌ្ឍនា។ អាការន្តិត្ថិលិង្គនិទ្ទេសោ។
ភូមីតិ សត្តាយមានា ភវតីតិ ភូមិ, អថ វា ភវន្តិ ជាយន្តិ វឌ្ឍន្តិ ចេត្ថ ថាវរា ច ជង្គមា ចាតិ ភូមិ។ ភូមិ វុច្ចតិ
‘‘បថវី មេទនី ភូមិ, ភូរី ភូ បុថុវី មហី;
ឆមា វសុមតី ឧព្ពី, អវនី កុ វសុន្ធរា;
ជគតី ខិតិ វសុធា, ធរណី គោ ធរា’’ឥតិ។
អត្រ ភូ កុ គោសទ្ទា បថវីបទត្ថេ វត្តន្តីតិ កុត្រ ទិដ្ឋបុព្ពាតិ ចេ?
វិទ្វា ភូបាល កុមុទ-គោរក្ខាទិបទេសុ វេ;
ភូ កុ គោឥតិ បថវី, វុច្ចតីតិ វិភាវយេ។
ភូតីតិ ភវនំ ភូតិ។ វិភូតីតិ វិនាសោ, វិសេសតោ ភវនំ វា, អថ វា វិសេសតោ ភវន្តិ សត្តា ឯតាយាតិ វិភូតិ, សម្បត្តិយេវ, ‘‘រញ្ញោ វិភូតិ។ បិហនីយា វិភូតិយោ’’តិ ច ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ ឥការន្តិត្ថិលិង្គនិទ្ទេសោ។
ភូរីតិ បថវី។ សា ហិ ភវន្តិ ឯត្ថាតិ ភូរីតិ វុច្ចតិ, ភវតិ វា បញ្ញាយតិ វឌ្ឍតិ ចាតិ ភូរី, អថ វា ភូតាភូតា តន្និស្សិតា សត្តា រមន្តិ ឯត្ថាតិ ភូរី។ បថវីនិស្សិតា ហិ សត្តា បថវិយំយេវ រមន្តិ, តស្មា សា ឥមិនាបិ អត្ថេន ភូរីតិ វុច្ចតិ។ ភូរីសទ្ទស្ស បថវីវចនេ ‘‘ភូរិបញ្ញោ’’តិ អត្ថសាធកំ វចនំ។ អបិច ភូរី វិយាតិ ភូរី, បញ្ញា, ភូរីតិ បថវីសមាយ វិត្ថតាយ បញ្ញាយ នាមំ, ‘‘យោគា វេ ជាយតី ភូរី, អយោគា ភូរិសង្ខយោ’’តិ ឯត្ថ អដ្ឋកថាវចនំ ឥមស្សត្ថស្ស សាធកំ។ អថ វា ភូតេ អត្ថេ រមតីតិ ភូរី, បញ្ញាយេតំ នាមំ, ‘‘ភូរី មេធា បរិណាយិកា’’តិ ឯត្ថ បដិសម្ភិទាមគ្គេ អាយស្មតា សារិបុត្តេន វុត្តំ ‘‘រាគំ អភិភូយតីតិ ភូរី, បញ្ញា។ ទោសំ មោហំ…បេ.… រាគោ អរិ, តំ អរិំ មទ្ទតីតិ ភូរី, បញ្ញា។ ទោសោ។ មោហោ…បេ.… សព្ពេ ភវគាមិនោ កម្មា អរិ, តំ អរិំ មទ្ទតីតិ ភូរី, បញ្ញា’’។ ឯត្ថ បន ‘‘គោត្រភូ’’តិ បទមិវ ‘‘អរិភូ’’តិ វត្តព្ពេបិ ភូសទ្ទំ បុព្ពនិបាតំ កត្វា សន្ធិវសេន ភូរីតិ បទមុច្ចារិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ អបិច ឦទិសេសុ នាមិកបទេសុ វិនាបិ ឧបសគ្គេន អភិភវនាទិអត្ថា លព្ភន្តិយេវ, នាខ្យាតិកបទេសូតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥទំ បន បញ្ញាយ បរិយាយវចនំ –
បញ្ញា បជាននា ចិន្តា, វិចយោ ឧបលក្ខណា;
បវិចយោ ច បណ្ឌិច្ចំ, ធម្មវិចយមេវ ច។
សល្លក្ខណា ច កោសល្លំ, ភូរី បច្ចុបលក្ខណា;
នេបុញ្ញញ្ចេវ វេភព្យា, មេធា ចុបបរិក្ខកា។
សម្បជញ្ញញ្ច បរិណា-យិកា ចេវ វិបស្សនា;
បញ្ញិន្ទ្រិយំ បញ្ញាពលំ, អមោហោ សម្មាទិដ្ឋិ ច;
បតោទោ ចាភិធម្មស្មា, ឥមានិ គហិតានិ មេ។
ញាណំ បញ្ញាណមុម្មង្គោ, សត្ថោ សោតោ ច ទិដ្ឋិ ច;
មន្តា ពោធោ ពុទ្ធិ ពុទ្ធំ, បដិភានញ្ច ពោធិតិ។
ធម្មោ វិជ្ជា គតិ មោនំ, នេបក្កំ គោ មតី មុតិ;
វីមំសា យោនិ ធោនា ច, បណ្ឌា បណ្ឌិច្ចយម្បិ ច;
វេទោ បណ្ឌិតិយញ្ចេវ, ចិកិច្ឆា មិរិយាបិ ច។
‘‘សោតោ ពោធី’’តិ យំ វុត្តំ, ញាណនាមទ្វយំ ឥទំ;
ពុទ្ធបច្ចេកសម្ពុទ្ធ-សាវកានម្បិ រូហតិ។
‘‘អភិសម្ពោធិ
បច្ចេកពុទ្ធសព្ពញ្ញុ-ពុទ្ធានំយេវ រូហតិ។
អភិសម្ពោធិសង្ខាតា, បរមោបបទា បន;
ញាណបណ្ណត្តិ សព្ពញ្ញុ-សម្ពុទ្ធស្សេវ រូហតិ។
សម្មាសម្ពោធិសង្ខាតា, អនុត្តរបទាទិកា;
ពុទ្ធា វា ញាណបណ្ណត្តិ, សព្ពញ្ញុស្សេវ រូហតិ។
‘‘សព្ពញ្ញុតា’’តិ យំ វុត្តំ, ញាណំ សព្ពញ្ញុនោវ តំ;
យុជ្ជតេ អវសេសា តុ, ញាណបញ្ញត្តិ សព្ពគា។
ញាណភាវម្ហិ សន្តេបិ, ធម្មចក្ខាទិកំ បន;
បយោជនន្តរាភាវា, នាត្រ សន្ទស្សិតំ មយាតិ។
ភូតីតិ ភូតស្ស ភរិយា។ យថា ហិ បេតស្ស ភរិយា ‘‘បេតី’’តិ វុច្ចតិ, ឯវមេវ ភូតស្ស ភរិយា ‘‘ភូតី’’តិ វុច្ចតិ។ ភោតីតិ យាយ សទ្ធិំ កថេន្តេន សា ឥត្ថី ‘‘ភោតី’’ ឥតិ វត្តព្ពា, តស្មា ឥមិនា បទេន ឥត្ថី វោហរិយតីតិ ច ទដ្ឋព្ពំ។ យថា ហិ បុរិសេន សទ្ធិំ កថេន្តេន បុរិសោ ‘‘ភវំ’’ ឥតិ វោហរិយតិ, ឯវមេវ ឥត្ថិយា សទ្ធិំ កថេន្តេន ឥត្ថី ‘‘ភោតី’’ឥតិ វោហរិយតិ។ ‘‘កុតោ នុ ភវំ ភារទ្វាជោ, ឥមេ អានេសិ ទារកេ’’តិ, ‘‘អហំ ភោតិំ ឧបដ្ឋិស្សំ, មា ភោតី កុបិតា អហូ’’តិ ចេត្ថ និទស្សនំ។ អថ វា ឥធេកច្ចោ សត្តោ ឥត្ថិលិង្គវសេន លទ្ធនាមោ, សោ ‘‘ភោតី’’ឥតិ វត្តព្ពោ, តស្មា ឥមិនា បទេន ឥត្ថីបិ ឥត្ថិលិង្គេន លទ្ធនាមា អនិត្ថីបិ វោហរិយតីតិ ច ទដ្ឋព្ពា។ តថា ហិ ទេវបុត្តោបិ ‘‘ទេវតា’’តិ ឥត្ថិលិង្គវសេន វោហរិតព្ពត្តា ទេវតាសទ្ទមបេក្ខិត្វា ‘‘ភោតី’’ឥតិ វោហរិតោ, បគេវ ទេវធីតា។ តថា ហិ ‘‘ភោតី ចរហិ ជានាតិ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតា’’តិ ឯត្ថ បន ទេវតាសទ្ទមបេក្ខិត្វា ‘‘ភោតី’’ឥតិ ឥត្ថិ លិង្គវោហារោ កតោ។ អត្រាយំ
‘‘អត្ថកាមោសិ មេ យក្ខ, ហិតកាមាសិ ទេវតេ;
ករោមិ តេ តំ វចនំ, ត្វំសិ អាចរិយោ មមា’’តិ –
មដ្ឋកុណ្ឌលីវត្ថុស្មិំ បុល្លិង្គយក្ខសទ្ទមបេក្ខិត្វា ‘‘អត្ថកាមោ’’តិ បុល្លិង្គវសេន ឥត្ថិលិង្គញ្ច ទេវតាសទ្ទមបេក្ខិត្វា ‘‘ហិតកាមា’’តិ ឥត្ថិលិង្គវសេន បុរិសភូតោ មដ្ឋកុណ្ឌលី វោហរិតោ។ អញ្ញត្រាបិ ទេវតាសទ្ទមបេក្ខិត្វា ទេវបុត្តោ ឥត្ថិលិង្គវសេន វោហរិតោ –
‘‘ន ត្វំ ពាលេ វិជានាសិ, យថា អរហតំ វចោ’’តិ;
‘‘អត្ថកាមាសិ មេ អម្ម, ហិតកាមាសិ ទេវតេ’’តិ។
ឯត្ថ បន ‘‘ឯហិ ពាលេ ខមាបេហិ, កុសរាជំ មហព្ពល’’ន្តិ ឯត្ថ ច ឥត្ថីយេវ ឥត្ថិលិង្គវសេន វោហរិតា, តស្មា កត្ថចិ ឥត្ថិបុរិសបទត្ថសង្ខាតំ អត្ថំ អនបេក្ខិត្វា លិង្គមត្តមេវាបេក្ខិត្វា ភោតី ទេវតា, ភោតី សិលា, ភោតី ជម្ពូ, ភោតិំ ទេវតន្តិអាទីហិ សទ្ធិំ បច្ចត្តវចនាទីនិ យោជេតព្ពានិ។ កត្ថចិ បន លិង្គញ្ច អត្ថញ្ច អបេក្ខិត្វា ‘‘ភោតី ឥត្ថី, ភោតិំ ទេវ’’ន្តិអាទិនា យោជេតព្ពានិ។ វិភាវិនីតិ វិភាវេតីតិ វិភាវិនី។ ឯវំ បរិភាវិនីតិអាទីសុបិ។ ឦការន្តិត្ថិលិង្គនិទ្ទេសោ។
ភូតិ សត្តាយមានា ភវតីតិ ភូ។ អថ វា ភវន្តិ ជាយន្តិ វឌ្ឍន្តិ ចេត្ថ សត្តសង្ខារាតិ ភូ។ ភូ វុច្ចតិ បថវី។ អភូតិ វឌ្ឍិវិរហិតា កថា, ន ភូតបុព្ពាតិ វា អភូ, អភូតបុព្ពា កថា។ ន ភូតាតិ វា អភូ, អភូតា កថា។ ‘‘អភុំ មេ កថំ នុ ភណសិ, បាបកំ វត ភាសសី’’តិ ឥទមេតេសមត្ថានំ ឩការន្តិត្ថិលិង្គនិទ្ទេសោ។ និយតិត្ថិលិង្គនិទ្ទេសោយំ។
អនិយតលិង្គានំ បន និយតិត្ថិលិង្គេសុ បក្ខិត្តានំ ភូតបរាភូតសម្ភូតសទ្ទាទីនំ និទ្ទេសោ នយានុសារេន សុវិញ្ញេយ្យោវ។ ឥច្ចេវំ ឥត្ថិលិង្គានំ ភូធាតុមយានំ យថារហំ និព្ពចនាទិវសេន និទ្ទេសោ វិភាវិតោ។
ឥទានិ នបុំសកលិង្គនិទ្ទេសោ វុច្ចតិ – តត្រ ភូតន្តិ ចតុព្ពិធំ បថវីធាតុអាទិកំ មហាភូតរូបំ។ តញ្ហិ អញ្ញេសំ និស្សយភាវេន ភវតីតិ ភូតំ, ភវតិ វា តស្មិំ តទធីនវុត្តិតាយ ឧបាទារូបន្តិ ភូតំ។ អថ វា ភូតន្តិ សត្តោ ភូតនាមកោ វា។ ភូតន្តិ ហិ នបុំសកវសេន សកលោ សត្តោ ឯវំនាមកោ ច យក្ខាទិកោ វុច្ចតិ។ ‘‘កាលោ ឃសតិ ភូតានិ, សព្ពានេវ សហត្តនា។ យានីធ ភូតានិ សមាគតានិ, ឧជ្ឈាបេត្វាន ភូតានិ, តម្ហា ឋានា អបក្កមី’’តិ ឯវមាទីសុ នបុំសកប្បយោគោ វេទិតព្ពោ។ គាតាពន្ធសុខត្ថំ លិង្គវិបល្លាសោតិ ចេ? តន្ន, ‘‘យក្ខាទីនិ មហាភូតានិ យំ គណ្ហន្តិ, នេវ តេសំ តស្ស អន្តោ, ន ពហិ ឋានំ ឧបលព្ភតី’’តិ ចុណ្ណិយបទរចនាយម្បិ ភូតសទ្ទស្ស នបុំសកលិង្គត្តទស្សនតោតិ អវគន្តព្ពំ។ មហាភូតន្តិ វុត្តប្បការំ ចតុព្ពិធំ មហាភូតរូបំ។ តស្ស មហន្តបាតុភាវាទីហិ ការណេហិ មហាភូតតា វេទិតព្ពា។ កថំ? មហន្តំ ភូតន្តិ មហាភូតំ, មាយាការសង្ខាតេន មហាភូតេន សមន្តិបិ មហាភូតំ, យក្ខាទីហិ មហាភូតេហិ សមន្តិបិ មហាភូតំ, មហន្តេហិ ឃាសច្ឆាទនាទិបច្ចយេហិ ភូតំ បវត្តន្តិបិ មហាភូតំ, មហាវិការភូតន្តិបិ មហាភូតំ។ ឯវំ មហន្តបាតុភាវាទីហិ ការណេហិ មហាភូតតា វេទិតព្ពា។ អត្រិទំ សុដ្ឋុបលក្ខិតព្ពំ –
បុន្នបុំសកលិង្គោ ភូតសទ្ទោ បវត្តតិ;
បណ្ណត្តិយំ គុណេ ចេវ, គុណេយេវិត្ថិលិង្គកោ។
ភូត សម្ភូតសទ្ទាទិ-នយេ បណ្ណត្តិវាចកា;
យោជេតព្ពា តិលិង្គេ តេ, ឥតិ ញេ យ្យំ វិសេសតោ។
‘‘ភូតោ តិដ្ឋតិ, ភូតានិ, តិដ្ឋន្តិ, សមណោ អយំ;
ឥទានិ ភូតោ, ចិត្តានិ, ភូតានិ វិមលានិ តុ។
វញ្ឈា ភូតា វធូ ឯសា’’, ឥច្ចុទាហរណានិមេ;
វុត្តានិ សុដ្ឋុ លក្ខេយ្យ, សាសនត្ថគវេសកោ។
ភវិត្តន្តិ វឌ្ឍិតដ្ឋានំ។ តញ្ហិ ភវន្តិ វឌ្ឍន្តិ ឯត្ថាតិ ភវិត្តន្តិ វុច្ចតិ, ‘‘ជនិត្តំ មេ ភវិត្តំ មេ, ឥតិ បង្កេ អវស្សយិ’’ន្តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។
‘‘ភវិត្តំ’’ ឥតិ ‘‘ភាវិត្ត’’-ន្តិ ច បាឋោ ទ្វិធា មយា;
រស្សត្តទីឃភាវេន, ទិដ្ឋោ ភគ្គវជាតកេ។
ភូនន្តិ ភវនំ ភូនំ វទ្ធិ។ ‘‘អហមេវ ទូសិយា ភូនហតា, រញ្ញោ មហាបតាបស្សា’’តិ, ‘‘ភូនហច្ចំ កតំ មយា’’តិ ច ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។
ភវនន្តិ ភវនក្រិយា។ អថ វា ភវន្តិ វឌ្ឍន្តិ ឯត្ថ សត្តា បុត្តធីតាហិ នានាសម្បត្តីហិ ចាតិ ភវនំ វុច្ចតិ គេហោ, ‘‘បេត្តិកំ ភវនំ មមា’’តិ ឥទមេតស្សត្ថស្ស សាធកំ វចនំ។ ‘‘គេហោ ឃរញ្ច អាវាសោ, ភវនញ្ច និកេតន’’ន្តិ ឥទំ បរិយាយវចនំ។ បរាភវនន្តិ អវទ្ធិមាបជ្ជនំ។ សម្ភវនន្តិ សុដ្ឋុ ភវនំ។ វិភវនន្តិ ឧច្ឆេទោ វិនាសោ វា។ បាតុភវនន្តិ បាកដតា សរូបលាភោ ឥច្ចេវត្ថោ។ អាវិភវនន្តិ បច្ចក្ខភាវោ។ តិរោភវនន្តិ បដិច្ឆន្នភាវោ។ វិនាភវនន្តិ វិនាភាវោ។ សោត្ថិភវនន្តិ សុវត្ថិតា។ បរិភវនន្តិ បីឡនា ហីឡនា វា។ អភិភវនន្តិ វិធមនំ។ អធិភវនន្តិ អជ្ឈោត្ថរណំ អនុភវនន្តិ បរិភុញ្ជនំ។ សមនុភវនន្តិ សុដ្ឋុ បរិភុញ្ជនំ។ បច្ចនុភវនន្តិ អធិបតិភាវេនបិ សុដ្ឋុ បរិភុញ្ជនំ។ និគ្គហីតន្តនបុំសកលិង្គនិទ្ទេសោ។
អត្ថវិភាវីតិ អត្ថស្ស វិភាវនសីលំ ចិត្តំ វា ញាណំ វា កុលំ វា អត្ថវិភាវិ។ ឯវំ ធម្មវិភាវិ។ ឥការន្តនបុំសកលិង្គនិទ្ទេសោ។
គោត្រភូតិ បញ្ញត្តារម្មណំ មហគ្គតារម្មណំ វា គោត្រភុចិត្តំ។ តញ្ហិ កាមាវចរគោត្តមភិភវតិ, មហគ្គតគោត្តញ្ច ភាវេតិ និព្ពត្តេតីតិ ‘‘គោត្រភូ’’តិ វុច្ចតិ។ អបិច គោត្រភូតិ និព្ពានារម្មណំ មគ្គវីថិយំ បវត្តំ គោត្រភុញាណំ វា សង្ខារារម្មណំ វា ផលសមាបត្តិវីថិយំ បវត្តំ គោត្រភុញាណំ។ តេសុ ហិ បឋមំ បុថុជ្ជនគោត្តមភិភវតិ, អរិយគោត្តញ្ច ភាវេតិ, គោត្តាភិធានា ច និព្ពានតោ អារម្មណករណវសេន ភវតីតិ ‘‘គោត្រភូ’’តិ វុច្ចតិ, ទុតិយំ បន សង្ខារារម្មណម្បិ សមានំ អាសេវនបច្ចយភាវេន សសម្បយុត្តានិ ផលចិត្តានិ គោត្តាភិធានេ និព្ពានម្ហិ ភាវេតីតិ ‘‘គោត្រភូ’’តិ វុច្ចតិ។ ឥទំ បាឡិវវត្ថានំ –
‘‘គោត្រភុ’’ឥតិ រស្សត្ត-វសេន កថិតំ បទំ;
នបុំសកន្តិ វិញ្ញេយ្យំ, ញាណចិត្តាទិបេក្ខកំ។
‘‘គោត្រភូ’’ឥតិ ទីឃត្ត-វសេន កថិតំ បន;
បុល្លិង្គមិតិ វិញ្ញេយ្យំ, បុគ្គលាទិកបេក្ខកំ។
ទីឃភាវេន វុត្តំ តុ, នបុំសកន្តិ នោ វទេ;
ពិន្ទុវន្តី’តរេ ភេទា, តយោ ឥតិ ហិ ភាសិតា។
ឦការន្តា ច ឩទន្តា, រស្សត្តំ យន្តិ សាសនេ;
នបុំសកត្តំ បត្វាន, សហភុ សីឃយាយិតិ។
ចិត្តេន សហ ភវតីតិ ចិត្តសហភុ, ចិត្តេន សហ ន ភវតីតិ នចិត្តសហភុ, រូបំ។ ឧការន្តនបុំសកលិង្គនិទ្ទេសោ។ និយតនបុំសកលិង្គនិទ្ទេសោយំ។
អនិយតលិង្គានំ ភូតបរាភូតសទ្ទាទីនំ និទ្ទេសោ នយានុសារេន សុវិញ្ញេយ្យោវ។ ឥច្ចេវំ នបុំសកលិង្គានំ ភូធាតុមយានំ យថារហំ និព្ពចនាទិវសេន និទ្ទេសោ វិភាវិតោ។ ឥច្ចេវំ សព្ពថាបិ លិង្គត្តយនិទ្ទេសោ សមត្តោ។
ឧល្លិង្គនេន វិវិធេន នយេន វុត្តំ,
ភូធាតុសទ្ទមយលិង្គតិកំ យទេតំ;
អាលិង្គិយំ បិយតរញ្ច សុតំ សុលិង្គំ,
បោសោ ករេ មនសិ លិង្គវិទុត្តមិច្ឆំ។
ឥតិ នវង្គេ សាដ្ឋកថេ បិដកត្តយេ ព្យប្បថគតីសុ វិញ្ញូនំ
កោសល្លត្ថាយ កតេ សទ្ទនីតិប្បករណេ
ភូធាតុមយានំ តិវិធលិង្គិកានំ នាមិករូបានំ វិភាគោ
ចតុត្ថោ បរិច្ឆេទោ។