៨. ឥត្ថិលិង្គនាមិកបទមាលា
អថ ឥត្ថិលិង្គេសុ អាការន្តស្ស ភូធាតុមយស្ស បកតិរូបភូតស្ស ភាវិកាសទ្ទស្ស នាមិកបទមាលាយំ វត្តព្ពាយម្បិ បសិទ្ធស្ស តាវ កញ្ញាសទ្ទស្ស នាមិកបទមាលំ វក្ខាម –
កញ្ញា, កញ្ញា, កញ្ញាយោ។ កញ្ញំ, កញ្ញា, កញ្ញាយោ។ កញ្ញាយ, កញ្ញាហិ, កញ្ញាភិ។ កញ្ញាយ, កញ្ញានំ។ កញ្ញាយ, កញ្ញាហិ, កញ្ញាភិ។ កញ្ញាយ, កញ្ញានំ។ កញ្ញាយ, កញ្ញាយំ, កញ្ញាសុ។ ភោតិ កញ្ញេ, ភោតិយោ កញ្ញា, កញ្ញាយោ។ អយមម្ហាកំ រុចិ។
ឯត្ថ និរុត្តិបិដកេ ពហុវចនវសេន វុត្តោ នយោ នត្ថិ។ តថា ហិ តត្ថ ‘‘សទ្ធា តិដ្ឋតិ, សទ្ធាយោ តិដ្ឋន្តិ។ សទ្ធំ បស្សតិ, សទ្ធាយោ បស្សតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ‘‘សទ្ធា’’តិ ពហុវចនំ ន អាគតំ។ កិញ្ចាបិ នាគតំ, តថាបិ ‘‘ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, សិវិកញ្ញា សមាគតា។ អហេតុ អប្បច្ចយា បុរិសស្ស សញ្ញា ឧប្បជ្ជន្តិបិ និរុជ្ឈន្តិបី’’តិអាទិបាឡិទស្សនតោ ពាហាកញ្ញា សញ្ញាសទ្ទាទីនំ ពហុវចនតា គហេតព្ពា។ ចូឡនិរុត្តិយំ ‘‘ភោតិ កញ្ញេ, ភោតិ កញ្ញា’’តិ ទ្វេ ឯកវចនានិ វត្វា ‘‘ភោតិយោ កញ្ញាយោ’’តិ ឯកំ ពហុវចនំ វុត្តំ។ និរុត្តិបិដកេ បន ‘‘ភោតិ សទ្ធា’’តិ ឯកវចនំ វត្វា ‘‘ភោតិយោ សទ្ធាយោ’’តិ ឯកំ ពហុវចនំ វុត្តំ។ មយំ បនេត្ថ ‘‘ឯហិ ពាលេ ខមាបេហិ, កុសរាជំ មហព្ពលំ។ ផុស្សតី វរវណ្ណាភេ។ ឯហិ គោធេ និវត្តស្សូ’’តិអាទិបាឡិទស្សនតោ ‘‘ភោតិ កញ្ញេ, ភោតិយោ កញ្ញា, កញ្ញាយោ’’តិ ឯវំបការានិយេវ អាលបនេកវចនពហុវចនានិ ឥច្ឆាម។ ឯត្ថ ‘‘ភោតិ កញ្ញេ’’តិ អយំ នយោ អម្មាទីសុ មាតាទីសុ ច ន លព្ភតិ។
ភាវិកា, ភាវិកា, ភាវិកាយោ។ ភាវិកំ, ភាវិកា, ភាវិកាយោ។ ភាវិកាយ, ភាវិកាហិ, ភាវិកាភិ។ ភាវិកាយ, ភាវិកានំ។ ភាវិកាយ, ភាវិកាហិ, ភាវិកាភិ។ ភាវិកាយ, ភាវិកានំ។ ភាវិកាយ, ភាវិកាយំ, ភាវិកាសុ។ ភោតិ ភាវិកេ, ភោតិយោ ភាវិកា, ភាវិកាយោ។
ឯវំ ហេដ្ឋុទ្ទិដ្ឋានំ សព្ពេសំ ភូធាតុមយានំ ‘‘ភាវនា វិភាវនា’’ឥច្ចេវមាទីនំអាការន្តបទានំ អញ្ញេសញ្ចាការន្តបទានំ នាមិកបទមាលា យោជេតព្ពា។ ឯត្ថញ្ញានិ អាការន្តបទានិ នាម សទ្ធាទីនិ។
សទ្ធា
ឥច្ឆា បុច្ឆា ជាយា មាយា, មេត្តា មត្តា សិក្ខា សង្ខា។
ជង្ឃា ពាហា គីវា ជិវ្ហា, វាចា ឆាយា គង្គា នាវា;
និទ្ទា កន្តា សាលា មាលា, វេលា វីណា ភិក្ខា លាខា។
គាថា សេនា លេខា’បេក្ខា, អាសា បូជា ឯសា កង្ខា;
អញ្ញា មុទ្ទា ខិឌ្ឌា ភស្សា, ភាសា កីឡា សត្តា ចេតា។
បិបាសា វេទនា សញ្ញា, ចេតនា តសិណា បជា;
ទេវតា វដ្ដកា គោធា, ពលាកា វសុធា សភា។
ឧក្កា សេផាលិកា សិក្កា, សលាកា វាលិកា សិខា;
ការណា វិសិខា សាខា, វចា វញ្ឈា ជដា ឃដា។
បីឡា សោណ្ឌា វិតណ្ឌា ច, ករុណា វនិតា លតា;
កថា និន្ទា សុធា រាធា, វាសនា សិំសបា បបា។
បភា សីមា ខមា ឯជា,
ខត្តិយា សក្ខរា សុរា;
ទោលា តុលា សិលា លីលា,
លាលេ’ឡា មេខលា កលា។
វឡវា សុណិសា មូសា, មញ្ជូសា សុលសា ទិសា;
នាសា ជុណ្ហា គុហា ឦហា, លសិកា បរិសា និសា;
មាតិកិច្ចាទយោ ចេវ, ភាវិកាបទសាទិសា។
អម្មន្នម្ពា ច តាតា ច, កិញ្ចិទេវ សមា សិយុំ;
មាតា ធីតា បនត្តាទី, បុថគេវ ឥតោ សិយុំ។
បរិសាសទ្ទស្ស បន សត្តមីឋានេ ‘‘បរិសាយ, បរិសាយំ, បរិសតិ, បរិសាសូ’’តិ យោជេតព្ពំ ‘‘ឯកមិទំ ភោ គោតម សមយំ តោទេយ្យស្ស ព្រាហ្មណស្ស បរិសតិ បរូបារម្ភំ វត្តេន្តី’’តិ បាឡិទស្សនតោ។ អម្មាទីនំ បន ‘‘អម្មា, អម្មា, អម្មាយោ’’តិអាទិនា កញ្ញានយេន វត្វា អវសានេ ‘‘ភោតិ អម្ម, ភោតិ អម្មា, ភោតិយោ អម្មា, អម្មាយោ’’តិអាទិនា យោជេតព្ពំ។
មាតា, មាតា, មាតរោ។ មាតរំ, មាតរោ។ មាតរា, មាតុយា, មត្យា, មាតូហិ, មាតូភិ។ មាតុ, មាតុយា, មត្យា, មាតរានំ, មាតានំ, មាតូនំ។ មាតរា, មាតុយា, មត្យា, មាតូហិ, មាតូភិ។ មាតុ, មាតុយា, មត្យា, មាតរានំ, មាតានំ, មាតូនំ។ មាតរិ, មាតុយា, មត្យា, មាតុយំ, មត្យំ, មាតូសុ។ ភោតិ មាតា, ភោតិយោ មាតា, មាតរោ។
ឯត្ថ បន យស្មា បាឡិយំ ឥត្ថិលិង្គានំ សការន្តានិ រូបានិ ឯហិ ឯភិ ឯសុការន្តាទីនិ ច ឯនន្តាទីនិ ច ន ទិស្សន្តិ, តស្មា កេហិចិ វុត្តានិបិ ‘‘មាតុស្ស មាតរេហី’’តិអាទីនិ ន វុត្តានិ, ឯស នយោ ឥតរេសុបិ។ ‘‘យំកិញ្ចិត្ថិកតំ បុញ្ញំ, មយ្ហញ្ច មាតុយា ច តេ។ អនុញ្ញាតោ អហំ មត្យា’’តិ បាឡិទស្សនតោ បន ករណសម្បទាននិស្សក្កសាមិភុម្មវចនដ្ឋានេ ‘‘មាតុយា, មត្យា’’តិ ច វុត្តំ ឥត្ថិលិង្គដ្ឋានេ សមានគតិកត្តា តេសំ វចនានំ។ តថា ហិ ឧម្មាទន្តិជាតកេ ‘‘មត្យា’’តិ បទំ បញ្ចមីតតិយេកវចនវសេន អាគតំ, យថា បន ‘‘ខត្តិយា’’តិ បទំ មជ្ឈសរលោបវសេន ‘‘ខត្យា’’តិ ភវតិ, តថា ‘‘មាតុយា មាតុយ’’ន្តិ ច បទំ ‘‘មត្យា, មត្យ’’ន្តិ ភវតិ, អយំ នយោ ធីតុសទ្ទាទីសុ ន លព្ភតិ។
ធីតា, ធីតា, ធីតរោ។ ធីតំ, ធីតរំ, ធីតរោ។ ធីតុយា, ធីតូហិ, ធីតូភិ។ ធីតុ, ធីតុយា, ធីតរានំ, ធីតានំ, ធីតូនំ។ ធីតរា, ធីតុយា, ធីតូហិ, ធីតូភិ។ ធីតុ, ធីតុយា, ធីតរានំ, ធីតានំ, ធីតូនំ។ ធីតរិ, ធីតុយា, ធីតុយំ, ធីតូសុ។ ភោតិ ធីតុ, ភោតិ ធីតា, ភោតិយោ ធីតា, ធីតរោ។ ឯត្ថ បន។
‘‘ជាលិំ
ចជមានោ ន ចិន្តេសិំ, ពោធិយាយេវ ការណា’’តិ
បាឡិយំ ‘‘ធីត’’ន្តិ ទស្សនតោ ឧបយោគវចនដ្ឋានេ ‘‘ធីត’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា ឥទំ សារតោ គហេតព្ពំ, តថា បាឡិយំ ‘‘អស្សមណី ហោតិ អសក្យធីតរា’’តិ សមាសបទស្ស ទស្សនតោ តតិយេកវចនន្តបទសទិសំ ‘‘សេដ្ឋិធីតរា’’តិអាទិកំ បឋមេកវចនន្តម្បិ សមាសបទំ គហេតព្ពមេវ, និរុត្តិបិដកេ បន ‘‘មាតា ធីតា’’តិ បទទ្វយំ សទ្ធានយេ បក្ខិត្ត, តមម្ហេហិ ‘‘សទ្ធាយា’’តិ បទស្ស វិយ ‘‘មាតាយា’’តិអាទីនំ បាឡិអាទីសុ ព្យាសេ អទស្សនតោ វិសុំ គហិតំ សមាសេយេវ ហិ ឦទិសិំ សទ្ទគតិំ បស្សាម ‘‘រាជមាតាយ រាជធីតាយ សេដ្ឋិធីតាយា’’តិ។ ឯវំ កញ្ញានយោបិ ឯកទេសេន លព្ភតិ, តថា ‘‘អច្ឆរិយំ នន្ទមាតេ, អព្ភុតំ នន្ទមាតេ’’តិ បាឡិយំ ‘‘នន្ទមាតេ’’តិ ទស្សនតោ ‘‘ភោតិ រាជមាតេ, ភោតិ រាជធីតេ’’តិ ឯវមាទិនយោបិ លព្ភតិ, តត្រ នន្ទមាតេតិ នន្ទស្ស មាតា នន្ទមាតា, ភោតិ នន្ទមាតេ, ឯវំ សមាសេយេវ ឦទិសី សទ្ទគតិ ហោតិ, តស្មា សមាសបទត្តេ ‘‘មាតុ ធីតុ ទុហិតុ’’ឥច្ចេតេសំ បកតិរូបានំ ទ្វេ កោដ្ឋាសា គហេតព្ពា បឋមំ ទស្សិតរូបកោដ្ឋាសោ ច កញ្ញានយោ រូបកោដ្ឋាសោ ចាតិ។ នត្តាទីនិ បទានិ ន កេវលំ បុល្លិង្គានិយេវ ហោន្តិ, អថ ខោ ឥត្ថិលិង្គានិបិ។ តថា ហិ ‘‘វិសាខាយ នត្តា កាលង្កតា ហោតិ។ ចតស្សោ មូសិកា គាធំ កត្តា, នោ វសិតា’’តិអាទីនិ បយោគានិ សាសនេ ទិស្សន្តិ។
នត្តា, នត្តា, នត្តារោ។ នត្តំ, នត្តារំ, នត្តារោ។ នត្តារា, នត្តុយា, នត្តូហិ, នត្តូភិ។ នត្តុ, នត្តុយា, នត្តារានំ
ឯវំ ‘‘កត្តា វសិតា ភាសិតា’’ ឥច្ចាទីសុបិ សមាសបទត្តេ បន ‘‘រាជមាតាយ នន្ទមាតេ’’តិអាទីនិ វិយ ‘‘រាជនត្តាយ, រាជនត្តេ’’តិអាទីនិ រូបានិ ភវន្តិ។
សវិនិច្ឆយោយំ អាការន្តុការន្តិត្ថិលិង្គានំ បកតិរូបស្ស នាមិកបទមាលាវិភាគោ។
អាការន្តុការន្តតាបកតិកំ
អាការន្តិត្ថិលិង្គំ និដ្ឋិតំ។
ឥទានិ ភូមិបទាទីនំ នាមិកបទមាលំ វក្ខាម បុព្ពាចរិយមតំ បុរេចរំ កត្វា –
រត្តិ, រត្តី, រត្តិយោ។ រត្តិំ, រត្តី, រត្តិយោ។ រត្តិយា, រត្តីហិ, រត្តីភិ។ រត្តិយា, រត្តីនំ។ រត្តិយា, រត្តីហិ, រត្តីភិ។ រត្តិយា, រត្តីនំ។ រត្តិយា, រត្តិយំ, រត្តីសុ។ ភោតិ រត្តិ, ភោតិយោ រត្តិយោ។ យមកមហាថេរមតំ។
‘‘ភូមិ, ភូមី, ភូមិយោ។ ភូមិំ, ភូមី, ភូមិយោ’’តិ សព្ពំ នេយ្យំ។ ឯវំ ‘‘ភូតិ សត្តិ បត្តិ វុត្តិ មុត្តិ កិត្តិ ខន្តិ តិត្តិ សិទ្ធិ ឥទ្ធិ វុទ្ធិ សុទ្ធិ ពុទ្ធិ ពោធិ បីតិ នន្ទិ មតិ អសនិ វសនិ សតិ គតិ វុឌ្ឍិ យុវតិ អង្គុលិ ពោន្ទិ ទិដ្ឋិ តុដ្ឋិ នាភិ’’ ឥច្ចាទីនម្បិ នាមិកបទមាលា យោជេតព្ពា។ អបិច ‘‘រត្យោ អមោឃា គច្ឆន្តិ។ ទិវា ច រត្តោ ច ហរន្តិ យេ ពលិំ។ ន ភូម្យា ចតុរង្គុលោ។ សេតិ ភូម្យា អនុត្ថុនំ។ ភូម្យា សោ បតិតំ បាសំ។ គីវាយ បដិមុញ្ចតិ។ ឥមា ច នភ្យោ សតរាជិចិត្តិតា។ សតេរតា វិជ្ជុរិវប្បភាសរេ’’តិ ឯវមាទីនំ រត្តិ ភូមិ នាភិសទ្ទាទីនំ អយម្បិ នាមិកបទមាលាវិសេសោ វេទិតព្ពោ។ កថំ?
រត្តិ, រត្តី, រត្តិយោ, រត្យោ។ រត្តិំ, រត្តី, រត្តិយោ, រត្យោ។ រត្តិយា, រត្យា, រត្តីហិ, រត្តីភិ។ រត្តិយា, រត្យា, រត្តីនំ។ រត្តិយា, រត្យា, រត្តីហិ, រត្តីភិ។ រត្តិយា, រត្យា, រត្តីនំ។ រត្តិយា, រត្យា, រត្តិយំ រត្យំ, រត្តោ, រត្តីសុ។ ភោតិ រត្តិ, ភោតិយោ រត្តី, រត្តិយោ, រត្យោ។
ឯត្ថ ‘‘រត្តោ’’តិ រូបនយំ វជ្ជេត្វា ‘‘ភូមិ, ភូមី, ភូមិយោ, ភូម្យោ’’តិ សព្ពំ នេយ្យំ។
នាភិ, នាភី, នាភិយោ, នភ្យោ។ នាភិំ, នាភី, នាភិយោ, នភ្យោ។ នាភិយា, នភ្យា, នាភីហិ, នាភីភិ។ នាភិយា, នភ្យា, នាភីនំ។ នាភិយា, នភ្យា, នាភីហិ, នាភីភិ។ នាភិយា, នភ្យា, នាភីនំ។ នាភិយា, នភ្យា, នាភិយំ, នភ្យំ, នាភីសុ។ ភោតិ នាភិ, ភោតិយោ នាភី, នាភិយោ, នភ្យោ។
ពោធិ, ពោធី, ពោធិយោ, ពោជ្ឈោ។ ពោធិំ, ពោធិយំ, ពោជ្ឈំ, ពោធី, ពោធិយោ, ពោជ្ឈោ។ ពោធិយា, ពោជ្ឈា, ពោធីហិ, ពោធីភិ។ ពោធិយា, ពោជ្ឈា, ពោធីនំ។ ពោធិយា, ពោជ្ឈា, ពោធីហិ, ពោធីភិ។ ពោធិយា, ពោជ្ឈា, ពោធីនំ។ ពោធិយា, ពោជ្ឈា, ពោធិយំ, ពោជ្ឈំ, ពោធីសុ។ ភោតិ ពោធិ, ភោតិយោ ពោធី, ពោធិយោ, ពោជ្ឈោ។
ឯត្ថ បន ‘‘ពុជ្ឈស្សុ ជិន ពោធិយំ។ អញ្ញត្រ ពោជ្ឈា តបសា’’តិ វិចិត្របាឡិនយទស្សនតោ វិចិត្រនយា នាមិកបទមាលា វុត្តា។ សព្ពោបិ ចាយំ នយោ អញ្ញត្ថាបិ យថារហំ យោជេតព្ពោ។
សវិនិច្ឆយោយំ ឥការន្តិត្ថិលិង្គានំ បកតិរូបស្ស នាមិកបទមាលាវិភាគោ។
ឥការន្តតាបកតិកំ ឥការន្តិត្ថិលិង្គំ
និដ្ឋិតំ។
ឥទានិ ភូរីសទ្ទាទីនំ នាមិកបទមាលំ វក្ខាម បុព្ពាចរិយមតំ បុរេចរំ កត្វា –
ឥត្ថី, ឥត្ថី, ឥត្ថិយោ។ ឥត្ថិំ, ឥត្ថី, ឥត្ថិយោ។ ឥត្ថិយា, ឥត្ថីហិ, ឥត្ថីភិ។ ឥត្ថិយា, ឥត្ថីនំ។ ឥត្ថិយា, ឥត្ថីហិ, ឥត្ថីភិ។ ឥត្ថិយា, ឥត្ថីនំ។ ឥត្ថិយា, ឥត្ថិយំ, ឥត្ថីសុ។ ភោតិ ឥត្ថិ, ភោតិយោ ឥត្ថិយោ។ យមកមហាថេរមតំ។
‘‘ភូរី, ភូរី, ភូរិយោ។ ភូរិំ, ភូរី, ភូរិ យោ’’តិ ឥត្ថិយា សមំ។ ឯវំ ភូតី ភោតី វិភាវិនី ឥច្ចាទីនំ ភូធាតុមយានំ អញ្ញេសញ្ច ឦការន្តសទ្ទានំ នាមិកបទមាលា យោជេតព្ពា។ ឯត្ថញ្ញេ ឦការន្តសទ្ទា នាម –
‘‘មាតុលានី ច ភគិនី, ភិក្ខុនី សាមុគី អជី;
វាបី បោក្ខរណី ទេវី, នាគី យក្ខិនី រាជិនី។
ទាសី ច ព្រាហ្មណី មុដ្ឋ-ស្សតិនី សីឃយាយិនី;
សាកិយានី’’តិ ចាទីនិ, បយោគានិ ភវន្តិ ហិ។
តត្រ ‘‘បោក្ខរណី ទាសី, ព្រាហ្មណិ’’ច្ចាទិនំ គតិ;
អញ្ញថាបិ សិយា គាថា-ចុណ្ណិយេសុ យថារហំ។
‘‘កុសាវតី’’តិអាទីនំ, គាថាស្វេវ វិសេសតោ;
រូបានិ អញ្ញថា ហោន្តិ, ឯកវចនតោ វទេ។
‘‘កាសី អវន្តី’’ឥច្ចាទី, ពហុវចនតោ វទេ;
‘‘ចន្ទវតី’’តិអាទីនិ, បយោគស្សានុរូបតោ។
តថា ហិ ‘‘បោក្ខរញ្ញោ សុមាបិតា។ តា ច សត្តសតា ភរិយា, ទាស្យោ សត្តសតានិ ច។ ទារកេ ច អហំ នេស្សំ
ពារាណស្យំ មហារាជ, កាករាជា និវាសកោ;
អសីតិយា សហស្សេហិ, សុបត្តោ បរិវារិតោ។
រាជា យថា វេស្សវណោ នឡិញ្ញ’’ន្តិ
ឯវមាទីនំ បាឡីនំ ទស្សនតោ បោក្ខរណី ឥច្ចាទីនំ នាមិកបទមាលាយោ សវិសេសា យោជេតព្ពា។ កថំ? ‘បោក្ខរណី, បោក្ខរណី, បោក្ខរណិយោ, បោក្ខរញ្ញោ។ បោក្ខរណិ’’ន្តិអាទិនា វត្វា ករណសម្បទាននិស្សក្កសាមិវចនដ្ឋានេ ‘‘បោក្ខរណិយា, បោក្ខរញ្ញា’’តិ ឯកវចនានិ វត្តព្ពានិ។ ភុម្មវចនដ្ឋានេ បន ‘‘បោក្ខរណិយា, បោក្ខរញ្ញា, បោក្ខរណិយំ, បោក្ខរញ្ញ’’ន្តិ ច ឯកវចនានិ វត្តព្ពានិ។ សព្ពត្ថ ច បទានិ បរិបុណ្ណានិ កាតព្ពានិ។ តថា ‘‘ទាសី, ទាសី, ទាសិយោ, ទាស្យោ។ ទាសិំ, ទាសិយំ, ទាសី, ទាសិយោ, ទាស្យោ’’តិ វត្វា ករណវចនដ្ឋានាទីសុ ‘‘ទាសិយា, ទាស្យា’’តិ ឯកវចនានិ វត្តព្ពានិ។ ភុម្មវចនដ្ឋានេ បន ‘‘ទាសិយា, ទាស្យា, ទាសិយំ, ទាស្យ’’ន្តិ ច ឯកវចនានិ វត្តព្ពានិ។ សព្ពត្ថ បទានិ បរិបុណ្ណានិ កាតព្ពានិ។ ឯត្ថ បន ‘‘យដ្ឋិយា បដិកោដេតិ, ឃរេ ជាតំវ ទាសិយំ។ ផុសិស្សាមិ វិមុត្តិយ’’ន្តិ បយោគានំ ទស្សនតោ អំវចនស្ស យមាទេសវសេន ‘‘ទាសិយ’’ន្តិ វុត្តំ។ តេសុ ច ‘‘ឃរេ ជាតំវ ទាសិយ’’ន្តិ ឯត្ថ អំវចនស្ស យមាទេសតោ អញ្ញោបិ សទ្ទនយោ លព្ភតិ។ កថំ? យថា ទហរី ឯវ ‘‘ទហរិយា’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ ទាសី ឯវ ‘‘ទាសិយា’’តិ។
ឯត្ថ បន ‘‘បស្សាមិ វោហំ ទហរិំ, កុមារិំ ចារុទស្សន’’ន្តិ ច ‘‘យេ តំ ជិណ្ណស្ស បាទំសុ, ឯវំ ទហរិយំ សតិ’’ន្តិ ច បាឡិ និទស្សនំ កញ្ញានយេនេវ នាមិកបទមាលា ភវតិ ‘‘កុមារិយា’’តិ សទ្ទស្សេវ។ តថា ហិ ‘‘កុមារិយេ ឧបសេនិយេ’’តិ បាឡិ ទិស្សតិ។ តថា ‘‘បុប្ផវតិយា, បុប្ផវតិយំ, បុប្ផវតិយាយ, បុប្ផវតិយាយំ, ភោតិ បុប្ផវតិយេ’’តិ កញ្ញានយនិស្សិតេន ឯកវចននយេន នាមិកបទមាលា ភវតិ។
ឯត្ថ បន ‘‘អតីតេ អយំ ពារាណសី បុប្ផវតិយា នាម អហោសិ។ រាជាសិ លុទ្ទកម្មោ, ឯករាជា បុប្ផវតិយាយំ។ ឧយ្យស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយាយា’’តិ បាឡិ ច អដ្ឋកថាបាឋោ ច និទស្សនំ។ អបរោ នយោ – ‘‘ទាសិយា ទហរិយា កុមារិយា’’តិអាទីសុ កការស្ស យការាទេសោបិ ទដ្ឋព្ពោ។ ព្រាហ្មណីសទ្ទស្ស តុ ‘‘ព្រាហ្មណី, ព្រាហ្មណី, ព្រាហ្មណិយោ, ព្រាហ្មណ្យោ។ ព្រាហ្មណិ’’ន្តិអាទីនិ វត្វា ករណវចនដ្ឋានាទីសុ ‘‘ព្រាហ្មណិយា, ព្រាហ្មណ្យា’’តិ ឯកវចនានិ វត្តព្ពានិ, សព្ពត្ថ ច បទានិ បរិបុណ្ណានិ កាតព្ពានិ។ នទីសទ្ទស្ស ‘‘នទី, នទី, នទិយោ, នជ្ជោ។ នទិ’’ន្តិអាទិនា វត្វា ‘‘នទិយា, នជ្ជា’’តិ ច ‘‘នទិយំ, នជ្ជ’’ន្តិ ច វត្តព្ពំ, សព្ពត្ថ ច បទានិ បរិបុណ្ណានិ កាតព្ពានិ។ ឥត្ថិលិង្គេសុ ហិ បច្ចត្តពហុវចនេ ទិដ្ឋេយេវ ឧបយោគពហុវចនំ អនាគតម្បិ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ, តថា ឧបយោគពហុវចនេ ទិដ្ឋេយេវ បច្ចត្តពហុវចនំ អនាគតម្បិ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ, ករណសម្បទាននិស្សក្កសាមិភុម្មវចនានម្បិ អញ្ញតរស្មិំ ទិដ្ឋេយេវ អញ្ញតរំ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ។ តថា ហិ ‘‘ទាសា ច ទាស្យោ អនុជីវិនោ ចា’’តិ ឯត្ថ ‘‘ទាស្យោ’’តិ បច្ចត្តពហុវចនេ ទិដ្ឋេយេវ អបរម្បិ ‘‘ទាស្យោ’’តិ ឧបយោគពហុវចនំ តំសទិសត្តា ទិដ្ឋមេវ ហោតិ។
‘‘សក្កោ
ឯករត្តំ ទ្វិរត្តំ វា, ភវេយ្យំ អភិបារកោ;
ឧម្មាទន្ត្យា រមិត្វាន, សិវិរាជា តតោ សិយ’’ន្តិ
ឯត្ថ ‘‘ឧម្មាទន្ត្យា’’តិ ករណវចនេ ទិដ្ឋេយេវ តំសទិសានិ សម្បទាននិស្សក្កសាមិភុម្មវចនានិបិ ទិដ្ឋានិយេវ ហោន្តិ។ ‘‘ព្រាហ្មណ្យា បរិចារកេ’’តិ ឯត្ថ ‘‘ព្រាហ្មណ្យា’’តិ សាមិវចនេ ទិដ្ឋេយេវ តំសទិសានិ ករណសម្បទាននិស្សក្កភុម្មវចនានិបិ ទិដ្ឋានិយេវ ហោន្តិ។ ‘‘សេតិ ភូម្យា អនុត្ថុន’’ន្តិ ឯត្ថ ‘‘បថព្យា ចារុបុព្ពង្គី’’តិ ឯត្ថ ច ‘‘ភូម្យា, បថព្យា’’តិ សត្តមិយា ឯកវចនេ ទិដ្ឋេយេវ តំសទិសានិ ករណសម្បទាននិស្សក្កសាមិវចនានិបិ ទិដ្ឋានិយេវ ហោន្តិ។ ‘‘ពារាណស្យំ មហារាជា’’តិ ឯត្ថ ‘‘ពារាណស្យ’’ន្តិ ភុម្មវចនេ ទិដ្ឋេយេវ តំសទិសានិ អញ្ញានិបិ ‘‘ព្រាហ្មណ្យំ ឯកាទស្យំ បញ្ចម្យ’’ន្តិអាទីនិ ភុម្មវចនានិ ទិដ្ឋានិយេវ ហោន្តិ។
គណ្ហន្តិ ច តាទិសានិ រូបានិ បុព្ពាចរិយាសភាបិ គាថាភិសង្ខរណវសេន។ សាសនេបិ បន ឯតាទិសានិ រូបានិ យេភុយ្យេន គាថាសុ សន្ទិស្សន្តិ។
កុសាវតី។ កុសាវតិំ។ កុសាវតិយា, កុសាវត្យា។ កុសាវតិយំ, កុសាវត្យំ។ ភោតិ កុសាវតិ។
ពារាណសី។ ពារាណសិំ។ ពារាណសិយា, ពារាណស្យា។ ពារាណសិយំ, ពារាណស្យំ, ពារាណស្សំ ឥច្ចបិ, ភោតិ ពារាណសិ។
នឡិនី។ នឡិនិំ។ នឡិនិយា, នឡិញ្ញា។ នឡិនិយំ, នឡិញ្ញំ។ ភោតិ នឡិនិ។ អញ្ញានិបិ យោជេតព្ពានិ។
គាថាវិសយំ បន បត្វា ‘‘កុសាវតិម្ហិ, ពារាណសិម្ហិ, នឡិនិម្ហី’’តិអាទិនា សទ្ទរូបានិបិយោជេតព្ពានិ។ តថា ហិ បាឡិយំ ‘‘កុសាវតិម្ហិ’’អាទីនិ ម្ហិយន្តានិ ឥត្ថិលិង្គរូបានិ គាថាសុយេវ នា ស ស្មា ស្មិំ ម្ហា ម្ហិឥច្ចេតេ សទ្ទា សរូបតោ បរត្តំ ន យន្តិ។ ម្ហិសទ្ទោ បន គាថាយំ ឥវណ្ណន្តេហិ ឥត្ថិលិង្គេហិ សទ្ធិំ បរត្តំ យាតិ។ តត្រិទំ វុច្ចតិ –
‘‘គាថាយំ ចុណ្ណិយេ ចាបិ, នា សស្មាទី សរូបតោ;
នាការន្តឥវណ្ណន្ត-ឥត្ថីតិ បរតំ គតា។
ម្ហិសទ្ទោ បន គាថាយំ, ឥវណ្ណន្តិត្ថិភី សហ;
យ’តោ បរត្តមេតស្ស, បយោគានិ ភវន្តិ ហិ។
យថា ពលាកយោនិម្ហិ, ន វិជ្ជតិ បុមោ សទា;
កុសាវភិម្ហិ នគរេ, រាជា អាសិ មហីបតី’’តិ។
ឯវំ កុសាវតី ឥច្ចាទីនិ អញ្ញថា ភវន្តិ, នគរនាមត្តា បនេកវចនានិបិ, ន ជនបទនាមានិ វិយ ពហុវចនានិ។ ‘‘កាសី, កាសិយោ។ កាសីហិ, កាសីភិ។ កាសីនំ។ កាសីសុ។ ភោតិយោ កាសិយោ។ ឯវំ អវន្តី អវន្តិយោ’’តិអាទិនាបិ នាមិកបទមាលា យោជេតព្ពា។ អញ្ញានិបិ បទានិ គហេតព្ពានិ។ ឯវំ កាសីឥច្ចាទីនិ ជនបទនាមត្តា រូឡ្ហីវសេន ពហុវចនានេវ ភវន្តិ អត្ថស្ស ឯកត្តេបិ។
ចន្ទវតី, ចន្ទវតិំ, ចន្ទវតិយា, ចន្ទវតិយំ, ភោតិ ចន្ទវតិ, ឯវំ ឯកវចនវសេន វា, ចន្ទវតិយោ, ចន្ទវតិយោ, ចន្ទវតីហិ, ចន្ទវតីភិ, ចន្ទវតីនំ, ចន្ទវតីសុ, ភោតិយោ
សវិនិច្ឆយោយំ ឦការន្តិត្ថិលិង្គានំ បកតិរូបស្ស នាមិកបទមាលាវិភាគោ។
ឦការន្តតាបកតិកំ ឦការន្តិត្ថិលិង្គំ និដ្ឋិតំ។
ឥទានិ ភូធាតុមយានំ ឧការន្តិត្ថិលិង្គានំ អប្បសិទ្ធត្តា អញ្ញេន ឧការន្តិត្ថិលិង្គេន នាមិកបទមាលំ បូរេស្សាម –
យាគុ, យាគូ, យាគុយោ។ យាគុំ, យាគូ, យាគុយោ។ យាគុយា, យាគូហិ, យាគូភិ។ យាគុយា, យាគូនំ។ យាគុយា, យាគូហិ, យាគូភិ។ យាគុយា, យាគូនំ។ យាគុយា, យាគុយំ, យាគូសុ។ ភោតិ យាគុ, ភោតិយោ យាគូ, យាគុយោ។
ឯវំ ‘‘ធាតុ ធេនុ កាសុ ទទ្ទុ កណ្ឌុ កច្ឆុ រជ្ជុ’’ឥច្ចាទីនិ។ តត្រ ធាតុសទ្ទោ រសរុធិរមំសមេទន្ហារុអដ្ឋិអដ្ឋិមិញ្ជសុក្កសង្ខាតធាតុវាចកោ បុល្លិង្គោ, សភាវវាចកោ បន សុគតាទីនំ សារីរិកវាចកោ លោកធាតុវាចកោ ច ចក្ខាទិវាចកោ ច ឥត្ថិលិង្គោ, ភូ ហូ ករបចាទិសទ្ទវាចកោ ឥត្ថិលិង្គោចេវ បុល្លិង្គោ ច។ អត្រ បនិត្ថិលិង្គោ អធិប្បេតោ។
សវិនិច្ឆយោយំឧការន្តិត្ថិលិង្គានំ នាមិកបទមាលាវិភាគោ។
ឧការន្តតាបកតិកំ ឧការន្តិត្ថិលិង្គំ និដ្ឋិតំ។
ឥទានិ ភូសទ្ទាទីនំ នាមិកបទមាលំ វក្ខាម បុព្ពាចរិយមតំ បុរេចរំ កត្វា –
ជម្ពូ, ជម្ពូ, ជម្ពុយោ។ ជម្ពុំ, ជម្ពូ, ជម្ពុយោ។ ជម្ពុយា, ជម្ពូហិ, ជម្ពូភិ។ ជម្ពុយា, ជម្ពូនំ។ ជម្ពុយា, ជម្ពូហិ, ជម្ពូភិ។ ជម្ពុយា យមកមហាថេរមតំ។
ឯត្ថ ជម្ពូសទ្ទស្ស ឥត្ថិលិង្គត្តំ ‘‘អម្ពា សាលា ច ជម្ពុយោ’’តិអាទិនា បសិទ្ធំ។ ‘‘ឥមេ តេ ជម្ពុកា រុក្ខា’’តិ ឯត្ថ បន រុក្ខសទ្ទំ អបេក្ខិត្វា ‘‘ជម្ពុកា’’តិ បុល្លិង្គនិទ្ទេសោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ តថា ហិ ជម្ពូតិ កថេតព្ពាតិ ជម្ពុកា។ កេ រេ គេ សទ្ទេតិ ធាតុ។ អថ វា ឥត្ថិលិង្គវសេន ជម្ពូ ឯវ ជម្ពុកា, ជម្ពុកា ច តា រុក្ខា ចាតិ ជម្ពុការុក្ខា, យថា លង្កាទីបោ, បុល្លិង្គបក្ខេ វា សមាសវសេន ‘‘ជម្ពុករុក្ខា’’តិ វត្តព្ពេ គាថាវិសយត្តា ឆន្ទានុរក្ខណត្ថំ ទីឃំ កត្វា ‘‘ជម្ពុការុក្ខា’’តិ វុត្តំ ‘‘សរណាគមនេ កញ្ចី’’តិ ឯត្ថ វិយ។
ភូ, ភូ, ភុយោ។ ភុំ, ភូ, ភុយោ។ ភុយា, ភូហិ, ភូភិ។ ភុយា, ភូនំ។ ភុយា, ភូហិ, ភូភិ។ ភុយា, ភូនំ។ ភុយា, ភុយំ, ភូសុ។ ភោតិ ភុ, ភោតិយោ ភូ, ភុយោ។
ឯវំ ‘‘អភូ, អភូ, អភុយោ។ អភុំ, អភូ, អភុយោ។ អភុយា’’តិអាទិនា យោជេតព្ពា។ អត្រ ‘‘អភុំ មេ កថំ នុ ភណសិ, បាបកំ វត ភាសសី’’តិ និទស្សនបទំ។
‘‘វធូ ច សរភូ ចេវ, សរពូ សុតនូ ចមូ;
វាមូរូ នាគនាសូរូ’’, ឥច្ចាទី ជម្ពុយា សមា។
ឥទំ បន សុខុមំ ឋានំ សុដ្ឋុ មនសិ កាតព្ពំ។ ‘‘វទញ្ញូ, វទញ្ញូ, វទញ្ញុយោ។ វទញ្ញុំ, វទញ្ញូ, វទញ្ញុយោ។ វទញ្ញុយា’’តិ ជម្ពូសមំ យោជេតព្ពំ។ ឯវំ ‘‘មគ្គញ្ញូ ធម្មញ្ញូ កតញ្ញូ’’ឥច្ចាទីសុបិ។
ននុ ច ភោ –
‘‘សោហំ នូន ឥតោ គន្ត្វា, យោនិំ លទ្ធាន មានុសិំ;
វទញ្ញូ សីលសម្បន្នោ, កាហាមិ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ
ឯវមាទិប្បយោគទស្សនតោ វទញ្ញូសទ្ទាទីនំ បុល្លិង្គភាវោ បសិទ្ធោ, ឯវំ សន្តេ កស្មា ឥធ ឥត្ថិលិង្គនយោ ទស្សិតោតិ? វទញ្ញូឥច្ចាទីនំ ឯកន្តបុល្លិង្គភាវាភាវតោ ទ្វិលិង្គានិ តេសំ វាច្ចលិង្គត្តា។ តថា ហិ –
‘‘សាហំ គន្ត្វា មនុស្សត្តំ, វទញ្ញូ វីតមច្ឆរា;
សង្ឃេ ទានានិ ទស្សាមិ, អប្បមត្តា បុនប្បុន’’ន្តិ ច,
‘‘កោធនា អកតញ្ញូ ចា’’តិ ច ឥត្ថិលិង្គបយោគិកា ពហូ បាឡិយោ ទិស្សន្តិ, តស្មា ឯវំ នីតិ អម្ហេហិ ឋបិតា។
សវិនិច្ឆយោយំ ឩការន្តិត្ថិលិង្គានំ បកតិរូបស្ស នាមិកបទមាលាវិភាគោ។
ឩការន្តតាបកតិកំ ឩការន្តិត្ថិលិង្គំ និដ្ឋិតំ។
ឱការន្តបទំ ភូធាតុមយំ ឥត្ថិលិង្គមប្បសិទ្ធំ, អញ្ញំ បនោការន្តំ ឥត្ថិលិង្គំ បសិទ្ធំ។
ឱការន្តំ ឥត្ថិលិង្គំ, គោសទ្ទោតិ វិភាវយេ;
គោសទ្ទស្សេវ បុល្លិង្គេ, រូបមស្សាហុ កេចន;
តថា ហិ កេចិ ‘‘គោ, គាវោ, គវោ។ គាវុ’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តានិ បុល្លិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស រូបានិ វិយ ឥត្ថិលិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស រូបានិ ឥច្ឆន្តិ, តេសំ មតេ មជ្ឈេ ភិន្នសុវណ្ណានំ វណ្ណវិសេសាភាវោ វិយ រូបវិសេសាភាវតោ គោសទ្ទស្ស ឥត្ថិលិង្គភាវបដិបាទនំ អនិជ្ឈានក្ខមំ។ កស្មាតិ ចេ? យស្មា មាតុគាមសទ្ទស្ស ‘‘មាតុគាមោ, មាតុគាមា។ មាតុគាម’’ន្តិអាទិនា នយេន ទ្វេ បទមាលា កត្វា ឯកា បុល្លិង្គស្ស បទមាលា, ឯកា ឥត្ថិលិង្គបទមាលាតិ វុត្តវចនំ វិយ ឥទំ វចនំ អម្ហេ បដិភាតិ, តស្មា អនិជ្ឈានក្ខមំ។
អបិច ឥត្ថិលិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស រូបេសុ បុល្លិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស រូបេហិ សមេសុ សន្តេសុ កថំ គោសទ្ទស្ស ឥត្ថិលិង្គភាវោ រត្តិ អគ្គិ អដ្ឋិសទ្ទានំ ឥការន្តភាវេន សមត្តេបិ ឥត្ថិលិង្គបុមនបុំសកលិង្គលក្ខណភូតោ រូបមាលាវិសេសោ ទិស្សតិ។ យថា បន ទ្វិន្នំ ធាតុសទ្ទានំ បុមិត្ថិលិង្គបរិយាបន្នានំ រូបមាលាវិសេសោ ទិស្សតិ, ន តថា តេហាចរិយេហិ អភិមតស្ស ឥត្ថិលិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស រូបមាលាវិសេសោ ទិស្សតិ។ យថា បន ទ្វិន្នំ ធាតុសទ្ទានំ បុមិត្ថិលិង្គបរិយាបន្នានំ រូបមាលាវិសេសោ ភវតិ, យថា ទ្វិន្នំ គោសទ្ទានំ បុមិត្ថិលិង្គបរិយាបន្នានំ រូបមាលាវិសេសេន ភវិតព្ពំ, យថា ច ទ្វិន្នំ អាយុសទ្ទានំ បុន្នបុំសកលិង្គបរិយាបន្នានំ រូបមាលាវិសេសោ ទិស្សតិ, តថា ទ្វិន្នំ គោសទ្ទានំ បុមិត្ថិលិង្គបរិយាបន្នានំ រូបមាលាវិសេសេន ភវិតព្ពំ។ អវិសេសត្តេ សតិ កថំ តេសំ បុមិត្ថិលិង្គវវត្ថានំ សិយា, កថញ្ច វិសទាវិសទាការវោហារតា សិយា។ ឥទំ ឋានំ អតីវ សណ្ហសុខុមំ បរមគម្ភីរំ មហាគហនំ ន សក្កា សព្ពសត្តានំ មូលភាសាភូតាយ សព្ពញ្ញុជិនេរិតាយ មាគធិកាយ សភាវនិរុត្តិយា នយំ សម្មា អជានន្តេន អកតញាណសម្ភារេន កេនចិ អជ្ឈោគាហេតុំ វា វិជដេតុំ វា, អម្ហាកំ បន មតេ ទ្វិន្នំ គោសទ្ទានំ រូបមាលាវិសេសោ ចេវ ទិស្សតិ, បុមិត្ថិលិង្គវវត្ថានញ្ច ទិស្សតិ, វិសទាវិសទាការវោហារតា ច ទិស្សតិ, នបុំសកលិង្គស្ស តទុភយមុត្តាការវោហារតា ច ទិស្សតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។
ឥទានិ ឥមស្សត្ថស្ស អាវិភាវត្ថំ ឥមស្មិំ ឋានេ ឥមំ នីតិំ ឋបេស្សាម។ ឯវញ្ហិ សតិ បរិយត្តិសាសនេ បដិបន្នកា និក្កង្ខភាវេន ន កិលមិស្សន្តិ។ ឯត្ថ តាវ អត្ថគ្គហណេ វិញ្ញូនំ កោសល្លុប្បាទនត្ថំ តិស្សោ នាមិកបទមាលាយោ កថេស្សាម – សេយ្យថិទំ?
គាវី, គាវី, គាវិយោ។ គាវិំ, គាវី, គាវិយោ។ គាវិយា, គាវីហិ, គាវីភិ។ គាវិយា, គាវីនំ។ គាវិយា, គាវីហិ, គាវីភិ។ គាវិយា
អយំ គោសទ្ទតោ វិហិតស្ស ឦបច្ចយស្ស វសេន និប្ផន្នស្ស ឥត្ថិវាចកស្ស ឦការន្តិត្ថិលិង្គស្ស គាវីសទ្ទស្ស នាមិកបទមាលា។
គោ, គាវោ, គវោ។ គាវុំ, គាវំ, គវំ, គាវោ, គវោ។ គាវេន, គវេន, គោហិ, គោភិ។ គាវស្ស, គវស្ស, គវំ, គុន្នំ, គោនំ។ គាវា, គាវស្មា, គាវម្ហា, គវា, គវស្មា, គវម្ហា, គោហិ, គោភិ។ គាវស្ស, គវស្ស, គវំ, គុន្នំ, គោនំ។ គាវេ, គាវស្មិំ, គាវម្ហិ, គវេ, គវស្មិំ, គវម្ហិ, គាវេសុ, គវេសុ, គោសុ។ ភោ គោ, ភវន្តោ គាវោ, គវោ។
អយំ បុមវាចកស្ស ឱការន្តបុល្លិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស នាមិកបទមាលា។
គោ, គាវី, គាវោ, គាវី, គវោ។ គាវំ, គវំ, គាវិំ, គាវោ, គាវី គវោ។ គោហិ, គោភិ។ គវំ, គុន្នំ, គោនំ។ គោហិ, គោភិ។ គវំ, គុន្នំ, គោនំ។ គោសុ។ ភោតិ គោ, ភោតិយោ គាវោ, គាវី, គវោ។ អយំ បុមិត្ថិវាចកស្ស ឱការន្តស្សិត្ថិបុល្លិង្គស្ស គោសទ្ទនាមិកបទមាលា។
ឯត្ថ បន ‘‘គាវុ’’ន្តិ បទំ ឯកន្តបុមវាចកត្តា ន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ, ឯកន្តបុមវាចកត្តញ្ចស្ស អាហច្ចបាឡិយា ញាយតិ ‘‘ឥធ បន ភិក្ខវេ វស្សូបគតំ ភិក្ខុំ ឥត្ថី និមន្តេសិ ‘ឯហិ ភន្តេ, ហិរញ្ញំ វា តេ ទេមិ, សុវណ្ណំ វា តេ ទេមិ, ខេត្តំ វា តេ ទេមិ, វត្ថុំ វា តេ ទេមិ, គាវុំ វា តេ ទេមិ, គាវិំ វា តេ ទេមិ។ ទាសំ វា តេ ទេមិ, ទាសិំ វា តេ ទេមិ, ធីតរំ វា តេ ទេមិ ភរិយត្ថាយ, អហំ វា តេ ភរិយា ហោមិ, អញ្ញំ វា តេ ភរិយំ អានេមី’តិ’’ ឯវំ អាហច្ចបាឡិយា ញាយតិ។
ឯត្ថ ឱការន្តិត្ថិលិង្គបទមាលាយំ ‘‘គាវី’’តិ បទំ ចតុក្ខត្តុំ វុត្តំ, តំ ‘‘កញ្ញា’’តិ បទំ វិយ ឥត្ថិលិង្គស្ស អវិសទាការវោហារតាវិញ្ញាបនេ សមត្ថំ ហោតិ។ ន ហិ ឥតរេសុ លិង្គេសុ សមានសុតិកភាវេន ចតុក្ខត្តុំ អាគតបទំ ឯកម្បិ អត្ថិ, ‘‘គាវី គាវិ’’ន្តិ ច ឥមេសំ សទ្ទានំ កត្ថចិ ឋានេ ឥត្ថិបុមេសុ សាមញ្ញវសេន បវត្តិំ ឧបរិ កថយិស្សាម។ យា បនម្ហេហិ ឱការន្តិត្ថិលិង្គស្ស ‘‘គោ, គាវី, គាវោ, គាវី, គវោ។ គាវំ, គវំ, គាវិ’’ន្តិអាទិនា នយេន បទមាលា កតា, តត្ថ គោសទ្ទតោ សិយោនំ ឦការាទេសោ អំវចនស្ស ច ឥំការាទេសោ ភវតិ, តេន ឱការន្តិត្ថិលិង្គស្ស ‘‘គាវី គាវី គាវិ’’ន្តិ រូបានិ ទស្សិតានិ។ តថា ហិ មុខមត្តទីបនិយំ សទ្ទសត្ថវិទុនា វជិរពុទ្ធាចរិយេន និរុត្តិនយេ កោសល្លវសេន គោសទ្ទតោ យោនមីការាទេសោ វុត្តោ។ យថា បន គោសទ្ទតោ យោនមីការាទេសោ ភវតិ, តថា សិស្សីការាទេសោ អំវចនស្ស ច ឥំការាទេសោ ភវតិ។ អត្រិមា នយគ្គាហបរិទីបនិយោ គាថា –
ឦបច្ចយា សិទ្ធេស្វបិ, ‘‘គាវី គាវី’’តិអាទិសុ;
បឋមេកវចនាទិ-អន្តេសុ ជិនសាសនេ។
វទតា យោនមីការំ, គោសទ្ទស្សិត្ថិយំ បន;
អវិសទត្តមក្ខាតុំ, នយោ ទិន្នោតិ នោ រុចិ។
កិញ្ច ភិយ្យោ អដ្ឋកថាសុ ច –
‘‘គាវោ’’តិ វត្វា ‘‘គាវិ’’ន្តិ-វចនេន បនិត្ថិយំ;
អវិសទត្តមក្ខាតុំ, នយោ ទិន្នោតិ នោ រុចិ។
តថា ហិ សមន្តបាសាទិកាទីសុ អដ្ឋកថាសុ ‘‘ឆេកោ ហិ គោបាលកោ សក្ខរាយោ ឧច្ឆង្គេន គហេត្វា រជ្ជុទណ្ឌហត្ថោ បាតោវ វជំ គន្ត្វា គាវោ បិដ្ឋិយំ បហរិត្វា បលិឃថម្ភមត្ថកេ ឱការន្តិត្ថិលិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស អវិសទាការវោហារតា វិហិតា។ ‘‘គាវោ’’តិ ហិ ឥមិនា សាមញ្ញតោ ឥត្ថិបុមភូតា គោណា គហិតា, តថា ‘‘គាវិ’’ន្តិ ឥមិនាបិ ឥត្ថិភូតោ បុមភូតោ ច គោណោ។ ឯវំ ‘‘គាវោ’’តិ ច ‘‘គាវិ’’ន្តិ ច ឥមេ សទ្ទា សទ្ទសត្ថវិទូហិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ និរុត្តិនយកុសលតាយ សមានលិង្គវសេន ឯកស្មិំយេវ បករណេ ឯកស្មិំយេវ វាក្យេ បិណ្ឌីកតា។ យទិ ហិ ឥត្ថិលិង្គេ វត្តមានស្ស ឥត្ថិបុមវាចកស្ស ឱការន្តិត្ថិលិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស បទមាលាយំ ‘‘គាវី គាវិ’’មិច្ចេតានិ រូបានិ ន លព្ភេយ្យុំ, អដ្ឋកថាយំ ‘‘គាវោ’’តិ វត្វា ‘‘គាវ’’ន្តិច្ចេវ វត្តព្ពំ សិយា, ‘‘គាវិ’’ន្តិ បន ន វត្តព្ពំ។ យថា ច បន អដ្ឋកថាចរិយេហិ ‘‘គាវោ’’តិ ឥត្ថិបុមវសេន សព្ពេសំ គុន្នំ សង្គាហកវចនំ វត្វា តេយេវ គាវោ សន្ធាយ បុន ‘‘ទ្វារំ បត្តំ បត្តំ គាវិ’’ន្តិ សទ្ទរចនំ កុព្ពិំសុ, តស្មា ‘‘គាវិ’’ន្តិ ឥទម្បិ សព្ពសង្គាហកវចនមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អសព្ពសង្គាហកវចនំ ឥទំ គាវីសទ្ទេន ឥត្ថិយាយេវ គហេតព្ពត្តាតិ ចេ? ន, បករណវសេន អត្ថន្តរស្ស វិទិតត្តា។ ន ហិ សព្ពវជេសុ ‘‘ឥត្ថិយោយេវ វសន្តិ, ន បុមានោ’’តិ ច, ‘‘បុមានោយេវ វសន្តិ, ន ឥត្ថិយោ’’តិ ច សក្កា វត្តុំ។ អបិច ‘‘គាវិម្បិ ទិស្វា បលាយន្តិ ‘ភិក្ខូ’តិ មញ្ញមានា’’តិ បាឡិ ទិស្សតិ, ឯត្ថាបិ ‘‘គាវិ’’ន្តិ វចនេន ឥត្ថិភូតោ បុមភូតោ ច សព្ពោ គោ គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥតរថា ‘‘ឥត្ថិភូតោយេវ គោ ភិក្ខូតិ មញ្ញិតព្ពោ’’តិ អាបជ្ជតិ។ ឥតិ បាឡិនយេន ឥត្ថិលិង្គេ វត្តមានម្ហា ឥត្ថិបុមវាចកស្មា គោសទ្ទតោ អំវចនស្ស ឥំការាទេសោ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ។
វជិរពុទ្ធាចរិយេនបិ គោសទ្ទតោ ឦបច្ចយេ កាតព្ពេបិ អកត្វា យោនមីការាទេសោ កតោ។ តស្សាធិប្បាយោ ឯវំ សិយា គោសទ្ទតោ ឦបច្ចយេ កតេ សតិ ឦបច្ចយវសេន ‘‘គាវី’’តិ និប្ផន្នសទ្ទោ យត្ថ កត្ថចិ វិសយេ ‘‘មិគី មោរី កុក្កុដី’’ឥច្ចាទយោ វិយ ឥត្ថិវាចកោយេវ សិយា, ន កត្ថចិបិ ឥត្ថិបុមវាចកោ, តស្មា សាសនានុកូលប្បយោគវសេន យោនមីការាទេសោ កាតព្ពោតិ។ ឥតិ វជិរពុទ្ធាចរិយមតេ គោសទ្ទតោ យោនំ ឦការាទេសោ ហោតីតិ ញាយតិ។
កិញ្ច ភិយ្យោ – យស្មា អដ្ឋកថាចរិយេហិ ‘‘គាវោ បិដ្ឋិយំ បហរិត្វា’’តិអាទិនា នយេន រចិតាយ ‘‘ទ្វារំ បត្តំ បត្តំ គាវិំ ‘ឯកោ ទ្វេ’តិ សក្ខរំ ខិបិត្វា គណេតី’’តិ វចនបរិយោសានាយ សទ្ទរចនាយំ ‘‘ឯកោ គាវី, ទ្វេ គាវី’’តិ អត្ថយោជនានយោ វត្តព្ពោ ហោតិ, ‘‘គាវិ’’ន្តិ ឧបយោគវចនញ្ច ទិស្សតិ។ ឥតិ អដ្ឋកថាចរិយានំ មតេ គោសទ្ទតោ សិយោនមីការាទេសោ អំវចនស្ស ឥំការាទេសោ ហោតីតិ ញាយតិ។ តស្មាយេវម្ហេហិ យា សា ឱការន្តតាបកតិកស្ស ឥត្ថិលិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស ‘‘គោ, គាវី, គាវោ, គាវី, គវោ, គាវំ, គាវិ’’ន្តិអាទិនា នយេន បទមាលា ឋបិតា, សា បាឡិនយានុកូលា អដ្ឋកថានយានុកូលា កច្ចាយនាចរិយមតំ គហេត្វា បទនិប្ផត្តិជនកស្ស គរុនោ ច មតានុកូលា, ‘‘គាវី’’តិ បទស្ស ចតុក្ខត្តុំ អាគតត្តា បន ឱការន្តិត្ថិលិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស អវិសទាការវោហារត្តញ្ច សាធេតិ។ ឥច្ចេសា បាឡិនយាទីសុ ញាណេន សម្មា ឧបបរិក្ខិយមានេសុ អតីវ យុជ្ជតិ, នត្ថេត្ថ អប្បមត្តកោបិ ទោសោ។ ឯត្ថ បន បច្ចត្តោបយោគាលបនានំ ពហុវចនដ្ឋានេ ‘‘គាវិយោ’’តិ បទញ្ច ករណសម្បទាននិស្សក្កសាមីនមេកវចនដ្ឋានេ ‘‘គាវិយា’’តិ បទញ្ច ករណនិស្សក្កានំ ពហុវចនដ្ឋានេ ‘‘គាវីហិ គាវីភី’’តិ បទានិ ច សម្បទានសាមីនំ ឦបច្ចយវសេន សិទ្ធត្តា ឯកន្តិត្ថិវាចកត្តា ច ន វុត្តានីតិ ទដ្ឋព្ពំ។
អយំ បនេត្ថ និច្ឆយោ វុច្ចតេ សោតូនំ និក្កង្ខភាវាយ – ឥត្ថិលិង្គបទេសុ ហិ ‘‘គាវី គាវិ’’ន្តិ ឥមានិ ឦបច្ចយវសេន វា ឦការិំការាទេសវសេន វា សិជ្ឈន្តិ។ ឯតេសុ បច្ឆិមនយោ ឥធាធិប្បេតោ, បុព្ពនយោ អញ្ញត្ថ។ តថា ‘‘គាវី គាវិ’’ន្តិ ឥមានិ ឦបច្ចយវសេនបិ សិទ្ធត្តា យេភុយ្យេន ឥត្ថិវាចកានិ ភវន្តិ ឦការិំការាទេសវសេនបិ សិទ្ធត្តា។ កត្ថចិ ឯកក្ខណេយេវ សព្ពសង្គាហកវសេន ឥត្ថិបុមវាចកានិ ភវន្តិ។ ឯតេសុបិ បច្ឆិមោយេវ នយោ ឥធាធិប្បេតោ, បុព្ពនយោ អញ្ញត្ថ។ ‘‘គាវិយោ។ គាវិយា, គាវីហិ, គាវីភិ។ គាវីនំ។ គាវិយំ, គាវីសូ’’តិ ឯតានិ បន ឦបច្ចយវសេនេវ សិទ្ធត្តា សព្ពថាបិ ឥត្ថីនំយេវ វាចកានិ ភវន្តិ។ ឥត្ថិភូតេស្វេវ គោទព្ពេសុ លោកសង្កេតវសេន វិសេសតោ បវត្តត្តា ឯកន្តតោ ឥត្ថិទព្ពេសុ បវត្តានិ ‘‘មិគី មោរី កុក្កុដី’’ឥច្ចាទីនិ បទានិ វិយ។ កិញ្ចាបិ បន ‘‘នទី មហី’’ឥច្ចាទីនិបិ ឥត្ថិលិង្គានិ ឦបច្ចយវសេនេវ សិទ្ធានិ, តថាបិ តានិ អវិញ្ញាណកត្តា តទត្ថានំ ឥត្ថិទព្ពេសុ វត្តន្តីតិ វត្តុំ ន យុជ្ជតិ។ ឥត្ថិបុមនបុំសកភាវរហិតា ហិ តទត្ថា។ យស្មា បន ឥត្ថិលិង្គេ គោសទ្ទេ ឯនយោគោ ឯសុការោ ច ន លព្ភតិ, តស្មា ‘‘គាវេន គវេន គាវេសុ គវេសូ’’តិ បទានិ ន វុត្តានិ។ យស្មា ច ឥត្ថិលិង្គេន គោសទ្ទេន សទ្ធិំ សស្មាស្មិំវចនានិ សរូបតោ បរត្តំ ន យន្តិ, តស្មា ‘‘គាវស្ស គវស្ស គាវស្មា គវស្មា គាវស្មិំ គវស្មិ’’ន្តិ បទានិ ន វុត្តានិ។ យស្មា ច តត្ថ ស្មាវចនស្ស អាទេសភូតោ អាការោ ច ម្ហាការោ ច ន លព្ភតិ, តស្មា ‘‘គាវា គវា គាវម្ហា គវម្ហា’’តិ បទានិ ន វុត្តានិ។ យស្មា ច ស្មិំវចនស្ស អាទេសភូតោ ឯការោ ម្ហិការោ ច ន លព្ភតិ, តស្មា ‘‘គាវេ គវេ គាវម្ហិ គវម្ហី’’តិ បទានិ ន វុត្តានិ។ អបិច ‘‘យាយ តាយា’’តិអាទីហិ សមានាធិករណបទេហិ យោជេតុំ អយុត្តត្តាបិ ‘‘គាវេន គវេនា’’តិអាទីនិ ឥត្ថិលិង្គដ្ឋានេ ន វុត្តានិ។ តថា ហិ ‘‘យាយ តាយ’’ឥច្ចាទីហិ សទ្ធិំ ‘‘គាវេន គវេនា’’តិអាទីនិ ន យោជេតព្ពានិ ឯកន្តបុល្លិង្គរូបត្តា។
កេចិ បនេត្ថ វទេយ្យុំ – យា តុម្ហេហិ ឱការន្តតាបកតិកស្ស ឥត្ថិលិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស ‘‘គោ, គាវី, គាវោ, គាវី, គវោ’’តិអាទិនា នយេន បទមាលា ឋបិតា, សា ‘‘មាតុគាមោ ឥត្ថី មាតុគាមា ឥត្ថិយោ’’តិ វុត្តសទិសា ច ហោតីតិ? តន្ន។ មាតុគាមឥត្ថីសទ្ទា ហិ នានាលិង្គា បុមិត្ថិលិង្គភាវេន, នានាធាតុកា ច គមុ ឥសុធាតុវសេន, ឥមស្មិំ បន ឋានេ គោ គាវីសទ្ទា ឯកលិង្គា ឥត្ថិ លិង្គភាវេន, ឯកធាតុកា ច គមុធាតុវសេនាតិ។ យជ្ជេវំ គោណសទ្ទស្ស គោសទ្ទស្សាទេសវសេន កច្ចាយនេន វុត្តត្តា តទាទេសត្តំ ឯកធាតុកត្តញ្ចាគម្ម តេនាបិ សទ្ធិំ មិស្សេត្វា បទមាលា វត្តព្ពាតិ? ន, គោណសទ្ទស្ស អច្ចន្តបុល្លិង្គត្តា អការន្តតាបកតិកត្តា ច។ តថា ហិ សោ វិសុំ បុល្លិង្គដ្ឋានេ ឧទ្ទិដ្ឋោ។ អយំ បន ‘‘គោ, គាវី, គាវោ, គាវី, គវោ’’តិអាទិកា បទមាលា ឱការីការន្តបទានិ មិស្សេត្វា កតាតិ ន សល្លក្ខេតព្ពា, អថ ខោ វិកប្បេន គោសទ្ទតោ បរេសំ សិ យោ អំវចនានំ ឦការិំការាទេសវសេន វុត្តបទវន្តត្តា ឱការន្តិត្ថិលិង្គបទមាលា ឥច្ចេវ សារតោ បច្ចេតព្ពា។
ឥទានិ គោសទ្ទស្ស ឥត្ថិលិង្គភាវសាធកានិ សុត្តបទានិ លោកិកប្បយោគានិ ច កថយាម – ‘‘សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ វស្សានំ បច្ឆិមេ មាសេ សរទសមយេ កិដ្ឋសម្ពាធេ គោបាលកោ
អន្នទា ពលទា ចេតា, វណ្ណទា សុខទា ច តា;
ឯតមត្ថំ វសំ ញត្វា, នាស្សុ គាវោ ហនិំសុ តេ។
សព្ពា គាវោ សមាហរតិ។ គមិស្សន្តិ ភន្តេ គាវោ វច្ឆគិទ្ធិនិយោ’’តិ ឥមានិ សុត្តបទានិ។ ‘‘គោសុ ទុយ្ហមានាសុ គតោ’’តិអាទីនិ បន លោកិកប្បយោគានិ។ ឥតិ គោសទ្ទស្ស ឥត្ថិលិង្គភាវោបិ បុល្លិង្គភាវោ វិយ សារតោ បច្ចេតព្ពោ។
តត្រ ‘‘គោ, គាវី, គាវោ, គាវី, គវោ’’តិអាទីនិ កិញ្ចាបិ ឥត្ថិលិង្គភាវេន វុត្តានិ, តថាបិ យថាបយោគំ ‘‘បជា ទេវតា’’តិបទានិ វិយ ឥត្ថិបុរិសវាចកានេវ ភវន្តិ, តស្មា ឥត្ថិលិង្គវសេន ‘‘សា គោ’’តិ វា ‘‘តា គាវោ’’តិ វា វុត្តេ ឥត្ថិបុមភូតា សព្ពេបិ គោណា គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ ន ហិ ឦទិសេ ឋានេ ឯកន្តតោ លិង្គំ បធានំ, អត្ថោយេវ បធានោ។ ‘‘វជេគាវោ ទុហន្តី’’តិ វុត្តេ កិញ្ចាបិ ‘‘គាវោ’’តិ អយំ សទ្ទោ បុមេបិ វត្តតិ, តថាបិ ទុហនក្រិយាយ បុមេ អសម្ភវតោ អត្ថវសេន ឥត្ថិយោ ញាយន្តេ។ ‘‘គាវី ទុហន្តី’’តិ វុត្តេ បន លិង្គវសេន អត្ថវសេន ច វចនតោ កោ សំសយមាបជ្ជិស្សតិ វិញ្ញូ។ ‘‘តា គាវោ ចរន្តី’’តិ វុត្តេ ឥត្ថិលិង្គវសេន វចនតោ កទាចិ កស្សចិ សំសយោ សិយា ‘‘ននុ ឥត្ថិយោ’’តិ, បុល្លិង្គវសេន បន ‘‘តេ គាវោ ចរន្តី’’តិ វុត្តេ សំសយោ នត្ថិ, ឥត្ថិយោ ច បុមានោ ច ញាយន្តេ បុល្លិង្គពហុវចនេន កត្ថចិ ឥត្ថិបុមស្ស គហិតត្តា។ ‘‘អថេត្ថ សីហា ព្យគ្ឃា ចា’’តិអាទីសុ វិយ ‘‘គាវី ចរតី’’តិ ច ‘‘គាវិំ បស្សតី’’តិ ច វុត្តេ ឥត្ថី វិញ្ញាយតេ គាវីសទ្ទេន ឥត្ថិយា គហេតព្ពត្តា គាវីសទ្ទេន ឥត្ថី គយ្ហតិ។ ឯកច្ចំ បន សាសនិកប្បយោគំ សន្ធាយ ‘‘គាវី’’តិ, ‘‘គាវិ’’ន្តិ ច ‘‘ឥត្ថិបុរិសសាធារណវចនមវោចុម្ហ។ តថា ហិ ‘‘សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ ទក្ខោ គោឃាតកោ វា គោឃាតកន្តេវាសី វា គាវិំ វធិត្វា ចតុមហាបថេ ពិលសោ វិភជិត្វា និសិន្នោ អស្សា’’តិ បាឡិ ទិស្សតិ។ អដ្ឋកថាសុ ច ‘‘គាវោ’’តិ ឥត្ថិបុមសាធារណំ សទ្ទរចនំ កត្វា បុន តទេវ ឥត្ថិបុមំ សន្ធាយ ‘‘ទ្វារំ បត្តំ បត្តំ គាវិ’’ន្តិ រចិតា សទ្ទរចនា ទិស្សតិ។
ឯត្ថ ហិ គោជាតិយំ ឋិតា ឥត្ថីបិ បុមាបិ ‘‘គាវី’’តិ សង្ខំ គច្ឆតិ។ វិសេសតោ បន ‘‘គាវី’’តិ ឥទំ ឥត្ថិយា អធិវចនំ។ តថា ហិ តត្ថ តត្ថ បាឡិប្បទេសាទីសុ ‘‘អចិរបក្កន្តស្ស ភគវតោ ពាហិយំ ទារុចីរិយំ គាវី តរុណវច្ឆា អធិបតិត្វា ជីវិតា វោរោបេសី’’តិ, ‘‘គាវុំ វា តេ ទេមិ, គាវិំ វា តេ ទេមី’’តិ ច ‘‘តិណសីហោ កបោតវណ្ណគាវីសទិសោ’’តិ ច បយោគទស្សនតោ ឥត្ថី កថិយតីតិ វត្តព្ពំ។ គោសទ្ទេន បន ‘‘គោទុហនំ។ គទ្ទុហនំ។ គោខីរំ គោធនោ គោរូបានិ ចា’’តិ ទស្សនតោ ឥត្ថីបិ បុមាបិ កថិយតីតិ វត្តព្ពំ។
ឥទានិ ឱការន្តស្ស ឥត្ថិលិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស បទមាលាយំ បាឡិនយាទិនិស្សិតោ អត្ថយុត្តិនយោ វុច្ចតេ វិញ្ញូនំ កោសល្លជននត្ថំ –
សា គោ គច្ឆតិ, សា គាវី គច្ឆតិ, តា គាវោ, គាវី, គវោ គច្ឆន្តិ។ តំ គាវំ, គាវិំ, គវំ បស្សតិ, តា គាវោ, គាវី, គវោ បស្សតិ។ តាហិ គោហិ, គោភិ កតំ។ តាសំ គវំ, គុន្នំ, គោនំ ទេតិ។ តាហិ គោហិ, គោភិ អបេតិ។ តាសំ គវំ
អបរោបិ វុច្ចតេ –
សា គោ នទិំ តរន្តី គច្ឆតិ, សា គាវី នទិំ តរន្តី គច្ឆតិ, តា គាវោ, គាវី, គវោ នទិំ តរន្តីយោ គច្ឆន្តិ។ តំ គាវំ, គាវិំ, គវំ នទិំ តរន្តិំ បស្សតិ, តា គាវោ, គាវី, គវោ នទិំ តរន្តិយោ បស្សតិ។ តាហិ គោហិ, គោភិ នទិំ តរន្តីហិ កតំ។ តាសំ គវំ, គុន្នំ, គោនំ នទិំ តរន្តីនំ ទេតិ។ តាហិ គោហិ, គោភិ នទិំ តរន្តីហិ អបេតិ។ តាសំ គវំ, គុន្នំ, គោនំ នទិំ តរន្តីនំ សន្តកំ។ តាសុ គោសុ នទិំ តរន្តីសុ បតិដ្ឋិតន្តិ។
តត្រ យា សា ‘‘គោ, គាវី, គាវោ, គាវី, គវោ’’តិអាទិនា ឱការន្តស្សិត្ថិលិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស បទមាលា ឋបិតា, សា ‘‘គោ, គាវោ គវោ’’តិអាទិនា វុត្តស្ស ឱការន្តបុល្លិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស បទមាលាតោ សវិសេសា បច្ចត្តោបយោគាលបនដ្ឋានេ ចតុន្នំ កញ្ញាសទ្ទានំ វិយ គាវីសទ្ទានំ វុត្តត្តា។ យស្មា បនាយំ វិសេសោ, តស្មា ឥមស្ស ឱការន្តិត្ថិលិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស អញ្ញេសមិត្ថិលិង្គានំ វិយ អវិសទាការវោហារតា សល្លក្ខេតព្ពា, ន បុល្លិង្គានំ វិយ វិសទាការវោហារតា, នាបិ នបុំសកលិង្គានំ វិយ ឧភយមុត្តាការវោហារតា សល្លក្ខេតព្ពា។ ឯត្ថ និច្ឆយករណី គាថា វុច្ចតិ –
ទុវិន្នំ ធាតុសទ្ទានំ, យថា ទិស្សតិ នានតា;
គោសទ្ទានំ តថា ទ្វិន្នំ, ឥច្ឆិតព្ពាវ នានតា។
តថា ហិ បុមិត្ថិលិង្គវសេន ទ្វិន្នំ ធាតុសទ្ទានំ វិសេសោ ទិស្សតិ។ តំ យថា?
ធាតុ
ធាតុ, ធាតូ, ធាតុយោ។ ធាតុំ, ធាតូ, ធាតុយោ។ ធាតុយា, ធាតូហិ, ធាតូភិ។ ធាតុយា, ធាតូនំ។ ធាតុយា, ធាតូហិ, ធាតូភិ។ ធាតុយា, ធាតូនំ។ ធាតុយា, ធាតុយំ, ធាតូសុ។ អយំ ឥត្ថិលិង្គស្ស វិសេសោ។
យថា ច ទ្វិន្នំ ធាតុសទ្ទានំ វិសេសោ បញ្ញាយតិ, តថា ទ្វិន្នម្បិ គោសទ្ទានំ វិសេសោ បញ្ញាយតេវ។ យថា ច បុន្នបុំសកលិង្គានំ ទ្វិន្នំ អាយុសទ្ទានំ ‘‘អាយុ, អាយូ, អាយវោ’’តិអាទិនា, ‘‘អាយុ, អាយូ, អាយូនី’’តិអាទិនា ច វិសេសោ បញ្ញាយតិ, យថា ទ្វិន្នម្បិ គោសទ្ទានំ វិសេសោ បញ្ញាយតេវ។ តថា ហិ វិសទាការវោហារោ បុល្លិង្គំ, អវិសទាការវោហារោ ឥត្ថិលិង្គំ, ឧភយមុត្តាការវោហារោ នបុំសកលិង្គំ។
ឥទានិ ឥមមេវត្ថំ បាកដតរំ កត្វា សង្ខេបតោ កថយាម – បុរិសោតិ វិសទាការវោហារោ, កញ្ញាតិ អវិសទាការវោហារោ, រូបន្តិ ឧភយមុត្តាការវោហារោ។ បុរិសោ តិដ្ឋតិ, កញ្ញា តិដ្ឋតិ, កញ្ញា តិដ្ឋន្តិ, កញ្ញា បស្សតិ, ភោតិយោ កញ្ញា តិដ្ឋថ, ឯត្ថេកបទមសមំ, ចត្តារិ សមានិ។ បុរិសា តិដ្ឋន្តិ, បុរិសា និស្សដំ, ភវន្តោ បុរិសា គច្ឆថ។ កញ្ញាយោ តិដ្ឋន្តិ, កញ្ញាយោ បស្សតិ, ភោតិយោ កញ្ញាយោ គច្ឆថ, តីណិ តីណិ សមានិ។ បុរិសំ បស្សតិ, កញ្ញំ បស្សតិ, ទ្វេ អសមានិ។ បុរិសេ បស្សតិ, បុរិសេ បតិដ្ឋិតំ, ទ្វេ សមានិ។ តេន បុរិសេន កតំ, តាយ កញ្ញាយ កតំ, តាយ កញ្ញាយ ទេតិ, តាយ កញ្ញាយ និការាយ វិសេសាយ រូបមាលាយ វសេន ឧភយមុត្តាការវោហារតា ទិស្សតិ, បុមិត្ថិលិង្គានំ តីសុ ឋានេសុ សនិការានិ រូបានិ សព្ពទា ន សន្តិ, ឥតិ វិសទាការវោហារោ បុល្លិង្គំ, អវិសទាការវោហារោ ឥត្ថិលិង្គំ, ឧភយមុត្តាការវោហារោ នបុំសកលិង្គន្តិ វេទិតព្ពំ។
អយំ នយោ ‘‘សទ្ធា សតិ ហិរី, យា ឥត្ថី សទ្ធា បសន្នា, តេ មនុស្សា សទ្ធា បសន្នា, បហូតំ សទ្ធំ បដិយត្តំ, សទ្ធំ កុល’’ន្តិអាទីសុ សមានសុតិកសទ្ទេសុបិ បទមាលាវសេន លព្ភតេវ។ យា ច បន ឥត្ថិលិង្គស្ស អវិសទាការវោហារតា វុត្តា, សា ឯកច្ចេសុបិ សង្ខ្យាសទ្ទេសុ លព្ភតិ។ តថា ហិ វីសតិអាទយោ នវុតិបរិយន្តា សទ្ទា ឯកវចនន្តា ឥត្ថិលិង្គាតិ វុត្តា, ឯត្ថ ‘‘វីសតិយា’’តិ បញ្ចក្ខត្តុំ វត្តព្ពំ, តថា ‘‘តិំសាយា’’តិអាទីនំ ‘‘នវុតិយា’’តិ បទបរិយន្តានំ, ឯវំ វីសតិអាទីនំ កញ្ញាសទ្ទស្សេវ អវិសទាការវោហារតា លព្ភតីតិ អវគន្តព្ពំ។ យទិ ឯវំ តិចតុសទ្ទេសុ កថន្តិ? តិចតុសទ្ទា បន យស្មា ‘‘តយោ តិស្សោ តីណិ, ចត្តារោ ចតុរោ ចតស្សោ ចត្តារី’’តិ អត្តនោ អត្តនោ រូបានិ អភិធេយ្យលិង្គានុគភត្តា យថាសកលិង្គវសេន ‘‘បុរិសា កញ្ញាយោ ចិត្តានី’’តិអាទីហិ វិសទាវិសទោភយរហិតាការវោហារសង្ខាតេហិ សទ្ទេហិ យោគំ គច្ឆន្តិ, តស្មា បច្ចេកលិង្គវសេន វិសទាវិសទោភយរហិតាការវោហារាតិ វត្តុមរហន្តិ។
សព្ពនាមេសុបិ
ននុ អលាពុ លាពុសទ្ទេសុ វិសុំ វិសុំ វិជ្ជមានេសុបិ ‘‘លាពូនិ សីទន្តិ សិលា ប្លវន្តី’’តិ ឯត្ថ ឆន្ទានុរក្ខណត្ថំ អការលោបោ ហោតីតិ អក្ខរលោបោ ពុទ្ធិយា ករិយតិ។ តថា ‘‘សង្ឃេ គោតមិ ទេហី’’តិអាទីសុបិ ពុទ្ធិយា វិភត្តិវិបល្លាសស្ស បរិកប្បនំ កត្វា ‘‘សង្ឃស្សា’’តិ វិបល្លាសត្ថមិច្ឆន្តិ អាចរិយា។ តស្មា ‘‘សង្ឃេ គោតមិ ទេហិ។ វេស្សន្តរេ វរំ ទត្វា’’តិអាទីសុ វិភត្តិវិបល្លាសោ យុត្តោ ‘‘តស្សា កុមារិកាយា’’តិអាទីសុ បន ន យុត្តោ, វិភត្តិវិបល្លាសោ ច នាម យេភុយ្យេន ‘‘នេវ ទានំ វិរមិស្ស’’ន្តិអាទីសុ គាថាសុ ឥច្ឆិតព្ពោ។
តថាបិ វទេយ្យ យា សា តុម្ហេហិ ‘‘តស្សា មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវតី’’តិ បាឡិ អាភតា, ន សា សត្តមីបយោគា។ ‘‘តស្សា’’តិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តស្សាតិ ភុម្មវចន’’ន្តិ វុត្តត្តា។ កិញ្ច ភិយ្យោ – អដ្ឋកថាយំយេវ ‘‘តស្សា ច សិក្ខាយ សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ សិក្ខតិ, តស្មិញ្ច សិក្ខាបទេ អវីតិក្កមន្តោ សិក្ខតី’’តិ ឥមស្មិំ បទេសេ ‘‘តស្សា’’តិ ភុម្មវចនំ និទ្ទេសោ កតោតិ។ ននុ ច ភោ តត្ថាបិ ‘‘តស្សា’’តិ ឥទំ វិភត្តិវិបល្លាសវសេន ភុម្មត្ថេ សាមិវចនន្តិ? ‘‘អតិវិយ ត្វំ វិភត្តិវិបល្លាសនយេ កុសលោសិ, វិភត្តិវិបល្លាសិកោ នាមា’’តិ ភវំ វត្តព្ពោ។ យោ ត្វំ ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ វុត្តបាឡិម្បិ ឧល្លង្ឃសិ, អដ្ឋកថាវចនម្បិ ឧល្លង្ឃសិ, អបរម្បិ តេ និទ្ទេសបាឡិំ អាហរិស្សាម។ សចេ ត្វំ បណ្ឌិតជាតិកោ, សញ្ញត្តិំ គមិស្សសិ។ សចេ អបណ្ឌិតជាតិកោ, អត្តនោ គាហំ អមុញ្ចន្តោយេវ សញ្ញត្តិំ ន គមិស្សតិ, សាសនេ ចិត្តិំ កត្វា សុណោហីតិ។ ‘‘តស្មា ហិ សិក្ខេថ ឥធេវ ជន្តូ’’តិ ឥមិស្សា បាឡិយា អត្ថំ និទ្ទិសន្តេន បភិន្នបដិសម្ភិទេន សត្ថុកប្បេន អគ្គសាវកេន ធម្មសេនាបតិនា អាយស្មតា សារិបុត្តេន ‘‘ឥធាតិ ឥមិស្សា ទិដ្ឋិយា ឥមិស្សា ខន្តិយា ឥមិស្សា រុចិយា ឥមស្មិំ អាទាយេ ឥមស្មិំ ធម្មេ’’តិ ឯវំ ‘‘ឥមិស្សា’’តិ បទំ ភុម្មវចនវសេន វុត្តំ។ តញ្ហិ ‘‘ឥធា’’តិ បទស្ស អត្ថវាចកត្តា សត្តមិយា រូបន្តិ វិញ្ញាយតិ។ ឥតិ ‘‘ឥមិស្សា’’តិ សត្តមិយា រូបេ ទិដ្ឋេយេវ ‘‘សព្ពស្សា កតរិស្សា’’តិអាទីនិ សត្តមិយា រូបានិ បាឡិយំ អនាគតានិបិ ទិដ្ឋានិយេវ នាម។
អបរម្បិ តេ សព្ពលោកានុកម្បកេន សព្ពញ្ញុនា អាហច្ចភាសិតំ បាឡិំ អាហរិស្សាម, ចិត្តិំ កត្វា សុណោហិ, ‘‘អដ្ឋានមេតំ ភិក្ខវេ អនវកាសោ, យំ ឯកិស្សា លោកធាតុយា
‘‘តស្សា’’ឥច្ចាទយោ សទ្ទា, ‘‘តាយ’’ឥច្ចាទយោ វិយ;
ញេយ្យា បញ្ចសុ ឋានេសុ, តតិយាទីសុ ធីមតា។
តិណ្ណន្នំ បន នាទីនំ, ហោតិ សព្យបទេសតោ;
‘‘តស្សា កស្សា’’តិអាទីនិ, ភវន្តិ តតិយាទិសុ។
អត្រ បនាយំ បាឡិនយវិភាវនា អដ្ឋកថានយវិភាវនា ច – តស្សា កញ្ញាយ សទ្ធិំ គច្ឆតិ, តស្សា កញ្ញាយ កតំ, តស្សា កញ្ញាយ ទេតិ, តស្សា កញ្ញាយ អបេតិ, តស្សា កញ្ញាយ អយំ កញ្ញា ហីនា, តស្សា កញ្ញាយ អយំ កញ្ញា អធិកា, តស្សា កញ្ញាយ សន្តកំ, តស្សា កញ្ញាយ បតិដ្ឋិតន្តិ។ ទុល្លភាយំ នីតិ សាធុកំ ចិត្តិំ កត្វា បរិយាបុណិតព្ពា សាសនស្ស ចិរដ្ឋិតត្ថំ។ ឯវំ សព្ពថាបិ បាឡិអដ្ឋកថានយានុសារេន ឥត្ថិលិង្គស្ស អវិសទាការវោហារតា ញាតព្ពា។
ឯវំ បន ញត្វា វិញ្ញុជាតិនា ‘‘ទ្វិន្នំ គោសទ្ទានំ រូបមាលាវិសេសេន លិង្គនានត្តំ ហោតី’’តិ និដ្ឋមេត្ថាវគន្តព្ពំ។ គោសទ្ទោ ហិ ‘‘បុរិសោ មាតុគាមោ ឱរោធោ អាបោ សត្ថា’’តិអាទយោ វិយ ន និយោគា វិសទាការវោហារោ, នាបិ ‘‘កញ្ញា រត្តិ ឥត្ថី’’តិអាទយោ វិយ និយោគា អវិសទាការវោហារោ។ តថា ហិ អយំ បុល្លិង្គភាវេ ធាតុសទ្ទោ វិយ វិសទាការវោហារោ, ឥត្ថិលិង្គភាវេ អវិសទាការវោហារោ គោសទ្ទស្ស អាវេណិកា នាមិកបទមាលា វុត្តា។ ឯត្ថ បន ‘‘គាវិ’’ន្តិ ឯកក្ខត្តុមាគតំ, ‘‘គោ គោហី’’តិអាទីនិ ទ្វិក្ខត្តុំ, ‘‘គាវោ គាវី គាវ’’ន្តិ តិក្ខត្តុំ, ‘‘គាវិយា’’តិ បញ្ចក្ខត្តុំ, ឯវមេត្ថ បញ្ចក្ខត្តុំ អាគតបទានំ វសេន អវិសទាការោ ទិស្សតីតិ ឥទំ ឥត្ថិលិង្គន្តិ គហេតព្ពំ។ ឥមញ្ហិ នយំ មុញ្ចិត្វា នត្ថិ អញ្ញោ នយោ យេន គោសទ្ទោ ឥត្ថិលិង្គោ សិយា។ តស្មា ឥទមេវ អម្ហាកំ មតំ សារតោ បច្ចេតព្ពំ។ បុមិត្ថិលិង្គសង្ខាតានំ ទ្វិន្នំ គោសទ្ទានំ រូបមាលាយ និព្ពិសេសតំ វទន្តានំ បន អាចរិយានំ មតំ បុល្លិង្គេ វត្តមានេន គោសទ្ទេនិ’ត្ថិលិង្គេ វត្តមានស្ស គោសទ្ទស្ស រូបមាលាយ សទិសត្តេ សតិ មាតុគាមសទ្ទស្ស នាមិកបទមាលាយោ សមំ យោជេត្វា បុមិត្ថិលិង្គភាវបរិកប្បនំ វិយ ហោតីតិ ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ។
ឯត្ថ បន កិញ្ចិ លិង្គសំសន្ទនំ កថយាម – ហេដ្ឋា និទ្ទិដ្ឋស្ស ឱការន្តបុល្លិង្គស្ស គោសទ្ទស្ស នាមិកបទមាលាយំ ‘‘គាវុំ គាវំ គាវេនា’’តិអាទីនិ ឯកក្ខត្តុមាគតានិ, ‘‘គោ គោហី’’តិអាទីនិ ទ្វិក្ខត្តុំ, ‘‘គាវោ គវោ គវ’’ន្តិ ឥមានិ បន ‘‘សត្ថា រាជា’’តិអាទីនិ វិយ តិក្ខត្តុំ, ចតុក្ខត្តុំ វា បនេត្ថ បញ្ចក្ខត្តុំ វា អាគតបទានិ ន សន្តិ។ តទភាវតោ វិសទាការោ ទិស្សតិ។ បុរិសសទ្ទស្ស នាមិកបទមាលាយម្បិ ‘‘បុរិសោ បុរិស’’ន្តិអាទីនិ ឯកក្ខត្តុមាគតានិ, ‘‘បុរិសេ’’តិអាទីនិ ទ្វិក្ខត្តុំ, ‘‘បុរិសា’’តិ តិក្ខត្តុំ។ ឯវំ វិសទាការោ ទិស្សតិ។ អាការន្តិត្ថិលិង្គស្ស បន ‘‘កញ្ញ’’ន្តិអាទីនិ ឯកក្ខត្តុមាគតានិ, ‘‘កញ្ញាហី’’តិអាទីនិ ទ្វិក្ខត្តុំ, ‘‘កញ្ញាយោ’’តិអាទីនិ តិក្ខត្តុំ, ‘‘កញ្ញា’’តិ ឥទំ ចតុក្ខត្តុំ, ‘‘កញ្ញាយា’’តិ ឥទំ បន បញ្ចក្ខត្តុំ។ ឯវំ អវិសទាការោ ទិស្សតិ។ អាការន្តបុល្លិង្គស្សតុ ‘‘សត្ថរី’’តិអាទីនិ ឯកក្ខត្តុមាគតានិ, ‘‘សត្ថូ’’តិអាទីនិ អដ្ឋិ អាយុសទ្ទាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្ថ ឧភយមុត្តាការោ ទិស្សតិ។ កិញ្ចាបេត្ថ ចតុក្ខត្តុំ បញ្ចក្ខត្តុំ វា អាគតបទានំ អភាវតោ វិសទាការោ ឧបលព្ភមានោ វិយ ទិស្សតិ, តថាបិ យស្មា ‘‘ចិត្តំ អដ្ឋិ អាយូ’’តិអាទីនិ នបុំសកានិ ‘‘គច្ឆំ អគ្គិ ភិក្ខូ’’តិអាទីនំ បុល្លិង្គានំ នយេន អប្បវត្តនតោ វិសទាការញ្ច, ‘‘រត្តិ យាគូ’’តិអាទីនំ ឥត្ថិលិង្គានំ នយេន អប្បវត្តនតោ អវិសទាការញ្ច ឧភយមនុបគម្ម វិសេសតោ ‘‘ចិត្តំ, ចិត្តានិ, ចិត្តា។ ចិត្តំ, ចិត្តានិ, ចិត្តេ’’តិអាទិនា សនិការាយ រូបមាលាយ រូបវន្តានិ ភវន្តិ, តស្មា តេសមាការោ ឧភយមុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។
តិវិធោបាយំ អាការោ សក្កដភាសាសុ ន លព្ភតិ។ តេនេស សព្ពេសុបិ ព្យាករណសត្ថេសុ ន វុត្តោ។ សព្ពសត្តានំ បន មូលភាសាភូតាយ ជិនេរិតាយ មាគធិកាយ សភាវនិរុត្តិយា លព្ភតិ។ តថា ហិ អយំ និរុត្តិមញ្ជូសាយំ វុត្តោ –
កិំ បនេតំ លិង្គំ នាម? កេចិ តាវ វទន្តិ –
‘‘ថនកេសវតី ឥត្ថី, មស្សុវា បុរិសោ សិយា។ ឧភិន្នមន្តរំ ឯតំ, ឥតរោ’ភយមុត្តកោ’តិ
វុត្តត្តា វិសិដ្ឋា ថនកេសាទយោ លិង្គ’’ន្តិ, ឯតំ ន សព្ពត្ថ, គង្គាសាលារុក្ខាទីនំ ថនាទិនា សម្ពន្ធាភាវតោ។
អបរេ តដំ តដី តដោតិ។ យទិ ច បរមត្ថតោ លិង្គំ នាម សិយា, កថំ អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធានំ តេសំ ឯកត្ថ សមាវេសោ ភវតិ, តស្មា យស្ស កស្សចិ អត្ថស្ស អវិសទាការវោហារោ ឥត្ថិលិង្គំ, វិសទាការវោហារោ បុល្លិង្គំ, ឧភយមុត្តាការវោហារោ នបុំសកលិង្គន្តិ វេទិតព្ពន្តិ។
ឯត្ថ បន នាមិកបទមាលាសង្ខាតបពន្ធវសេនេវ អវិសទាការវោហារាទិតា គហេតព្ពា, ន ឯកេកបទវសេន។ តថា ហិ ‘‘កញ្ញា បុរិសោ ចិត្ត’’ន្តិ ច, ‘‘កញ្ញាយោ បុរិសា ចិត្តានី’’តិ ច ឯវមាទិកស្ស ឯកេកបទស្ស អវិសទាការវោហារាទិតា ន ទិស្សតិ។ យស្មា បន បពន្ធវសេន វិសទាការវោហារាទិភាវេ សិទ្ធេយេវ សមុទាយាវយវត្តា ឯកេកបទស្សបិ អវិសទាការវោហារាទិតា សិជ្ឈតេវ។
កេចិ បន នាមិកបទមាលាសង្ខាតំ បពន្ធំ អបរាមសិត្វា ឯកេកបទវសេនេវ អវិសទាការវោហារាទិកំ ឥច្ឆន្តិ, តេ វត្តព្ពា ‘‘យទិ ឯកេកបទស្សេវ អវិសទាការវោហារាទិតា សិយា, ឯវំ សន្តេ ‘កញ្ញា បុរិសា សត្ថា គុណវា រាជា’តិអាទីនំ បទានំ អាការសុតិវសេន, ‘បុរិសោ សត្ថារោ កញ្ញាយោ’តិអាទីនំ បន ឱការសុតិវសេន, ‘ចិត្តំ បុរិសំ កញ្ញ’ន្តិអាទីនំ អនុសារសុតិវសេន អញ្ញមញ្ញំ សមានសុតិសម្ភវា កថំ អវិសទាការវោហារាទិតា សិយា’’តិ? កិញ្ចាបិ តេ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘សិយា ឯវ, នានត្តំ បន តេសំ ទុប្បដិវេធ’’ន្តិ។ តេ វត្តព្ពា ‘‘មា តុម្ហេ ឯវមវចុត្ថ, ទុជ្ជានតរម្បិ និព្ពានំ កថនសមត្ថំ បុគ្គលំ និស្សាយ ជានន្តិ, តស្មា សុដ្ឋុ ឧបបរិក្ខិត្វា វទេថា’’តិ។ ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘ពោធិសទ្ទោ អាយុសទ្ទោ ច កតរលិង្គោ’’តិ។ តេ ជានន្តា ឯវំ វក្ខន្តិ ‘‘ពោធិសទ្ទោ ឥត្ថិលិង្គោ ចេវ បុល្លិង្គោ ច, អាយុសទ្ទោ ច បន នបុំសកលិង្គោ ច បុល្លិង្គោ ចាតិ ទ្វិលិង្គា ឯតេ សទ្ទា’’តិ។ តេ វត្តព្ពា ‘‘យទិ ពោធិសទ្ទោ ច អាយុសទ្ទោ ច ទ្វិលិង្គា ឯតេ សទ្ទា, ឯវំ សន្តេ ទ្វិន្នំ ពោធិសទ្ទានំ ឯកបទភាវេន វវត្ថិតានំ អច្ចន្តសមានសុតិកានំ កថំ អវិសទាការវោហារតា ច វិសទាការវោហារតា ច សិយា, កថញ្ច បន ទ្វិន្នំ អាយុសទ្ទានំ ឯកបទភាវេន វវត្ថិតានំ អច្ចន្តសមានសុតិកានំ ឧភយមុត្តាការវោហារតា ច វិសទាការវោហារតា ច សិយា’’តិ? ឯវំ វុត្តា តេ អទ្ធា កិញ្ចិ ឧត្តរិ អបស្សន្តា និរុត្តរា ភវិស្សន្តិ។ សទ្ទសត្ថវិទូ បន សទ្ទសត្ថតោ នយំ គហេត្វា វទន្តិ –
‘‘ឯសេ’សា ឯត’មិតិ ច,
បសិទ្ធិ អត្ថេសុ យេសុ លោកស្ស;
‘ថីបុមនបុំសកានី’តិ,
វុច្ចន្តេ តានិ នាមានី’’តិ។
តេសំ កិរ អយមធិប្បាយោ – ‘‘ឯសោ បុរិសោ, ឯសោ មាតុគាមោ, ឯសោ រាជា, ឯសា ឥត្ថី, ឯសា លតា, ឯតំ នបុំសកំ, ឯតំ ចិត្ត’’ន្តិ ឯវំ បុរិសាទីសុ យេសុ អត្ថេសុ លោកស្ស ‘‘ឯសោ ឯសា ឯត’’ន្តិ ច បសិទ្ធិ ហោតិ, តេសុ អត្ថេសុ តានិ នាមានិ ‘‘បុមិត្ថិនបុំសកលិង្គានី’’តិ វុច្ចន្តិ, តំទ្វារេន អញ្ញានិបីតិ។ ឯវំ វទន្តេហិ តេហិ ‘‘ឥមិនា នាម អាការេន ‘ឯសោ ឯសា ឯត’ន្តិ នាមានិ អញ្ញានិ ច បុល្លិង្គាទិនាមំ លភន្តី’’តិ អយំ វិសេសោ ន ទស្សិតោ, សទ្ធម្មនយញ្ញូហិ បន នេរុត្តិកេហិ ទស្សិតោ ‘‘យស្ស កស្សចិ អត្ថស្ស អវិសទាការវោហារោ ឥត្ថិលិង្គ’’ន្តិអាទិនា។
កេចិ
‘‘អត្ថកាមោសិ មេ យក្ខ, ហិតកាមាសិ ទេវតេ;
ករោមិ តេ តំ វចនំ, ត្វំសិ អាចរិយោ មមា’’តិ។
យទិ ច ឧភយមុត្តាការានំ អត្ថានំ វាចកោ វោហារោ នបុំសកលិង្គំ, ឯវំ សន្តេ ឧភយមុត្តាការានំ អត្ថានំ តិណរុក្ខាទីសុ ‘‘ឥទំ នាមា’’តិ និយមាភាវតោ លិង្គវចនំ វិរុទ្ធំ សិយា។ អបិច ‘‘បញ្ញារតនំ។ សារិបុត្តមោគ្គល្លានំ សាវកយុគ’’ន្តិ ច អាទិនា នបុំសកលិង្គវចនេន តទត្ថានម្បិ ឧភយមុត្តាការតា វុត្តា សិយា។ អបិច ឯកម្បិ តីរំ ‘‘តដំ តដី តដោ’’តិ តីហិ លិង្គេហិ ន វត្តព្ពំ សិយា។ ឯកម្បិ ច ញាណំ ‘‘បញ្ញាណំ បញ្ញា បជាននា អមោហោ’’តិអាទិនា តីហិ លិង្គេហិ ន វត្តព្ពំ សិយា, តស្មា តំ នយំ អគ្គហេត្វា យថាវុត្តោយេវ នយោ គហេតព្ពោ។
លោកស្មិញ្ហិ ឥត្ថីនំ ហេដ្ឋិមកាយោ វិសទោ ហោតិ, ឧបរិមកាយោ អវិសទោ, ឧរមំសំ អវិសទំ, គមនាទីនិបិ អវិសទានិ
វិសទាវិសទាការា, អាការោ’ភយមុត្តកោ;
លិង្គស្ស លក្ខណំ ឯតំ, ញេយ្យំ ស្យាទិប្បពន្ធតោ។
ឥទំ គោសទ្ទានំ បពន្ធនិស្សិតេន អវិសទាការវោហារាទិភាវេន យថាសកំ ឥត្ថិលិង្គាទិភាវោ វេទិតព្ពោ។
សវិនិច្ឆយោយំ ឱការន្តិត្ថិលិង្គស្ស នាមិកបទមាលាវិភាគោ។
ឱការន្តតាបកតិកំ ឱការន្តិត្ថិលិង្គំ និដ្ឋិតំ។
ឯវំ សព្ពថាបិ អាការន្ត ឥវណ្ណន្ត ឧវណ្ណន្តោការន្តវសេន ឆព្ពិធានិ ឥត្ថិលិង្គានិ និរវសេសតោ គហិតានិ ភវន្តិ។ ឯតេសុ បន កេសញ្ចិ អាការន្តានំ ឦការន្តានញ្ច កត្ថចិ បច្ចត្តេកវចនស្ស ឯការាទេសវសេន យោ បភេទោ ទិស្សតិ, សោ ឥទានិ វុច្ចតិ។ តថា ហិ –
‘‘ន ត្វំ រាធ វិជានាសិ, អឌ្ឍរត្តេ អនាគតេ;
អព្យយតំ វិលបសិ, វិរត្តេ កោសិយាយនេ’’តិ
ឥមស្មិំ រាធជាតកេ ‘‘វិរត្តា’’តិ អាការន្តវសេន វត្តព្ពេ បច្ចត្តវចនស្ស ឯការាទេសវសេន ‘‘វិរត្តេ’’តិ វុត្តំ។ តថា ‘‘កោសិយាយនី’’តិ ឦការន្តវសេន វត្តព្ពេ បច្ចត្តវចនស្ស ឯការាទេសវសេន ‘‘កោសិយាយនេ’’តិ វុត្តំ។ តេន អដ្ឋកថាចរិយោ ‘‘វិរត្តេ កោសិយាយនេតិ មាតា នោ កោសិយាយនី ព្រាហ្មណី វិរត្តា អម្ហាកំ បិតរិ និប្បេមា ជាតា’’តិ អត្ថំ សំវណ្ណេសិ។ ននុ ច ភោ បាឡិយំ ‘‘វិរត្តេ’’តិ, ‘‘កោសិយាយនេ’’តិ ច បច្ចត្តវចនស្ស ទស្សនតោ ‘‘ឯការន្តម្បិ ឥត្ថិលិង្គំ អត្ថី’’តិ វត្តព្ពន្តិ? ន វត្តព្ពំ អាការីការន្តោគធរូបវិសេសត្តា តេសំ រូបានំ។ អាទេសវសេន ឯការន្តំ ឥត្ថិលិង្គំ នាម នត្ថិ, តស្មា ឥត្ថិលិង្គានំ យថាវុត្តា ឆព្ពិធតាយេវ គហេតព្ពា។
ឥច្ចេវំ ឥត្ថិលិង្គានំ, បកិណ្ណនយសាលិនី;
បទមាលា វិភត្តា មេ, សាសនត្ថំ សយម្ភុនោ។
សទ្ទនីតិសូរិយោយំ,
អនេកសុវិនិច្ឆយរស្មិកលាបោ;
សំសយន្ធការនុទោ,
កស្ស មតិបទុមំ ន វិកាសេ។
ឥតិ នវង្គេ សាដ្ឋកថេ បិដកត្តយេ ព្យប្បថគតីសុ វិញ្ញូនំ
កោសល្លត្ថាយ កតេ សទ្ទនីតិប្បករណេ
ឥត្ថិលិង្គានំ នាមិកបទមាលាវិភាគោ
អដ្ឋមោ បរិច្ឆេទោ។