២. ទុតិយកណ្ឌ វណ្ណនា
១. ទ្វេទ្វេ
អវយវសម្ពន្ធេតិ ស្យាទ្យវយវីសមុទាយេន ទ្វេទ្វេតិ វុត្តានមវយវានំ សម្ពន្ធេ, អតេត្ថ វុត្យនុកូលាយ បញ្ចិកាយ វា ភវិតព្ពំ, បញ្ចិកានុ កូលាយ វុត្តិយា វា, ន ចេត្ថ ទ្វិន្នមញ្ញោញ្ញានុកូលតា ទិស្សតិ, តថាហិ វុត្តិយំ-‘ឯកានេកត្ថេសុ វត្តមានតោ នាមស្មា’តិ ឯត្តកមេវ បកតិវិសេសនវសេន វុត្តំ, បញ្ចិកាយន្តុ តព្ពិសេសន វសេន ច បច្ចយត្ថវិសេសនវសេន ច អត្ថោ ទស្សិតោ, តទេវ មុភិន្នន្នាញ្ញមញ្ញានុកូលតា ទិស្សតិ, តតោ ឯត្ថ យថា ទ្វិន្នមញ្ញោញ្ញានុកូលតា សម្បជ្ជតិ, តថា ព្យាចិក្ខិស្សាម ‘‘យទិ បនេត្ថ វុត្យានុកូលា បញ្ចិកា ភវេយ្យ បច្ចយត្ថបក្ខោ ជហិតព្ពោ សិយាតិ ‘តេ…បេ.… ឯកានេកត្ថេសុ’តិ ច, តេន…បេ.… យោជនិយ’ន្តិ ច ឯតេសំ ជហិតព្ពតាយ ពហុបាឋវិលោបោ អាបជ្ជតិ, យទិ បន បញ្ចិកានុកូលា វុត្តិ ភវេយ្យ វុត្តិយំ កិញ្ចិមត្តំ បក្ខិបិតព្ព មត្តមេវ សិយាតិ ពហុវិលោបាបត្តិ (ន) ហោតីតិ ឯតេសំ ទ្វេទ្វេ ហោន្តិ ឯកានេ កត្ថេសុ វត្តមានតោ នាមស្មា’តិ វុត្តិយា ភវិតព្ព’’ន្តិ, ឯវញ្ហិ សតិ សត្ថន្តរេនាបិ សហ ឃដតេ, សុត្តេ ‘ទ្វេទ្វេកានេកេសុ នាមស្មា’តិ វុត្តត្តា ‘ឯកានេកេសូ’តិ ឥទំ បច្ចយវិសេសនំ វា យុជ្ជតិ
បកតិវិសេសនវសេន វា យទេតំ បច្ចយវិសេសនំ, តទា សាមត្ថិយា ឯកានេកេសូតិ បកតិវិសេសនម្បិ លព្ភតិ, តត្ថ សាមត្ថិយមត្ថ ពលំ, តថាហ្យេកាទីសុ ភវន្តា បកតិវាច្ចានមេវេកត្តាទិអព្យតិ រិត្តអត្ថមត្តាទីរូបានំ ជោតកា ស្យាទយោ កថមេកត្តាទីសុ វត្តមានតោ នាមស្មា អញ្ញតោ សិយុន្តិ យថាវុត្តនាមវិសេសាក្ខេបោ, តថា ឥត្ថិណាទិប្បច្ចយាទីនម្បិ បន បកតិវិសេសានុបាទានេបិ យតោ ធាត្វាទិ វាច្ចោត្ថោ នត្ថិ, សាមត្ថិយា តតោ, ធាតុត្យាទ្យន្តេហិ ត្យាទ្យន្ត វាច្ចេហិ (បោត្ថកេ) ន ហោន្តេ វិត្តិបច្ចយា, តថា ណាទិបច្ចយាបិ… វិភត្យន្តា វិធានតោ, យទេតម្បកតិវិសេសនំ តទាបិ សាមត្ថិយេនេវ ឯកត្តាទីសុ វត្តមានតោ នាមស្មា តជ្ជោតនាយ ភវន្តា ស្យាទយោ កថមញ្ញត្ថ ហោន្តិ អសម្ភវាតិ ឯកានេកេសុ ទ្វេទ្វេតិ លព្ភតិ, អថវា សរូបេន អវុត្តម្បិ សាមត្ថិយេនេកានេកត្ថេសូតិ គម្មមានំ វុត្តមេវ ហោតីតិ កត្វា‘តេចា’តិអាទិកំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ, ឯកានេកេសុ វត្តមានតោ នាមស្មាតិ កិមត្ថំ អសត្វភូតាយ កិរិយាយេកត្តាទិសម្ពន្ធាភាវា ក្រិយត្ថាច ត្យាទីហិ យេវេកត្តាទីនំ វុត្តត្តា ត្យាទ្យន្តេហិ ច ន ភវេយ្យុន្តិ បយោជនន្តរមាហ-‘យម្បនា’តិអាទិ, បញ្ចកនាមត្ថស្សាធិប្បេតភាវោ ចេត្ថ បក្ខស្សេតស្សេវ យុត្តត្តា។ តថាហិ សង្ខ្យាកម្មាទយោ នាម វាច្ចស្ស ទព្ពស្ស ធម្មោ សកត្ថោ-បសជ្ជនោ ច សទ្ទោ ទព្ពេយេវ វត្តតេ… ទព្ពេយេវាន្យនយាទិវោហារា, តត្ថ ទព្ពវាចិនា សទ្ទេន ទព្ពធម្មានមព្ភន្តរីករណន្តិ នាយុត្តមេតំ នាមេន បញ្ចន្នមភិធានំ, វិភត្តិយោ បន ជោតិកា, ឥត្ថិបច្ចយា ច ឥត្ថិលិង្គស្ស, តថា ចាម្ហេហិ វុត្តំ សម្ពន្ធចិន្តាយំ–
សទ្ទោ សកត្ថំ វត្វាន, បទត្ថំ ទព្ពសញ្ញិតំ;
សមវេតំ វទេ លិង្គំ, សង្ខ្យំ កម្មាទិកម្មិ ចេតិ។
ឯកានេកេសុ ស្យាទីនំ យថាក្កមំ ទស្សេតុំ ‘តេនា’តិអាទិ វុត្តំ, តេនាតិ យេន បញ្ចកោ នាមត្ថោ អធិប្បេតោ ឯកាទីសុ ច អត្ថេសុ ជោ-តនីយេសុ ស្យាទយោ វិធិយិស្សន្តិ តេន, សព្ពត្ថាតិ ‘អំយោ’អាទីសុ សព្ពត្ថ, សភាវតោត្យាទិកស្សាយមធិប្បាយោ ‘‘យទ្យបិ ស្យាទយោ ឯកានេកេសុ ហោន្តិ តថាបិ ឯកាទយោ សង្ខ្យាយ បរិច្ឆិន្នេ អត្ថេ វត្តន្តិ ន សង្ខ្យាមត្តេ, សង្ខ្យាយ សម្ភវាភាវា សង្ខ្យេយេ ភវតីតិ ន សង្ខ្យាបិ ស្យាទីនមត្ថោ’’តិ (ន) កេវលំ សកត្ថ ទព្ពាទិយេវ ស្យាទីនមត្ថោ ន ភវតិ, អបិ តុ សង្ខ្យាបីត្យបិសទ្ទត្ថោ, អនេន សង្ខ្យា វិភត្យត្ថោ ចតុក្កោ នាមត្ថោត្យយម្បក្ខោ និរាកតោ បញ្ចកោ នាមត្ថោតិ ទស្សនេ សង្ខ្យាកម្មាទីនំ វិភត្តិយោ ជោតិកា ហោន្តិ, តិកោ នាមត្ថោតិ ទស្សនេ តុ សង្ខ្យាកម្មាទយោ វិភត្តិវាច្ចា ហោន្តិ, ឥទានិ អធិប្បេតបញ្ចកនាមត្ថេ សកត្ថាទិកំ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘តត្ថា’តិអាទិមាហ, តត្ថ សកត្ថោ វិសេសនន្តិ សរូបាទិ យំ កិញ្ចិ វិសេសនត្តេន វត្តុមិច្ឆិតំ តំ សកត្ថោ នាមតិ អត្ថោ, តំ ទស្សេតិ ‘សរូបជាតិគុណទព្ពានិ’តិ។
ពលេន យស្សា ភិន្នេសុ, បវត្តន្តេ គគាទីសុ;
សា ជាត្យភិន្នធីសទ្ទា, សុត្តំ បុប្ផេស្វិវាន្វីតំ។
ទព្ពាធារោ តតោ ភិន្នោ, និមិត្តំ តប្បតីតិយា;
ភាវាភាវសភាវោ យោ, សោ គុណោ និគ្គុណោ មតោ។
សរូបំ សទ្ទរូបំវ, ជាតិយា យំ វិសេសនំ;
វិសេសីយតិ យំកិញ្ចិ, ទព្ពំ តំ សមុទីរិតំ។
ឥទានិ សរូបាទិនោ វិសេសនស្ស សកត្ថភាវំ ជាត្យាទិវិសេសស្ស ទព្ពភាវញ្ច ទស្សេតុំ ‘តត្ថា’តិអាទិមាហ, សរូបេ វត្តតេ សទ្ទោតិ វិយភេទោបចារេនាហ-‘សទ្ទស្ស សរូបេនា’តិ, ឯត្ថ បន គោតិ ជាតិមត្តវាចិនិ គោសទ្ទេ បយុត្តេ គោសទ្ទោ ជាតិមត្តមាហេតិ សោ ជាតិំ វិសេសេតិ នាម។ យដ្ឋិអាទិសទ្ទេហិ យដ្ឋិអាទិសហចរិតា ឧបចារតោ គហិតាតិ យដ្ឋិអាទិទព្ពេហិ យដ្ឋិអាទិសហចរិតា បុរិសា វិសេសីយន្តីតិ អាហ-‘ទព្ពម្បិ ទព្ពន្តរស្ស វិសេសនភូតម្ភវតី’តិ, យដ្ឋិយោបវេសយាតិ យដ្ឋិសទ្ទវចនីយ យដ្ឋិទព្ពវិសិដ្ឋេ បុរិសេ បវេសយាតិ អត្ថោ, កុន្តេបវេសយាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវនយោ, យថាវុត្តចតុព្ពិធសកត្ថតោ បរោបិ អត្ថិ សកត្ថោតិ អាហ-‘កត្ថចី’តិអាទិ, សម្ពន្ធនិមិត្តោតិ សម្ពន្ធោ និមិត្តំ ការណំ បច្ចយប្បវត្តិយា អស្ស បច្ចយស្ស សោតិ សមាសោ, ឯត្ថ ហិ ទណ្ឌោ អស្ស អត្ថីតិ អស្សាតិ សាមិនោ បុរិសស្ស សំសង្ខាតទណ្ឌាទិទព្ពេន សហយោ សស្សាមិសម្ពន្ធោ, សោបិ បច្ចយស្ស និមិត្តំ, តថា ច វក្ខតិ-‘ទណ្ឌបុរិសសម្ពន្ធា ទណ្ឌីតិ បច្ចយោ’តិ, (កិរិ)យា បទត្ថស្សាបិ វិសេសនត្តេន សកត្ថភាវោ ជាតិបទត្ថាទីនំ វុត្ត ឋានេយេវ វត្តព្ពោតិ បាចកោតិ ឯត្ថ កិរិយាការកសម្ពន្ធសង្ខាតំ បរាភិមតំ សកត្ថម្បិ បរោបទេសេនោបទិសិតុកាមោ ឥធ សម្ពន្ធសកត្ថស្ស វុត្តដ្ឋានេយេវ កិរិយាសកត្ថំ ទស្សេតុំ ‘កត្ថចិ កិរិយាបី’តិអាទិមាហ។ នាមសភាវេន វិញ្ញាយមានំ បញ្ចមំ នាមសង្ខាតមត្ថំ ទព្ពបទត្ថេន សង្គហេត្វា ជាតិគុណកិរិយាទព្ពានីតិ ហិ ចតុព្ពិធោ នាមត្ថោ, នាមម្បិ អន្វត្ថរុឡ្ហិវសេន ទុវិធំ បុមិត្ថិនបុំសក លិង្គវសេន តិវិធម្បិ ចតុព្ពិធំ ហោតិ… យថាវុត្តេ ចតុព្ពិធេ អត្ថេ នមតិ, តេ វា អត្តនិ នាមេតីតិ ឥមិនា ការណេន. សាមញ្ញគុណ កិរិយាយទិច្ឆាវសេនាញ្ញថាបិ ចតុព្ពិធត្តំ នាមស្ស វទន្តិ, តត្ថាបិ យទិច្ឆានាមស្ស ទព្ពនាមេនេវ សង្គហោ វេទិតព្ពោ, ឥត្ថត្តំ ឯសាតិ បសិទ្ធិមា អត្ថោ, យម្បនាតិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ សាធេតិ ‘តត្ថេ’ច្ចាទិនា, អភិធាយកត្តេន ជោតកត្តេន, ឥការន្តតោតិ មុនិសទ្ទតោ, អញ្ញថាតិ ឥការន្តតោ ន ភវតិ ចេ, អតោតិ អាទេស ភវនតោ ផលំ ទស្សិតំ ន សិយាតិ សម្ពន្ធោ, វុត្តិយំ ‘ឯវំ កុមារី កុមារិយោ’តិអាទីសុ ឯវន្តិ យថា បុល្លិង្គេ ឥការន្តតោ ស្យាទីនមុទាហរណមនាទេសត្ថំ វុត្តំ ឯវមិត្ថិយម្បិ អនាការន្តតោតិ ទស្សេតិ, ឧបលក្ខណំ ចេតមិនី-នី-ឩ-តិ-បច្ចយន្តាទីនំ, អសតិ…បេ.… វចនេតិ ឥមិនា បាណិនិយានំ វិភត្តិសញ្ញាវិធាយកស្ស សុត្តន្តរស្ស អត្ថិភាវំ ទស្សេតិ, ‘‘វិភត្តិច’’ (១-៤-១០៤) ឥតិ ហិ តេសំ សុត្តំ, តស្សត្ថោ ‘ស្យាទីនំ ត្យាទីនញ្ច វិភត្តិសញ្ញា ហោតី’តិ, ភវន្តីតិ អន្វត្ថវសេន វិភត្តិសទ្ទវចនីយានិ ភវន្តិ, សោ (យេវត្ថោ) វិភត្តិច្ចនេន វិភជីយតីតិ វិភត្តិ, កម្មេ ក្តិប្បច្ចយន្តោយំ វិភត្តិ សទ្ទោតិ ទស្សេតិ, កថម្បនេតេសុ ស្យាទីសុ វិភជីយតិច្ចស្ស វាក្យត្ថាស្សានុគមោ យេនេវំ វុច្ចតិច្ចាសង្កិយ យេន យថា ច វិភជីយតិ តមុបទស្សេន្តោ អាហ-‘តថា ហិ’ច្ចាទិ។
២. កម្មេ
វុត្តិយំ កត្តុកិរិយាយាតិ កត្តុសាទ្យតាយ តំ សម្ពន្ធិនិយា កត្តុកម្មដ្ឋាយបិ ទុវិធាយ កិរិយាយ, អនេកត្ថត្តា ធាតូនំ ករោតិ ឯត្ថ សម្ពន្ធនត្ថោតិ អាហ-‘ករីយតិ អភិសម្ពន្ធីយតី’តិ, យំកិញ្ចិ បទត្ថរូបំ សម្ពជ្ឈតីតិ អត្ថោ, ឥមិនា ចាន្វត្ថវសេនេវាយំ កម្មវោហារោ សិទ្ធោតិ ទស្សេតិ, សព្ពការកានម្បិ បន កិរិយាសម្ពន្ធ សព្ភាវេបិ កិរិយាភិសម្ពន្ធីយមានត្តេនេវ យំ វត្តុមិច្ឆិតំ តទេវ កម្មំ វិញ្ញេយ្យំ, កត្តាទិ កត្តុ កិរិយាយាភិសម្ពន្ធីយមានត្តេបិ កត្តាទិត្តវចនិច្ឆាយេវ កម្មំ ន ហោតិ… យស្មា វចនិច្ឆាយេវ ការកានិ ភវន្តិ, ឯវំ សព្ពការកានម្បិ ការកន្តរប្បត្តិយំ តទភាវោ យថាយោគំ វត្តព្ពោ, វាក្យេកទេសេនេត្យនេន ‘‘ទ្វេទ្វេកា’’ទិនោ វាក្យស្ស ‘‘កម្មេ ទុតិយា’’ឥច្ចាទិនោ ច ឯកវាក្យត្តំ សូចេតិ, បករណស្ស មហាវាក្យរូបត្តា វិប្បកដ្ឋានិបិ វាក្យានិ អាកង្ខាទិសភាវេ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធានុភវនេនេកវាក្យភាវម្បដីបជ្ជន្តេ, វុត្តី ហិ–
‘‘អាកង្ខាយោគ្គតា សត្តា, ពីជំ សន្និធិនោ យតោ;
វិប្បកដ្ឋានិ វាក្យានិ, មហាវាក្យំ ករោន្ត្យតោតិ។
សាមញ្ញេនាតិ កម្មាទ្យវិសេសេន, បុព្ពាចរិយសមញ្ញាវសេនាហ ‘ទុតិយាទិកា’តិ, តេន យទ្យបិ ត្យាទិនោបិ ទ្វិន្នំ បូរណិយា ទុតិយាតិ សក្កា វោហរិតុំ, តថាបិ ស្យាទីនំ ទុកេយេវ ទុតិយាតតិយា រុឡ្ហីតិ នត្យាទីនំ ទុកានិ ទុតិយាទិសទ្ទេន គយ្ហន្តិ, វិសិដ្ឋេសូតិ កម្មាទិនា វិសេសិតេសុ, តិវិធំ កម្មន្តិ សកសមយប្បសិទ្ធិយា កម្មស្ស តិវិធត្តមាហ, អញ្ញេ តុ សត្តវិធមិច្ឆន្តិ, កថំ–
និព្ពត្តិវិកតិប្បត្តិ, ភេទេន តិវិធំ មតំ,
តត្ថេច្ឆិតតមំ កម្មំ, កម្មំត្វញ្ញំ ចតុព្ពិធំ;
ឥច្ឆិតញ្ចានិច្ឆិតញ្ច, នេវិច្ឆិតមនិច្ឆិតំ,
តថាញ្ញបុព្ពំ នាញ្ញបុព្ពន្តិ, ឯវមញ្ញំ ចតុព្ពិធន្តិ។
តត្ថ ឥច្ឆិតាទីនិ ឧបរិយេវាបិ ភវិស្សន្តិ, តត្រេច្ចាទិនា តិវិធំ កម្មំ សរូបតោ ទស្សេតិ, តត្ថ និព្ពត្តិកម្មមេកេ-នេកធា បរិកប្បេន្តិ, តទិហ បកាសយិស្សាម–
សតី-សតី វា បកតិ, ន យត្ថ បរិណាមិនី,
និស្សីយតេ តំ និព្ពត្តិ, កម្មមញ្ញេសមញ្ញថា;
អសន្តំ ជាយតេ យំ វា, យំ សន្តមប្បកាសតិ,
ឧប្បត្យា-ភិព្យត្តិយា វា, តន្និព្ពត្តីតិ វុច្ចតីតិ។
អយមេត្ថ អត្ថោ ‘‘កដវិការស្ស កាសសង្ខាតា វិជ្ជមានា បកតិ បរិណាមិនី កដវិការម្បតិ បរិណមន្តី យត្ថប្បយោគេ ន និស្សីយតេ… កដំ ករោតីតេត្ថ កេវលមត្ថាវគមមត្តស្ស វត្តុមិច្ឆិតត្តា កាសេតិ អសុយ្យមានត្តា ច, បកតិយា តុ សុយ្យ មានត្តេ វិការិយំ សិយា, តេនេវ កាសេ កដំ ករោតិ, តណ្ឌុលេ ឱទនំ បចតីតិ ទ្វយត្ថោ ករោតិ បចតិ ច, តស្មា កាសេ ករោតិ តណ្ឌុលេ បចតីតិ វិការីយតិ, កដំ ករោតិ ឱទនម្បចតីតិ និព្ពត្តី យតីតិ អត្ថោ, អសតី វា បកតិ អវិជ្ជមានត្តាយេវ យត្ថ ន និស្សីយតេ… (យថា) (បោត្ថកេ) ( ) សំយោគំ ជនយតិ វិភាគមុប្បាទយតីតិ សំយោគវិភាគានំ កស្សាបិ បកតិយា អវិការត្តា សំយោគវិភាគវន្តេ ហ្យវិកតេហេវ តេសំ ជននតោ, តមេវម្ភូតមនិស្សិតបកតិកំ អវិជ្ជមាន (បកតិ) កំ វា ការិយំ និព្ពត្តិកម្មំ នាមាតិ ឯកោ, អញ្ញេសមញ្ញថាតិ វត្វា តន្ទស្សេតិ ‘អសន្ត’មិច្ចាទិនា, យំ អសន្តមវិជ្ជមានំ ជាយតេ, តន្និព្ពត្តិកម្មំ, យថា សុខំ ជនយតិ ពុទ្ធិមុប្បាទយតីតិ, សន្តំ វិជ្ជមានមេវ វា កេវលមប្បកាសិតបុព្ពំ យំ ឧប្បត្តិយា អភិព្យត្តិយា វា បកាសតិ, តម្បិ និព្ពត្តិកម្មំ, យថា បុត្តំ វិជាយតិសាមញ្ញមភិព្យញ្ជយតី’’តិ, តទេវំ កេសញ្ចិ មតេន អនិស្សិតបកតិកំ អវិជ្ជមានបកតិកន្តិ ទុវិធំ និព្ពត្តិកម្មម្បិ អញ្ញេសម្មតេន អសន្តំ ជាយមានំ សន្តមប្បកាសមានន្តិ ទុវិធំ និព្ពត្តិកម្មម្បីតិសព្ពម្បិ អដ្ឋិតបុព្ពមេវ ជាយតីត្យសតោ ជាននា ន ព្យតិរិច្ចតិច្ចាហ-‘អសតោ ជននំ ករីយតី’តិ, អវត្ថន្តរន្តិ ឱទនាទិនោ ក្លេទនាទិលក្ខណមញ្ញមវត្ថំ។
បកត្យុច្ឆេទសម្ភូតំ, វិការិយំ កិញ្ចិ កិញ្ចិ តុ;
គុណន្តរសមុប្បត្យា, ឯវំ សា វិកតិ ទ្វិធា។
កិញ្ចិ វិការិយំ កម្មំ បកតិយា ការណស្ស ឧច្ឆេទេន សម្ភូតំ, យថា កដ្ឋំ ភស្មំ ករោតីតិ កដ្ឋស្សាច្ចន្តបរាវត្តិ បរាវត្តិយា (បោត្ថកេ), កិញ្ចិ បន គុណន្តរានមុប្បត្តិយា, យថា សុវណ្ណំ កដកំ កេយុរំ វា ករោតីតិ ឯវំ ទ្វីធា សា វិកតិ ហោតីតិ អត្ថោ, ន វិភាវីយន្តេតិ ន គម្យន្តេ, សា បត្តិ‘បាបីយតិ វិសយីករីយតី’តិ កត្វា។
យត្រ ក្រិយាកតោ កោចិ, វិសេសោ នាវគម្យតេ;
ទស្សនា វានុមានា វា, សា បត្តីតិ បកិត្តិតា។
យត្ថ កិរិយាកតោ កិរិយាសម្បាទិតោ វិសេសោ អតិសយោ កោចិ នាវគម្យតេ នប្បតីយតេ ទស្សនា វា បច្ចក្ខប្បមាណេន អនុមានប្បមាណេន វា យថា និព្ពត្តិវិកតីនមតិសយោ បច្ចក្ខានុមានា វគមនីយោ, តត្រ ហិ និព្ពត្តិយំ វិសេសសិទ្ធិរតិបសិទ្ធា… អត្ថលាភាខ្យស្ស វិសេសស្សាវិជ្ជមានស្ស កិរិយាកត្តា, វិការិយេ ( ) (ឯវ) (បោត្ថកេ) តុ ក្វចិ បច្ចក្ខវិសយោ… កដ្ឋំ ឌហតីតិ កណ្ហត្តាទិភាវស្ស បច្ចក្ខេនេវោបលព្ភនតោ, ក្វចិទនុមានគម្មោ… ទេវទត្តំ រោសេតិ បសាទយតិ វេតិ វិសិដ្ឋមុខវណ្ណាទិការិយានុមេយ្យត្តា រោសាទិនោ, ឯវំ យត្ថ ន វិសេសសិទ្ធិ អបិ តុ បត្តិមត្តំ, សា បត្តីតិ បកិត្តិតា កថិតា, អាទិច្ចម្បស្សតិ ធម្មមជ្ឈេតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ, កថញ្ចរហិ អសន្តស្ស សន្តស្ស (បោត្ថកេ) បត្តិកម្មស្ស កិញ្ចិ (អករោន្ត)ស្ស ការកត្តំ, ន ហិ កិញ្ចិ អករោន្តំ ការកម្ភវិតុមរហតីតិ ឧច្ចតេ-
ទស្សនក្ខមតាភាសោ, បគមព្យត្តិអាទយោ;
វិសេសា បត្តិកម្មស្ស, ក្រិយាសិទ្ធិយមិច្ឆិតា។
អត្រ ទដ្ឋុំ សក្កា ឥតិ ទស្សនេ ខមតា អាភាសោបគមោ វិសយត្តោបគមោ វិសយត្តោបគមនំ ព្យត្តិ ចេតិ ឯវមាទយោ វិសេសា យថាយោគំ បត្តិកម្មស្ស កិរិយានិប្ផត្តិយំ ឥច្ឆិតា, តតោ តស្ស ការកត្តន្តិ អត្ថោ, អាទិច្ចំ បស្សតីតិ ឯត្ថ ហិ អាទិច្ចោ ទដ្ឋុំ សក្កា, តតោវ សោ ទិស្សតិ អភិព្យត្តិញ្ចោបយាតីតិ ទស្សនកិរិយានិប្ផាទកត្ថេនាស្ស ការកត្តមុបបជ្ជតេ, តថា ញ្ញត្រាប្យាទិសទ្ទគហិតវិសេសវសេន កិរិយាសិទ្ធិតោ ការកត្តំ វេទិតព្ពំ , ននុ វិការិយម្បិ និព្ពត្តិកម្មមេវ… តេន រូបេនាសតោយេវ ជននតោ, បត្តិកម្មម្បិ កិរិយាសម្ពន្ធរូបេនាសន្តមេវ បច្ឆា តថា ភវតីតិ និព្ពត្តិយេវាតិ សច្ចំ-
អត្ថេសា វត្ថុដ្ឋិតិ, សុខុមពុទ្ធិគោចរបតីត្យនុរោធេន,
តត្រ យម្បេតំ ឃដតេ, យថា បតីតិ សទ្ទត្ថាវត្តានតោ។
វិសេសានុបាទានតោតិ ‘‘កម្មេ ទុតិយា’’តិ សាមញ្ញេន វុត្តត្តា វុត្តំ។ ករីយតិ កដោ, កតោ កដោ ច្ចេវមាទីសុ ត្យាទិប្បភុតីហិ អតិហិតកម្មាទិនិស្សយេសុបិ ឯកត្តាទីសុ ទុតិយាទយោ បប្បោន្តិ និយមាភាវា, តថាហិ បញ្ចកេ នាមត្ថេ កដាទិវចនីយស្ស សម្ពន្ធី កម្មាទ្យត្ថោ, ត្យាទិប្បភុតីតិ អនភិ ហិតស្ស សង្ខ្យាខ្យស្សាបរស្ស វិភត្យត្ថស្សាភិធានាយ អភិហិតេសុបិ កដាទីសុ កម្មាទីសុ ទុតិយាទយោ សិយុន្តិ បាណិនិយា ‘‘កម្មេ ទុតិយា’’ច្ចាទីសុ (២-៣-២) ‘‘អនភិហិតេ’’តិ (២-៣-១) វចនមធិករោន្តិ, វេយ្យត្តិយាយេវ ទុតិយាទីនប្បសង្គេបិ តន្និស្សយភូតេ-កត្តាទ្យត្ថេ ជោតនាយាភិហិតេសុ ទុតិយាទយោ សិយុំ, តិកេ បន សង្ខ្យាកម្មាទយោ វិភត្តិ វចនីយា, តត្ថ យជ្ជបិ កម្មាទិនោ បច្ចយេនាភិធានំ, តថាប្យេកត្តាទយោ នាភិហិតាតិ តស្ស សង្ខ្យាខ្យស្សាបរស្ស វិភត្យត្ថស្សាតិ ធានាយ អភិហិតេសុបិ កម្មាទីសុ ទុតិយាទយោ សិយុន្តិ បាណិនិយា ‘‘កម្មេ ទុតិយា’’តិ ‘‘អនភិហិតេ’’តិ វចនមធិករោន្តិ, តមុបទស្សេន្តោ អាហ-‘តត្រិទំ សិយា’តិអាទិ, តត្រ តស្មិំ ទុតិយាទិ វិភត្តិវិធានេ ឥទំ ចោទ្យំ សិយា, កិន្តិ អាហ-‘បញ្ចកេ’ឥច្ចាទិ, អនភិហិតកម្មាទិនិស្សយេសុតិ អនភិហិតា កម្មាទយោ និស្សយា យេសមេកត្តាទីនំ, តេសូត្យត្ថោ, ទុតិយាទយោ វិភត្តិយោ យថា សិយុន្តិ ជោតនាយាភិធានាយ ចាតិ យុជ្ជមានវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ, អភិហិតកម្មាទិនិស្សយេសុបីតិ អបិសទ្ទេន អនភិហិតកម្មាទិនិស្សយមេកត្តាទិំ សមុច្ចិនោតិ, អាសង្កិយាតិ បុព្ពកិរិយាយ វុត្តន្តិ អបរកិរិយា វេទិតព្ពា, បញ្ចកេ តិកេ ចា ភិហិតកម្មាទិនិស្សយេ សេកត្តាទីសុ ទុតិយាទិប្បត្តិមាសង្កាវសេន ទស្សេត្វា ចតុក្កវាទីនម្បិ បក្ខមុព្ភាវិយ បរិហរិតុំ ‘យទិច្ចា’ទិមាហ, អយន្តេសមធិប្បាយោ ‘‘យទេសា សង្ខ្យា បាដិបទិកត្ថោ តប្បដិបជ្ជនេ កម្មាទយោ វិភត្តិវចនីយា, តទា ‘អនភិហិតេ កម្មេ’តិអាទិនា អនភិហិតគ្គហណំ កម្មាទិវិសេសានមនុភវន្តមនត្ថកំ… អភិហិតេ វិភត្តិវាច្ចាភាវតោ, យទា បនាយំ បក្ខោ ‘សង្ខ្យា វិភត្តិវចនីយា’តិ តទា ‘‘កម្មេ ទុតិយា’’ ត្យេវមាទយោ និទ្ទេសា វិសយសន្ទស្សនមត្តាយេវ វេទិតព្ពា’’តិ, សព្ពថាតិ បញ្ចកតិកវាទីនំ ចតុក្កវាទីនញ្ច មតវសេន សព្ពប្បការេន, សទ្ទត្ថាព្យតិរិត្តត្ថមត្តោយេវាតិ ព្យតិរេកោ ព្យតិរិត្តំ, នបុំសកេ ភាវេ ក្តោ, ន វិជ្ជតេ ព្យតិរិត្តំ ព្យតិរេកោ ភេទោ យស្ស តំ អព្យតិរិត្តំ, អព្យតិភិន្នន្តិ អត្ថោ, សទ្ទត្ថតោ សកត្ថតោ អព្យតិរិត្តំ អត្ថមត្តំ អត្ថសាមញ្ញំ យស្ស ឱទនាទិសទ្ទស្ស សោ តថា វុត្តោ។
កិញ្ចាបិ វុត្តិយំ តព្ពាទិណាទិសមាសេហិ អភិហិតមវុត្តំ, តថាបិ តេហិ អភិហិតេប្យេវមេវ ទដ្ឋព្ពន្តិ និទស្សេន្តោ អាហ-‘ឯវ’មិច្ចាទិ, ករ-ករណេ ករីយិត្ថាតិ កតោ‘ក្តោ ភាវកម្មេសុ’តិ (៥-៥៦) កម្មេ ក្តោ, សតិកោតិ ឯត្ថ កីតោតិ កម្មត្ថេ ‘‘ទិស្សន្តញ្ញេបិ បច្ចយា’’តិ (៤-១២០) ឥកោ, កម្មតាគម្យតេ កិតប្បច្ចយាទីនំ កម្មេ វិហិតត្តា, ឯវញ្ច ធុហិ កិមេកមុទាហរណំ ទត្តមាចរិយេនេ ត្យតោ អាហ- ‘ឧទាហរណ’ឥច្ចាទិ, អនភិហិតេតិ វចនំ វិនាបីតិ វចនំ វិនា ឯវាតិ អវធារណេ-អបិសទ្ទោ, សម្ភាវនេវា, យទ្យភិហិតេហិ វចនំ វិនាបិ ទុតិយាទីនមប្បវត្តិ ភវេយ្យ, វចនសព្ភាវេ តុ កថាយេវ នត្ថីតិ អត្ថោ, ឯវញ្ច បនេត្ថ ទុតិយាទីនមភិហិតេ បសង្គាភាវោ ជានិតព្ពោ ‘‘បច្ចតេ ឱទនោ, កតោ កដោច្ចាទោបិ យទិ ទុតិយាទយោ សិយុំ បឋមាវិធានស្សាវកាសោ ន ភវេយ្យ តតោ សាមត្ថិយានភិហិតេយេវ កម្មាទោ ទុតិយាទយោ សកិរិយា (យំ តទ)ភិព្យត្តិយា ភវិស្សន្តិ, បឋមេវត្វភិហិតេ’’តិ, ន នុច បឋមាយាការកមវកាសោ រុក្ខោ បិលក្ខោតិ រុក្ខោ បិលក្ខោតិ ក្រិយាបទំ ន សូយតេតិ វិភត្យន្តរស្សប្បត្តិ មញ្ញតេភស្សាបទីប កិមិទមុច្ចតេ អការកន្តិ យទ្យ ការកំ នេទម្បយោគមរហតិ តតោ យត្ថ វិសេសកិរិយាន មស្សវនំ តត្ថ បទត្ថសហចរិតាយ សត្តាយ បតីតិយា ‘រុក្ខោ អត្ថិ បិលក្ខោ អត្ថី’តិ អបេក្ខីយតីតិ ការកត្តំ រុក្ខាទីន មត្ថេវេតិ អត្ថេវេតិ ញ្ញតំ វត្ថុំ បរំ បតិបាទយិតុំ សទ្ទោ បយុជ្ជតេ ញ្ញណញ្ច សតោឥតិ យត្រ ក្រិយាបទន្តរស្ស អប្បយោគោ តត្រ ឧស្សគ្គតោ សត្តា បតីតិតុត្ថីតិ ក្រិយាបទានុសង្គរ កត្តរិ តតិយប្បសង្គរនវកាសា បឋមា ត្យត្ថោ-ភស្សបទីប, ន ច ឧច្ចំ នីចំត្យធិករណវាចិត្តេ វាចិកា និបាតស្ស អត្ថីត្យនេន នត្ថិ សម្ពន្ធោតិ ឧច្ចមត្ថីត្យាធេយ្យស្សេវ កត្តុត្តំ នាធារស្សាត្យ ការកត្តមាធារស្សាត្យវកាសោ-ត្ថិ បឋមាយាតិ ‘‘បឋមាវិធា នស្សាវកាសោ ន ភវេយ្យា’’តិ យថាវុត្តោ-យំ ហេតុ អសិទ្ធោតិ ច សក្កា វត្តុំ, អសង្ខ្យតោ បឋមាត្យវត្វា ‘‘បឋមាត្ថ មត្តេ’’តិ (២.៣៩) សាមញ្ញវិធានតោ សិទ្ធោយេវ, យំ ហេតុត្តានភិហិតវចនមនត្ថកមិច្ចេវ ឋិតំ។
យញ្ចាតិ ចសទ្ទោ វត្តព្ពន្តរសមុច្ចយេ អបរម្បិ កិញ្ចិ វត្តព្ពមត្ថីតិ អត្ថោ, យញ្ច ផលំ មញ្ញតេតិ សម្ពន្ធោ, យទេត្ថាន ភិហិតាធិការោ នត្ថិ តទា យថា ‘កតោ កដោ’ច្ចត្រត្តេន កម្មស្សាភិហិតត្តា ទុតិយា ន ហោតិ តថា ‘កដំ ករោតិ វិបុលំ ទស្សនីយ’ន្តិ កដសទ្ទតោ ឧប្បន្នាយ ទុតិយាយ (វិបុលាទិគតស្ស) កម្មស្សា ភិហិតត្តា វិបុលាទីហិ វិសេសនេហិ ទុតិយា ន សិយា, តតោ ត្យាទិ តព្ពាទិណាទិសមាសេហិ កម្មស្សាន ភិហិតត្តមត្តេវាតិ វិបុលាទីហិបិ ទុតិយាវិធានសង្ខាតំ អនភិហិតេ’’តិ (២-៣-១) អនភិហិត វចនស្ស អធិការេ យញ្ច ផលំ ចិន្តយតីតិ អត្ថោ, យុត្តស្សាតិមស្ស អត្ថោ សម្ពន្ធស្សាតិ, បច្ចេកំ ករោត្យភិសម្ពន្ធតាយាតិ ‘កដំ ករោតិ វិបុលំ ករោតិ ទស្សនីយំ ករោតិ’ច្ចេវំ បច្ចេកំ បច្ចេកំ ករោតិស្សាភិសម្ពន្ធតាយាតិ អត្ថោ, កម្មតា អត្ថីតិ សេសោ, ឯវំ មញ្ញតេ-‘‘កដំ ករោមីតិ បវត្តោ វិបុលំ ករោមី ទស្សនិយំ ករោមីតិ ច បវត្តោវាតិ វិបុលាទីនម្បិ បច្ចេកំ កម្មតា អត្ថេវ, តត្ថេកស្សាភិធានេ បរេកស្ស សុខមវលោកយន្តីតិ តទភិធានាយបិ ទុតិយា ភវិស្សតី’’តិ, បការន្តរាវតារោ នាចរិយេ នោបរោធិតោតិ តម្បិ បនេត្ថ ទស្សយិស្សាម-‘‘កដសទ្ទា ឧប្បជ្ជមានា ទុតិយា កដជាតិ កម្មមភិហិតវតី, ន វិបុលាទិគុណកម្មំ, តតោ តទភិធានាយ ច ទុតិយាយេវ ភវតិ, អថវា កដោវ កម្មំ, តំ សាមានាធិករណ្យេន វិបុលាទីហិបិ ទុតិយា ភវិស្សតិ, កដំ ករោតិ វិបុលោ ទស្សនីយោតិ ហិ វុច្ចមានេ វិបុលាទយោ កត្តុសមានាធិករណតាយេវ បតីយេយ្យុំ តស្មា កដសទ្ទសាមានាធិករណ្យម្បដិបាទយតា វស្សមេត្ថ ទុតិយា ករណីយា’’តិ។ នន្វេមិច្ចាទិចោទ្យំ, ឯវន្តិ ឯវំ គុណយុត្តស្ស កម្មតាយ សតិ, បប្បោតីតិ កដ កម្មេ-ភិធានិយេ (កតោ) តិ ក្តប្បច្ចយស្ស កតត្តា ឧទារាទិតោ ករោត្យភិសម្ពន្ធា ទុតិយា បប្បោតីតិ អត្ថោ, ឯវំ មញ្ញតេច្ចាទិ បរិហារោ, អវយវេន កម្មំ ន វទតីតិ សម្ពន្ធោ, អវយវេនាតិ វិសុំវិសុំ, កិញ្ចរហីតិ អាហ-‘សភាវតោ សព្ពំ កម្មំ វទតី’តិ។ ហោតុ កាមំ ឧទារាទិតោបិ វុត្តេន វិធិនា បឋមា, កតសទ្ទតោ កា បវត្តតីតិ អាហ-‘កតសទ្ទតោ បិ’ច្ចាទិ, អន្តោភូតោ អន្តោគធោ នាមស្ស សទ្ទស្ស អត្ថោ យស្មិំ កម្មលក្ខណត្ថេសោ អត្ថោ កម្មលក្ខណោ អភិហិតោ កថិតោ សម្បន្នោ សម្បជ្ជតីតិ អត្ថោ, ននុ ‘កតោ កដោ’ច្ចាទោ សភាវតោ សព្ពកម្មវុត្តិយា អន្តោភូតនាមត្ថវុត្តិយា ចាត្ថមត្តេ ហោតិ សព្ពត្ថ បឋមាតិ ‘កដំ ករោតិ ឧឡារំ សោភនំ ទស្សនីយ’ន្តិ កដាទិតោបិ ឧប្បន្នាយ ទុតិយាយ កម្មស្សាភិហិតត្តា ឧឡារាទីហិ បឋមាប្បសង្គោ សិយាតិ អភិហិតាភិធានប្បសង្គោបគតំ ចោទនំ មនសិ និធាយាហ-‘កដាទិសទ្ទោ ត្វិ’ច្ចាទិ, សាមញ្ញេនាតិ វិសុំ វិសុំ កដាទិសាមញ្ញេន។
‘‘កត្តុរិច្ឆិតតម’’ន្ត្យនេន (១-៤-៤៩) កត្តុនោ កិរិយាយ សម្ពន្ធិ តុមិដ្ឋតមំ តស្មិំ ឥច្ឆិតតមេ កម្មសញ្ញំ វិធាយ និព្ពត្យាទិកេសុតីសុ កម្មេសុ ទុតិយា វិធីយតេ បាណិនីយេហិ, ឥច្ឆិតតមត្តញ្ច តទត្ថត្តា កិរិយាយ, ឱទនំ បចតិ គាវុម្បយោ ទោហតិត្យាទោ(ហិ) ឱទនាទ្យត្ថា បចនាទិកិរិយារព្ភតេតិ ឱទនបយាទីនមិច្ឆិតតមត្តំ, តទុបទស្សេន្តោ អាហ-‘យំ កត្តុ’ច្ចាទិ, វិភត្តិំ វិធាយ ទុតិយាភិមតាតិ សម្ពន្ធោ, បុន បយាទិនិប្ផត្តិនិមិត្តំ យំកិញ្ចិ ទោហនាទិកិរិយា យុត្តំ ករណាទិរូបេន អកថិតំ គវាទិកមិច្ឆិតំ ការកំ, តត្ថាបិ ‘‘អកថិតញ្ចា’’តិ (១-៤-៥១) កម្មសញ្ញំ វិធាយ តេនេវ ទុតិយា វិធីយតេ, តទុបទស្សេតុមាហ-‘ឧបយុជ្ជមានេ’ច្ចាទិ, អត្រ ចេវមកថិតនិយមោ កតោ វាត្តិកការេន-
បុច្ឆិចិភិក្ខីនំ ទុហិ,យាចីនំ និមិត្តមុបយោគេ;
បុព្ពវិធិម្ហិ-កថិតំ, ព្រូសាសីនញ្ច គុណាសត្តន្តិ។
ឧបយុជ្ជតេ ឥដ្ឋត្ថសិទ្ធិយំ ព្យាបារីយតីត្យុបយោគោ-បយោប្បភុតិ, តស្មិំ, និមិត្តំ គវាទិ, អបុព្ពវិធិម្ហិ អបាទានាធិករណាទិ បុព្ពសញ្ញា វិធានាភាវេ, វិធានេ ហិ មាណវកា មគ្គំ បុច្ឆតិ, រុក្ខា ផលាន្យវចិនាត្យាទិ យថារហំ ភវតិ, គុណាសត្តន្តិ គុណេន សត្តំ សម្ពន្ធី, គុណសទ្ទេនេត្ថ បធានសាធនំ ធម្មាទិកំ វត្តុមិច្ឆិតំ បធានសាធនញ្ហិ កិរិយាយោបការកមុបការិយំ បធានភូតំ កិរិយមបេក្ខិយ គុណោ ភវតិ, ចោ-នុត្តសមុច្ចយេ, បធានន្តុ ធម្មាទិនោ បវត្តិយា តទត្ថត្តា, ឧបយុជ្ជមានញ្ច តំ បយោបភុតិចេតិ វិសេសនសមាសំ កត្វា ឧបយុជ្ជមានបយោប្បភុតិនោ និមិត្តន្តិ ឆដ្ឋីសមាសោ, បភុតិ សទ្ទេន គវាទិនោ គហណំ, អាទិសទ្ទេន គោមន្តាទិនោ, ទុតិយេនាទិ សទ្ទេន អធិករណាទិនោ, ចតុត្ថេន វិនយាទិនោ, វិធានន្តិ ទុតិយា វិធានំ, ទុតិយាវិធានមភិមតន្តិ យោជនីយំ។ បាណិនិយេហិ ‘‘តថា យុត្តញ្ចានិច្ឆិតំ’’ (១-៤-៥០) ឥច្ចនេន កម្មសញ្ញំ វិធាយ ‘‘កម្មេ ទុតិយា’’ (២-៣-២) ត្យនេនេវ ទុតិយា វិធីយតេ, តន្ទស្សេតុមាហ-‘យេនេ’ច្ចាទិ, ‘‘តថា យុត្តញ្ចានិច្ឆិត’’ន្តីមស្ស អត្ថោ យេនេវេច្ចាទិបញ្ចិកាបាឋានុសារេន វេទិតព្ពោ, យុជ្ជតេតិ កិរិយាភិសម្ពជ្ឈតេ, យុត្តន្តិ កិរិយាភិសម្ពន្ធំ, អត្រ តុ–
យទ្យពុទ្ធ្យាហិលង្ឃាទិ, តទាហ្យាទិមនិច្ឆិតំ;
យទា លជ្ជាភយាទីហិ, តទេច្ឆិ តតមំ មតំ។
‘‘តថា យុត្តញ្ចានិច្ឆិត’’ន្តិ សុត្តេនស្ស បរិយុទាសវុត្តិតោ ឥច្ឆិតា អញ្ញមនិច្ឆិតមនភិមតមិតរញ្ច, តតោយេវ‘គាមំ គច្ឆន្តោ រុក្ខមូលមុបសប្បតី’ត្យត្រ នេវិច្ឆិតនានិច្ឆិតស្សបិ រុក្ខមូលស្ស កម្ម សញ្ញា សិទ្ធាតិ តត្ថ ‘‘កម្មេ ទុតិយា’’តិ ទុតិយា វិធីយតេ, តន្ទស្សេតិ’នេវិច្ឆិតនានិច្ឆិតស្មា’ឥច្ចាទិ, រុក្ខមូលំ នេវិច្ឆិតំ បុព្ពមនភិមតត្តា, នាប្យនិច្ឆិតំ អប្បដិកូលត្តា, គាមគមេន ហ្យស្ស តប្បរតា, រុក្ខមូលោបសប្បនន្តុ បសង្គាគតន្តិ រុក្ខមូលានម្បិ កិរិយាភិសម្ពន្ធោ អត្ថេវ, អត្រាបិ-
នេវិច្ឆិតានិច្ឆិតន្តុ, មពុទ្ធិយុបសប្បនេ;
មូលំ វិស្សមនត្ថន្តុ, តមិច្ឆិតតមំ សិយា។
ព្រូសាសិនញ្ចាតិ ចសទ្ទោបសង្គហិតេ ទស្សេតុមាហ-‘ឯវ’មិច្ចាទិ, ឯត្ថ គាមទេវទត្តគគ្គានមកថិតសញ្ញា, អជាទយោ ត្វិច្ឆិតតមា, អាទិសទ្ទេន ‘បត្ថេតិ គាវុំ បុរិសំ ទ្វិជោ’ត្យាទយោ សង្គហិតា, នយតិនី=បាបុណនេ, វហតិ វហ=បាបុណនេ, ហរតិ ហរ=ហរណេ, ជយតិជិ=ជយេ, សព្ពត្ថលេច ឯត្តេ អយាទេសេ ច រូបំ, ទណ្ឌ=ទណ្ឌនេ ចុរាទិត្តា ណិម្ហិ រូបំ, អថ ‘‘អធិសីដ្ឋាសានំ កម្មំ’’ត្យាទិនា (១-៤-៤៦) តេន តេន កម្មសញ្ញំ វិធាយ ‘បឋវិំ អធិសេស្សតី’តិ អាទោ (តត្ថ) តត្ថ ‘‘កម្មេ ទុតិយា’’តិ (២-៣-២) ទុតិយា វិធីយតេ តេហិ តេហិ សត្ថ ការេហិ, សព្ពត្ថេវេត្ថ លោកស្ស កម្មវចនិច្ឆាតិ កមេនេតំញ្ញសញ្ញាបុព្ពកំ កម្មមុបទស្សេន្តោ អាហ-‘អធិបុព្ព’ឥច្ចាទិ, យាយ វត្តិច្ឆាយ ទុតិយា សិយា តាយ វត្តិច្ឆាយ កម្មតា កថំហិនាមាតិ សម្ពន្ធោ, នេវ ឧបលព្ភន្តីតិ កទាចិកស្សចិ សិយាតិ សម្ពន្ធោ, បយតិតព្ពន្តិ សុត្តន្តរមារព្ភនីយំ, តត្ថេវំ កិំ ភវតោ មនសិ ទោសធិជម្ភនេនាតិ អត្ថោ, ធម្មេតិ ឯត្ថាបិ ឯវំ សទ្ទំ យោជេត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោ, យថា អាធារេ កម្មវចនិច្ឆា, តថេហាបិ អាធារវចនិច្ឆាតិ អត្ថោ, តេនេវាហ-‘ធម្មេតិ អាធារវចនិច្ឆា’តិ, ធម្មេ អភិនិវិសតេតិ សម្ពន្ធោ, ឯវំសទ្ទសមានត្ថត្តា តថា សទ្ទស្ស តទត្ថានុសារេនេវ វិញ្ញាយតីតិ តថាសទ្ទស្ស អត្ថោ វិសុំ ន វុត្តោ, បានញ្ច អាចារោច បានាចារំ, តំបានាចារមស្ស អាធារស្ស តស្មិំ តប្បានាចារេ, បានត្ថាចារត្ថធាតុសម្ពន្ធី យោ នទ្យាទិ កោ អាធារោ សោ បានាចារវាយេវាតិ អាហ- ‘បានត្ថាចារត្ថានំ ធាតូនមាធារេ’តិ , កេសញ្ចីតិ អនិយមេន កេសញ្ចិ សទ្ទសត្ថការានំ, ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ អាធារវចនិច្ឆាបក្ខេ, បតិបរីហិ ភាគេចេត្យវសិទ្ធាតិ ឥមិនា បតិសទ្ទស្ស ធាតុនា អយុត្តតំ ទស្សេតិ… យទិ យុជ្ជេយ្យ ឆដ្ឋិយាភាវា, តេនាហ-‘យទាត្វិ’ច្ចាទិ, វុត្តិយំ តេនាតិ តសទ្ទេន, អបិសទ្ទោបសង្គហិតំ តតិយម្បិ គហេត្វា វាចាតិ ពហុវចននិទ្ទេសោ។
៣. កាល
យទា កាលទ្ធានមិច្ចាទិនា‘មាសមាសតេ កោសំ សយតិ’ច្ចាទោ អកម្មកេហិបិ យោគេ កាលភាវទ្ធទេសានំ បរេហិ កម្មត្តមនុញ្ញាតន្តិ ច, យទាត្វិច្ចាទិនា តុ កិរិយាវ សព្ពេនសព្ពំ ន សូយតិ, តថា សតិ កុតោ ច កម្មត្តន្តិ តេហេវ វុត្តន្តី ច ទស្សេតិ, គម្ម មានកិរិយាយោគោបិ ន និស្សិតោ… មាសមាសតេច្ចាទីសុ អាសនាទិ អាសនាទីសុ (បោត្ថកេ) កិរិយានំ មាសាទិយោគោ វិយ កល្យាណិត្តគុណាទិយោគោ ច លោកស្ស បតីតិបថមុបយាតីតិ, ន សិជ្ឈតីតិ កិរិយា ន ហោន្តិ គុណទព្ពានីតិ កិរិយាសម្ពន្ធាភាវា កម្មត្តាភាវោតិ ន សិជ្ឈតិ, គុឡេន មិស្សា ធានា ភជ្ជិតយវា គុឡធានា។ អជ្ឈយនកិរិយាយ បព្ពតេន ច មាសកោសានំ សាកល្លេន សម្ពន្ធាភាវា អច្ចន្តសំយោគាភាវោតិ មាសស្សាតិអាទីសុ ន ទុតិយា។ បុព្ពណ្ហេ សមយន្តិ ឥមិនា បុព្ពណ្ហេ សមយោតិ សត្តមីអាមាទិសមាសំ ទស្សេតិ, អច្ចន្ត មេវាតិ ឥមិនា សមយស្ស សាកល្លេន វិហរណកិរិយាយ សម្ពន្ធមាហ, យំសមយំ ករុណាវិហារេន វិហាសិ, តំ ឯកំសមយន្តិ សម្ពន្ធោ, ឧបសង្កមនកិរិយាយច្ចន្តមេវ យុត្តោតិ ឥមិនា និវាសនវិហរណ កិរិយាហិបិ បុព្ពណ្ហសមយាទីនមច្ចន្តមេវ យុត្តតំ ឧបលក្ខេតិ, បការន្តរេនាបិ សិទ្ធិយមាសង្កមុព្ភាវយតិ ‘យទា ត្វិ’ច្ចាទិនា, វិភត្តិយា វិបល្លាសោ យថាបកតមតិក្កម្ម អញ្ញថា ភវនំ, ឥធ បន សត្តមិ យម្បត្តាយំ សត្តម្យត្ថេ ពាហុលកេន ‘‘កម្មេ ទុតិយា’’ច្ចេវ ទុតិយាប្បត្តិ។
តតិយាភិមតាតិ ‘‘អបវគ្គេ តតិយា’’តិ (២-៣-៦) វចនេន បាណិនិយានំបបញ្ចត្តមភិមតា, កថម្បន កាលទ្ធានំ ករណត្តមិច្ចាសង្កិយ ករណត្តមេសម្បដិបាទេន្តោ អាហ-‘តថាបិ’ច្ចាទិ, តថាបីតិ វុត្តក្កមេន ករណត្តសម្ភវា តតិយាយ វិជ្ជមានាយបិ, សិយាតិ តតិយា សិយា, តញ្ចាតិ តំ ករណញ្ច។ ការកមជ្ឈេតិ ឯត្ថ ឆដ្ឋី សមាសោ ការកសទ្ទេន ច សត្តិការកំ គហិតន្តិ (អាហ) ‘ទ្វិន្នំ កត្តុសត្តីនំ មជ្ឈេ’តិ, អភិន្នស្សាបិ ហិ ឯកស្ស ទេវទត្តាទិកត្តុនោ ភិន្នានំ តំសមវេតានំ កត្តុសត្តីនំ មជ្ឈេ កាលទ្ធានានិ, សត្តិភេទមេវ ព្យញ្ជយមាហ-‘តថាហិ’ច្ចាទិ, ឯកត្ថាតិ ឯកស្មិំ ទេវទត្តេ, ទ្វីហេតីតេ (ភុញ្ជិក្រិយា) សាធនន្តិ សម្ពន្ធោ, ទ្វិន្នំ អហានំ សមាហារោ ទ្វីហំ តស្មិំ។ ឥសុមសតីតិ វា, ឥសុម្ហិ អាសោ អស្សេតិ វា និប្ផន្នេន ឥស្សាសសទ្ទេន គម្មមានំ កិរិយំ ទស្សេតិ ‘ឥស្វសនេ’តិ, នន្វិច្ចាទិ ចោទ្យំ, ធនុបញ្ចសតំ កោសោ, ឯវមញ្ញតេច្ចាទិ បរិហារោ, ឆដ្ឋិយាសម្បត្តាយន្តិ កោសស្សេកទេសេតិ ឯវំ ឆដ្ឋិយា សម្បត្តាយំ, មុត្តសំសយេនេទំ សមានន្តិ មុត្តោ សំសយោ យស្មិំ អវធ្យាទោ តេនេតំ តុល្យន្តិ អត្ថោ។ វុត្តិយំ អភិមតាតិ ‘‘សត្តមី បញ្ចមិយោ ការកមជ្ឈេ’’តិ (២-៣-៧) វចនេន សត្តមីបញ្ចមិយោ បបញ្ចត្តមភិមតា, ទ្វីហេ ភុញ្ជិស្សតីតិ ទ្វីសុ ទិវសេសុ គតេសុ ភុញ្ជិស្សតីតិ អត្ថោ, ‘‘យព្ភាវោ ភាវលក្ខណ’’ន្តិ (២-៣៦) សត្តមី, សកសកការកវចនិច្ឆាយេវាតិ ហិ ឥទំ ពាហុល្លំ និស្សាយ វុត្តំ, ទ្វីហា ភុញ្ជិស្សតិ កោសា វិជ្ឈតីតិ ទ្វីហា និក្ខម្ម ភុញ្ជិស្សតិ, កោសា និក្ខម្ម ឋិតំ លក្ខំ វិជ្ឈតិ ឧបាត្តវិសយោ-យមវធិ, កោសេ វិជ្ឈតីតិ កោសេ ឋិតំ លក្ខំ វិជ្ឈតីតិ អត្ថោ។
៤. គតិ
កតចត្ថសមាសាតិ កតោ ចត្ថសមាសោ យេសុ តេ តថា វុត្តា, អញ្ញបទត្ថវុត្តយោតិ អញ្ញបទត្ថេ វុត្តិ យេសន្តិ ព្យធិករណញ្ញបទត្ថសមាសោ, ចត្តសមាសេ គត្យាទីនំ វិសុំវិសុំ បធានត្តា តេហិ បរំ បយុជ្ជមានោ អត្ថសទ្ទោ គត្យាទីហិ បច្ចេកមភិសម្ពជ្ឈតីតិ មញ្ញតេ, អថ សុត្តេ ‘បយោជ្ជេ’ឥច្ចេតាវត្យុច្ចមានេ បយោជ្ជោ សយំ កត្តាតិ កថំ វិញ្ញាយតិ យេន ‘បយោជ្ជេ កត្តរី’តិ វិវរណំ កតមិច្ចាសង្កិយាហ-‘គត្យាទ្យត្ថ’មិច្ចាទិ, អាទិសទ្ទេន ពោធា ទីនំ គហណំ, តក្កិរិយាសមត្ថោវាតិ តស្សា គត្យាទិកាយ កិរិយាយ សមត្ថោ ឯវ និយុជ្ជតេតិ សម្ពន្ធោ, កិរិយាករណេ សមត្ថោ នាម កត្តាវាតិ អាហ-‘សោច កត្តា’តិ។ ទុតិយាយ សិទ្ធាយាតិ វក្ខមាននយេន បយោជ្ជស្ស កត្តុនោ កម្មត្តសិទ្ធិយា ‘‘កម្មេ ទុតិយា’’តិ សុត្តេនេវ កម្មេ ទុតិយាយ សិទ្ធាយ។ កិំ លក្ខណោ-យំ និយមោ យទត្ថមិ ទមារភីយតិច្ចាហ-‘គត្យាទ្យត្ថាន’មិច្ចាទិ, បច្ចុទាហរីយិស្សតេ ‘ឯតេសមេវេ’ច្ចាទិនា, តថាចាព្ភុបគមេ, បយោជ្ជោ កត្តា ន កម្មំ ត្យព្ភុបគម្ម បយោជ្ជេ កត្តរី’តិ វិវរិតន្តិ អត្ថោ, សាមត្ថិយម្បនឥច្ចាទិនា សាមត្ថិយសរូបមាហ, គតិ អាទ្យត្ថានន្តិ បទច្ឆេទោ, និយុជ្ជមានោ បយោជកព្យាបារសង្ខាតាយ កិរិយាយ សម្ពន្ធីយមានត្តា កម្មភូតោវ ភវតីតិ អត្ថោ, អយមេត្ថាធិប្បាយោ ‘‘គមនាទិកិរិយាយ សាធនត្តា យទិបិ បយោជ្ជោ កត្តា, តថាបិ សោ បយោជកេន គមនាទីសុ ព្យាបារិយមានោ បយោជកស្ស ព្យាបារលក្ខណាយ កិរិយាយ សម្ពន្ធីយមានោ យទិ កម្មំ ន ហោតិ អញ្ញថា កិំ ហោតីតិ អញ្ញថានុបបត្តិលក្ខណេន សាមត្ថិយេន កម្មភូតោវ ហោតី’’តិ (អត្ថោ) (បោត្ថកេ) ( ), បតីយតេតិ ឥមិនា បតីតិវសេនេវាស្ស កម្មតា, សភាវតោ តុ បយោជ្ជោ កត្តាវាតិបិ ញាបេតិ, បយោជកោតិ សព្ពត្ថ ទេវទត្តាទិកោ វិញ្ញេយ្យោ, អត្ថគហណស្សាតិ ‘‘សទ្ទាកម្មកភជ្ជាទីន’’ន្តិ អវត្វា ‘‘សទ្ទត្ថាកម្មកភជ្ជាទីន’’ន្តិ អត្ថគ្គហណស្ស, ពោធត្ថស្ស ឧទាហរណន្តិ សេសោ, ននុ វចនប្បយោជនំ ទស្សយតា វចនមេវោបទស្សិយ បញ្ហោ កាតព្ពោ, អថ ‘ឯតេសមេវា’ត្យវិជ្ជមានេនេវ កថំ ត្យាសង្កិយាហ ‘ឯតេសមេវេ’ច្ចាទិ, ហេដ្ឋា វុត្តក្កមេន និយមត្ថត្តា វចនស្ស ឯវការោ លព្ភតិ, សម្ពន្ធិវចនត្តា ឯតសទ្ទស្ស តេន យថាបឋិតា គត្យាទយោវ វិសេស្សភូតា សង្ខេបេន បរាមសីយន្តីតិ ឯតេ សមេវាតិ កតន្តិ មញ្ញតេ ឯវោសញ្ចាតិ មញ្ញតេ (បោត្ថកេ), (គច្ឆតិ ទេវទត្តោតិ…បេ.… នហោតីតិ) ឥមិនា ឥមមត្ថញ្ច ជោតេតិ ‘‘យទិបិ កិរិយាភិសម្ពន្ធា បយោជ្ជស្ស វិយ កត្តុនោបិ កម្មត្តម្បសជ្ជតិ, តថាបិ បយោជ្ជេតិ វុត្តត្តា កត្តរិ ទេវទត្តេ ទុតិយា នប្បសជ្ជតី’’តិ, អភិមតាតិ ‘‘គតិពុទ្ធ្យា’’ទិ (១-៤-៥២) សុត្តេន បយោជ្ជស្ស កត្តុនោ កម្មសញ្ញំ វិធាយ តស្មិំ បយោជ្ជេទុតិយាភិមតា, ចរហិសទ្ទោ បុច្ឆាយំ, បយោជេតីតិ អស្មិំ ឧទ្ទេសេ តទា កថំ ភវិតព្ពន្តិ សេសោតិ យទាចរហិច្ចាទិវាក្យស្សាវសានេ បយោជេតីតិ អស្មិំ ឧទ្ទេសេ វចនសមីបេ’តទា កថម្ភវិតព្ព’ន្តិ បាឋសេសោ ហោតីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ, យាវតាតិ តតិយន្តបដីរូបកោ និបាតោ, យស្មា ទត្ថោ វត្តតេ, យស្មា ទុតិយា បប្បោតិ តស្មា ‘យញ្ញទត្តេនេ’តិ ភវិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ។
៥. ហរា
និយមេនេច្ចាទិនា វចនារម្ភស្ស បយោជនមាហ, សាបិ តតិយាបិ ទុតិយាបិតិ វត្តព្ព យទាត្វិច្ចាទិនា ហរតិ នាហារត្ថេ នហរត្យត្ថេ (បោត្ថកេ) តិបិ វិញ្ញាបេតិ, ឧភយត្ថាតិ ទុតិយាយ បត្តាយ អប្បត្តាយ ច, វិភាសា វិកប្បោតិ អត្ថោ, ការេតិករ-ករណេ, លេត្តាយាទេសាតិលត្ត ឯត្តអយាទេស្ស, វទ-វចនេ, អភិវទនមភិវាទោ តំ ករោតីតិ ‘‘ធាត្វត្ថេនាមស្មី’’តិ (៥-១២) ឥម្ហិ នាមធាតុ ‘អភិវាទិ’តិសុត្តេ និទ្ទិដ្ឋោតិ អាហ-‘អភិវាទិស្មា’ឥច្ចាទិ។
៦. នខា
ខាទយតិ អាទយតិ ខាទ, អទ=ភក្ខណេ, អវ្ហាបយតិ វ្ហេ=អវ្ហានេ អាបុព្ពោ, ‘‘បយោជកព្យាបារេ ណាបិចេ’’តិ (៥-១៦) ណាបិម្ហិ បុព្ពសរលោបោ, កន្ទយតិ កន្ទ=អវ្ហានរោទនេសុ។
‘‘វហិស្សានិយន្តុកេ’’តិ គណសុត្តេ អយមេត្ថោ ‘‘វហិស្សធាតុស្ស បយោជ្ជេ កត្តរិ និយន្តុរហិតេ ទុតិយា ន ភវតី’’តិ, និយន្តា សារថិ កិរិយាសិទ្ធិំ និយាមកោតិ វត្វា តមេវ បកាសេតុមាហ-‘កិរិយង្គ’មិច្ចាទិ, កិរិយង្គ កិរិយោបករណភូតំ ពលី ពទ្ទាទិំ កិរិយាការណំ, និយមេត្វាតិ ឯកស្មិំ ករណីយេ កិរិយា វិសយេ បតិដ្ឋបេត្វា, វាហយតិ ភារំ ទេវទត្តេនេត្យត្រ ហិ ទេវទត្តោ បញ្ញវា បុរិសោ និយន្តារមន្តរេនេវ ភារំ វហតីត្យនិយន្តុកោ កត្តា, វាហយតិ ភារំ ពលីពទ្ទេ ឥច្ចត្រ តុ ពលីពទ្ទា និយន្តា រមន្តរេន ន វហន្តីតិ សនិយន្តុកា។
‘‘ភិក្ខិស្សាហិំសាយ’’ន្តិ គណសុត្តស្សាយមត្ថោ ‘‘ភក្ខិស្សាហិំសត្ថស្ស បយោជ្ជេ កត្តរិ ទុតិយា ន ភវតី’’តិ, អថ កថមេត្ថ ហិំសត្ថតា ភក្ខិស្ស ហិំសា ហិ ចេតនាវតិ សម្ភវតិ, ន ចេត្ថសស្សំ ចេតនាវន្តន្តិ អាហ-‘សព្ពេ’ឥច្ចាទិ, សព្ពេតិ រុក្ខាទយោ, ភាវា បទត្ថា, ឥទានិ សព្ពទស្សនានុកូលហិំសត្ថតមុបទស្សេតុមាហ-‘យទិវេ’ច្ចាទិ, ននុ ពុទ្ធវចន និស្សិតមិទំ ព្យាករណំ, តថា សតិ សម្មតមេវេ-ត្ថោ-បទស្សេត្វា គន្តព្ពំ កិន្នាមាញ្ញទស្សនោបគាតាធិរេនាតិ តុណ្ហី ហោតិ និក្ការណិស្សា និក្កម្មិស្សា (បោត្ថកេ) ភវតោ-បាយោតិ វិញ្ញាយតិ, បរត្ថានុពទ្ធកិច្ឆំ បន មហាបុញ្ញបញ្ញា ន កិញ្ចិ វិយ មញ្ញន្តិ, ហោតិ (ហិ) ឯតេន បរត្ថោ ‘‘មតន្តរេបិ សិទ្ធិ សិស្សានំ, តំតំ មតញ្ញុនោ វា កទាចិ ករហចិ យទិទមវលោកេយ្យុំ តេ ចេត្ថាវតារំ ចេត្ថការំ (បោត្ថកេ) លភេយ្យុំ ឯតាទិសោ ច បញ្ញវា បដិលទ្ធពុទ្ធវចនប្បសាទោ’តិ តទវតារេន ច ពុទ្ធេ ភគវតិ កមេន ទឡ្ហំ បសាទំ បដិលភេយ្យុ’’ន្តិ, ឯវមេវំ តត្ថ តត្ថ តំតំព្យាករណោទាហរណប្បសង្គេបិ តទនុសារេនេវ តន្តំបយោជនំ វេទិតព្ពំ, ន និរត្ថកកថាបសុតោ-យមាចរិយោតិ។
ទុហាទីនំ ត្យេវមាទោ អម្ហាកម្បរមគុរុនា រតនមតិបញ្ចិកាលង្ការាទិការេន នានាការសារត្ថវេទវេទិតុ វេទាវេទិត (បោត្ថកេ) មហាបញ្ញាបាដវានំ បញ្ញវន្តានំ សាមិនា មហាសាមិនា សម្ពុទ្ធសាសនរតនវរោបការកេន ‘ឥទមេត្ថ វិចារណីយំ’ត្យភិធាយ នានាមតន្តរមាកឌ្ឍិយ ពហុំ សម្បវេទិតមត្ថិ, មយម្បនេត្ថ អាចរិយេនាធិប្បេតមត្តមេវាលម្ព អត្ថម្ប កាសយិស្សាម។ សត្យប្យនេកទស្សនភេទេ សិដ្ឋប្បយោគានុសារេន យត្ថ បធានេកម្មនិត្យាទិប្បភុតយោទិស្សន្តិ, យត្រ ត្វប្បធានេត្យាទី, យត្រោភយត្របិ, តំសព្ពមិហ ភស្សការាទ្យនុមតក្កមេន បដិបាទយមាហ-ទុហាទីន’មិច្ចាទិ, ឯត្ថាទិសទ្ទោ បការវាចី, តេន យាចិប្បភុតយោ គយ្ហន្តិ, កម្មទ្វយយុត្តានន្តិ និទ្ធារណេ ឆដ្ឋី, តេន កម្មទ្វយយុត្តានំ មជ្ឈេ ទុហាទីនមប្បធានេបិ គវាទោ កម្មេ ត្យាទិប្បភុតយោតិ យោជនា ។ ឥច្ចាទិតិអាទិសទ្ទេន ‘អវរុន្ធតិ វជំ គាវំ អវរុន្ធីយតេ វជំ គោ’ឥច្ចាទីនំ បរិគ្គហោ, គមនាទ្យត្ថាន មិត្យាទិសទ្ទេន ពោធត្ថាទីនំ គហណំ។ គមីយតេ គាមោ ទេវទត្តន្តិ ឯត្ថ កថំ បយោជ្ជត្តសម្ភវោតិ អាហ-‘បុរិសេ’ច្ចាទិ, យជ្ជបិ គាមោ តុណ្ហី ហោតិ និព្យាបារត្តា បុរិសោវ តុ គមនកិរិយំ និប្ផាទេតិ, តថាបិ បុរិសស្ស គមនកិរិយាយ យំផលប្បត្តិលក្ខណំ, តមុភិន្នម្បិ គាមបុរិសានំ សមានន្តិ បុរិស កិរិយាតុល្យផលត្តា គាមោបិ គមនកិរិយាយ កត្តុព្យបទេសេ ការណំ ភវតីតិ អធិប្បាយោ, តថាហិ គាមំ គច្ឆន្តោ កោចិ គាមេ អាសន្នេ សតិ វទតិ ‘អាគតោ គាមោ បត្តោ គាមោ’តិ, អតោញ្ញេសន្តិ យេ កម្មទ្វយយុត្តា ទុហាទយោ គមនាទ្យត្ថាចោទាហដា, ឯតេហិ អញ្ញេសំ, បធានេ កម្មេភិ អជាទិម្ហិ បធានេ កម្មេ, បធានត្តម្បន អជាទីនំ កិរិយាយ បយោជនត្តា, អជាទ្យត្ថា ហ្យានយនកិរិយារភ្យតេ។ អយម្បនេត្ថ សង្គហោ-
‘‘ទុហិ យាចិ រុធិ បុច្ឆិ, ភិក្ខិ ចិ ព្រុវិ សាសិ ច;
ជិ ទណ្ឌិ បត្ថិ មន្ថី ច, ធាតូ ហោន្តិ ទុហាទយោ។
គត្យាទិសុត្តបដ្ឋិតា, គត្យាទ្យត្ថា ភវន្តិ តេ;
នីវហហរកសាច, នីវហាទី ភវន្តិ តេ។
ទ្វិកម្មកេសុ ចេតេសុ, អប្បធានេ ទុហាទិនំ;
ត្យាទិប្បភុតយោ ហោន្តិ, បធានេ នីវហាទិនំ;
ឧភយត្ថ បយោគានុ, សារា គត្យត្ថអាទិនំ’’តិ។
បយោគោ បន សម្ពន្ធចិន្តាយមិហ ច វុត្តានុសារេន សព្ពថា វិញ្ញេយ្យា។
៧. ធ្យាទិ
បុព្ពេ កិរិយានិស្សយេន ការកនិស្សយេន (បោត្ថកេ) ទុតិយាយ វិហិតត្តា អាហ ‘ឥទានិ’ច្ចាទិ, ធិសទ្ទស្ស អត្ថប្បធាន និទ្ទេសេន វា អាទិសទ្ទេន វា ‘ហា ទេវទត្ត’ន្តិបិ ហោតិ, ហា ទេវទត្តទុក្ខន្តិ តុ ទុក្ខេន យោគា ទេវទត្តេន ន យុត្តោ ហោតីតិ បឋមាវាមន្តណេ។ ននុច អន្តរាសទ្ទេន យោគេ យថារាជគហនាលន្ទាហិ ទុតិយា (តថា) អន្តរា ច រាជគហំ អន្តរា ច នា លន្ទ(ន្តិ តថា) អន្តរាមគ្គេតិ ឯត្ថ មគ្គតោបិ អន្តរាមគ្គតោបិ កស្មា ន ទុតិយាតិ តេនាយោគា, យេសញ្ហិ តំមជ្ឈំ តេ តេន យុជ្ជន្តីតិ តេហិយេវ ទុតិយា, អថវាព្ភុបគតេបិ តំយោគេ តំសម្ពន្ធីយេវ មគ្គោតិ មុខ្យត្តា តតោ សព្ពស្ស (បោត្ថកេ) ន ទុតិយា, អត្រាបិ ឆដ្ឋីយេវ បប្បោតិ អន្តរា តញ្ច មញ្ច កមណ្ឌលុឥតិ, តវ មម មជ្ឈេ កមណ្ឌលុត្យត្ថោ, អថ កមណ្ឌលុសទ្ទតោ ទុតិយា កស្មា ន ភវតិ សតីប្យន្តរេន យោគេ តស្ស បធានត្តា, តថាហិ កមណ្ឌលុនោ សកត្ថា បវត្តិ, តុម្ហម្ហានន្តុ បរត្ថា-កមណ្ឌលុវិសេសនត្តេន តេសំ បវត្តត្តា, តត្រ កមណ្ឌលុនោ សកត្ថេ វត្តមានត្តា បធានត្តេនាវតត្តា បាដិបទិកតោ អច្ចុតត្តា បរត្តា បឋមេវ ភវតីតិ ជីនិន្ទពុទ្ធិន្យាស។ និន្ទាទិ លក្ខណស្ស សម្ពន្ធស្ស សព្ភាវា សព្ពត្ថ សម្ពន្ធឆដ្ឋិយា សម្បត្តាយំ វចនំ, អាកតិគណោ-យំ។
៨. លក្ខណិ
លក្ខណាទីស្វត្ថេសុតិ នាមស្សា កស្សា (បោត្ថកេ) យមត្ថនិទ្ទេសោតិ អាហ ‘អភិនាយោ យុត្តោ’ច្ចាទិ, តេនាតិ អភិនា យុត្តស្សាត្ថនិទ្ទេស ការណេន, លក្ខណសទ្ទេន ហេតុ វត្តុមិច្ឆិតោតិ អាហ-‘តត្ថេ’ច្ចាទិ, ទុវិធោ ហេតុ, វុត្តញ្ហិ សុពោធាលង្ការេ ‘‘ជនកោ ញាបកោ ចេតិ, ទុវិធា ហេតវោ សិយុ’’ន្តិ (២៥២), សមុបលក្ខយតីតិ សមុបលក្ខណំ, សង្កេតមត្តំ ញាបកំ, ន តុ ជនកំ, សង្កេតោបិ លក្ខណមុច្ចតេ លក្ខីយតេ ការិយមានេនាតិ កត្វា, ជនកស្សាប្យត្រ លក្ខណត្តេន គហណេ បយោជនំ ‘‘អនុនា’’ (២-១០) ឥច្ចត្រ ទដ្ឋព្ពំ។ កញ្ចិបការន្តិ ឥមិនា ឥត្ថំសទ្ទស្ស អត្ថំ វទតិ។ បត្តោតិ ឥមិនា ភូតសទ្ទស្ស, ឯត្ថ ហិ ភូធាតុ បត្តិយំ វត្តតេ, រុក្ខោលក្ខណន្តិ រុក្ខោ ញាបកហេតូតិ អត្ថោ… រុក្ខេន វិជ្ជុយា ញាបីយមានត្តា, អាចរិយជិនិន្ទពុទ្ធិ បន អញ្ញថា វណ្ណយតិ, តស្សេទំ មតំ-
ក្រិយាយ ជោតកោ នាយំ, សម្ពន្ធស្ស ន វាចកោ;
នាបិ ក្រិយន្តរាបេក្ខី, សម្ពន្ធស្ស តុ ភេទកោតិ។
អយមេត្ថ អត្ថោ ‘‘អយមភិ អភិនន្ទតិត្យាទីសុ វិយ កិរិយាយ ជោតកោ ន ហោតិ, ឆដ្ឋី វិយ សម្ពន្ធស្ស វាចកោ ន ហោតិ, និក្កោសម្ពីត្យត្រ គមនកិរិយាបេក្ខី និសទ្ទោ វិយ នាបិ កិរិយន្តរា បេក្ខី, កិញ្ចរហិ សម្ពន្ធស្ស តុ ភេទកោ វិសេសកោ ភវតី’’តិ តមុបទស្សេតុមាហ-‘អញ្ញេ ត្វិ’ច្ចាទិ, ឯត្ថ ឥតិសទ្ទោ និទស្សនេ, រុក្ខម្បត្វា វិជ្ជោតតេ ឥតិឯវំ បត្តិកិរិយាយ បត្វាតិវុត្តរុក្ខបាបនកិរិយាយ ជនិតោតិ អត្ថោ, តថាហិ រុក្ខស្ស វិជ្ជុយា បាបនាភាវេ វិជ្ជុយា លក្ខិយាយ តល្លណស្ស ច រុក្ខស្ស យោ លក្ខិយលក្ខណភាវោ សម្ពន្ធោ, សោ កេន សម្បាទិតោ ភវេយ្យ, ននុ សម្ពន្ធេ អភិនា ជោតីយមានេ រុក្ខស្ស លក្ខណវុត្តិតា កថំ ជោតីយតីតិ អាហ-‘លក្ខណត្ថោច វិសយភាវេនា’តិ, តថាចេត្យាទិនា តស្មិំ បក្ខេ សម្ភាវិតំ ទោសមុព្ភាវយតិ, តត្រាយ មិច្ចាទិនា យថាវុត្តទោសបរិហារាយ បរេហេវាភិធីយមានម្បរិហារមាហ, បរិហារោបទស្សនេនាស្សាបិ បក្ខស្សាទុដ្ឋតាខ្យាបនេនេសោបិ បក្ខោ-ព្ភុបគតោត្យវសេយោ, អតោយេវុបរិ យថាវុត្ត បក្ខនិស្សយេនេវ ព្យាខ្យាយតេ, ទេវទត្តស្ស សាធុត្តសង្ខាតឥត្ថម្បការប្បត្តិយា វិសយភាវេនាវដ្ឋិតា មាតា តត្ថ វត្តតិ នាមាតិ អាហ-‘មាតុយា’តិអាទិ, មាតា ច ឥត្ថម្ភូតេ បវត្តា វិសយ ភាវេន ទេវទត្តោ ច តត្ថ វិសយីភាវេន, តេសញ្ច វិសយវិសយីភាវលក្ខណោ សម្ពន្ធោ ឥត្ថម្បត្តិលក្ខណាយ កិរិយាយ ជាតោ, សោ មាតុសម្ពន្ធោ ហោតិ ការណវសេន, សោចាតិនា ជោតីយតីតិ មាតុ តេនាភិនា យោគោតិ អាហ-‘យ្វាយ’ច្ចាទិ, មាតុសម្ពន្ធោឥតិ យោជនា, ឥត្ថម្បត្តិយាតិ ឥត្ថម្បត្តិលក្ខណាយ កិរិយាយ ករណភូតាយ, ឯវំ មញ្ញតេ ‘‘កិញ្ចាបិ សោ សម្ពន្ធោ ទេវទត្តេនាប្យវិនាភាវីតិ តស្ស សោភិនា ជោតីយតេ, តថាបិ មាតុសម្ពន្ធោភិនា ជោតីយតីតិ ‘មាតុ តេន យោគោ’តិ ច (វុច្ចតិ)… សទ្ទសត្តិយា តគ្គតាយេវ ទុតិយាយ ឧភយគតស្សាបិ សម្ពន្ធស្ស ជោតនតោ’’តិ រុក្ខោ រុក្ខោ តិដ្ឋតីតិ សម្ពន្ធោ, ឋិតិម្បដិច្ចាតិ ឋិតិន្និស្សាយ ឯសំ រុក្ខានំ យោ ច សម្ពន្ធោតិ យោជនា, រុក្ខានន្តិ ឥមិនា រុក្ខា កិរិយាយ បរេ សម្ពន្ធិនោតិ ញាបេតិ, ឋិតិម្បដិច្ចាតិ ឥមិនា បន តិដ្ឋតិសទ្ទវចនីយា សាធ្យរូបា ឋិតិកិរិយា រុក្ខតោ បរេ សម្ពន្ធីតិ, អចេតនានំ រុក្ខានមបេក្ខាវិរហេបិ លោកម្បតីតិវសេន ‘បិបតីសា’ទីនំ វិញ្ញាយមានត្តា វិញ្ញាយមានឋានាបេក្ខណកិរិយាយសាធ្យសាធនលក្ខណោ សម្ពន្ធោ ជាតោតិ វិញ្ញេយ្យំ, សោ ច រុក្ខសម្ពន្ធោ-ភិនា ជោតីយតីតិ អាហ-‘សោ’តិអាទិ, ទ្វិព្ពចនេនេវ ជោតនីយាតិ វិច្ឆាត្ថេ វុត្តិមត្តេ សតីបិ វិភត្តិយា វិច្ឆត្ថេ វុត្កិមត្តេត្យាទិវចនំ វិចារេរេតព្ពំវិតត្តិយា អពិសទ្ទស្សច វិច្ឆត្ថេ វុត្តិយា អភាវា, លក្ខណិត្ថម្ភូតិ ហិ បកតិវិសេសនំ ជោតេតុមសមត្ថត្តា វិច្ឆាយ ជោតនាយ ទ្វិព្ពវចនំ កត្តព្ពមេវាតិ អធិប្បាយោ។
៩. បតិ
ឧបាទិយមានោតិ អព្ភុបគម្មមានោ, យទិ បន ឧបាទិយមានោ ភាគោ, អនុបាទិយមានោ កថន្តិ អាហ-‘យោ បនា’តិអាទិ, តគរកុដ្ឋា គន្ធព្ពវិសេសា, មមាភជតីតិ មំ អាភជតិ, មម កោដ្ឋាសោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ។
១០. អនុ
នតុលក្ខណន្តិ សច្ចកិរិយា វុដ្ឋិយា ហេតុ ហោតិ, ន តុ សង្កេតោតិ អត្ថោ, ហេតុត្តា លក្ខណត្តាភាវេ សច្ចកិរិយាយ កថំ លក្ខណេ ទុតិយាតិ ហេតុត្តេបិ លក្ខណត្តមស្ស សាធេន្តោ សាធម្មបយោគេនាន្វយមាហ-‘យំ សកិម្បិ’ច្ចាទិ, ឯត្ថ ហិ លក្ខណំ សច្ច កិរិយាតិ បដិញ្ញា, បក្ខោ (បោត្ថកេ) សកិម្បិ និមិត្តតាយ កប្បនត្តាតិ ហេតុ, យំ សកិម្បិ និមិត្តតាយ កប្បតេ តម្បិ លក្ខណំ ភវតិ, យថា’អបិ ភវំ កមណ្ឌលុបាណិំ សិស្សមទ្ទក្ខី’តិ សាធម្មបយោគេនាន្វយោ ទដ្ឋព្ពោ, កប្បតេតិ សមត្ថោតិ អត្ថោ, កមណ្ឌលុ បាណិម្ហិ អស្សេតិ កមណ្ឌលុបាណី, អបីតិ បញ្ហេ, កទាចិ កេនចិ កមណ្ឌលុបាណីសិស្សោ ទិដ្ឋោ សោ តមេវ ទស្សនំ លក្ខណំ កត្វា បុច្ឆតិ ‘អបិ’ត្យាទិនា, អថ យថា វុត្តេន ហេតុនោបិ លក្ខណត្តមត្តុ តថាបិ បរវិប្បដិសេធេន ហេតុម្ហិ តតិយា កស្មា ន សិយាតិ ចោទយមាហ ‘ន ន្វេវម្បិ’ច្ចាទិ, បុព្ពវិប្បដិសេធេនាតិ អបវាទបុព្ពវិប្បដិសេធេន, តថាហិ ឆដ្ឋិយា បវាទោ ហោតិ ហេតុម្ហិ តតិយាវិធិ… សម្ពន្ធឆដ្ឋិយា បត្តាយ ហេតុតតិយាវិធានតោ ឧបបទវិភត្តិវិធិបិ ឆដ្ឋិយាបវាទោ… សម្ពន្ធវិសេសាភិព្យត្តិហេតុនោបបទេន យោគេ តស្មិំយេវ សម្ពន្ធេ វិធានតោ, តត្ថ ហេតុតតិយាវកាសោ ‘ធនេន កុល’ន្តិ, ឧបបទវិភត្តិយាវកាសោ ‘រុក្ខមនុវិជ្ជោតតេ’តិ, សច្ចកិរិយមនុ បាវស្សីតិ តុ ហេតុម្ហិ លក្ខណេ-បវាទវិប្បដិសេធេ សតិ បុព្ពវិប្បដិសេធេន ទុតិយា ភវតិ។
១១. សហ
សហត្ថេ-នុនោ វត្តនេ បព្ពតេន យោគោ កថន្តិ អាហ‘បព្ពតេនេ’ច្ចាទិ។
១២. ហីនេ
វិសយភាវេនាតិអាទិនា ហីនត្ថេតិ វិសយសត្តមិត្តមាហ, វិជាននប្បការមាហ-‘ហីនេ’ច្ចាទិ, តេនាតិ អនុនា, កថំ តេន យុត្តត្តំ ឧក្កដ្ឋស្សាតិ ហីនុក្កដ្ឋសម្ពន្ធមុខេន វិភាវេន្តោ’តត្ថា’តិអាទិមាហ, តត្ថាតិ ហីនេច្ចាទិនា វុត្តេ តស្មិំ, យតោតិ ឧក្កដ្ឋសារិបុត្តាទិកោ, ហីនោតិ បញ្ញវត្តាទិ(តោ និក្កដ្ឋោ, សោ សារិបុត្តាទិកោ ឧក្កដ្ឋោ) ហីនត្ថវិសយោ ជាយតេ… តព្ពិសយេ តស្ស ឧក្កដ្ឋតា បត្តិតោ, ហីនុក្កដ្ឋសម្ពន្ធោ បន អតិសាយនាទិកាយ កាយចិ កិរិយាយ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។
១៤. សត្ត
កិន្តំ អាធិក្យមិច្ចាហ- ‘អធិកាធិកីសម្ពន្ធោ’តិ, អធិកោ អស្ស អត្ថីតិ អធិកី=ខារី, អថាធិកីវិនិមុត្តេ អធិកាធិកិសម្ពន្ធោ កថមវសីយតេ នហ្យត្រាធិកី កោចិ សូយតិច្ចាហ-‘នវិនេ’ច្ចាទិ, ឥតិ សទ្ទោ ហេតុម្ហិ យថាវុត្តសម្ពន្ធសាធនោ, តទោបសទ្ទេនយោគោតិ តទា ឧបសទ្ទេនាធិកិនោយោគោតិ អត្ថោ។ ទ្វិដ្ឋត្តា សម្ពន្ធស្ស អធិកស្សាប្យុបសទ្ទេន យោគា តតោបិ កស្មា ន សត្តមីត្យាហ-‘អធិកម្ហាត្វិ’ច្ចាទិ, យថា ឯកាយេវ វិភត្តិយា ឧភយគតស្សាបិ សម្ពន្ធស្ស ជោតិតត្តា វិជ្ជុសង្ខាតលក្ខិយា សត្តម្យភាវោ, ឯវមិធា បីតិ បុព្ពេ វុត្តសមាធិមតិទិសន្តោ អាហ-‘លក្ខិតា វិយ សត្តម្យ ភាវោ’តិ, ‘‘មាណិកា ចតុរោទោណា, ខារិត្ថី ចតុមាណិកា’’។
១៥. សាមិ
កិន្តំ សាមិត្តមិច្ចាហ-‘សស្សាមិសម្ពន្ធោ’តិ, កាយ កិរិយាយ ជនិតោតិ អាហ-‘បរិបាលនាទិកិរិយាយ ជនិតោ’តិ, តញ្ចាតិ សាមិត្តាបេក្ខោ នបុំសកនិទ្ទេសោ, សម្ពន្ធស្សានេកវិធត្តា អាហ‘សព្ពត្ថ សម្ពន្ធេ’តិ, អាខ្យាយតេតីមស្ស អត្ថោ វិធីយតេ ញាបីយតេតិ, ទិដ្ឋន្តោ-បនីតោត្ថោ សុខេន បដិបត្តុំ សក្កាតិ បសិទ្ធមនុវទិយមានមប្បសិទ្ធញ្ច វិធីយមានំ ទិដ្ឋន្តមាហ-‘យថា យោ កុណ្ឌលី សោ ទេវទត្តោ’តិ, កុណ្ឌលិត្តម្បសិទ្ធំ, ទេវទត្តត្តមប្បសិទ្ធមិច្ចាហ-‘កុណ្ឌលិត្តានុវាទេនេ’ច្ចាទិ។ យថេវោភយាធិដ្ឋានត្តេប្យុបសជ្ជនតោវ ឆដ្ឋី ‘រញ្ញោ បុរិសោ’តិ, ន វិសេស្សតោ ‘បុរិសស្ស រាជា’តិ, តថា សម្ពន្ធាភិព្យញ្ជនកេនាធិនា យោគេបិ វិសេសនតោវ ភវតិ, នាញ្ញតោតិ អាហ-‘តត្ថា’តិអាទិ។ ព្យតិរេកមាបាទីយតីតិ ការកឆក្កតោ ព្យតិរិត្តត្តា សម្ពន្ធោ ព្យតិរេកោ តំ អាបាទីយតិ បាបីយតីតិ អត្ថោ, ឧភយតោតិ សំតោ សាមិតោ ច, អធិព្រហ្មទត្តេ បញ្ចាលាតិ ព្រហ្មទត្តស្ស បញ្ចាលា សន្តកា សាមិនោ (បោត្ថកេ) តិ អត្ថោ, សន្តកា សាមិនោ (បោត្ថកេ) ហិ បញ្ចាលា, ន សាមិ នសំ (បោត្ថកេ), អធិបញ្ចាលេសុ ព្រហ្មទត្តោតិ បញ្ចាលានំ ព្រហ្មទត្តោ សាមីត្យត្ថោ។
១៦. កត្តុ
កិំ លក្ខណោ-យំ កត្តាឥច្ចាហ-‘កត្តរិ’ច្ចាទិ, គច្ឆតិ ទេវទត្តោច្ចាទោ កត្តរិ បតិដ្ឋិតំ, បចត្យោទនំ ទេវទត្តោច្ចាទោ កម្មេ បតិដ្ឋិតំ កិរិយំ ករោតីតិ សម្ពន្ធោ, ករោតីតិ ច ឥមិនា អន្វត្ថ ព្យបទេសោវ សិទ្ធោ-យំ កត្តុ វោហារោតិ ញាបេតិ, កេនចិ បយុជ្ជមានោបិ សកេ កម្មេ សយមេវ បធានត្តមនុភវតីតិ‘បយុត្តោ វា បធានភាវេនា’តិ វុត្តំ ហោតិ ចេត្ថ-
បធានតាយ យោ កត្តុ, កម្មដ្ឋំ កុរុតេ ក្រិយំ;
សា កត្តា នាមប្បយុត្តោ, បយុត្តោ វាត្យយំ ទ្វិធាតិ។
តត្ថ បុរិសេន កតន្តិ អប្បយុត្តោ, បុរិសេន ករោតិ ទេវទត្តោតិ បយុត្តោ, ននុ កិរិយា-យមព្យវធានេន ករណាធិករណេ ហេវ សាធ្យតេ កត្តារា តុ ទូរដ្ឋេន, តថាសតិ កថមនេកសាធនសាធនីយំ កិរិយំ កត្តាវ ករោតិ មុខ្យភាវេនាបរេត្វមុខ្យភាវេនាតិ វុច្ចតេ-
កត្តុតោញ្ញេសមុព្ភូត្យា, វិវិត្តាលោចនាទិនា វវិវេកេច ទស្សនាតិ វាក្យបទីយេ, បវិវេកេច ការកន្ថរាមភាវេទិស្សភេ កត្តរិក្រិយា អត្ថិ ភវតិ វិជ្ជតិច្ចាទោ តិតដីកា, តតិយបាថានំបាត ១០០, នំបាត ២៤៣;
ទូរាទប្យុបការិត្តេ, កត្តុ វាត្តប្បធានតា។
អយមេត្ថ អត្ថោ ‘‘កត្តុនោ សកាសា អញ្ញេសំ ករណាទីនំ ឧព្ភូត្យា សម្ភវេនច, តថាហិ បសិទ្ធករណសភាវោបិ ផរសុ កត្តាយត្តវុត្តិតាយាធិករណម្ភ វតិ‘ផរសុម្ហិ ឋបេត្វា ឆិន្ទតី’តិ, វិវិត្តស្ស ករណាទីហិ បុថព្ភូតស្ស, កត្តុនោ កិរិយាយ អាលោចនេន ទស្សនេន ច ‘ទេវទត្តោ អត្ថិ ភវតិ វិជ្ជតី’តិ វុថព្ភូតស្សានេន អាលោចនេន ទស្សនេនច កត្តុនោទេវទត្តេនទេវទត្តំ ភវតិ វិជ្ជតីតិ (បោត្ថកេ), អាទិសទ្ទេន ករណាទិនោ (តទធីន) បវត្តិអាទីនំ គហណំ, ឥមិនា ការណេន ទូរតោ ឧបការិត្តេបិ កត្តុយេវ សប្បធានតា សិយា’’តិ, បុនបិ-
ថាល្យាទីនន្តុ កត្តុត្តំ, ហោតេវាចេតនានបិ;
យតោ សទ្ទស្ស វុត្យត្ថេ, មិច្ឆាត្យាសេន-នាទិនា។
អយមេត្ថ អត្ថោ ‘‘អចេតនានម្បិ ថាលីអសិអាទីនំ កត្តុត្តម្ភវតិ យថាវណ្ណិតសប្បធានត្តនិមិត្តាភាវេបិ, កស្មាតិ ចេ យតោ ការណា អត្ថេ អត្តនោ អភិធេយ្យេសទ្ទស្ស វុត្តិ បដិបត្តិ អនាទិនា មិច្ឆាភ្យាសេនភវតិ តស្មា ថាល្យាទីនន្តិអាទិ បកតំ, កិំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘អញ្ញថា សទ្ទត្ថោ, អញ្ញថា សភាវត្ថោ, ន ហិ សទ្ទោ ពាហ្យេ វត្ថុម្ហិ ព្យាបារមាបជ្ជតិ, តថាហិ–
អញ្ញថេ វាគ្គិ សំសគ្គា, ទាហំ ទឌ្ឍោតិ មញ្ញតិ;
អញ្ញថា ទាហសទ្ទេន, ទាហត្ថោ សម្បតីយតេ។
ពាហ្យបទត្ថស្ស សភាវោ វិយ ហុត្វា មិច្ឆាភ្យាសេន អនាទិនា បន បវត្តេន ពាហ្យេ វត្ថូនិ អវិជ្ជមានេន ករណភូតេន ថាល្យាទីនំ កត្តុត្តំ ហោតី’’តិ។ អថ ច បន–
វត្តិច្ឆាទោ បវត្តេហិ, សប្បធានត្ត ហេតុហិ;
កត្តុធម្មេហិ វុត្តេហិ, កត្តា សទ្ទាវ ញាយតេ។
ឯកស្សាមុខ្យវត្ថាហិ, ភេទេន បរិកប្បនេ;
កម្មត្តំ ករណត្តញ្ច, កត្តុត្តំ ចោបជាយតេ។
វុត្តេហីតិ ‘កត្តុតោញ្ញេសមុព្ភូត្យា’ច្ចាទិនា, សទ្ទាវាតិ សទ្ទេ តេធម្មា ហោន្តុ វា មា វា កត្តុសម្ពន្ធិយថាវុត្តធម្មវចនិច្ឆាយ សទ្ទតោវ កត្តា បតីយតេ, និយមេន ន វត្ថុតោតិ អត្ថោ, អមុខ្យា វត្ថាហីតិ ពុទ្ធិយា តទាការតាយ បរិណាមាវត្ថាហិ, ហន្ត្យត្ត នាវត្តានន្តិ ឯកស្សេវាត្តនោ កម្មត្តាទិ ជាយតេ, អតោយេវាច្ចន្តមសន្តោបិ អង្កុរោ ជននកិរិយាយ កត្តា ភវតិ ‘អង្កុរោ ជាយតេ’តិ, វុត្តំ ហិ–
បុរាសញ្ជនិតោ បុរាសញ្ជាតិតោ ភាវា, ពុទ្ធយវត្ថានិ ពន្ធនោ;
អវសិដ្ឋោ សតាញ្ញេន, កត្តា ភវតិ ជាតិយាឥតិ។
សតា អញ្ញេន ទេវទត្តាទិនា។
កិន្តំ ករណំ នាមាតិ អាហ-‘យោ បនា’តិអាទិ, យោតិ យោ បទត្ថោ, ឥមិនា ឥទំ ទីបេតិ ‘‘ករណព្យបទេសាយ សុត្តន្តរាភាវេបិ ករោត្យនេនេតិ ករណន្ត្យន្វត្ថតោ បសិទ្ធោ-យំ ករណវោហារោ’’តិ, អត្រេទំ បដិភានំ–
យំ វត្តុមិច្ឆិតំ កត្តុ, ក្រិយាយច្ចន្តសាធនំ;
ករណន្តំ ទ្វិធា ហោតិ, ពាហ្យព្ភន្តរភេទតោតិ។
តត្ថ យំវត្តុមិច្ឆិតំត្យាទិនា ឥទំ ទស្សេតិ-‘‘ន វត្ថុតោ កិញ្ចិ ករណំ នាម អត្ថិ, វចនិច្ឆាវសេន បន បសិទ្ធករណានម្បិ ផរសុអាទីនំ ‘ផរសុ ឆិន្ទតិ, ផរសុម្ហិ ឆិន្ទតី’តិ កត្តុអធិករណត្តស្សបិ, បសិទ្ធាធិករណានម្បិ តទនុត្តាទិវិសេសសម្ភវេ ថាល្យា បចតី’តិ ករណត្តស្សបិ ទស្សនតោ វចនិច្ឆាតោយេវ ករណំ ការកំ វិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ, តញ្ច ទុវិធន្តិ អាហ-‘ទ្វិធា ហោតី’តិអាទិ, តត្ថ អសិនា ឆិន្ទតីតិ ពាហ្យំ, ចក្ខុនា បស្សតីត្យព្ភន្តរំ។ កិរិយានិមិត្តត្តា ការកន្តិ ឥមិនា ការកសទ្ទស្ស និមិត្តបរិយាយត្តមាហ។ បកតិ យាភិរូបោច្ចាទោ កិរិយាយាវិជ្ជមានត្តា សម្ពន្ធមត្តំ វិញ្ញាយតីតិ សម្ពន្ធលក្ខណា ឆដ្ឋី សិយា, សមេន ធាវតីត្យាទោ តុ កិរិយាយ វិជ្ជមានត្តេបិ កម្មត្តំ វត្តុមិច្ឆិតន្តិ ទុតិយា សិយា, សមំ ធាវតិ វិសមំ ធាវតីត្យត្ថោ, តថា ទ្វិទោណេនាតិ ទ្វេទោណេ កិណាតីត្យត្ថោ, បញ្ចកេនាតិ បញ្ច បរិមាណស្ស បញ្ចកោ បញ្ចកំ វគ្គំ កត្វា បសវោ កិណាតិ បញ្ចបញ្ច កត្វា កិណាតីត្យត្ថោតិ វាត្តិកការេន ‘តតិយា វិធានាយោបសង្ខ្យានំ’កតំ, តំ ទស្សេតុមាហ- ‘បកតិអាទីហី’តិអាទិ, យត្ថេសំករណភាវោតិ យស្សំ កិរិយាយមេ សម្បកត្យាទីនំ ករណត្តំ, តំ កិរិយំ កថយតីតិ សម្ពន្ធោ, សព្ពស្សេវ បទត្ថស្ស សត្តាព្យភិចារតោ អាហ-‘ភូ’ឥច្ចាទិ, បកតិយាភិរូបោតិ សភាវេនាយមភិរូបោ ភវតិ, ន តុ វត្ថាលង្ការាទិនេត្យត្ថោ, ករោតិស្ស គម្មមានត្តេ បន បកតិយាភិរូបោ កតោតិអាទិ, តទា កត្តរិយេវ តតិយា, យំ យស្មា អញ្ញគោត្តោ គោតមោ ន ហោតិ អតោច គោតមោ ភវតីតិ សម្ពន្ធោ, ននុច ទ្វិទោណ បញ្ចកា កយម្បដិច្ច កម្មភូតា ហោន្តិ ទ្វិទោណាទិនា កេយត្តា តតោ កិមុច្ចតេ‘កយម្បដិច្ច ទ្វិទោណបញ្ចកា ករណានិ ភវន្តី’ត្យា សង្កីយាហ-‘តថាហិ’ច្ចាទិ, ឥទំ វុត្តំ ហោតិ-‘‘ទ្វិទោណាទិសទ្ទេន ហិ ន គយ្ហុបគំ វត្ថុមុច្ចតិ, តេហិ បន ទ្វិទោណាទ្យត្ថំ មូលំ តាទត្ថិយា ភិហិតន្តិ ន វុត្តទោសាវសរោ’’តិ។
១៧. សហ
យថាក្កមមាគមនកិរិយាយ ថូលត្តគុណេន គោមន្តទព្ពេន ច សម្ពន្ធំ ទស្សេតុំ ‘តំ យថេ’ច្ចាទិមាហ, ឧទាហរណមត្តំ ទស្សេន្តោបិ ឥមិនា អធិប្បាយេនាបិ ទស្សេតីតិ វុត្តំ ‘សព្ពត្ថេវ វា’តិអាទិ, បុត្តេន សហាគតោតិអាទីសុ អាគមនាទិកិរិយម្បដិច្ច ទ្វេ កត្តារោ បធានាប្បធានវសេន, តេសុ បធានេ ការិយសម្បច្ចយញាយេន វា ពហុលំវចនេន វា បធានេ កត្តរិ បច្ចយោ, ឥតរេ’កត្តរិ តតិយា’ត្យេវ តតិយា សិទ្ធា, តតោ-យំ វចនារម្ភោ-នត្ថកោតិ មញ្ញមានោចោ ទេតិ ‘នន្វិ’ច្ចាទិនា, ត្តេនាភិធីយតេ បិតេតិ បធានកត្តា, តុល្យោបិ កិរិយាសម្ពន្ធេ បិតាបុត្តានំ បិតាត្រ បធានំ សទ្ទចោទិតត្តា, បុត្តោ-ប្បធានមសទ្ទចោទិតត្តា , សទ្ទព្យាបារាបេក្ខាយ ហិ បធានាប្បធានាយ វវត្ថានំ, បិតុរេវាត្រាគតាទិសទ្ទសាមានាធិករណ្យា អាគមនកិរិយា សម្ពន្ធោ សទ្ទេនោច្ចតេ, នេតរស្ស សទ្ទសត្តិសភាវតោ, តថា វិធា ហិ សទ្ទស្ស សត្តិ យតោ បិតុរេវាត្រ កិរិយា សម្ពន្ធំ សក្កោតិ បដិបាទេតុំ, ន បុត្តស្ស, ឯវញ្ចាគតោច្ចាទោ ឯកវចនមុបជ្ជតេ, អញ្ញថា ហិ ពហុវចនំ សិយា, ‘បិតា បុត្តា អាគតា’តិ។ (យទិ) វុត្តនយេន តតិយា សិទ្ធា ‘សិទ្ធេ សត្យារម្ភោ និយមាយ វា វិកប្បាយ វា’ ន ចេត្ថ និយមោ, នាបិ វិកប្បោ, តតោ កិមនេន យោគេនា ត្យាសយេនាហ-‘អប្បធានេយេវ’ច្ចាទិ។ នយិទមេវមិច្ចាទិ បរិហារោ។ សហភាវមត្តំ វត្តុមិដ្ឋំ វាតិ យោជនា, សាមត្ថិយាតិ ភេទាធិដ្ឋានត្តា សហត្ថយោគស្ស បុត្តស្សាបិ កិរិយាភិសម្ពន្ធោ វិញ្ញាយតិ កថមញ្ញថា សហត្ថយោគោ សិយាតិ ឥមិនា អត្ថ ពលេន។ អត្ថគ្គហណន្តិ សុត្តេ ‘‘សហត្ថេនេ’’តិ អត្ថគ្គហណំ។ បរិយាយត្ថន្តិ បរិតោ អយន្តិ អវគច្ឆន្តិ អត្ថមនេនេតិ បរិយាយោ អត្ថោ បយោជនំ យស្សាតិ វិគ្គហោ, ឯត្ថ ច បរិយាយត្ថមេវាតិ នាវធារណំ, អតោយេវ វិនាបិ សហសទ្ទប្បយោគំ តប្បរិយាយប្បយោគំ វា សហត្ថេន យោគេ វិធានតោ អសត្យបិ សហាទិសទ្ទប្បយោគេ យត្ថ តទត្ថោ គម្យតេ តត្ថាបិ ភវត្យេវ តតិយា… គម្យមានេន សហត្ថេន យោគា, យថា‘‘ស្យាទិ ស្យានេ’’តិ។ (៣-១) សហ បរិយាយេនាតិ សហសទ្ទស្ស បរិយាយតោ។ វិសេសានុបាទានតោតិ ‘‘សហយុត្តេ-ប្បធានេ’’តិ (២-៣-១៩) បាណិនីយ សុត្តេ វិយ អប្បធានេតិ វិសេសស្សានុបាទានតោ។
១៨. លក្ខណេ
លក្ខីយត្យនេនាតិ លក្ខណំ សង្កេតោ, កិន្តំ កមណ្ឌលុប្បភុតិ, អត្ថេ ការិយស្សាសម្ភវា តំវាចីហិ វិភត្តីតិ មញ្ញមានេន យំវិវរណំ កតំ ‘លក្ខណេ វត្តមានតោ’តិ, តមុល្លង្គិយាត្ថំ វទតិ ‘យោ អត្ថោ’ឥច្ចាទិ, វត្តមានតោតិ វិញ្ញាយតិ… នាមស្មា បច្ចយវិធានប្ប សង្គតោ, ឧបាត្តោតិ គហិតោ។ កញ្ចិប្បណរមាបន្នស្ស លក្ខណេ តតិយា យថា សិយា ‘រុក្ខម្បតិ វិជ្ជោតន’មិច្ចត្រ លក្ខណមត្តេ មា ភវីតិ បាណិនីយេហិ ‘‘ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ’’តិ (២-៣-២១) ឥត្ថម្ភូតគ្គហណំ កតំ, តម្មនសិ និធាយ ចោទយមាហ–‘នន្វិ’ច្ចាទិ, ឥត្ថម្ភូតស្ស លក្ខណន្តិ ឆដ្ឋីសមាសោ, អាបន្នស្សាតិ ភូតស្ស, សាមញ្ញស្ស ភេទកោ វិសេសោ បការោ វុច្ចតេ, តថាហិ ‘តិទណ្ឌកេន បរិព្ពាជកមទ្ទក្ខី’តិ មនុស្សត្តសាមញ្ញស្ស បរិព្ពាជកត្តម្បការោ, តម្បរិព្ពាជកោ បត្តោ, តស្ស តិទណ្ឌកំ លក្ខណំ។ ឧបលក្ខណត្តេតិ ឥមិនា ឥត្ថម្ភូតស្ស លក្ខណត្តាភាវមាហ, ឧបលក្ខណន្តិ សង្កេតោ។ នយិទមត្ថិច្ចាទិ បរិហារោ, រុក្ខម្បតិ វិជ្ជោតនន្តិ ឯត្ថ កស្សចិ ឥត្ថម្ភូតស្សាភាវា ឥត្ថម្ភូតគ្គហណេ បយោជនំ ន ទិស្សតិ តន្និវត្តនតោ, រុក្ខម្បតិ វិជ្ជោតតេតិ ឯត្ថតុ ឥត្ថម្ភូតស្ស វិជ្ជុសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស សព្ភាវា តតិយាប្បត្តិយំ តំនិវត្តិយា យថាវុត្តំ ញាយមន្តរេន នាញ្ញំ កិញ្ចិ បដិសរណមត្ថីតិ សញ្ញាបយមាហ-‘អវស្ស’មិច្ចាទិ, អញ្ញថាតិ ឯវមនព្ភុបគម្ម ‘ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ’តិ វចនេ ករីយមានេ សតិ, ឥត្ថម្ភូតវាទិនោ ឧត្តរមាសង្កិយាហ-‘នចា’តិអាទិ, វត្តុន្តិ វចនសេសោ, ចោ-វធារណេ, នេវ សក្កាតិ វុត្តំ ហោតិ, ទុតិយាវិធានសាមត្ថិយាតិ ‘‘បតិបរីហិ ភាគេ ចា’’តិ (២-៩) កស្មា ន សក្កាតិ អាហ-‘អត្ថិ’ច្ចាទិ, អសតិ ហិ បយោជនេ សាមត្ថិយន្តិ ភាវោ។ អថ កមណ្ឌលុ បាណិម្ហិ អស្សាតិ អាទោ តតិយា កស្មា ន សិយា ត្យាហ-‘កមណ្ឌលុ’ឥច្ចាទិ, កមណ្ឌលុស្ស សេតស្ស ច ឧបលក្ខណ ភាវេនានុបាទានតោតិ សម្ពន្ធោ, ឥមិនា ឧបាទាតុនោ សវចសិ សតន្តតមាហ, វិសិដ្ឋាវយវាធេយ្យេនាតិ បាណិ កមណ្ឌលុនា វិសិដ្ឋោវយវោ, តស្សាធេយ្យោ កមណ្ឌលុ តេនាតិ អត្ថោ។ យេនាង្គេន វិកតេន អង្គិនោ វិការោ លក្ខីយតេ តតោ តតិយា យថាសិយាតិ បរេហិ ‘‘យេនាង្គវិការោ’’តិ (២-៣-២០) អារទ្ធំ, តទាហ-‘យេនេ’ច្ចាទិ, តត្ថ យសទ្ទេន វិកតាវយវោ ហេតុត្តេន និទ្ទិដ្ឋោ អង្គសទ្ទោ ច សមុទាយវចនោ ឧបាត្តោ តេនាហ-‘យេនេច្ចាទិ, ននុច កាណាទីនំ និយតគុណីនមភិធាយិត្តា អក្ខិសទ្ទស្ស បយោគោ ន យុត្តោ ព្យាវត្តិយាភាវាតិ, នេស ទោសោ, លោកិយោ-យំ សទ្ទស្ស វោហារោ, លោកស្ស ច សទ្ទប្បយោគេ គុរុលឃុម្បត្យទយោ នត្ថិ, តថាហិ លោកេន ‘សីសបាតិ’បិ វុច្ចតេ, រុក្ខោ សីសបាតិបិ, យស្ស តុ តត្ថាទរោ, សោ-ក្ខិសទ្ទំ បយុជ្ជតេវ, អថវា សាមញ្ញុបក្កមេ វិសេសោ បយោគមរហតិ, អក្ខិ(នាតិ) ហិ វុត្តេ សន្ទេហោ សិយា ‘កិមស្ស វត្តុមិច្ឆិត’ន្តិ តតោ កាណោតិ វុច្ចតេ, នាក្ខិនា និរូបយតិ សោភនោតិ, កិញ្ចរហិ កាណោតិ, អក្ខិកាណមស្សេត្យាទោ កស្មា ន សិយាតិ អាសង្កិយ‘កមណ្ឌលុ បាណិម្ហិ អស្សា’ត្យត្រ យោ វុត្តោ បរិហារោ, ត មេត្ថោបទិសន្តោ អាហ-‘ហេដ្ឋា វិយ អប្បសង្គោ’តិ។
១៩. ហេតុ
កិស្មិញ្ចិ ផលេ ទិដ្ឋសាមត្ថិយេត្ថេ ហេតុ និរុឡ្ហោ។ ឯកត្រ ហិ ទិដ្ឋសាមត្ថិយោត្ថោ តំយោគ្គតាយ ការិយ (ម)ករោន្តោបិ ហេតុ វុច្ចតេ សតិ សហ ការិន្យសតិ ច វិធុរប្បច្ចយោ បបា(ត) តោ, តេន ការិយស្ស ព្យភិចារោ, តេនេវាហ- ‘អនិប្ផាទយន្តោបី’តិ, ការណេ តតិយាយាភាវេ ការណមាហ- ‘តក្កិរិយាយោគ្គតាមត្តេ’ច្ចាទិ។
២១. គុណេ
ឧបាធិ វិសេសនំ, បរាង្គភូតេតិ បរស្ស ពន្ធត្តា(ទិនោ) វិធានា យាង្គភូតេ ជឡត្តាទិហេតុម្ហីតិ អត្ថោ, ឥមិនា គុណសទ្ទោ យមប្បធានវចនោតិ វទតិ, យញ្ចាប្បធានំ តម្បរាង្គភូតន្តិ គុណេតីមស្ស ‘បរាង្គភូតេ’តិ អត្ថមាហ, យញ្ហិ បរត្ថមុបាទីយតេ តទប្បធានមនុ វាទរូបេនោបាទីយមានត្តា, យថា ‘ជឡត្តា ពទ្ធោ, រុក្ខោ យំ សីស បត្តា, អគ្គិ ឯត្ថ ធុមត្តេ’ច្ចាទិ, តេនេវាហ-‘បរត្ថរូបាបន្ន’ន្តិ, វាវិធានន្តិ ‘‘វិភាសា គុណេ-ថិយំ’’ន្តិ (២-៣-២៥) ឯវំ វិធានំ, ឥត្ថិយន្តិអាទិនា បញ្ចមីរូបស្សបិ អភិមតភាវំ ទស្សេតិ, តេនេវាហ-‘ឧភយត្ថា’តិអាទិ, ននុ ‘តោ បញ្ចម្យា’’តិ (៤-៩៥) សុត្តេន តទ្ធិតបច្ចយន្តស្ស កថំ បញ្ចម្យន្តតា ត្យាសង្កិយាហ-‘បញ្ចមិនិទ្ទេសេ’ ឥច្ចាទិ, ឥមិនា សុត្តេន បញ្ចមិយា វិនាតិ យោជនា, វា បញ្ចមិយា វិធានតោ តតិយារូបេនបិ ភវិតព្ពន្តិ ចោទនមនសិ និធាយ បញ្ចម្យុ ទាហរណេយេវ ការណំ តតិយោទាហរណស្ស ច បឋមោទាហរណានុសារេនានុ មន្តព្ពតញ្ចទស្សេន្តោ អាហ ‘បញ្ចម្យាយេវិ’ច្ចាទិ, អភាវេន សង្ខារនិរោធេនាតិ តតិយន្តរូបានិ។
២២. ឆដ្ឋី
សម្ពន្ធវចនិច្ឆាយេវេត្ថ ឆដ្ឋី សិទ្ធាតិ អាសង្កិយាហ-‘ហេតុម្ហិ’ច្ចាទិ, ហេតុមាហ-‘តំ យោគ្គតា’ ឥច្ចាទិ, សទ្ទសត្តិសាមត្ថិយាតិ សទ្ទសត្តិសង្ខាតាយ សាមត្ថិយា, តមេវ ផុដយតិ ‘យត្ថ’ឥច្ចាទិនា, ហេត្វត្ថវាចកេហិ អន្តរេនាតិ សម្ពន្ធោ, សមានាធិករណេហីតិ ហេត្វត្ថសមានាធិករណេហិ ឧទរាទីហិ, តជ្ជោតនាយាតិ ហេត្វត្ថជោតនាយាលន្តិ សម្ពន្ធោ, ព្យតិរេកេន តុ ហេត្វត្ថតោ តប្បវត្តិមាហ-‘យត្ថ បនិ’ច្ចាទិ, ហេត្វត្ថេហិបិច្ចាទិនា សាមត្ថិយមុបទស្សិតំ ‘វសេ ធម្មស្ស ហេតុនោ’តិ តត្ថោទាហរណំ។
២៣. សព្ពា
នាមភូតេហីតិ សព្ពាទីសុ កេចិ កេសញ្ចិ យទិ នាមានិ សិយុំ តេហិ, អប្បធានភូតេហីតិ បិយសព្ពាទីហិ, កិម្បយោជនន្តិអាទោ បយោជនសទ្ទោ ‘‘បយោជនំ ការិយហេតូសុ’’តិ និឃណ្ឌុតោ ហេតុវចនោ។
២៤. ចតុ
យស្ស សចេតនាយាចេតនាយ វា កស្សចិ, បូជានុគ្គហកាមត្ត មន្តរេន សម្មាបទានំ ន សម្ភវតីតិ អាហ-‘បូជា’ ឥច្ចាទិ, តេនាតិ យថាវុត្តេនត្ថេន, ចាគង្គន្តិ ទទាតិនោ ទានកិរិយាយ កម្មេន សម្ពជ្ឈមានញ្ចាគការណំ, ឥទានិ សម្បទានលក្ខណំ សប្បភេទមាវិកាតុកាមោ អាហ-‘តទិទ’មិច្ចាទិ, ននិរាករោតីត្យ និរាករណំ, អារាធយតីត្យារាធនំ, អព្ភនុជានាតីត្យព្ភនុញ្ញំ, តេសំ វសេន, ឥធ សម្បទានន្តិធា វុត្តំ កថិតំ, កេតេតិ អាហ-‘រុក្ខយាចកភិក្ខវោ’តិ, រុក្ខាទិកំ តំ សម្បទានំ វិភាគេន ទស្សេតុមាហ-‘តត្ថ ហិ’ច្ចាទិ, អជ្ឈេសនេនារាធនេន សម្បទានំ ភវតីតិ សម្ពន្ធោ, អនុមតិយា អព្ភនុជានេន, វិជ្ជមានេប្យនិរាករណេ ភិក្ខុនោ-ធិកមនុមតន្ត្យធិប្បាយេនាហ-‘សោ’ ឥច្ចាទិ។
២៥. តាទ
បយោជនបរិយាយេ អត្ថសទ្ទេ សតិ ឥទន្តិ បយោជនំ បរាមដ្ឋុំ សក្កាតិ ‘តស្សេទ’ន្តិអាទិ វុត្តំ, តសទ្ទេនេត្ថ វិកតិយាតិសម្ពន្ធោ, អត្ថសទ្ទេន តុ បកតិយា, អត្ថ កថនមេតន្តិ ឥមិនា វចនិច្ឆាយ មេតិស្សំ នត្ថិ សមាសោតិ ទីបេតិ, វិគ្គហេ វាស្មិមិមស្មាយេវ និបាតនា សមាសោ ទដ្ឋព្ពោ,សោ វិកតិសង្ខាតោ អត្ថោ, បកតិត្វញ្ញបទត្ថេនាក្ខិបីយតេ, តតោ តទត្ថសទ្ទតោ, កោយំ តទត្ថ ភាវោ ច្ចាហ-‘តទត្ថភាវោ នាមា’តិអាទិ, និមិត្តំ យូបាទិវិកតិ, និមិត្តីទារុអាទិបកតិ តសទ្ទេនាត្ថសទ្ទេន ច គហិតា, តេសំ សម្ពន្ធោ តទត្ថសទ្ទស្ស បវត្តិនិមិត្តំ តទត្ថភាវោ នាមាតិ អត្ថោ, ហេតុ ហេតុមន្តភាវលក្ខណោ សម្ពន្ធោ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ, បធានាវច្ឆេទគុណស្មាតិ វិធីយមានត្តេន បធានស្ស បុរិសស្ស អាច្ឆេទកា វិសេសកា គុណា, យញ្ហិ វិធីយតេ ញាបីយតេ តម្បធាន, មិតរមប្បធានមនុវជ្ជមានត្តា, យទា ឧបាទីយតេតិ វត្វា ឧបាទីយមានប្បការំ ទិដ្ឋន្តេន ផុដយិតុមាហ-‘យថា’ឥច្ចាទិ, យូបោ និមិត្តំ យស្ស ទារុនោ តំ តថា វុត្តំ នាញ្ញនិមិត្តន្តិ យទា និមិត្យវច្ឆេទកត្តេនុបាទីយតេ តទា និមិត្តសទ្ទតោវ ចតុត្ថី សម្ពន្ធោ, តតោ អញ្ញនិមិត្តតោ, និមិត្តនិមិត្តីនំ សម្ពន្ធស្ស អភិមុខភាវេន តត្ថេវ និមិត្តេ បវត្តីតិ សម្ពន្ធោ, និមិត្តសទ្ទតោ ហេតុតតិយាបិ នាសង្កនីយាតិ សម្ពន្ធោ, ការណមាហ-‘និមិត្ត’ ហេតុ ឥច្ចាទិ។ ឧភយត្ថាតិ យូបាយ បាកាយាតិ ឧភយត្ថ។
បិណិយមានា កិំ សទ្ទាទិវចនីយា បរោ សាទុអាទិកោ យោ-ត្ថោ សោ អញ្ញោ កត្តា យស្ស សោ អញ្ញកត្តុកោ-ភិលាសោ, អភិលាសោ រុចីតិ ឥមិនា ទិត្យាទ្យនេកត្ថន្តោបិ រុចិសទ្ទោ-ភិលាសេ រុឡ្ហោវ គយ្ហតីតិ វទតិ, សា រុចិ អត្ថោ-ភិធេយ្យោ យេសំ ភេ តទត្ថា, តេសំ សម្ពន្ធិនោ បិណិយមានស្ស, ឥមិនា ច កិញ្ចាបិ រុចិរយំ យស្សុប្បជ្ជតេយោ វា តស្សា ជនកោ, តេសមុភិន្នម្បិ អត្ថិ, តថាបិ យស្សុប្បជ្ជតេ សោវ តស្សាធិករណំ, អជនកោបិ សោ តាយ សំសត្តោតិ តស្សេវ បិណិយមានស្ស សម្បទានសញ្ញា, នតុជនកស្ស តាយាសំសត្តស្សាតិ ទីបេតិ, ឥធាតិ ឥមិនា សក្កតេ ឧទាហរណានមសមានរូបកំ ទស្សេតិ, ឥមិនា ច ឧទាហរណានមសមាន រូបត្តមេវ ចតុត្ថីវិធានេ ការណំ, អញ្ញថា ឆដ្ឋីយេវ តេហិបិ វិធីយេយ្យ ការណាសម្ភវា ការណសព្ភាវា ហិ ទីបេតិ, ឦទិសស្ស បច្ចុទាហរណ(ស្ស) ភាវេ ការណមាហ-‘អនញ្ញកត្តុ កត្តា-ភិលាសស្សា’តិ, បរេសមិទម្បច្ចុទាហរណម្ភវតុ ឥធ កថន្តិ អាហ-‘ឥហត្វិ’ច្ចាទិ, ត្វន្តិ អត្តមត្តេ បឋមាយេវ, សម្ភវេ ការណន្តរមាហ-‘អថវា’តិអាទិ, នត្ថិ អញ្ញោ កត្តា យស្សា សា អនញ្ញកត្តុកា រុចិ, ភាយ រុចិយា សម្ពន្ធិនោ បិណិយមានស្ស សម្បទានសញ្ញំ យេ បន ឥច្ឆន្តីតិ សម្ពន្ធោ, យេ បន អាហុ ចាតិសម្ពន្ធោ, ឧប្បជ្ជនមុប្បត្តិ, កស្ស ឧប្បត្តិ, រុចិយា, ឧប្បត្តិយា អាធារោ ឧប្បត្យាធារោ‘ទេវទត្តាយ រោចតេ’ច្ចាទោ ទេវទត្តាទិំ ឧបលក្ខេតីតិ ឧប្បត្យាធារោបលក្ខណំ វចនំ, ឯត្ថ រុចិយា ឧប្បត្យាធារោបលក្ខណមេវ វចនន្តិ សាវធារណ មត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ… សព្ពេសំ វាក្យានមវធារណផលត្តា, តេន បិណិយ មានវចនមភិលាសស្ស អញ្ញកត្តុកតាសន្ទស្សនបរំ ន ហោតីតិ ព្យវច្ឆិន្នម្ភវតិ, តេសំ កច្ចាយនស្ស ចេហាបិ បសជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ, ឥហាបីតិ ត្វមិតិ ឯត្ថាបិ, អញ្ញថាសិទ្ធត្តាតិ អត្ថមត្តេ បឋមាយ ឯវ សិទ្ធត្តា, វចនស្សាតិ ឧភិន្នម្បិ ចតុត្ថីវិធានវចនស្ស, អតិប្បសង្គោចាតិ ‘‘កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’តិអាទោ តវាតិ អនភិមតដ្ឋានប្បត្តិច។
ធារិប្បយោគេតិ ធារិធាតុនោ បយោគេ, ឧត្តមីណោ អធមីណោតិ ធនិកគហេតូនំ រុឡ្ហីត្យាហ-‘ឧត្តមីណោ ធនសាមី’តិ, ឧត្តមីណមស្សាតិ ឧត្តមីណោ, ធារយតីតិមស្សត្ថមាហ-‘វហតី’តិ, ធារិតោតិ ធារំធាតុតោ។ សុត្តន្តរេន (តំ តំ) និយមេន និយមិតានំ តេសំតេសំ សម្បទានសញ្ញំ វិធាយ ចតុត្ថី វិហិតា បរេហិ, តទាហ ‘សិលាឃ ហនុដ្ឋាសបាន’មិច្ចាទិ, សព្ពត្ថ យោគសម្ពន្ធេ ឆដ្ឋី, ញាបេតុន្តិ សិលាឃាទិកេ ពោធេតុំ, ឥច្ឆិតោតិ អតិមតោ។ តទត្ថវាចីនញ្ច ធាតូនំ សង្គហណត្ថំ ‘កុធទុហិស្សោសូយត្ថាន’ន្តិ វុត្តំ, យម្បតិ កោបោតិ ឥមិនា កោបស្ស វិសយមាហ, យស្សាតិ ឥមិនា យំការកន្តិ វុត្តមេវ បរាមសតិ, យស្សាតិ រាជាទិនោ, បុច្ឆតីតិ បុច្ឆិយតេ , តេនេវ វក្ខតិ-‘យស្ស សម្ពន្ធិំ សុភាសុភំ បុច្ឆតិ នេមិត្តិកោ’តិ, យោចានុកូលត្តម្ភ ជតីតិ ឥមិនា ឥទំ ទស្សេតិ ‘‘បតិបុព្ពកោ អាបុព្ពកោច សុណោតិ អព្ភុបគមេ បដិជាននេច វត្តតេ, យទាយមព្ភុបគមោ បត្ថនា បុព្ពតោ ភវតិ តទា បត្ថនាយ កត្តុ បត្ថយិតុនោ ចតុត្ថី រូបម្ភវតិ, យទាត្វបត្ថតម្បិ កេវលមានុកូល្យេន វត្តមានំទិស្វា ទេយ្យមព្ភុបគច្ឆន្តិ ឥទមិទំ វោទស្សាមាតិ កោបិស្សសាមាតិ (បោត្ថកេ) តទានុកូល្យេន បវត្តនសង្ខាតាយ កិរិយាយ កត្តុនោ ចតុត្ថីរូបម្ភវតី’’តិ, ឥមិនា ច បាណិនិយវុត្តិការស្ស ជយាទិច្ចស្សមតេ ព្យភិចារមាហ, សោ ហិ ‘‘អព្ភុបគមោ នាម បរេន បត្ថិតស្ស ភវតិ តត្ថ បត្ថយិតុយេវ ចតុត្ថីរូបម្ភវតី’’តិ វទតិ, បុព្ពស្សាកិរិយាយ យោ កត្តាតិ វេទវាក្យេន វិហិតថុតិកករណ សង្ខាតាយ ឧស្សាហានុជាននតោ បុព្ពភូតាយ កិរិយាយ យោ កត្តា ហោតា បោតា ច, សព្ពត្ថាបិ‘តស្សា’តិ ឥទំ ‘ចតុត្ថីយាយទភិមតំ រូប’ន្តិឥមិនា សម្ពន្ធិតព្ពំ, ឆដ្ឋិយា សព្ពព្យាបិភាវមាលម្ព ឯវន្តិ អតិទេសោតិ អាហ ‘ឯវន្តី’តិអាទិ, រូបសាម្យតោ បន តាទត្ថិយត្ថសព្ភាវាច យថាយោគំ តាទត្ថ្ហ ចតុត្ថីបិ ន វិរុជ្ឈតិ, វក្ខតិ ហិ‘តាទត្ថ្ហ វចនិច្ឆាយន្តុ ‘ឥច្ចាទិនា, ឥច្ឆិតោ រាជា, កម្ម វចនិច្ឆាតិ ឥមិនា វចនិច្ឆាយ បធានត្តមាហ… វចនិច្ឆាភិមុខត្តា សព្ពេសំ ការកានំ, អប្បចុរប្បយោគត្តាតិ អពហុប្បយោគត្តា, ហនុតេ អបនយតិ, ឧបតិដ្ឋតេ ឧបដ្ឋានំ ឧបគមនំ ករោតិ, បិហយន្តិ បត្ថេន្តិ, កុជ្ឈ អមរិសំ ករោតិ, ទុហនាទយោ កោបប្បភវា នានន្តរេន តេ សម្ភវន្តីតិ ទូភាទយោប្យុទាហដា ‘‘ព្យញ្ជនេ ទីឃរស្សា’’តិ (១-៣៣) រស្សេ អបរជ្ឈាមិ, ឥស្សយន្តិ នសហន្តិ, អារជ្ឈតិ បុច្ឆិតោ នេមិត្តិកោ ឧបបរិក្ខតិ, ភាទត្ថ្ហំ វិភាវេតិ ‘យស្សេ’ច្ចាទិនា, បរិយា លោចេតិ ឧបបរិក្ខតិ, កិំ លក្ខណោ-យមនិយមោច្ចាហ-‘នាវស្ស’មិច្ចាទិ, យាចិតុស្មាយេវ យាចិតុយេវ (បោត្ថកេ) ឆដ្ឋីតិ នាវស្សមយន្និយមោតិ អត្ថោ, កុតោច្ចាហ-‘សម្ពន្ធេ’ច្ចាទិ, អញ្ញស្មាបីតិ អយាចិតុតោអបិ, ថុតិករណស្ស កត្តុភូតា ហោតាបោតារោ ឧស្សាហនានុជាននានំ កម្មំ ហោតីតិ អាហ-‘បច្ចនុបុព្ពស្ស គិណាតិស្ស កម្មេ’តិ។ ហោតុបោតុសទ្ទេហិច្ចាទិនា បោតុសទ្ទស្សបិ ឆដ្ឋិរូបំ ទស្សិតំ, វុត្តិយន្តុ ‘ហោតុ បតិគិណាតិ’ច្ចេវ បាឋោ ទិស្សតិ, ហោត្វេវម្បិត្យម្ហាកមត្រោបេក្ខា, ឧស្សាហយតីត្យត្ថេ គិណាតិ អន្តោគតណ្យត្ថោ។ អនាវាទោតិ នាវាអន្នាទិវជ្ជិតេ។ ឯត្ថ បន តថា បដិសេធាភាវេបិ ពហុលាធិការតោ ‘ន តំ នាវម្មញ្ញេ នតំ អន្នម្មញ្ញេ’ច្ចាទិ ភវតិ, អត្ថេវ ហិ ពហុលាធិការតោវា តិប្បសង្គាភាវោ, បឋមន្តំ រូបន្តិ មញ្ញមានោតិ បឋមន្តំ រូបំ, ឯត្ថច យទា តិណាទិតោបិ ខិកំសីយតេ តទា និន្ទាវគមោ, តត្ថ ច និយោគតោវ នញ្បយោគោ ញាថានុប បត្តិយាតិ សប្បដិសេធមុទាហដំ ‘ន មញ្ញមានោ’តិ, អវធិម្ហិយេវ បញ្ចមីតិណាតិ, នញ្បយោគេវ និយោគតោ និន្ទាវគមា តិណន្តិ កម្មេយេវ ទុតិយា, អថវា សតីបិ និន្ទាវគមេ វចនិច្ឆាតោ សវិសយេយេវ ទុតិយា, សម្មុតិប្បយោគេតិ សម្មុតិសទ្ទស្ស បយោគេ, ចតុត្ថិំ ឥច្ឆន្តីតិ មត្តាយាតិ ឯត្ថ ចតុត្ថិំ ឥច្ឆន្តិ, បុន រុត្តត្តេ ការណមាហ-‘អថ សោតិវិជ្ជមានត្តា’តិ, ចណ្ឌស្ស កុក្កុរស្សាតិអាទិសុត្តេ ‘‘អថ សោ’’តិ បាឋស្ស វិជ្ជមានត្តា ‘ភិយ្យោសោ មត្តាយា’តិ ឯត្ថ សោការោ បុនរុត្តោតិ អធិប្បាយោ, ចគ្គហណេនាតិ ‘‘សិលាឃហនុ…បេ.… សត្តម្យត្ថេសុចា’’តិ សុត្តេ ចគ្គហណេន, ចតុត្ថីភិមតាតិ ‘‘នមោ យោគាទិស្វបិចា’’តិ សុត្តេន។
២៦. បញ្ច
អវធីយតេ វិសិលិស្សតេ ឯតស្មាត្យវធិ, អវបុព្ពាយ ធាធាតុតោ អវធិម្ហិ‘‘ទាធាត្វី’’តិ (៥-៤៥) ឥ។
យតោ-វធីយតេ កិញ្ចិ, ក្រិយាបុព្ពំ កុតោចិបិ;
ចលញ្ចាចលមញ្ញញ្ច, តំ វទន្ត្យ វធិម្ពុធា។
ឯត្ថាយមត្ថោ ‘‘យតោកុតោចិបិ អត្ថោ កិញ្ចិ វត្ថុអវធីយតេ សំយោគស្ស វា កិរិយានិមិត្តំ គមនទានាទិកិរិយាបុព្ពំ វិសិលិស្សតេ សយំ វា អបេតិ អញ្ញេន វា វិសុំ ករីយតេ, តមេវំវិធំ ចលញ្ចា ចលញ្ច វិសិលេសបរិច្ឆេទភូតំ បទត្ថមវធិំ វទន្តិ ពុធា តព្ពិទុនោ’’តិ, តំ យថា ធាវតាស្សា បុរិសោ បតតិ, បុរិសំ បាតេតិ វា, រុក្ខា បណ្ណំ បតតិ, បណ្ណំ បាតេតិ វាតិ, សោច តិធាប្យុច្ចតេ វិសយភេទេន, យថា–
និទ្ទិដ្ឋវិសយោ កោចិ, ឧបាត្តវិសយោ តថា;
អនុមេយ្យវិសយោ ចាតិ, តិធាវធិ សមីរិតោតិ។
តត្ថ និទ្ទិដ្ឋា វចនោបនីតា កិរិយា វិសយោ យត្ថ សោ និទ្ទិដ្ឋ វិសយោ វធិ, យថា-‘គាមស្មា អាគតោ’តិ, ឧបាត្តាជ្ឈាហដា កិរិយា វិសយោ យត្ថ សោ ឧបាត្តវិសយោ, យថា-‘វលាហកា វិជ្ជោតតេ’តិ, វលាហកា និក្ខម្ម វិជ្ជោភតេតិ អត្ថោ, អនុមេយ្យា កិរិយា វិសយោ យត្ថ សោ អនុមេយ្យវិសយោ, យថា‘មាថុរា បាដលិបុត្តកេហិ អភិរូបតរា’តិ, ឯត្ថ អភិរូបគុណេន ឧក្កំសនមនុមេយ្យំ, អតោយេវេត្ថាយមេវ សញ្ញា បរិប្ផុដា វិញ្ញាយតីតិ ន កាចិទិហ សញ្ញា បរិភាសីយតេ ព្យាមោហការិណី, អថាវធិស្មាតិ វុច្ចមានេ ‘បទត្ថាវធិស្មា’តិ កុតោ-វសីយតេ យេនេវំ វិវរណំ កតន្ត្យាសង្កិយាហ-បទាន’មិច្ចាទិ។ យថា គាមស្មាតិអាទិនា ឥទំ ទីបេតិ ‘‘ន កេវលំ កាយសំសគ្គបុព្ពកោវ វិសិលេសោ, កិញ្ចរហិ ពុទ្ធិសំសគ្គបុព្ពកោបិ, អត្ថិ ចេហ ពុទ្ធិសំសគ្គ បុព្ពកោ, តថាហិ ចោរេហិ ភាយតិត្យាទោ យោ (ភយ)បេក្ខណ សីលោ ភវតិ, សោ យទិ មំ ចោរា បស្សេយ្យុំ, ធុវំ មេ មរណន្តិ វិចារេន្តោ តេ ពុទ្ធិយា បប្បោតិ បប្បុយ្យ ច តតោ និវត្តតេ, តថា ចោរេហិ តាយតិត្យាទោ យោ ឯកស្ស មិត្តោ ភវតិ សោ យទ្យេតំ ចោរា បស្សេយ្យុំ ធុវមស្ស មរណន្តិ បស្សន្តោ តេ ពុទ្ធិយា បត្វា តតោ និវត្តយតីត្យវធិត្តា អវធិស្មាវ សព្ពត្ថ បញ្ចមី’’តិ, បរេហិ បន ឯតាទិសេសុ សព្ពត្ថ បដិបត្តុវិសេសានុគ្គហាយ សុត្តេហេវ បបញ្ចោ កតោ, ឥធ បន សាមញ្ញវចនេនេវ សិទ្ធត្តា តទនុគ្គហាយ ឧទាហរណេហេវ បបញ្ចិតំ, ភីតិភាយនត្ថានន្តិ ភីតិ តាយនានំ អត្ថោ យេសំ តេ ភីតិតាយនត្ថា តេសន្តិ អត្ថោ, ននុ ភីត្យត្ថានំ បយោគេ ភយហេតុ សម្ភវតិ នតុ តាយនត្ថានន្តិ, នេស ទោសោ, តាយនញ្ហិ រក្ខនមុច្ចតេ សាយនាហិ រក្ខនមុប្បជ្ជភេ (បោត្ថកេ) តញ្ច ភយហេតុតោ វេត្យាហ-‘យោ ភយហេតុ’តិអាទិ, ឥមិនា ច ‘‘ភីត្យត្ថានំ ភយហេតុ’’តិ (១-៤-២៥) បាណិនិយានមបាទានសញ្ញា សុត្តម្បដិក្ខិបតិ, តតោតិ ភយហេតុតោ, តេសន្តិ ភយតាយនានំ, ភយមនិដ្ឋបាតសង្កា, ឧត្តាសោត្យត្ថោ, តាយន មនិដ្ឋបាតតោ បរិរក្ខនំ, យថា ទស្សនំ ហោន្តេវាតីមិនា វចនិច្ឆាយេវ បធានត្តមាហ, កោ ហិ លោកិយំ វចនិច្ឆមតិវត្តិតុំ សក្កោតិ, តថាហិ សព្ពេវ ទព្ពាទយោ សព្ពការកសត្តិយុត្តាវ, តត្ថាយំ ការកវិភាគោ វចនិច្ឆាវសេនេវ, តំ យថា ‘វលាហកោ វិជ្ជោតតេ, វលាហកេន វិជ្ជោតតេ, វលាហកេ វិជ្ជោតតេ’តិ។ បរាបុព្ពស្សាតិអាទិនា ‘‘បរាជិស្សាសយ្ហោ’’តិ (១-៤-២៦) សញ្ញាសុត្តំ បច្ចក្ខាតិ, អសយ្ហោ អត្ថោតិ សហិតុំ អភិភវិតុមសមត្ថោ អត្ថោ, អជ្ឈេនសកាសាឥច្ចាទិនា ឧទាហរណត្ថមាចិក្ខតិ, ននុចេវមត្ថំ វទតា យញ្ញទត្តស្សាសយ្ហត្តំ វុត្តំ, តំ កថំ អជ្ឈយនស្សាសយ្ហត្តំ, យេនាសយ្ហត្តស្សាវធិត្តំ បដិបាទយតិ ត្យាសង្កិយាហ-‘យញ្ញទត្តានភិភវោ’ច្ចាទិ, អសយ្ហោតីមស្ស បច្ចុទាហរណំ បដិបាទយតិ ‘យោ បនិ’ច្ចាទិ។ ‘‘វារណត្ថានមិច្ឆិតោ’’តិ (១-៤-២៧) សុត្តិតំ, តទាហ ‘វារណត្ថាន’មិច្ចាទិ, វារណមត្ថោ យេសំ តេ វារណត្ថា, អវធិមត្តវចនិច្ឆាយន្តិ វិសេសតោ វិធានមន្តរេនា វធិមត្ត វចនិច្ឆាយំ, វិសេសវិធានេតិ ឥច្ឆិតោតិ វិសេសវិធានេ, ចិត្តស្សាវធិវចនិច្ឆាយម្បន ចិត្តតោ បាបំ និវារយេតិ ភវតិ។ ‘‘រក្ខនត្ថានមិច្ឆិត’’ន្តិ (២-៦-៣) សុត្តិតំ, តទាហ-‘រក្ខនត្ថាន’មិច្ចាទិ, កេសញ្ចីតិ កច្ចាយនាទិកេ ទស្សេតិ។ ‘‘អន្តរធានេ យេនាទស្សនមិច្ឆតី’’តិ (១-៤-២៨) សញ្ញាសុត្តមារទ្ធំ, តទាហ-‘អន្តរធានេ’ច្ចាទិ, អយមុបជ្ឈាយោ យទិ មំ បស្សតីតិ សម្ពន្ធោ, ទស្សនេ ទោសំ តក្កេតិ ‘នុន’មិច្ចាទិនា, បេសនមសក្ការបុព្ពកោ និយោគោ, អជ្ឈេសនំ សក្ការបុព្ពកោ, មញ្ញមានោ សិស្សា អហំ កថន្នាម ព្យវហិតោ ភវាមីតិ អន្តរធានេ ព្យវធាន និមិត្តំ, យេន អត្តនោ អទស្សនមិច្ឆតីតិ សម្ពន្ធោ, អន្តរធានេតិ និមិត្តសត្តមីចាយំ, អតោ អាហ-‘ព្យវធាននិមិត្ត’ន្តិ, ព្យវហិតោតិ អន្តរហិតោ, មាមំ ឧបជ្ឈាយោត្យាទិនា ឧទាហរណត្ថមាហ, ព្យវធានត្ថំ ព្យវហិតត្ថំ, ‘‘អន្តរធានេតិ កិំ ចោរេ ន ទិទិក្ខតី’’តិ បច្ចុទាហដំ បរេហិ, តម្បដិបាទយមាហ-‘យត្ថាទស្សន’មិច្ចាទិ, ចោរេ ន ទិទិក្ខតី (ត្យ), ត្រ ហិ យោ ចោរេ ន ទិទិក្ខតិ តេហិ អត្តនោ អទស្សនមិច្ឆតីតិ ន អន្តរធាននិមិត្តំ, កិន្តុបឃាតនិវត្យត្ថំ, កិន្តុបឃាតនិវត្តិយាតិ ឯវំ មញ្ញតេ ‘‘នាត្រាន្តរធានមេ (វាវសេយំ), កិន្តុ តន្និមិត្តោ បឃាតនិវត្តិបិ, ‘ឧបជ្ឈាយា អន្តរធាយតី’ត្យត្រ វិនាប្យុបឃាតសម្ភវមន្តរធានសម្បាទនមេវ សម្ភវតី’’តិ។ ឥច្ឆតិគ្គហណំ កិមត្ថំ អទស្សនិច្ឆាយំ សតិ សត្យបិ ទស្សនេ យថាសិយា’’តិ វុត្តំ, (តំ) បដិបាទយមាហ-‘អទស្សនិច្ឆាយម្បនិ’ច្ចាទិ, សតីបិ ទស្សនេតិ ឧបជ្ឈាយេន ទស្សនេ សតីបិ, តតោតិ ឧបជ្ឈាយតោ, អវធិរូបតា ឯវាតិ ឧបជ្ឈាយស្សាវធិរូបតា ឯវ។ ‘‘អាខ្យាតោ បយោគេ’’តិ (១-៤-២៩) បរវចនំ, តទាហ ‘ឧបយោគេ’ច្ចាទិ, និយមបុព្ពកំ វិជ្ជាគហណមុបយោគោ ត្រាធិប្បេតោ, ឧបយោគវចនសាមត្ថិយា វិជ្ជាគហណត្ថំ សិស្សវត្តំ និយមោ, តតោតិ អាខ្យាតុតោ។ ‘‘ជនិកត្តុនោ បកតី’’តិ (១-៤-៣០) សញ្ញាសុត្តំ កតំ, តទាហ-‘ជន្យត្ថស្សា’តិអាទិ, ជនិនោ អត្ថោ ជន្យត្ថោ, កិន្តំ ជននំ, តតោតិ ជនិកត្តុហេតុតោ, បកតិសទ្ទេន ការណមត្តំ គហិតំបរេហិ ‘បុត្តា បមោទា ជាយតេ’ច្ចាទោ បុត្តាទិតោបិ យថា សិយា’តិ, ទុវិធំ (ហិ) ការណំ ឧបាទានការណំ សហការិការណញ្ច, តត្ថ ការិយេនាភិន្នទេសោ ឃដស្ស មត្តិកាបិណ្ឌោ ឧបាទានការណំ, តស្សេវ បន ទណ្ឌចក្កាទិ (ការិយេន ភិន្នទេសោ) សហការិការណំ, តេសូបាទានការណស្សេហ គហណេ’សិង្គា សរោ ជាយតេ’ច្ចត្រេវ សិយា, ន តុ ‘បុត្តា បមោទា ជាយតេ’ច្ចាទោ, ការកន្តរវចនិច្ឆាយន្តិ ឯត្ថ ការកន្តរាទិវចនិច្ឆាយន្តិ បាឋេន ភវិតព្ពំ… ឯត្ថន្តរេ សម្ពន្ធ វចនិច្ឆាយបិ សម្ភវតោ, តត្រ តិដ្ឋន្តីតិ តត្រដ្ឋា, តេសំ, លោកោ-នញ្ញថាវាទី វោហារិកជនោ, តត្ថ ភវា លោកិយា, នវត្តុ បដិពទ្ធាតិ លោកវចនិច្ឆមុល្លង្គិយ អហមេវ វទាមីតិ សកជ្ឈាសយេន វទន្តោ វត្តា, តប្បដិពទ្ធា ន ហោតីតិ អត្ថោ។ ‘‘បភវោ ភវតិស្សា’’តិ (១-៤-៣១) សុត្តិតំ, តទាហ-‘ភវតិស្សា’តិអាទិ, បឋមតោ ឧបលព្ភតីតិ អត្ថកថនេន ជន្យត្ថោ-ត្រ ន សម្ភវតីតិ វទតិ, នហិ ហិមវា គង្គាយ ការណំ, សា ហិ អញ្ញេហិ ឯវការណេហិ ឧប្បន្នា , ហិមវតិ តុ កេវលំ បឋមតោ ឧបលព្ភតិ។ ‘‘ជិគុច្ឆាវិរាមបមាទត្ថានុមុបសង្ខ្យានំ’’តិ (១-៤-២៤វា) វុត្តំ, តទាហ-‘វិរមណត្ថេ’ត្យាទិ, ជិគុច្ឆាបមាទត្ថធាតុយោគេ បន កម្មាធិករណវចនិច្ឆា ទិស្សតីតិ វុត្តំ, អវធិវចនិច្ឆាបិ បន ទិស្សកេ ‘ជិគុច្ឆតិ នាហិរិកោ បាបា’តិ, ធម្មា បមជ្ជតីតិបិ ហោតេវ បដិសេធាភាវា។ ‘‘អញ្ញារាទិតររិតេ ទិសាសទ្ទាញ្ចុត្តរបទាចាហិ យុត្តេ’’តិ (២-៣-២៩) សុត្តិតំ, តទាហ-‘អញ្ញសទ្ទយោគេ’ច្ចាទិ, យតោតិ ទេវទត្តាទិតោ, ‘‘អញ្ញឥត្យត្ថគ្គហណំ, តេន បរិយាយប្បយោគេបិ ភវតី’’តិ អញ្ញេហិ ព្យាខ្យាតត្តា អាហ-‘ភិន្នោ ទេវទត្តា’តិ, អារាសទ្ទស្ស ទូរត្ថត្តា អាសវក្ខយតោ អារា ទូរោ ភវតី(ត្យត្ថោ ឧ) បាទីយតេត្យាហ‘អារាសទ្ទោ ទូរត្ថោ’តិ, និទ្ទិស្សមានបដិយោគីតិ ‘ទេវទត្តោ សូរោ’តិ និទ្ទិស្សមានស្ស កស្សចិ យោ សោ ទុតិយោ, សោ បដិយោគី។ ទិសាទេសកាលវុត្តីនំ ទិសាសទ្ទត្តេន បរិគ្គហតោ អាហ‘ទិសា ទេសកាលវាចីនំ យោគេ’តិ, បុព្ពេវ សម្ពោធាតិអាទីនិ កាលវាចីយោគេ ឧទាហរណានិ, អញ្ចុត្តរបទអាចអាហិបច្ចយយោ គេត្វិហ នោទាហដំ។ ‘‘បញ្ចមីវិធានេ ល្យប្លោបេ កម្មន្យុបសង្ខ្យានំ ‘‘អធិករណេ ចោបសង្ខ្យាន’’មិតិ (២-៣-២៨-វា) វាត្តិកំ, តទាហ‘យត្ថ’ច្ចាទិ, ល្យប្បច្ចយស្ស យត្រាប្បយោគោ, តស្សត្ថោ ចេ គម្យតេ, សោ ល្យប្លោបោ, ត្វាលោបោ ល្យបលោបោត្យវិសេសោ, បាសាទ មារុយ្ហ បេក្ខតិ អាសនេ ឧបវិសិត្វា បេក្ខតីតិ ឥទំ វិសយោ បទស្សនំ បុព្ពំ យស្សាតិ កិរិយាវិសេសនេ សមាសោ, វក្ខមានសព្ពទស្សនេសុបិ បាសាទតោ-បក្កមនលេសសព្ភាវា បាសាទោ (យេវា) វធិរូបេន វត្តុមិដ្ឋោតិ ទស្សេតុមាហ-‘តថាហិ’ច្ចាទិ, អបក្កមតិ តតោ តំ ទស្សនន្តិ តតោ បាសាទតោ តស្ស ទដ្ឋុនោ ទស្សនំ ចក្ខុន្ទ្រិយំ អបក្កមត្យបយាតីត្យត្ថោ, អវធិភាវោ បាសាទស្សាតិ វិញ្ញាយតិ, យេសន្តិ វេសេសិកានំ, តេ ហ្យេវមាចិក្ខន្តិ ‘‘ឥន្ទ្រិយេសុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ ចក្ខុគោឡកតោ-ច្ចន្តសុខុមភាវេន និក្ខម្ម វិសាលីភវន្តំ វិសយទេសមុបគម្ម សកលមត្តនា ទិដ្ឋំ បស្សតិ រំសិរូបេន, យថា កាហលា មូលេ កិសា អគ្គេមហតី, តថា ញាណិន្ទ្រិយានី’’តិ, អធិដ្ឋានទេសន្តិ ឥន្ទ្រិយាធិដ្ឋានភូតំ ចក្ខុគោឡកទេសំ, វិសយប្បវត្តីតិ គោចរេ បវត្តិ, សន្តតិយាតិ ឥន្ទ្រិយបពន្ធស្ស, អធិដ្ឋាន មនិន្ទ្រិយំ នាបជ្ជតេតិ សម្ពន្ធោ, តតោតិ បាសាទតោ, អបក្កន្ត្យាតិ អបគមនេន, យជ្ជបិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ ចក្ខុគោឡកតោ ពហិ និគ្គច្ឆតិ, តថាបិបាសាទដ្ឋស្សចក្ខុគោឡកា និគ្គច្ឆតីតិ បាសាទស្សាប្យវធិភាវោ, យេសន្តូតិ ខណិកវាទីនន្តុ, ឥន្ទ្រិយាធិដ្ឋានម្បត្តេ វិសយេ វិញ្ញាណលក្ខណំ ការិយំ ករោន្តិ សីលេនាតិ បត្តការីនិ, អនិន្ទ្រិយាធិដ្ឋានទោសោ នេតិ សម្ពន្ធោ, តតោតិ បាសាទតោ, យេសម្បនាតិ ខណិកវាទិនោវ ទស្សេតិ, អត្រ ហិ ចត្តារោ បក្ខា បត្តការីនិន្ទ្រិយានិ, អប្បត្តការីនិ, ចក្ខុសោតានិ អប្បត្តការីនិ សេសានិ វុត្តវិបរិតានិ, ចក្ខុយេវ បត្តការី សេសមញ្ញថេតិ, ចតុស្វេវ តេសុ បឋមបក្ខទ្វយមុបន្យស្យ បដិបាទិតំ… តប្បដិបាទនេនេតរេសម្បិ បដិបាទិតត្តា, សព្ពសាមយិកសាធារណត្តាសទ្ទសត្ថស្សាតិ ឥទំ អយុត្តមិវ ទិស្សតិ… សទ្ទសត្ថស្សិមស្ស ពុទ្ធវចនោបយោគិត្តេន សោគតសមយានុគុណប្បវត្តិតោ, ខណិកវាទិនោ បន និស្សាយេទំ សុន្ទរមេវ, មនសិការាទីតិអាទិសទ្ទេន ចក្ខុតោ ចក្ខុនា (បោត្ថកេ) អភេទោ រូបាបាថគមោ ច ទស្សិតោ, យោគ្គទេសេតិ ទស្សនយោគ្គេ បទេសេ។ ‘‘បុច្ឆនាខ្យានេសុ ច បញ្ចមី វត្តព្ពា’’តិ (២-៣-២៨វា) វុត្តំ, តទាហ-‘បុច្ឆនសទ្ទតោ’ច្ចាទិ, បុច្ឆនាខ្យានេសុ សាមញ្ញេន បញ្ចមីវិធានេ-តិប្បសង្គំ ទស្សេតុមាហ-‘អវស្ស’មិច្ចាទិ, កស្សាតិ បញ្ហោ, ទេវទត្តស្សេត្យាខ្យានំ, កោសោ យញ្ញ ទត្តោតិ បញ្ហោ វិធិរូបោវាយំ, យោ-ង្គទីត្យាទ្យនុវាទរូបមាខ្យានំ, អង្គទីកេយូរី។ ‘‘យតោចាទ្ធកាលនិម្មានំ តតោ បញ្ចមី វត្តព្ពា’’តិ (២-៣-២៨វា) វុត្តំ, តទាហ-‘អទ្ធ’ច្ចាទិ, និមីយតេ បរិច្ឆិជ្ជតេ យេន តំ និមានំ, តទេវ និម្មានំ។ ‘‘អទ្ធស្ស បឋមា សត្តមី ច វត្តព្ពា’’តិ (២-៣-២៨) វុត្តំ, តត្ថាយមត្ថោ ‘‘តំ យុត្តាតិ វត្តតេ, តំ យុត្តា បញ្ចមិយុត្ថា បរស្សាទ្ធស្ស បឋមា ច សត្តមី ច វត្តព្ពា’’តិ, បាដលិបុត្តស្មាតិ បញ្ចមិ យុត្តំ, ឯតាបិ ន វត្តព្ពាតិ ទស្សេតុមាហ-‘សត្តយោជនានី’តិអាទិ, អត្រ ហិ យទា រាជគហស្ស យោជនញ្ចាភេទោ វត្តុមិច្ឆីយតេ, តទា បាដលិបុត្តស្មា រាជគហំ សត្តយោជនានីតិ, ភេទវចនិច្ឆាយន្តុ ‘‘សព្ភាវោ’’ត្យាទិនា (២-៣៤) សត្តមី សិទ្ធា‘សត្តសុ យោជនេសុ’តិ។ តថាហិ បាដលិបុត្តស្មា សត្តសុ យោជនេសុ សតិ រាជគហំភវតីត្យយមត្ថោ បតីយតេ, សត្តយោជនសម្ពន្ធិភវនំ រាជគហ (ភវន)ស្ស លក្ខណម្ភវតិ។ សម្ពន្ធេ ឆដ្ឋីតិ ឥមិនា ‘‘តំ យុត្តា កាលេ សត្តមី វត្តព្ពា’’តិ (២-៣-២៨វា) វចនម្បដិក្ខិបតិ។ ‘‘ករណេច ថោកប្បកិច្ឆកតិបយស្សា សត្តវចនស្សេ’’តិ (២-៣-៣៣) សុត្តិតំ, តទាហ-‘យទា ឥច្ចាទិ, កិច្ឆាទយោតិអាទិសទ្ទេន ថោកអប្បកតិបយេ សង្គណ្ហាតិ, អសត្តរូបន្តិ អទ្ទព្ពរូបំ, គុណេ ហេតុម្ហីតិ គុណបទត្ថេ ហេតុភូតេ ‘‘គុណេ’’តិ (២-២១) បញ្ចមីតិ អត្ថោ, យថាវុត្តវិធានេនេតិ ‘‘គុណេ’’តិ សុត្តេ វុត្តវិធានេន, ‘‘គុណេ’’តិ សុត្តេ វុត្តវិធានេន, យទាត្វិច្ចាទិនា បរេសំ វិយ ករណេ វិសុំ វិធានេ បយោជនំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ។ កត្តព្ពរូបស្ស ចលនស្សាតិ សម្ពន្ធោ, សមានាធិករណត្តេន វិសេសនន្តិ យោជនា, សមានាធិករណត្តេនាតិ ច ‘រញ្ញោ បុរិសោ’ត្យាទោ អសមានាធិករណស្សាបិ វិសេសនត្តទស្សនតោ វុត្តំ, សមានាធិករណត្តេន វិសេសនភាវោ ចាស្ស ថោកគុណាន្វិតេ ចលនេ វត្តមានោ ថោកសទ្ទោ អសត្តវចនោវ វិសេសនន្តិ, តេនេវាខ្យាយតេ ‘ថោកស្ស កម្មត្តា កម្មេ ទុតិយា’តិ។ បញ្ចមីត្យនុវត្តមានេ ‘‘ទូរន្តិកត្ថេហិ ឆដ្ឋី វា’’តិ (២-៣-៣៤) វុត្តំ, តទាហ‘ទូរន្តិ កត្ថេហិ’ច្ចាទិ, អវធិសម្ពន្ធលក្ខណាតិ អវធិសម្ពន្ធាវ លក្ខណំ និមិត្តមាសំ បញ្ចមីឆដ្ឋីនំ តា តថា វុត្តា, វត្តុមិដ្ឋោតិ ឥមិនា វចនិច្ឆាយេវ បធានត្តមាហ, ឯវំ ចរហិ តំតំ ការកវចនិច្ឆាយមញ្ញាបិ វិភត្តិយោ កស្មា នប្បយុជ្ជេយ្យុន្តិ អាហ-‘លោកិយា ចេត្ថា’តិអាទិ, ឯត្ថ វិភត្តីនំ និយមេ លោកិយា ឯវ វចនិច្ឆា និពន្ធនំ ការណន្តិ អត្ថោ, បញ្ចមីចាត្យនុវត្តមានេ ‘‘ទូរន្តិ កត្ថេហិ ទុតិយា ចេ’’តិ (២-៣-៣៥) វុត្តំ, ‘‘បញ្ចម្យធិករណេច’’ (២-៣-៣៦) ឥច្ចត្រ ច ការេន ទូរន្តិ កត្ថេហិ សត្តមី ច វុត្តា បាដិ បទិកត្ថេ សារសង្គហការាទីហិ, តទក្ខិប្ប អញ្ញាបទេសេន បដិក្ខិបិតុំ កេចិត្យាទិ យំ វុត្តំ វុត្តិយំ, តំ ទស្សេតុមាហ’កេចីតិ សារសង្គហាទយោ’តិអាទិ។ ទូរាបាទាវសេចនន្តិ អយំ តេសម្បដិក្ខេបន យោតិ សម្ពន្ធោ, ឥតិសទ្ទោ បនេត្ថ បរិហីនោ, នហិតន្តិអាទីសុ តសទ្ទេនាសត្តរូបំ ទូរាទិ វត្តុមិច្ឆិតន្ត្យវសេយំ, ន ហិ តំ គម្យតេ, ន ហិ តតោ គម្យតេ, ន ហិ តេន គម្យតេ, ន ហិ តស្មិំ ឋីយតេ’តិ វិសុំ សម្ពន្ធោ វសេយោ។ បតីយន្តេចាតិ ចោ វត្តព្ពន្តរសមុច្ចយេ, អតោចេតិ វក្ខមានហេតុបរាមាសោ, យន្តិ យស្មា អត្ថេ និបាតោ, វាក្យការោ វររុចិ, តំសាមានាធិករណ្យតោតិ ទូរាទិសា មានាធិករណ្យតោ, តំយុត្តតោបីតិ ទូរាទិយុត្តា គាមាទិសទ្ទតោបិ, បច្ចក្ខន្តោតិ វាក្យការវចនំ បច្ចាចិក្ខន្តោ, តថាហ្យត្រាយំ មហាភាស្ស បាឋោ ‘‘ទូរន្តិកត្ថេហិ បញ្ចមីវិធានេ តំយុត្តា បញ្ចមីបដិសេធោ វត្តព្ពោ ទូរា គាមស្ស, តត្រាបិ ទស្សនា អនត្ថកោ-យម្បដិសេធោ, តត្រាបិ ហិ បញ្ចមី ទិស្សតិ–
ទូរស្មាវសថា មុត្តំ, ទូរាបាទាវសេចនំ;
គុរុតោ កុបិតា ទូរា,ភាព្យំ ទូរា ច ទស្សុហិតិ។
អត្រ ទូរន្តិកេត្យាទិ វត្តព្ពំ វាក្យការវចនំ, ទូរា គាមស្សាតិ តស្សោទាហរណំ, តត្រាបិច្ចាទិ បច្ចក្ខានភាស្សំ, ទូរស្មាវសថាតិ អាវសថស្ស ទូរេតិ អត្ថោហិ ភាស្សបទីបេ កេយ្យដោ, បឋមោ បុរិសោ យស្ស សោ បឋមបុរិសោ ភវតិ ‘‘ទូរន្តិកា’’ទិ (២-៦-៥) កច្ចាយនសុត្តេ សុទ្ធាទិយោគោបិ សង្គហិតោ, តេនាហ–‘សុទ្ធប្ប មោចនវិវិត្តប្បមាណយោគេ’តិ, ‘‘ធាតុនាមានមុបសគ្គយោគាទីស្វបិច’’ ឥតិ (២-៦-២) សុត្តេ ចគ្គហណតោ បភុតិយោគោ ច គហិតោ, តេនាហ–‘បភុតិ យោគេចា’តិ, បភុតិយោគេចាតិ ឥមិនា បភុត្យត្ថយោគោបិ សង្គហិតោ, តេនេវ ‘យតោសរាមិ អត្តាន’ន្តិ ឧទាហដំ។
២៧. អប
ននុ ផុដោវ តេសំ សាលាទីនំ យោគោតិ កិមេត្ថ បញ្ហេន កស្ស បនេតេហិ យោគោ’ត្យាសង្កិយាហ-‘វជ្ជនំ ហិច្ចាទិ, វជ្ជនានន្តិ កត្តរិ អនោ, វជ្ជនេ សម្ពន្ធេ វត្តមានេហីតិ វជ្ជនសង្ខាតេ សម្ពន្ធេ វត្ត មានេហិ អបបរីហិ, យុត្តស្មាតិ យុត្តតោវ ឯកស្មា, នាញ្ញតោ, កិមេត្ថ វត្តព្ពន្តិ ឥមិនា អបបរីហិ យុត្តស្មាវ បញ្ចមីភវនេ បសិទ្ធត្តមាហ, បសិទ្ធម្បេតមាហរិត្វា បកាសេតុមាហ-‘កត្តុនោ’ច្ចាទិ, យទត្ថោតិ យោសាលាទិ អត្ថោ បយោជនំ យស្ស វជ្ជនកិរិយា រម្ភស្ស សោ យទត្ថោ។ ‘‘បញ្ចម្យបាបរីហី’’តិ (២-៣-១០) អាយុត្តេបិ បញ្ចមី វិធីយតេ បរេហិ, តទាហ-‘មរិយាទាយ’មិច្ចាទិ, អវធិមា ឯត្ថ វស្សនំ។
២៨. បដិ
ទិដ្ឋសម្ពន្ធស្សាតិ បសិទ្ធវសេន ទិដ្ឋការិយការណស្ស មុខ្យស្ស, តស្ស ការិយត្ថន្តិ តស្ស មុខ្យស្ស យំ ការិយំ, តទត្ថំ មុខ្យការិយ ករណត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ, តស្មិំ បដិនិធិម្ហិ វត្តមានេន បភិនេតិ សម្ពន្ធោ, វិនិមយេតិ បរិវត្តន និមិត្តំ បដិទានេចាតិ ច សទ្ទស្សាដ្ឋានប្បយុត្តិ ទដ្ឋព្ពា, បតិនា តស្ស យោគោតិ សម្ពន្ធោ។
២៩. រិតេ
យទិ វជ្ជនកិរិយាយ សម្ពជ្ឈមានស្ស កម្មត្តា កម្មេ ទុតិយា, កិមត្ថំ ចរហិ បុន ទុតិយាវចនន្តិ អាហ-‘បដិបទវិធានេ’ច្ចាទិ, បដិបទំ ឧជុកមេវោច្ចារិតំ វិធានំ យស្សា សា បដិបទវិធានា, វិសេសវិធាន វតីត្យត្ថោ, យជ្ជត្រ ទុតិយាវចនំ ន សិយា តទា រិតេសទ្ទេន យោគេ ឧជុកំ វិធីយមានាយ បញ្ចមិយា ទុតិយា ពាធីយេថាតិ មញ្ញតេ។ យទ្យត្រ បញ្ចមិយា ទុតិយាយ ពាធាភាវោ ឯវ បយោជនំ, ឯវញ្ចរហិ ‘រិតេ វា’តិ សុត្តយិតព្ពំ ឯវំ សតិ បក្ខេ ទុតិយា ច ភវិស្សតិ, លហុ ច សុត្តម្បណីតម្ភវតី ត្យាសង្កិយ បយោជនន្តរមាហ-‘ឧត្តរត្ថញ្ចេ’តិ, អតោយេវាតិ ឧត្តរត្ថត្តាយេវ, បុន បយោជនន្តរំទុតិយា គហណស្ស ទស្សយមាហ-‘វិភត្យន្តរេ’ច្ចាទិ, អាហច្ច កណ្ឋាទិដ្ឋានេ វាយុនាអាហនិត្វា អាហរិត្វា វា វចនំ អាហច្ចវចនំ, ឧជុកវចនន្តិ វុត្តំ ហោតិ, វិភត្យន្តរំ ឆដ្ឋីវិភត្តិ, តស្ស ព្យុទាសត្ថំ, និរាសត្ថន្តុត្ថោ, អញ្ញាបីតិ ទុតិយាយ អញ្ញា ឆដ្ឋីបិ, បកតាយ បញ្ចមិយា សម្ពន្ធនត្ថោ បកតសម្ពន្ធនត្ថោ។
៣១. បុថ
ន ទុតិយាបិ យោគវិភាគតោតិ ឯវំ មញ្ញតេ ‘‘តតិយា ចេតិ វត្តមានេ តត្ថ យទិ ចការេន ‘ទុតិយា ចេ’តិ សម្ពន្ធីយេយ្យ, តត្រាបិ ច ការេន បញ្ចមីត្យេវំ ន កស្សាប្យបកំសោតិ‘វិនាញ្ញត្របុថនានាហិ តតិយា ចេ’ត្យេកយោគមកត្វា យោគវិភាគសាមត្ថិយា ‘តតិយា ចេ’តិ ច ការេន ជាតុ បញ្ចមី’’តិ, អសហាយត្ថត្តេ សតិ ‘វិនាត្ថេ ហី’ត្យេវមវត្វា កិំ វិសុំ សុត្តរចនាយេត្យាហ-‘ភេទោ បាទានន្ត្វិ’ច្ចាទិ។
៣២. សត្ត
យន្តំ សទ្ទានំ និច្ចត្តា សម្ពន្ធស្ស យត្ថាតិ បរាមដ្ឋំ សោតិ, យោតិ បរាមដ្ឋំ តស្សាតិ ច និទ្ទិសតិ, យោ យត្ថេត្យាទិកញ្ច ‘កិរិយាធារភូតេ’ច្ចាទិវុត្តិគន្ថ វិវរណន្តិ យោតិ កិរិយាធេយ្យភូតាធិប្បេតា, ឯតនេវាហ‘កិរិយា ចា’តិអាទិ, តេនាយមាធារីយតិ កត្តុកម្ម សមវេតា កិរិយាស្មិន្ត្យធិករណេ វា តំ អាធារយតីតិ កត្តរិ វា ឃណន្តេន ទដ្ឋព្ពោ, កត្តារំ កម្មញ្ច កិរិយានិស្សយភូតមាធារ យតីត្យាធារោតិ វា កត្តរិ ឃណ, វុត្តំ ហិ–
អាធារយតិ យោ កត្តុ, កម្មំ កិរិយនិស្សយំ;
អាធារំ ការកញ្ចាហុ, តំ ចតុព្ពិធមេវ ចេតិ។
ននុ ច កិរិយាធារណេនាធារោត្យុច្ចតេ, តំ កិមេវមុច្ចតេតិ ចេ, នេសទោសោ យទេវ ហិ កិរិយាធារណមស្ស, តន្តន្និស្សយភូត កត្តុកម្មធារណំ, នហ្យញ្ញតា តទ្ធារណំ សម្ភវតិ តតោ កិរិយា ការណេនាធារណេនាធារោត្យ យមេវត្ថោ, ន កត្តុកម្មបរិច្ចាគេនាធារេន ឧជុកំ កិរិយា គយ្ហតេ, តេនេវ វក្ខតិ-‘កិរិយាយយោ អាធារោ’ច្ចាទិ, ននុ យទ្យប្យុជុកមេវ កិរិយំ ធារយតិ កត្តា កត្តុសមវាយិនិំ, កម្មសមវេតញ្ច វិក្តេទនាទិំ កិរិយំ កម្មំ… តថា សតិ តានេវាធារោតិ, ន… លោកេ សត្ថេ ច តេសមាធារត្ថេ នាប្បតីតិតោ, កត្តុកម្មតាយេវ ហិ តេសម្បតីតីតិ ទស្សេតុមាហ-‘កិរិយា ចេ’ត្យាទិ, តថា ច វុត្តំ–
កត្តុកម្ម ព្យវហិតំ, ធារេន្តមនុជុ ក្រិយំ;
ក្រិយាសិទ្ធុបការិ ច, សត្ថេ-ធិករណំ មតន្តិ។
កត្តុកម្មព្យវហិតន្តិ កត្តុកម្មេហិ តំសមវេតភាវេន ព្យវហិតំ, អនុជុ បារម្បរិយេន, ក្រិយាសិទ្ធុបការិតិ កត្តុកម្មសមវេតាយ កិរិយាយ បសិទ្ធិយំ ឧបការី ឧបកុព្ពន្តំ, ននុ ច ន កិរិយា ធារណេនេវាយមាធារោ, កត្តុកម្មានំ ធារណេនាប្យាធារោតិ សក្កា វវត្ថបេតុន្តិ ចោទនម្មនសិ និធាយាហ-‘ន ចេ’ត្យាទិ, កិរិយា និមិត្តស្សេវាតិ កត្តុកម្មសមវាយិនិយា កិរិយាយ និមិត្តស្សេវ, តទេវំវិធមាធារំ ចតុព្ពិធម្មតន្តិ ទស្សេតុមាហ-‘អាធារោ ចាយ’មិច្ចាទិ, ចត្តារោ វិធាបការា អស្សាតិ ចតុព្ពិធោ, អាធេយ្យេន សហោបសិលេសោ សំយោគលក្ខណោ-ស្ស អត្ថីតិ ឱបសិលេសិកោ អាធារោ-‘កដេនិសីទតិ ថាលិយំ បចតិ’ត្យាទោ កដាទិ, តថាហិ ទេវទត្តសមវេតំ និសីទនកិរិយំ កដោ ទេវទត្តំ ធារយំ ធារយតិ ទេវទត្តព្យវហិតំ, ឯវំ ថាលីបិ តណ្ឌុលសមវេតំ វិក្លេទនាទិកិរិយំ តណ្ឌុលេ ធារយំ ធារយតីត្យោបសិលេសិកាធារត្តំ កដាទិនោ។ យតោ-ញ្ញត្រាធេយ្យំ ន វត្តតេ សព្ពថា ភិយ្យោ វា, សោ វេសយិកោ, វិសយោហ្យាធេយ្យស្សានញ្ញត្រភាវោ, យថា ចក្ខាទិប្បវត្តីនមញ្ញត្រាភាវា ចក្ខាទីនំ រូបាទយោ វិសយាតិ វុច្ចន្តេ, ឯវមាកាសេ សកុនយោត្យាទោ សកុន្យាទីនមាកាសាទិតោ-ញ្ញត្រាភាវាតេ តេសំ វិសយាត្យុច្ចន្តេ, វិសយោ ឯវ វេសយិកោ។ យោ អាធារាធេយ្យានមភិព្យាបេត្យាធេយ្យមិត្យភិព្យាបកោ, តថា ហិ‘តិលេសុ តេលំ, ទធិម្ហិ សប្បិ,ត្យត្រ តិលាទិកំ តេលាទិកមាធេយ្យំ ព្យាបេត្វា តិដ្ឋតីតិ តិលាទិ ព្យាបកាធារោ។ សមីបេ ភវោ, សមីបោ ឯវ វា សាមីបិកោ, យស្ស សមីបទេសេ អាធេយ្យំ វត្តតេ សោ ឯវមុច្ចតេ, អត្រោទាហរណំ ‘គុរូសុ វសតិ គង្គាយំ ឃោសោ’តិ។ ននុ ចាត្រាប្យាធារេ សត្តមី វិធីយតេ អាធារោ ច និស្សយោ វុច្ចតេ, និស្សយោ ច សំយោគសមវាយេហិ ហោតិ, ន ច សិស្សាទីនំ គុរុប្បភុតីតិ ទេវទត្តសកុន្យាទីនមិវ កដាកាសាទីហិ សំយោគោ, តេលាទីនមិវ ច តិលាទីហិ សមវាយោ វា អត្ថិ, តេនាយុត្តំ តេ សមាធារត្តន្តិ, នេតទត្ថិ, យទាយត្តា ហិ យស្ស ឋិតិ សោ វិនាបិ សំយោគសមវាយេហិ តស្ស និស្សយោ ភវតិ, តថាហិ បុរិសស្ស ន រញ្ញា សហ សំយោគោសមវាយោ វាត្ថិ, អថ បន តទធីនដ្ឋិតិត្តា រាជនិស្សយោ បុរិសោតិ ព្យបទិស្សីយតេ, សិស្សាទីនញ្ច គុរុប្បភុតិន មាយត្តា ឋិតីតិ តេសមយំ តេនស្សាយំ (បោត្ថកេ) យុត្ថោ តេ បតិ គុរុបភុតីនំ និស្សយភាវោ (ជិនិន្ទពុទ្ធិ) យុត្តោ គុរុប្បភុតិនំ និស្សយភាវោតិ, ឯត្ថ បន យជ្ជបិ វេសយិកាភិព្យបកានមាធារាធេយ្យោបសិលេសោ អត្ថិ, តថាបិ បការន្តរស្សេវ បរិប្ផុដត្តា តថេវ វចនិច្ឆា, នាញ្ញថា ឱបសិលេសិកេន វា ឱបសិលេសិកេវ វិសយាភិព្យាបកានមគ្គហណតោ ឧបសិលេសស្សេ វា ឧបសិលេសស្សេវ បរិព្យត្តត្តា តថេវ វោហារោតិ ន សង្ករោ សង្កនីយោតិ។
៣៣. និមិត្ត
និមិត្តភាវមត្តេតីមិនា កម្មសំយោគាភាវេបិ សត្តមិយា បវត្តិ មាហ, ន បរេសំ វិយ កម្មសំយោគេ ឯវ, តេនេវ វក្ខតិ-‘ឯវមញ្ញតេ’ច្ចាទិ, ពាហិរានំ ហិ-‘និមិត្តា កម្មេន’’ (ចំ, ២-១-៨៩) ឥតិ សុត្តំ, តត្ថ កម្មេន យោគេ បយោជនា សត្តមីភវតីត្យត្ថោ, អជិនម្ហិ ហញ្ញតេ ទីបីតិទីបិនោហននស្ស បយោជនំ ចម្មំ, តស្ស ទីបិនំហន្តីតិ កម្មេន យោ គោ, សុត្តេ កម្មេនាត្យវចនេ បយោជនំ វត្តុមារភតេ ‘ន បនេ’ច្ចាទិ។
៣៤. យព្ភា
យស្ស កិរិយាតិ យស្ស គវាទ្យត្ថស្ស សម្ពន្ធិនី ទោហនាទិកិរិយា, កិរិយន្តរស្សាតិ គមនាទិកិរិយន្តរស្ស, ឯតេនាតិ លក្ខណន្តិ ឯតេន, តតោ-ច្ចស្ស វិវរណំ កិរិយាវតាតិ, ‘‘កាលភាវេសុ ចេ’’តិ (២-៦-៤៣) កច្ចាយនេហិ សុត្តិតំ, តទាហ-‘កាលត្ថេហិ ចា’តិអាទិ។
៣៥. ឆដ្ឋី
សាមិស្សរាទិយោគេ ឆដ្ឋីសត្តមិយោ យថា សិយុន្តិ ‘‘សាមិស្សរាធិបតិទាយាទសក្ខិបតិភូបសុតេហិ ច ‘‘ឥតិ (២-៣-៣៩) អារទ្ធំ បរេហិ, តទាហ-‘សាមិ’ច្ចាទិ, អត្រ ច ជិនិន្ទពុទ្ធិនា ‘‘សាម្យាទីនំ ភេទេនោ បាទានំ បរិយាយន្តរនិវត្យត្ថមិហ មា ហោតុ គាមស្ស រាជា’’តិ វុត្តំ វាក្យមុបន្យស្យ ហស្សាប្យ យុត្តត្តមុបទស្សយមាហ-‘សាមិស្សរេ’ច្ចាទិ, កេន និវារីយតេ, ន កេនាបីត្យត្ថោ, វិសយវចនិច្ឆាយំ ‘គាមេ រាជា’ត្យបិ ភវិតព្ពមិត្យនេនាហ, ‘‘អាយុត្តកុសលេហ្យាសេវាយ’’មីតិ (២-៣-៤០) អារទ្ធំ, តទាហ-‘អាយុត្តេ’ច្ចាទិ, អាសវា តប្បរតា, ព្យាវដោ និយុត្តោ, តត្ថេទំ សិយា ‘‘អាសេវាយន្តិ វក្ខាមី ត្យវស្សំ វចនមិទមារព្ភនីយមញ្ញថា ឦសំយុត្តេបិ ‘អាយុត្តោ គោ សកដស្សា’តិ បសជ្ជតី’’ត្យាសង្កិយ នត្ថេវេតម្បិ បយោជនន្តិ ទស្សេតុមាហ-‘វិនាបិ’ច្ចាទិ, ‘‘សាមិស្សរា’’ត្យទិកំ កច្ចាយនសុត្តំ, តេនេវាតិ កច្ចាយនសុត្តេ បសូតសទ្ទានន្តរំ កុសលសទ្ទនិទ្ទេសេនេវ, ឥធាតិ មោគ្គល្លានវុត្តិយំ។ កច្ចាយនេន ‘‘កម្មករណ និមិត្តត្ថេសុ សត្តមី’’ (២-៦-៤០) ‘‘បញ្ចម្យត្ថេ ច’’ (២-៦-៤១) ឥតិ ច សុត្តិតំ, តេនាហ-‘កម្មេ’ច្ចាទិ, គហណស្ស ពាហា វិសយោតិ សម្ពន្ធោ, កច្ចាយនានំ‘ភិក្ខូសូ’តិអាទីនិ កម្មត្ថេ ឧទាហរណានិ, ហត្ថេសូតិអាទីនិ ករណត្ថេ, កទលីសូតិ បញ្ចម្យត្ថេ។ ‘‘មណ្ឌិតុស្សុក្កេសុ តតិយា ចេ’’តិ (២-៦-៤៥) កច្ចាយនសុត្តំ, តទាហ ‘បសន្នត្ថេ’ច្ចាទិ, បសន្នត្ថេតិ មណ្ឌិតត្ថេ, ឧស្សុក្កត្ថេតិ ឧស្សាហត្ថេ។
៣៦. យតោ
វិសុំ ករណំ និទ្ធារណំ, ជិនិន្ទពុទ្ធាចរិយេន ‘‘កិមត្ថម្បុនរិទំ វចនំ យាវតា និទ្ធារិយមានោ-វយវោ សមុទាយព្ភន្តរោ, តត្ថ យទា សមុទាយស្សា-ធិករណត្តំ វត្តុមិច្ឆីយតេ, តទា សត្តមី សិទ្ធាវ, យថា រុក្ខេ សាខាតិ, យទា ត្វវយវសម្ពន្ធោ តទា ឆដ្ឋី, យថា រុក្ខស្ស សាខាតិ សច្ចមេតំ បបញ្ចត្ថន្តុ វចន’’ន្តិ វុត្តំ, តញ្ចេត មយុត្តន្តិទស្សេន្តោ អាហ-‘ន សាលយោ’ច្ចាទិសូកយុត្តានិធញ្ញានិ សូកធញ្ញានិ, អាហិតា អវដ្ឋិតា, អាធេយ្យ ភូតាតិ វុត្តំ ហោតិ។ យតោតិ អាហិតត្តការណា, តតោតិ យតោ ជិនិន្ទពុទ្ធិវចនមេវមយុត្តំ, តស្មា ការណា។ ‘បញ្ចមី វិភត្តេ’’តិ (២-៣-៤២) បាណិនីយ សុត្តំ, តទាហ-‘សមុទាយតោ’ច្ចាទិ, សុតតោ សកាសា សីលំ អតិសយេន សេយ្យោតិ សម្ពន្ធោ, ‘‘និទ្ធារណេ ឆដ្ឋី សត្តមីសុ បត្តេសុ តទបវាទោ, យំ យោគោ’’តិ បរេហាខ្យាយតេ, តត្ថ តាវ និទ្ធារណមេវេត្ថ នត្ថិ កុតោ ឆដ្ឋីសត្តមីនំ តត្ថប្បវត្តិ, យតោ តាសំ ពាធនត្ថមិទមារព្ភតេតិ ទស្សយមាហ-‘នាត្រ ជាត្យាទីហិ’ច្ចាទិ, នហិច្ចាទិនា ជាត្យាទីហិ និទ្ធារណាភាវំ ទស្សេតិ, ជច្ចាទីនន្តិ និទ្ធារណេ ឆដ្ឋី, កុតោ ន ភវតិច្ចាហ-‘ជច្ចាទិសម្ពន្ធេនេ’ច្ចាទិ, អតំ ព្យបទេសតោតិ សីលត្តាទិព្យបទេសាភាវតោ, បុន និទ្ធារណាភាវេ ហេត្វន្តរមាហ-‘តុល្យានញ្ចេ’’ច្ចាទិ ។ សាធុនិបុណេហិ យោគេ បូជាយំ គម្មមានាយំ សត្តមី, តថា អសាធុយោគេ, តថា បសិតឧស្សុក្កេហិ យោគេ តតិយាសត្តមិយោ, តថា លោបន្តនក្ខត្តសទ្ទា ច តេន តេន វចនន្តរេន បាណិនិយេហិ វិហិតា, តំ សព្ពំ តំតំការកវចនិច្ឆាយមេវ សាធេតុំ ‘មាតរិ សាធុ’ ឥច្ចាទយោ ឧទាហដា កេសេសុ បសិតោ បសត្តោ, អវពទ្ធោតិ អត្ថោ, កេសេហិ ករណភូតេហិ បសិតោ ភវតិ, កត្តុភូតេហិ វា បសិតោ កតោតិ អត្ថោ, ផុស្សេនិន្ទុយុត្តេន លក្ខិតោ កាលោ សោយមិត្យភេទេន សម្ពន្ធា ផុស្សេ, តេន ករណភូតេន។
៣៧. បឋមា
បឋមាត្ថមត្តេតិ ឯត្តកេ វុត្តេបិ វាក្យត្ថោ បទត្ថោ វា ន វិញ្ញាយតេ នាមគ្គហណានុវត្តិតោតិ ទស្សេតុមាហ-‘ទ្វេទ្វេកានេកាទិ សុត្តតោ’តិអាទិ, នាមេនាត្ថោ បដិបាទិយមានោ នាមសង្ខាតេ-ត្តនិ អភិធេយ្យត្តេនាជ្ឈារោប្យ បដិបាទយត្យនបេក្ខិត វិភត្តិវិសេសន្តិ អាហ-‘អភិធីយតិ’ច្ចាទិ, បកតិរូបេនាតិ នាមេន, តស្ស អភិធេយ្យស្ស, មត្តសទ្ទស្សាតិអាទិនា សាមញ្ញន្តីទំ មត្តសទ្ទស្សត្ថវចនន្តិ ទស្សេតិ, ឥទំ វុត្តំ ហោតីតិ នាមស្សាភិធេយ្យមត្តេតិ ឥមិនា ឥទំ វក្ខមានំ វុត្តំ ហោតិ។ ‘‘បាដិបទិកត្ថលិង្គបរិមាណវចនមត្តេ បឋមា’’តិ (២-៣-៤៦) លិង្គាទីសុ ភេទេន បឋមាវិធានម្បដិបន្នា, តទាហ-‘លិង្គបរិមាណេ’ច្ចាទិ, លិង្គំ ឥត្ថិបុន្នបុំសកានិ, បរិមាណំ បរិច្ឆេទោ, សង្ខ្យា ឯកត្តពហុត្តានិ, តព្ពន្តោបិ សទ្ទត្ថោឯវាតិ លិង្គាទិវន្តោបិ សរូបា ព្យតិរិត្តោ សទ្ទត្ថោ ឯវ, ឧច្ចត្តនីចត្តសាមញ្ញម្បុរោធាយ បវត្តិយា ឧច្ចនីចសទ្ទេហិ បឋមា ហោតេវ, តំយុត្តស្សាបិ សទ្ទត្ថភាវតោ ‘ឧច្ចំ ឃរានិ’ត្យាទីនិបិ ឧច្ចត្តំ គុណំ និមិត្តំ កត្វា សោយមិត្យភេទសម្ពន្ធ ឃរេសុ វត្តន្តីតិ។ បលម្ពតេ អជ្ឈាគច្ឆតិត្យាទោ ‘‘អសង្ខ្យេហិ សព្ពាសំ’’តិ (២-១១៩) លោបវិធានសាមត្ថិយា បាទីហ្យនត្ថកេហិបិ បឋមា សិទ្ធាយេវ។
៣៨. អាមន្ត
អភិមុខំ កត្វាតិអាទិនា យោគារម្ភស្ស ផលំ ទស្សេតិ, នាមត្ថេតិ សទ្ទត្ថេ, បទតោតិ អាមន្តណាធិកអត្ថមត្តប្បកាសកបទតោ, ហោន្តិ ចេត្ថ…
សិទ្ធស្សាភិមុខីការ ភិមុខីភាវ (បោត្ថកេ), មត្តមាមន្តណំ សិយា;
អត្ថោ កតាភិមុខោ ហិ, ក្រិយាយំ វិនិយុជ្ជតេ;
អាមន្តណំ ន វាក្យត្ថោ, បទតោវ បតីតិតោ;
នត្ថេវាមន្តណំ លោកេ, វិធាតព្ពេន វត្ថុនា;
តំ យថា ភវ រាជេតិ, និប្បន្នត្ថោ ភវេតិ ច។
សិទ្ធស្សាតិ ទេវទត្តត្តាទិនា សិទ្ធស្ស, អត្ថោតិ ទេវទត្តាទិ, កតំ អាភិមុខ្យំ សមាធានំ យេនាតិ វិគ្គហោ, ក្រិយាយំ វិនិយុជ្ជតេ គច្ឆ ភុញ្ជាតិ, អាមន្តណំ នត្ថិ… ឥទានិ វិធីយមានត្តេនាលទ្ធសត្តិកស្សាភិមុខយិតុមសក្ករូបត្តា, វិធាតព្ពេនាតិ និប្ផាទេតព្ពេន។
៣៩. ឆដ្ឋី
កិរិយាការកេច្ចាទិវុត្តិគន្ថស្ស អត្ថសំវណ្ណនំ កត្តុមារភតេ ‘ឯកាយំ សម្ពន្ធោ នាមេ’ច្ចាទិ, កិរិយាយ ការកេហិ ច និប្ផាទិតោតិ ឥមិនា សម្ពន្ធស្ស កិរិយាការកសម្ពន្ធ បុព្ពកត្តមាហ, តតោយេវាយំ នាកស្មីកោតិ ន យេសំកេសញ្ចិ ទ្វិន្នំ ភវតិ, វិសិដ្ឋានំយេវ តុ ទ្វិន្នំ ភវតីត្យតិប្បសង្គាភាវោ, កិរិយាការកសម្ពន្ធបុព្ពកោ ហិ ការកេហិ អញ្ញោ សស្សាមិភាវាទិកោ សម្ពន្ធោ, តថា ច វុត្តំ–
‘‘សម្ពន្ធោ ការកេហញ្ញោ, ក្រិយាការកបុព្ពកោ;
សុតាយមស្សុតាយំវា, ក្រិយាយំ សោ-ភិធីយតេតិ។
តត្ថ អស្សុតាយំ កិរិយាយំ ‘រញ្ញោ បុរិសោ’ច្ចាទោ កិរិយា ការកសម្ពន្ធបុព្ពកោ-ញ្ញោ ឯវ សស្សាមិភាវាទិកោ សម្ពន្ធោ បតីយតេតិ, ‘សរតិ រជ្ជស្ស’ត្យាទោ តុ សុយ្យមានេ កិរិយាសទ្ទេ, ឯត្ថ បន សន្តមបិ កម្មំ វត្តុមនិច្ឆិតំ, វិសេសនភាវោយេវ សរណម្បតិ រជ្ជស្ស បដិបាទីយតេ’រជ្ជសម្ពន្ធិសរណ’ន្តិ, កិរិយាការក សម្ពន្ធោ ហិ សព្ពត្ថ វត្ថុដ្ឋិតិវសេនេវត្ថិ, តន្និមិត្តោ ច សស្សាមិ ភាវាទិ, តត្ថ សស្សាមិភាវវិវច្ឆាយំ វិជ្ជមានោបិ កិរិយាការក សម្ពន្ធោ ន វត្តុមិច្ឆិតោ, យថា ‘អនុទរា កញ្ញា’តិ, សោ ចាយំ សម្ពន្ធោ សស្សាមិភាវជញ្ញជនកភាវា-វយវាវយវវិភាវាទិលក្ខណោ ពហុវិធោតិ វេទិតព្ពោ, តត្ថ សស្សាមិសម្ពន្ធេ រញ្ញោ បុរិសោ, ជញ្ញជនកសម្ពន្ធេ និគ្រោធស្ស ពីជំ, អវយវាវយវិសម្ពន្ធេ រុក្ខស្ស សាខា, ឥទានិ សម្ពន្ធស្សេតស្ស កិរិយាការកសម្ពន្ធសញ្ជាតត្តំ យថាយោគមញ្ញត្រាប្យវគមយិតុំ កិញ្ចិ ឧទាហរណមាហ-‘តថា ហិ’ច្ចាទិ, បរិបាលនកិរិយាកតោ នេសំ សម្ពន្ធោតិ ឥមិនា បរិបាល្យបរិបាលនលក្ខណោ-យំ សម្ពន្ធោតិ ទស្សេតិ, សា អយម្បរិ បាលនលក្ខណា កិរិយា សម្ពន្ធមស្សេទម្ភាវហេតុំ ជនយិត្វា និវត្តតិ, អត្ថប្បករណាទិនា ត្វិមាយ កិរិយាយាយំ សម្ពន្ធោតិ វិសេសោ វសីយតេ, ន ឆដ្ឋិយា វិសេសាវគមនេ សាមត្ថិយំ… តស្សា សព្ពត្ថេករូបត្តា, សុយ្យមានេ ឯវ វា កិរិយាសទ្ទេ ការកភាវស្ស ហេតុនោ វចនិច្ឆាយាភាវេ អស្សេទម្ភាភាវសង្ខាតស្សេវ ផលស្ស វត្តុមិច្ឆិតត្តា តថេវ សម្ពន្ធោ ជាតោ ឆដ្ឋិយាភិធីយតេ ‘រជ្ជស្ស សរតី’តិ, វុត្តំ ហិ–
ជនយិត្វាន សម្ពន្ធំ, ក្រិយា កាចិ និវត្តតិ;
សុយ្យមានេ ក្រិយាសទ្ទេ, សម្ពន្ធោ ជាយតេ ក្វចីតិ។
បរិបាលយតីតិ បុរិសម្បរិបាលយតិ, តតោ បាលនាទិកា ឧបការ សភាវា កិរិយាទ្វិន្នម្បិ តេសំ សម្ពន្ធិនី ភវតិ, រញ្ញា ហិ ការិយមានា តំសម្ពន្ធិនីបុរិសវិសយត្តាវបុរិសយោគិនីត្យុភិន្នម្បិកិរិយាសម្ភវតិ, តតោយេវតស្សា ឧភយសម្ពន្ធិនិយា កិរិយាយ សម្ភវេអស្សេទន្តិ ពុទ្ធិយា ហេតុភូតស្ស អញ្ញមញ្ញាបេក្ខសភាវស្ស សម្ពន្ធស្ស ភាវតោ កិរិយាជនិតត្តមស្ស, អញ្ញមញ្ញាបេក្ខាលក្ខណោ… សព្ពថា និរបេក្ខត្តេ សម្ពន្ធាភាវា, សម្ពន្ធិ ពុទ្ធិសព្ភវស្សាតិ សម្ពន្ធីសុ រាជបុរិសាទីសុ អស្សេទន្តិ ឯវម្បវត្តាយ ពុទ្ធិយា សព្ភវស្ស។ បរេសំ វិយ ‘‘គុណេ ឆដ្ឋី’’តិ វចនន្តរាភាវេ ឧភយត្ថបិ (ចេត្ថ) (យេវ) (បោត្ថកេ) ឆដ្ឋិប្ប- សង្គោតិ ពោធេតុមាហ-‘ននុ ចេ’ច្ចាទិ, សច្ចន្តិ យថា វុត្តំ ចោទនមព្ភុបគម្ម ចោទកម្បតិ យថាវុត្តំ សម្ពន្ធរូបំ តតោ-ញ្ញត្រាប្យុបសំ ហរិត្វា តត្ថ ឆដ្ឋិប្បសង្គំ ចោទេតុមាហ-‘ទេវទត្តោ’ច្ចាទិ, អថេវ មិច្ចាទិនាសតីបិអញ្ញមញ្ញាបេក្ខាលក្ខណេ សម្ពន្ធេ វចនិច្ឆាយេវេត្ថ ការណន្តិ ចោទកាធិប្បាយមត្រោបនេត្វា តទេវ វិសេសតោ ឆដ្ឋិយា អភាវេ សមុបនេតុំ‘យជ្ជេវមិហាបិ’ច្ចាទិកមាហ, តត្ថ អថាតិ ចោទកាធិប្បាយប្បកាសនារម្ភេ និបាតោ, ឯវំ វត្តព្ពន្តិ ឯវំ យទិបិច្ចាទិនា វក្ខមាននយេន វត្តព្ពំ, បដិបាទេតព្ពតាយាត្យាទិនា ឥទន្ទីបេតិ ‘‘វិសេស្សំ វិធេយតាយ ន បរាធីនន្តិ អប្បធានភាវតោ ព្យតិរិច្ចតេ តតោ-ត្តនិដ្ឋមេវ, ន រូបន្តរម្ភជតិ‘បុរិសស្សេ’តិ, វិសេសនន្តុ រាជាទិកំ តទង្គតាយានុវទិយមានមប្បធានត្តា ការករូបតោ ព្យតិរិច្ចតេ, តតោ រូបន្តរំ ភជតិ ‘រញ្ញោ’តិ, តតោ ព្យតិរេក លក្ខណោ សម្ពន្ធោ ហោតិ, ឯកស្ស សម្ពន្ធិត្តាសម្ភវា វត្ថុតោ ទ្វិដ្ឋោ វិសេសនគតត្តេន បតីយតេ តតោ ឆដ្ឋី វិសេសនមេវានុធាវតិ បតីតិវិសយេ សទ្ទប្បវត្តី’’តិ, យោ ហិ វិកប្បនំ វិសយោ សោ សទ្ទានន្តិ, អតោយេវ សម្ពន្ធោ និយមេន វិសេសនភេទមនុវិទធាតិ… វត្ថុតោ ទ្វិដ្ឋស្សាបិ តគ្គតត្តេន បតីតិយា យថា ភាតូនំ ធនន្តិ, នាវស្សម្ភាតូនំ ធនន្តិច្ចេវ ភវតិ, តថា សត្យបិ វិសេស្ស ភេទេ វិសេសនគតមេវ ភេទមនុ(វិទធា)តិ ‘ទេវទត្តស្ស អស្សា’តិ, តទេតំ សព្ពំ វិសេសនគតត្តេន សម្ពន្ធបតីតិតោ-វកប្បីយតេ, វិសេស្សគតត្តេនាបិ តប្បតីតិយំ និយមេន តគ្គតភេទានុវិធានំ សិយា វិសេសនគតភេទានុវិធានមិវ, ទ្វិដ្ឋត្តន្តុ វត្ថុតោ ចត្តុនោ ន វិរុជ្ឈតេ, វត្តុបដិពទ្ធមេវ ច ទ្វិដ្ឋត្តំ មនសិកត្វា តំវាទីហិ ទ្វិដ្ឋោ សម្ពន្ធោភិធីយតេ, អតោយេវាយំ ព្យតិរេកវិភត្តិ (យាគម្យតេ)… ព្យតិរិច្ចមានវិសេសនភូតសម្ពន្ធិគតព្យតិរេកលក្ខណសម្ពន្ធាភិ- ធានប្បវត្តិតោតិ, នីលាទិវិសេសនន្តុ បរត្ថត្តេនាប្បធានម្បិ ន ការកភាវតោ ព្យតិរិច្ចតិ… នីលាទិសទ្ទេនុប្បលាទិទព្ពាភិធានតោ, យថា ‘នីលមុប្បលម្បស្ស, នីលេនុប្បលេន ឋិតំ, នីលស្សុប្បលស្ស គន្ធោ’តិ, យទា តុ ន វិសេស្សបវត្តិ តទា ព្យតិរិច្ចតេវ ‘នីលស្ស គុណស្ស ឧប្បលន្និស្សយោ’តិ ការកភាវលក្ខណា បធានភាវា ព្យតិរិច្ចតេ ឯវ នីលាទិ, តតោ វិសេសនមេវានេកប្បការតាយាវ តិដ្ឋតេ, តតោ វិសេ- សនំ កិញ្ចិទេវ ការករូបតោ បធានភាវា ព្យតិរិច្ចតេតិ វិសេសន មត្តេនាបិ សេសំ សព្ពំ តថា សិយាតិ នាសង្កនីយន្តិ។
ទ្វេបីតិ រាជបុរិសា ទ្វេបិ, តតិយេ គេហសង្ខាតេ សម្ពន្ធិនី។ សហយុត្តម្បដិច្ច ឯវន្តិ ឥមិនា បុរិសស្ស អប្បធានត្តមេវ ទីបេតិ, អភិមតាតិ បាណិនិយានំ សុត្តន្តរេន អភិមតា, យតោ ឆដ្ឋីយ-មត្តនោ មតេ សម្ពន្ធនិស្សយា, តេនាហ- ‘សម្ពន្ធមេវិ’ច្ចាទិ, សម្ពន្ធោ ចេត្ថ មាតុ សរណានមវដ្ឋានាទិកិរិយានិមិត្តោតិ កេចិ, អញ្ញេ តុ សរណស្ស កិរិយារូបត្តា កិរិយន្តរមន្តរេនេវ ទព្ពេន សម្ពន្ធោបបត្តិមាហុយថា ទ្វិន្នំ ជតុកតោ សំសិលេសោ, ជតុនោ តុ កដ្ឋេនាត្តនាយេវ, ន ជត្វន្តរកតោ សំសិលេសោតិ។ បរេសំ តតិយត្ថេ ទុតិយត្ថេ ច កិតកប្បយោគេ ញ្ញត្រាបិ (បញ្ចម្យត្ថេ) សត្តម្យត្ថេ ច (‘‘ឆដ្ឋី ចា’’) តិ (២-៦-២០) ទុតិយា បញ្ចមីនញ្ចា’’តិ (២-៦-២៩) ច សុត្តន្តរេហិ ឆដ្ឋីតិមតា, តស្សាបិ វត្តិច្ឆាតោវ សាធិតភាវំ ទស្សេតុមាហ-យថាចេត្ថាតិអាទិ, ឯត្ថាប្យាទោ ឧទាហរណទ្វយេ សុត្តន្តរមន្តរេន សម្បទានត្តាភាវា សម្ពន្ធវចនិច្ឆាយមេវ បរេសម្បិ ឆដ្ឋី, តេនាហ-‘ឯត្ថា’តិអាទិ, ពហុលន្តីមស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ ‘យថា ទស្សន’ន្តិ, អវិសំវាទកាលោកស្សត្យាទិកំ កម្មេ ឧទាហរណំ, បញ្ចម្យត្ថេ បន វត្តិច្ឆាតោវ សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្សាត្យាទីនិ ឧទាហរណានិ វេទិតព្ពានិ។
៤០. តុល្យ
អនភិមតាតិ ‘តុល្យត្ថេហ្យតុលោបមាហិ តតិយាញ្ញតរិស្ស’ន្តិ (២-៣-៧២) សុត្តេន តុលោបមាហិ អញ្ញេហិ តុល្យត្ថេហិ យោគេ តតិយាយ វិធីយមានត្តា បាណិនិយានំ អនភិមតា, យស្មា សទិសា ភាវា តេសំ នោបមាតិ ‘អជ្ជុនស្ស តុលា នត្ថី’ត្យាទិកមុច្ចតេ, តស្មា ឯវំ យថាវុត្តនយេនាតិ តទេវន្តីមស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ, តទេវន្តិ វា និបាតសមុទាយោ យថាវុត្តនិទស្សនត្ថោ, តុល្យេសូតិ សទិសេសុ, តថាវុត្តាតិ អជ្ជុនស្សតុលានត្ថីត្យាទិនា តេន បការេន វុត្តា។
៤១. អតោ
សុត្តេ ‘អតោ’តិ វុត្តំ ‘អការន្តតោ’តិ កថំ វុត្តីតិ អាហ ‘អតោ’តិអាទិ, អាទេសា ហោន្តីតិ សេសោ, យការានំយេវ សិយុំ… អាឯអាទេសានមេកវណ្ណត្តា, លោបេ កតេតិ ឱការស្ស លោបេ កតេ, តន្នេតិ យថាវុត្តំ ធចាទ្យប្បដិក្ខិបតិ, បដិក្ខេបេ ការណមាហ-‘បរលោបស្សា’តិអាទិ, ការណន្តរំ វត្តុមារភតេ ‘កិញ្ចា’តិអាទិ, និច្ចម្បរលោបោវ សិយា, ន បុព្ពលោបោបិ អាគមប្បយោគានុកូល្យេនាតិបិ សក្កា វត្តុន្តិ អាហ-‘នចា’តិអាទិ, និច្ចម្បរលោបោយេវាតិ ន ច សក្កា មន្តុន្តិ សម្ពន្ធោ, ឯវំ សន្តេត្យាទិនា តត្ថ វិរោធមាហ, អតោសម្ភវាតិ អាទេសាការតោ សម្ភវា, ឈិស្សាការវិធានំ ‘‘យោសុ ឈិស្ស បុមេ’’តិ (២-៩៣) ឯតទេវបយោជនន្តិអាទិនា វុត្តប្បយោជនាភាវេ ការណមាហ-‘អនិដ្ឋត្តា’តិ, អនភិមតត្តាតិ អត្ថោ, បយោជនាភាវានភិមតត្តមេវ ទស្សេសុមាហ-‘ឯតទត្ថមេវា’តិអាទិ, ឥមស្សាតិ ‘‘អតោ យោនំ ដាដេ’’តី មស្ស សុត្តស្ស, ឈិស្មាត្វេវាតិ ‘ឈិស្មា’ ឥតិ ឯតាទិសំ សុត្តមេវ, ឈិស្មា យោនំ ដាដេតិវាតិ ‘‘ឈិស្មា យោនំ ដាដេ’’តិ សុត្តំ វា, អតោតិ ‘អតោ’ ឥតិ សុត្តំ, តាទិសស្សបយោគស្សាតិ អគ្គា, អគ្គេ ឥតិ បយោគស្ស។
៤២. នីនំ
យស្មា ឯកមេវ រូបមុទាហដំ, តស្មា រូបារូបានិ រូបេរូបានីតិ ភេទោ វេទិតព្ពោ, តេន ហិ ពហុវចនេ ពហុវចនេន (បោត្ថកេ) បឋមាទុតិយាសុ ‘អដ្ឋីនី’តិ ឯកមេវ រូបមុទាហដន្តិ ទស្សេតិ។
៤៤. សស្សាយ
សុញិតិ ញការោ កិមត្ថោតិ អាហ-‘ញការោ’តិអាទិ, អសតិ ហិ ញការេ‘ញានុពន្ធោ’តិ ញការេន វិសេសនេន សុការោ ន វិសេសី យេយ្យ សតិយេវ តស្មិំ តេន សោ វិសេសីយេយ្យ, តស្មា ‘‘ញកានុពន្ធាទ្យន្តា’’តិ សុត្តេ ‘ញកានុពន្ធា’តិ វិសេសនំ វិសេសនភាវោ អត្ថោ បយោជនំ យស្ស សោ វិសេសនត្ថោ, ពហុលំ វចនេនានភិមតមនវសេសំ វវត្ថាបីយតីតិ វុត្តិយំ ‘‘ភិយ្យោ’’ត្យាទិកមុបទិដ្ឋន្តិ ទស្សេតុមុបក្កមតេ ‘សាមញ្ញេនា’តិអាទិនា, ឆដ្ឋី ភវតីតិ (សេ)សោ, ននុច អត្ថសទ្ទេនាញ្ញបទត្ថសមាសេ កថំ ចតុត្ថ្យត្ថោ-វសីយតីតិ វុច្ចតេ, ចតុត្ថីឯកវចនេ អត្តត្ថ’ន្តិ ឯត្ថ សទ្ធម្មសវនាទិកមត្តនិមិត្តន្តិ យោ-ត្ថោ, សោ ចត្ថោ-ញ្ញ បទត្ថេបិ, តស្សា-ញ្ញបទត្ថភូតស្សាបិ អត្តា អត្ថោ បយោជនម្ភវតិ និមិត្តភាវេនាតិ នាត្ថភេទោតិ ត ឯត ឥមវជ្ជិតានំ សព្ពាទីនន្តិ ត ឯតឥមសទ្ទេហិ ឯវ វជ្ជិតានមញ្ញេសំ សព្ពាទីនំ, បដិសិទ្ធេសុបិ កស្សចិ អាទេសោ ទិស្សតីតិ ទស្សេតុមាហ‘តសទ្ទស្ស ចា’តិ។
៤៥. ឃប
ឥត្ថិយា វធុយាតិ បសញ្ញានមី ឩនមុទាហរណានិ។
៤៦. ស្សាវា
ឃបសញ្ញេហីតិ ឥទំ តេតិមាមូហិ តីមស្ស អញ្ញបទត្ថសមាសេន វា វិសេសនំ ទដ្ឋព្ពំ, វុត្តិយំ កតន្តិ អាទិកំ កត្តាទិប្បកាសនត្ថំ កតំ, តាយាតិ សព្ពត្ថ វិកប្បោទាហរណំ។
៤៧. នម្ហិ
‘‘អាគមា តគ្គុណីភូតា តគ្គហណេន គយ្ហន្តី’’តិ បរិភាសា វចនមេតំ តត្ថ តគ្គុណីភូតាតិ តស្មិំ អាគមិម្ហិ គុណីភូតា, អវយវវសេន បច្ឆា ភវន្តោ អមុខ្យភូតា, តគ្គហណេនាតិ អាគមិគ្គហណេន តគ្គហណេន គហណតោតិ អាគមិភូតស្ស នំ ឥច្ចស្ស គហណេន គហណតោ, ‘នម្ហិ វិភត្តិម្ហិ’តិ តុ វត្តព្ពំ, វិបល្លាសោ វា ឯត្ថ ទដ្ឋព្ពោ។
(៤៩) ឥការស្សេវវាតិអាទិនា វុត្តមេវ វិវរតិ តិស្ស ឥច្ចាទិនា, តស្ស តិស្ស, និទ្ទិដ្ឋត្តាតិ តិស្ស និទ្ទិដ្ឋត្តា, ‘‘នម្ហិ តិចតុន្នមិត្ថិយំ តិស្ស ចតស្សា’’តិ (២-២០) តិស្សាទេសោ ‘‘នម្ហិ នុក ទ្វាទីនំ សត្តរសន្ន’’ន្តិ (២-៤៧) នុក, តិស្សន្នំ។
៥១. សុញ
វិភត្តិសុត្តេតិ ‘‘ទ្វេទ្វេកានេកេស្វិ’’(២-១) ច្ចាទិសុត្តេ, ស្សនន្តិ ពហុវចនេន សហិតមេកវចនមាហ, សុត្តមិទន្តិ ‘‘សុញ្សស្សា’’តិ ឥទំ សុត្តំ, សុត្តេ បន សតីតិ ‘‘សុញ សស្សា’’តិ សុត្តេ សតិ។
៥៥. រត្យា
រត្តិ ច អាទិ ច រត្យាទយោ, តេហិ។
៥៦. សុហិ
អនុករណវសេនាតិ អនុសទិសំ ករណំ វចនមនុករណំ។
៥៧. ល្តុ
តេនាតិ យតោ ល្តុឥតិ វិសេសនត្តេន វត្តុមិច្ឆិតស្ស បច្ចយស្ស គហណំ, តេនាតិ អត្ថោ, បច្ចយស្ស គហណា តទាទិគហណំ លព្ភតេ… ‘‘បច្ចយគ្គហណេ យតោ សោ វិហិតោ, តទាទិនោ គហណ’’ន្តិ ញាយា, វិសេសនត្តេន វត្តុមិច្ឆិតត្តា តទន្តគ្គហណំ… ‘‘វិធិព្ពិសេសនន្តស្សា’’តិ (១-១៣) វចនតោតិ មនសិ និធាយាហ- ‘យតោ’ឥច្ចាទិ, សោ ក្រិយត្ថោ អាទិ យស្ស សោ តទាទិ, សោ បច្ចយោ-ន្តោ យស្ស សមុទាយស្ស សោ តទន្តោ, តាទិសស្ស តទា ទិតទន្តសមុទាយវិសេស(ស្ស) គហណំ, ន តុ តទន្តមត្តស្សេត្យត្ថោ, ននុ ច ‘ល្ត្វី’តិ វិសេសនត្តេន វត្តុមិច្ឆិតេ ភវតុ ‘‘វិធិព្ពិសេសនន្តស្សា’’តិ តទន្តស្ស គហណំ, បច្ចយគ្គហណេន បន តទាទិនោ គហណំ កថំ សិយា វចនាភាវាត្យាហ-‘តទវិនាភាវិត្តា’តិ, យតោ វិហិតោ, តេន វិនា ន ភវតិ សីលេនាតិ តទវិនាភាវី, តស្ស ភាវោ តស្មា។ ‘‘បច្ចយគ្គហណេ យតោ សោ វិហិតោ តទាទិនោ គហណ’’ន្តិ ញាយស្ស យត្ថ បច្ចយគ្គហណំ តត្ថ សាធារណត្តា ‘តទាទិនោ’តិ វុត្តំ, តទាទិសមុទាយស្ស គហណេ បនេត្ថ វិសេសោ ន ទិស្សតិ… អធិកត្តាតិ អធិគតន្តាវាតិ (បោត្ថកេ) អាទីសុ វិសេសទស្សនាសម្ភវា, ‘តុំស្មា លោបោ ចិច្ឆាយំ តេ’’ ត្យត្រ (៥-៤) តុ ទិស្សតិ វិសេសោ, វក្ខតិហិ តត្ថ ‘‘តុំតាយេតវេ ភាវេ ភវិស្សតិ ក្រិយាយំ តទត្ថាយ’’ន្តិ (៥-៦១) តុំបច្ចយំ វក្ខតិ’’ច្ចាទិ។
៥៨. គេ
អឥត្យេវវត្តព្ពន្តិ ‘គេអ’ឥត្យេវ វត្តព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ, បក្ខេ ទីឃវិធានេនេវាតិ ឥមិនា អការាទេសេ កតេ បក្ខេ ទីឃវិធានេនេវ, អញ្ញត្ថចរិតត្ថតាយាតិ ល្ត្វន្តាទិតោ អញ្ញត្ថ ភោបុរិសា ភោបុរិសឥច្ចាទោ ជាតិបទត្ថនិស្សយនេន កតត្ថតាយ, បរិស មត្តត្ថតាយាតិ វុត្តំ ហោតិ, អវស្សំ ទីឃភាវេ ការណមាហ ‘យទិចាការោ’ឥច្ចាទិ, យទិច អាការោតិ បទច្ឆេទោ។
៦០. ឃព្រហ្មា
ឃឥតិសញ្ញា ឃសញ្ញា តាសំ, កញ្ញាសញ្ញាតិអាទីសុ ឃសញ្ញានំ ពហុត្តា ពហុវចនេន និទ្ទេសោ, ឃរូបស្សាតិ ឃស្សាតិ ឃសទ្ទរូបស្ស, តថា ភោ ព្រហ្មាតិ ឯត្ថ តថាតិ ឥមិនា ព្រហ្មាតិរូបស្ស និរុត្តិយំ និទ្ទិដ្ឋត្តាវ ឯត្ថ សង្គហិតភាវំ ទស្សេតិ។ ឯវំ វិវរន្តីតិ តស្មា ស សខតោ គស្ស អការអាការា’’តិអាទិនា ឯវំ វិវរន្តិ, តេ ហិ អច អាច ឥច ឦច ឯចាតិ ទ្វន្ទេ បុព្ពសរានំ លោបំ កត្វា ឯត្តុបសិលេសនិទ្ទេសំ វណ្ណេន្តិ, សាមញ្ញវិធានន្តិ ‘ព្រហ្មកត្តុឥសិ សខតោ’ច្ចេវមវិសេសេត្វា សាមញ្ញេន កថនំ, កិមត្ថន្តិ កិំ អត្ថោ បយោជនំ យស្ស តំ កិមត្ថំ។ សាមញ្ញវិធានំ កិមត្ថម្បនេវំ បយោជនាសង្កាយំ បយោជនាសង្កាវិចារណំ មនសិ និធាយ ‘អាគតិ គណោយ’ន្តិ វុត្តត្តា អាហ– ‘អត្ថតោ’ច្ចាទិ, អត្ថតោតិ សា មត្ថិយតោ, អនេនាតិ‘អាគតិគណោយ’ន្តិ ឥមិនា វចនេន, ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘អាគតិគណោយន្តិ ឥមិនា តទាការសង្ខាតជាតិប្បធានគណត្តប្បកាសនេន យទិ សម្ពោធនេ ឯការន្តាការន្តលាភីនំ កត្តុ ឥសិ សខ មុនិ ភទន្តាទីនំ គហណំ បយោជនំ ន សិយា, អញ្ញថា អនុបបជ្ជនំ សិយាតិ ឯវមញ្ញថានុបបត្តិលក្ខណសាមត្ថិយតោ សាមញ្ញវិធានេ បយោជនមាហេ’’តិ, សោយន្តិ ឥមិនា វុត្តិយំ ‘អាគតិ គណោយ’ន្តិ វុត្តំ វចនំ និទស្សេតិ។
៦៣. ឃោស្សំ
ស្សញ្ច ស្សាច ស្សាយោច អញ្ច តិញ្ចាតិ ឥតរីតរយោគេ ចត្ថ សមាសោ,ស្សំ ស្សា ស្សាយំ តិំសុ។
៦៤. ឯក
ឃោច ឱច ឃោ ឃាន្តឱការន្តា, នត្ថិ ឃោ យេសន្តេ អឃោ, តេសំ, សាមញ្ញវិធានតោតិ កស្សចិ លិង្គស្ស អបរាមាសា សាមញ្ញេន វិធានតោ, នាទេកវចនេសូតិ នាទីសុ ឯកវចនេសូតិ អត្ថោ, ហិ ហេតុម្ហិ, យស្មា កស្សចិ ឯវំ ទុដ្ឋាធិប្បាយោ សិយា, តស្មា ទុតិយមុទាហរណន្តិ អត្ថោ, ទុតិយោបិ ហេតុម្ហិ, យស្មា សព្ពេសំ សង្គហណត្ថំ, តស្មា ន ច តថាធិប្បេតន្តិ អត្ថោ, សព្ពេសមេកវចនានំ សង្គហណាភាវេ សុត្តានំ វិរចនប្បការមាហ-‘អញ្ញថា’តិអាទិ, ឧបរិចាត្យាទីស្វយមធិប្បាយោ ‘‘សុត្តស្ស ‘អំយោស្វឃោន’ន្តិ វិរចិតត្តា សាមញ្ញេនេ-កវចនេស្វឃស្ស នរស្សត្តប្បតីតិ តប្បដិសេធាភាវា’ទណ្ឌិ កុល’ន្តិ រស្សត្តំ ‘សិស្មិំ នបុំសកេ’តិ វិធិសុត្តំ វទេយ្យា’’តិ, ឱការន្តប្បដិសេធន្តិ ‘អឃោន’ន្តិ ឱការន្តប្បដិសេធំ, អាទេសន្តរំ ‘‘គោស្សា គសិហិនំ សុគាវគវា’’ត្យាទិនា (២-៦៧) ករីយមានំ គាវាទេសាទិកំ, ឯត្ថ បន នបុំសកេ ឯកវចនន្តំ ទណ្ឌិ កុលន្តិ វក្ខមានត្តា នោទាហដំ, យោសុ បន ‘‘យោលោបនិសុទីឃោ’’តិ (២-៨៨) អទីឃស្សាបិ ទីឃវិធានសាមត្ថិយា បឋមមេវ ទីឃស្ស រស្សាភាវេកាវ កថាតិ នោទាហដំ, ទណ្ឌីទណ្ឌីនិ ឥច្ចេវ តុ ភវតិ, នោស្សវាតិ បាឋោ ទិស្សតិ, ឯត្ថ វិជ្ជមានេ គេ បរេ ឱការន្តស្ស វា រស្សាបជ្ជនទោសម្បសង្គតោ នោស្សា’តិ បាឋេន ភវិតព្ពំ។
៦៧. គោស្សា
គាវេន គវេនាតិ ករណេបិ សមានំ, គាវស្ស គវស្សាតិ ឆដ្ឋិយាបិ។
៦៩. គវំ
សេនាតិ សុតត្តា សេឥតិ វុត្តិយំ និមិត្តំ បរិកប្បិតំ។
៧២. គាវុ
សទ្ទន្តរត្តេន កោចិ ទោសោតិ សម្ពន្ធោ, អាទិសិតព្ពា អាទេសា កាតព្ពា។
៧៣. យំ
បេន បសញ្ញាយ យុត្តា ឦបី, បច សោ ឦចាតិ វាបី អភេទគ្គហណេន, អញ្ញស្សាតិ ឥការ ឧការឩការស្ស។
៧៧. ស្មិ
លោកេ ទេវទត្តោ ទត្តោតិ ឯកទេសេន សមុទាយវោហារ ទស្សនតោ ស្មិនោតីមស្ស ស្មិំ វចនស្សាត្យយមត្ថោ ទស្សិតោត្យាហ-‘ស្មិតិ ឥមិនា’តិអាទិ។
៨១. ឈលា
ព្រហ្មាទីសុ ‘ឥតោ ក្វចិ សស្ស ដានុពន្ធោ’តិ បាឋាតិ សម្ពន្ធោ, ព្រហ្មាទីសូតិ ‘‘ឃព្រហ្មាទិតេ’’តិ (២-៦០) សុត្តេ វុត្តព្រហ្មាទីសុ, បាឋាតិ ‘ឥតោ’ត្យាទិនោ គណសុត្តស្ស បាឋា, ដានុពន្ធោតិ ឥមិនា (ឯដាទេសំ) និទ្ទិសតិ។
៨៥. កូ
សោ ភស្មា អន្តោ យស្ស សោ តទន្តោ សមុទាយោ, តស្ស, ‘‘ចានុកឌ្ឍិតំ នោត្តរត្រានុវត្តតី’’តិ វិញ្ញូវចនំ, វិទុនោ វិទូតិ កូបច្ចយន្តស្ស ឧទាហរណំ, វិញ្ញុនោ វិញ្ញូតិ ‘‘វិតោ ញាតោ’’តិ (៥-៣៩) សព្ពញ្ញុនោ សព្ពញ្ញូតិ ‘‘កម្មា’’តិ (៥-៤០)។
៨៦. លោ
លោបោត្វេវ សិទ្ធត្តាតិ វោមុត្តបក្ខេ លោបោតីមិនាវ សិទ្ធត្តា។
៨៧. ននោ
អមុយាតិ ឥត្ថិយំ យាទេសោ, ននោតីមស្សិទំ បច្ចុទាហរណំ។
៨៨. យោលោ
បឋមាទុតិយាយោនមេកតោ ឧទាហរណានិ អដ្ឋី អដ្ឋីនិតិ, តានិច យោលោបនិលាតិស្សេវ ទស្សិតានិ, តថាយេវាញ្ញានិបិ ញាយន្តីតិ។
៩២. ន្តស្ស
ដមុត្តបក្ខោតិ អសន្តំ កុព្ពន្តស្សាតិ ដាទេសេន មុត្តបក្ខោ,ន្តុស្សចេវន្តិ បសិទ្ធត្តាវ ដាទេសមុត្តបក្ខំ ឧបមេតិ, ‘‘សញ្ជាតំ តារកាទិត្វិតោ’’តិ (៥-៤៥) ឥតោ អន្ធិតា។
៩៣. យោសុ
ដាទេសោ-តិប្បសជ្ជតីតិ កស្មា វុត្តំ ននុ តទន្តស្ស សមុទាយស្ស បត្តេ ‘‘ឆដ្ឋិយន្តស្សា’’តិ (១-១៧) អន្តស្សេវ ហោតិ, តថាសតិ នេវាតិប្បសង្គោ, តស្មា កស្មាតិប្បសជ្ជតីតិ វុត្តន្តិ, សច្ចំ, តថាបិ ‘ឈិស្សា’តិ វត្តុំ សក្កុណេយ្យត្តេ ឥស្សាតិ វុត្តត្ត វុត្តន្ថិ សាមត្ថិយតោ តទន្តស្ស ដាទេសោ-តិប្បសជ្ជតីតិ តថា វុត្តន្តិ, ននុ ‘ឈិស្សា’តិ វុត្តេបិ សោវាតិប្បសង្គោ តទវត្ថោយេវាតិ សច្ចំ, តថាបិ យទិ សមុទាយស្ស ដាទេសោ-ភិមតោ សិយា ‘តថា សតិ កិំ ឈគ្គហណេន ឥស្សត្វេវ វទេយ្យាតិ នាតិប្បសជ្ជតីតិ, ឈគ្គហណេ នាមន្តេ ឥការស្សេវ ឈសញ្ញត្តាតិ ឥទំ បន វិសេសនត្តេន វត្តុ មនិច្ឆិតេ យុជ្ជតិ។
៩៤. វេវោ
សហចរិតញាយស្សាតិ ‘‘តំសហចរិតា តគ្គហណេន គយ្ហន្តី’’តិ ញាយស្ស។
៩៥. យោម្ហិ
ហេតុកុរុសទ្ទេហិ យោសុ ឥមិនា ដាទេសេ ‘‘លោបោ’’តីមិនា យោលោបេ វា សម្បត្តេ ‘‘បច្ចយនិស្សិតំ ពហិរង្គ’’ន្តិ យោលោបតោ ‘‘បកតិនិស្សិតមន្តរង្គ’’ន្តិ ‘‘អន្តរង្គពហិរង្គសុ អន្តរង្គវិធិ ពលវា’’តិ បឋមំ ដាទេសេ និមិត្តាភាវាវ លោបា ភាវោតិ ទស្សេតុមាហ-‘ហេតុកុរុសទ្ទេហិ’ច្ចាទិ។
៩៩. សព្ពា
ននុ កតរាទយោវ សព្ពាទិសទ្ទវចនីយា ហោន្តិ សមាសេនាភិហិតត្តា, ន តុ សព្ពសទ្ទោ សទ្ទស្សេ (បោត្ថកេ) ត្យាហ-‘អវយវេនេ’ត្យាទិ,យទិបិ ‘សព្ព សទ្ទោ អាទិ យេស’ន្តិ អវយវេន វិគ្គហោ, តថាបិ សមុទាយោវាស្សត្ថោ ភវតិ… យេសន្ត្យនេន សមុទាយស្ស បរាមាសាតិ ភាវោ, ឥតីតិ ហេតុម្ហិ, កោ ភវន្តានំ ទ្វិន្នំ ពហុន្នំ វា ឯកោ ទេវ ទត្តោ កឋាទីហិ វា អត្ថេ ទ្វីហិ ពហូហិ វា ឯកស្ស និទ្ធារណេ សតិ កិម្ហា និទ្ធារណេ រតរ រតមេសុ ណាទិវុត្តិយំ ‘‘ឯកត្ថតាយ’’ន្តិ (២-១១៩) វិភត្តិលោបេ ‘‘រានុពន្ធេន្តសរាទិស្សា’’តិ (៤-១៣២) អន្តសរាទិលោបេ កិំសទ្ទស្ស រូបសិទ្ធីតិ ទស្សេតុមាហ កតមា’តិអាទិ, ឧភោ អំសា អស្សាតិ អត្ថេ ‘‘អយុភទ្វិតីហំសេ’’តិ (៤-៤៩) អយេ‘‘សរោ លោបោ សរេ’’តិ (១-២៦) សរលោបេ រូបសិទ្ធីតិ អាហ-‘ឧភោ អំសា’ឥច្ចាទិ, កាយំ វវត្ថា នាមេ ត្យាហ-‘សាភិធេយ្យា’ត្យាទិ, អវធិច្ចាទិនា តស្សេវាត្ថំ វិភាវេតិ, អធំសោ អភដ្ឋតា អវធិភាវេយេវាវដ្ឋានំ, សាភិធេយ្យា បេក្ខាតិ ឯត្ថ សោ សកោ អភិធេយ្យោ អត្ថោ ទិសាទិ សាភិធេយ្យោតិ គហិតោតិ អាហ-‘បុព្ពាទីន’ន្តិអាទិ, សាភិធេយ្យន្តិ កម្មតោ បរា អបបុព្ពា ‘ឥក្ខ=ទស្សនេ’តីមស្មា ‘‘ក្វចណ’’ឥតិ (៥-៤១) អណ្បច្ចយេ សាភិធេយ្យាបេក្ខោ, សោ វាវធិនិយមោតិ ទស្សេតុមាហ-‘តមបេក្ខតិ’ច្ចាទិ, តត្ថាធិប្បាយំ វិវរតិ ‘តថាហិ’ច្ចាទិនា, ឯត្ថ ច បរាទិសទ្ទាភិធេយ្យោ-ត្ថោ ទិសាទេសាទិ បុព្ពាទិសទ្ទាភិធេយ្យស្សាត្ថស្ស ទិសាយ ទេសាទិនោ វាវធិភាវេន និយមវសេន បវត្តតិ, យោ ចាវធិភាវោ និយមវសេន បវត្តតិ, សោចាវធិភាវោ និយមវសេន បវត្តោ បុព្ពាទិសទ្ទវចនីយំ ទិសាទេសាទិ មបេក្ខតីតិ សាភិធេយ្យាបេក្ខោវធិនិយមោយេវ វវត្ថាតិ វុច្ចតីត្យយមធិប្បាយោ, ន តុ អភិធេយ្យាយន្តិ អសម្ភវា, អសម្ភវមេវ ទស្សេន្តោ អាហ-‘យោ ហិ’ច្ចាទិ, កោសល្លេន និមិត្តេនាតិ កុសល សទ្ទស្ស បវត្តិនិមិត្តេន កោសល្លេន, ឧត្តរាកុរវោ ឧត្តរកុរុទីប វាសិនោ, ទេសោ វា, ‘នាញ្ញញ្ច នាមប្បធានា’’តិ (២-១៣៦) អនេនេវ សញ្ញាយំ សព្ពាទិការិយស្ស និសិទ្ធត្តេ កិមសញ្ញាយំភ្យនេនេត្យាហ ‘នាញ្ញញ្ចេ’ត្យាទិ, កិញ្ចិ បុព្ពត្តាទិកមុទ្ទិស្ស កេសញ្ចិ បុព្ពោបរោត្យាទិកា អត្ថានុគតា សញ្ញា អន្វត្ថសញ្ញា។
១០៤.តិ
‘‘វានេកញ្ញត្ថេ’’តិ (៣-១៧) វិកប្បានុវត្តនតោ អយុត្តត្តាភាវំ ទស្សេតិ‘នយិទមយុត្ត’ន្តិ, យុត្តតា ចាស្ស បាឋេ ព្យភិចារ ទស្សនតោតិ វត្តុមាហ-‘នបុំសកេ’ច្ចាទិ, បាឋានុគតា ហិ សុត្តរចនា, វិកប្បានុវត្តិយា អនបុំសកមិទមេវ វចនំ តស្ស ក្វចិ ព្យភិចារត្តេ ញាបកន្តិ វត្តុមាហ-‘តស្ស ចា’តិអាទិ, អវស្សមេវមេត្ថ អត្ថោ គហេតព្ពោ, អញ្ញថា យថាវដ្ឋិតបាឋានុក្កមេនាត្ថគ្គហណេ សតិ សុត្តស្ស សុត្តស្សា (បោត្ថកេ) មុខ្យត្តប្បតីតិតោ កថន្តមញ្ញស្ស ញាបកំ ភវេយ្យ, មុខ្យភាវេ ហិ ញាបកត្ថំ ន យុជ្ជេយ្យ។
១០៨. អតេ
ននុ ច ‘‘លក្ខណបដិបទវុត្តេសុ បដិបទវុត្តស្សេវ គហណ’’ន្តីមាយ បរិភាសាយ លក្ខណិកស្សាការស្ស គហណំ ន បប្បោតីត្យាសង្កិយ បដិបាទយមាហ-‘រស្សាការេ’ច្ចាទិ, បរិភាសាយ ចស្សាយមត្ថោ ‘‘លក្ខីយតេនេនេតិ លក្ខណំ, សាធ្វសាធុជានន ហេសុត្តា សុត្ត សត្ថ មុច្ចតេ, បដិគតម្បទំ បដិបទំ, ឧច្ចារិតមញ្ជសេត្យត្ថោ, លក្ខណញ្ច បដិបទញ្ច លក្ខណបដិបទានិ, តេហិ វុត្តានិ រូបានិ លក្ខណបដិបទវុត្តានិ, តេសុ, វុត្តសទ្ទោ បច្ចេកម្បរិសមាបីយតេ ‘លក្ខណវុត្តេសុ បដិបទវុត្តេសូ’តិ, តត្រាញ្ចសា យមនិទ្ទិដ្ឋំ, កេវលំ លក្ខណទស្សនេនាស្មិំ លក្ខណេ សត្យវស្សមនេន រូបេន ភវិតព្ពន្តិ លក្ខណេន បដិបាទិតំ, តំ លក្ខណវុត្តមិត្យុច្ចតេ, យន្ត្វញ្ជសា សទ្ទេនេវ បដិបាទិតំ, តំ បដិបទវុត្តន្តិ វុច្ចតេ, តស្មិំ លក្ខណវុត្តេ បដិបទវុត្តេ ច រូបេ សតិ បដិបទវុត្តស្សេវ គហណំ, នេតរស្សេ’’តិ, បដិបទវុត្តស្សេវេត្យវធារណេន និយមរូបភាស្សា បរិភាសាយាវគម្យតេ, សោ ច និយមោ អនិយមបុព្ពកេ សន្ទេហេ សត្យវតិដ្ឋតេ, តស្មា យត្រ លក្ខណវុត្តមេវ កេវលំ, ន បដិបទវុត្តំ, តត្រ នាយំ បរិភាសា វតិដ្ឋតេ, យត្រាបិ បដិបទវុត្តមេវ កេវលំ, ន លក្ខណវុត្តំ, សោប្យេតិស្សា អវិសយោ, យត្រ ទ្វេ រូបានិ សម្ភវន្តិ តត្រេវា យម្បរិភាសា សន្ទេហាបាករណមុខេន បវត្តាតិ ញាយប្បត្តោយេវា មត្ថោ ឥមាយ បរិភាសាយានុវាទ្យតេ, តថាហិ សន្ទេហឋានេសុ យទ្យប្យេករូបមេវមភិន្នមុភិន្នំ, តថាបិ លក្ខណវុត្តំ រូបំ លក្ខណេ នោន្នីយមានំ ធូមគ្គិ វិយ ជលពលាកា វិយ ចានុ មានិកំ, យន្តុ បដិបទ វុត្តំ រូបំ, តំ បច្ចក្ខសិទ្ធំ, បច្ចក្ខានុមានេសុ ច បច្ចក្ខម្ពលវន្តរំ បមាណន្តិ អតោ បដិបទវុត្តមេវ គយ្ហតីតិ។
១១០. ក្វចេ
នបុំសកលិង្គេ ឯការេន ន ភវិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ។
១១៤. លោបោ
អការស្សន្តរង្គត្តេ ការណមាហ-‘បកតិនិស្សិតត្តា’តិ, បកតិយា ឥទំ បាកតំ ‘‘ណោ’’តិ (៤-៣៤) ណោ, លោបស្ស ពហិរង្គត្តេ ការណមាហ-‘បច្ចយនិស្សិតត្តា’តិ, អន្តរង្គេច្ចាទិនា ‘‘អន្តរង្គពហិរង្គេស្វន្តរង្គវិធិ ពលវា’’តិ បរិភាសមុបលក្ខេតិ, អង្គសទ្ទោ-វយវវាចី, អន្តេ សទ្ទោ សត្តម្យត្ថេ, អង្គេ ភវមន្តរង្គំ វិភត្ថ្យត្ថេ-សង្ខ្យសមាសោ ‘‘ឯឱនម វណ្ណេ’’តិ (១-៣៧) អត្តំ រាគមោ, អង្គតោ ពហិ ពហិរង្គំ ‘‘បយ្យបាពហិតិរោ បុរេបច្ឆា វា បញ្ចម្យា’’តិ (៣-៥) អសង្ខ្យសមាសោ, អត្រ ចាន្តរង្គំ ពហិរង្គន្តិ នាង្គេភវមន្តរង្គំ, អបិត្វន្តរង្គនិស្សិតំ ការិយមន្តរង្គំ, នាប្យង្គតោ ពហិភូតោ សមុទាយោ ពហិរង្គំ, កិន្តុ ពហិរង្គនិស្សិតំ ការិយម្ពហិរង្គំ យថា មញ្ចនិស្សិតេសុ សទ្ទាយន្តេសុ ‘មញ្ចា សទ្ទាយន្តី’ត្យុច្ចតេ តំ វិយេតិ អតោយេវា សង្ខ្យសមាសេបិ លិង្គវិភត្តិវចនន្តរយោគោ ‘អន្តរង្គោ អន្តរង្គា’តិ, សង្កេតិកោ ហ្យយមសង្ខ្យសមាសោ, ន បុព្ពបទត្ថប្បធានោ, យថា-បច្ចក្ខស្សាក្ខនិស្សិតត្តាវពោធត្ថំ ‘អក្ខមក្ខម្បតិ វត្តតេ’តិ វិច្ឆាយ-មសង្ខ្យសមាសេបិ កតេ បច្ចក្ខ ញាណស្សាក្ខនិស្សិតត្តញាបនត្ថំ សង្កេតវសេន កតោ-យមសង្ខ្យ សមាសោ, ន បុព្ពបទត្ថប្បធានោតិ‘បច្ចក្ខោ បច្ចក្ខា’តិ លិង្គវិភត្តិ វចនន្តរយោគោ, តថេវាយ-មន្តរង្គនិស្សិតោ-យំ សមុទាយនិស្សិតោតិ ញាបនត្ថំ សង្កេតវសេន កតោ-យមសង្ខ្យសមាសោតិ លិង្គវិភត្តិវចនន្តរយោគោ ន វិរុជ្ឈតេ, អថវា អន្តរមង្គមស្ស ការិយស្សាត្ថីតិ ‘‘សទ្ធាទិត្វ’’ (៤-៨៤) តថា ពហិរង្គន្តិ, អន្តរង្គញ្ច ពហិរង្គញ្ច អន្តរង្គពហិរង្គានិ, តេស្វន្តរង្គោ ពលវាតិ។ អន្តរង្គ ការិយស្ស ពលវត្តំ សាធេតុំ ‘សព្ពបឋមំ វិធេយ្យត្តា’តិអាទិ វុត្តំ, ឥទម្បន អន្តរង្គការិយស្ស ពលវភាវសាធនេ ការណំ ន ហោតិ, អន្តរង្គត្តា ពលវភាវោយេវ ហិ សព្ពបឋមំ វិធេយ្យត្ត ការណំ, តថា ចាហ-‘យោ លោបតោ អការស្ស បឋមមេវ ភវនេ ការណមាហ អន្តរង្គត្តា អការស្សា’តិ, តស្មា នាយំ បាឋោ ឃដតេ, អន្តរង្គពលវភាវសាធនស្ស បន លោកតោ ឥច្ឆិតត្តា អយមេវត្ថេ បាឋោ ឃដតេ’’អន្តរង្គមេវ ការិយម្ពលវំ លោកេ តថាទិដ្ឋត្តា, តថា ហិ លោកោ បាតោវា’’ត្យាទិ, លោកេ តថាទិដ្ឋត្តាតិ អន្តរង្គពលវភាវស្ស លោកេ ឯវំ វក្ខមាននយេន ទិដ្ឋត្តា, អថវា កេនចិ វិធុរប្បច្ចយោបនិបាតេន ការណវេ កល្លេន វា កទាចិ កត្តុមសក្កុណេយ្យត្តេបិ អន្តរង្គស្ស អវស្សំ វិធេយ្យត្តំ ទស្សេតុមាហ សព្ពបឋមំ វិធេយ្យត្តា’តិ, សតិសម្ភវេតិ និមិត្តស្សានុបហតត្តា ការិយស្ស សម្ភវេ សតិ។
១១៦. យេ
ឥវណ្ណស្សាតិ វុត្តត្តាតិ ‘យេ បស្សិវណ្ណស្សា’’តិ ឯត្ថ ឥវណ្ណស្សាតិ វុត្តត្តា។
១១៨. អសំ
លិង្គវចនភេទេបិ ព្យយរហិតត្តា អព្យយវន្តឧបសង្គនិបាតានំ បុព្ពាចរិយសញ្ញា, អសតី សង្ខ្យា យេសន្ត្យាន្យសង្ខ្យានីត្យាហ- ‘ឯកត្តេ’ច្ចាទិ, ឯកានេកេសូតិ វុត្តត្តា សង្ខ្យាវិសេសេ វិធីយមានាស្យាទយោ កថមសង្ខ្យេហិ ឧប្បជ្ជិតុមុស្សហន្តេ ឥច្ចាសយេនាហ- ‘កថមសង្ខ្យេហិ ស្យាទីនំ សម្ភវោ’តិ។ អថ និស្សង្ខ្យេហិ ហោតុស្យាទីនមសម្ភវោ ឧច្ចំ រុក្ខស្សិច្ចាទោតុ សង្ខ្យាសម្ភវេ ភវិតព្ពមេវ ស្យាទីហិច្ចាហ-‘សង្ខ្យាសម្ភវេវេ’ច្ចាទិ។ វុត្តិគន្ថស្សាធិប្បាយំ វិវរតិ ‘អញ្ញថេ’ ត្យាទិនា, កិមេសមុប្បត្តិយម្បយោជនំ យេនាសង្ខ្យេហិ តទុប្បត្តិ នោ-នុមីយតេ ច្ចាសង្កិយាហ-‘តស្សញ្ច សតិយ’ន្ត្យាទិ, អសតិ ហិ ស្យាទីនមុប្បត្តិយមុច្ចមាទីនមសង្ខ្យានម្បទត្តំ នត្ថីតិ យោ អាទីសុ បទស្មា បរេសំ តុម្ហាម្ហសទ្ទានំ សវិភត្តីនំ វោនោអាទិកំ បទនិមិត្តំ ការិយំ ន សិយាតិ ‘ឧច្ចំ វោ, ឧច្ចំ នោ’តិអាទយោ បយោគា ន សិជ្ឈន្តិ, សតិ តុ ស្យាទុប្បត្តិយំ លុត្តេសុបិ តេសុ បទត្តនិប្ផត្តិយាយេវ តទុប្បត្តិតោ បទត្តេ សិទ្ធេ បទលក្ខណំ ការិយំ សិជ្ឈតេវាតិ ភាវោ។ បរេហិ ឯត្ថ ‘តស្សំ សាលាយ’ន្តិ វចនិច្ឆាយំ ‘តត្រ សាលាយ’ន្តិ យថា សិយាតិ ‘‘អព្យយត្វា ស្យាទិនោ’’តិ (បា, ២-៤-៨២) អព្យយតោ បរស្សិត្ថិយមាប្បច្ចយស្សាបិ លោបោ វិហិតោ, តេនាហ- ‘អសង្ខ្យេហិ’ច្ចាទិ, តទយុត្តន្តិ អាប្បច្ចយស្ស លោបវិធាន មយុត្តំត្យត្ថោ។ អថ កេនាត្រ អាប្បច្ចយោ វិធីយតេ យេនាស្សាបិ លោបោ-នុសាសីយតេ ‘‘ឥត្ថិយមត្វា’’តិ (៣-២៦) ចេ នេតទត្ថិ, ឥត្ថិយមាប្បច្ចយស្ស វិធានតោ-សង្ខ្យានញ្ចាលិង្គត្តា, តស្មា អសង្ខ្យេហិ អាប្បច្ចយស្ស សម្ភវោយេវ នត្ថីត្យនត្ថកមាប្បច្ចយស្ស លោបវចនន្តិ នានត្ថកំ ឥត្ថិយន្តិ (៣-២៦) ហិ គុណិប្បធានោ និទ្ទេសោ ឥត្ថត្តវតិ អាប្បច្ចយាទយោ វិធីយន្តេ ‘តស្សំ សាលាយ (មិច្ចេ តស្មិំ បទត្ថេ) តត្រេ’តិ អសង្ខ្យមិទមិត្ថត្តវតិ វត្តតេ, តស្មា សិយាយេ វេតស្មា អាប្បច្ចយោត្យវស្សមាប្បច្ចយស្ស លោបោ វិធេយ្យោតិ យោ មញ្ញតេ, តម្បតិ អាហ-‘យទីបិ’ច្ចាទិ, វិសេសាភិធានាត្យុបគមេ វត្ត មានោយមសង្ខ្យសមុទាយោ‘និទ្ទេសោ វត្តតេ’តិ ចោភយមិក្ខតេ, ឥត្ថិយន្តិ និទ្ទេសស្ស គុណិប្បធានត្តំ សាធេតុំ ‘ឥត្ថត្តវតិ ហិ អាប្បច្ចយាទយោ’តិអាហ, តត្រេតីមស្សាសង្ខ្យស្ស សាលាយំ វត្តនតោ អាហ- ‘ឥត្ថត្តវតិ ចា’តិ, អយម្បសិទ្ធិរូបេន ន វត្តតេតិ សម្ពន្ធោ, យទិ អយម្បសិទ្ធិរូបេន វត្តតេ, កុតោ ចរហិ ឥត្ថត្តាវសាយោត្យាហ- ‘ឥត្ថត្តាវសាយោ’ច្ចាទិ។ ឥទានិ ជិនិន្ទពុទ្ធិវចនមានីយ តស្សា យុត្តត្តមុព្ភាវយិតុមាហ- ‘យោប្យាហិ’ច្ចាទិ, យទីបិច្ចាទិ ជិនិន្ទពុទ្ធិវចនំ, តស្សាតិ ឥត្ថត្តស្ស, បទត្ថោ ច ឥត្ថត្តំ សិយាតិ យោប្យាហេតិ សម្ពន្ធោ, គម្មមានត្ថត្តា ឥតិសទ្ទាប្បយោគោ, តស្សាយុត្តន្តិ តស្សេវំ វាទិនោ ជិនិន្ទពុទ្ធិនោ វចនមយុត្តំត្យត្ថោ, កុតោច្ចាហ- ‘ឯវំ ហិ’ច្ចាទិ, យទិ ឥត្ថត្តស្ស វាក្យត្ថតា ឥត្ថិប្បច្ចយនិវត្តិកតា, ឯវំ សតិ សាលាយមិច្ចាទិសទ្ទន្តរាបេក្ខា ឥត្ថត្តប្បតីតិ តត្រេត្យាទីសុ សិយាតិ អត្ថោ, នេវ តថា បតីយតីតិ ភាវោ, វុត្តមេវត្ថំ ផុដយិតុមាហ- ‘តថាហិ’ច្ចាទិ, អវិទ្ទសុអយន្តិ ទិដ្ឋន្តោ បញ្ញាសោ, អវិទ្ទសុ អយន្តិ ឧភយត្រាប្យត្រេកវចនសិស្ស និវត្តិយា កតំ យមេកត្តំ, តំ សទ្ទន្តរាទ្យនបេក្ខមេវ បតីយតេត្យត្ថោ, ឥត្ថត្ត វុត្តិនា សាលាទិសទ្ទេន សាមានាធិករណ្យំ តត្រេត្យេតស្សាតិ ឯតាវតា អាប្បច្ចយោ ឧប្បជ្ជតីតិ ច ន សក្កា វត្តុន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ-‘សមានាធិករណត្តម្បិ’ច្ចាទិ, សមានាធិករណត្តម្បីតិ (ឥត្ថិ) វុត្តិនា សាលាទិសទ្ទេន សាមានាធិករណ្យម្បិ, អាប្បច្ចយាទីនំ នាង្គន្តិ សម្ពន្ធោ។
១១៩. ឯក
ឯវាតិ អនុវត្តតេឯវ, ឯកោត្ថោ យស្ស បកត្យាទិសមុទាយស្ស សោ ឯកត្ថោ ‘អស្ស ចេកត្ថសទ្ទស្ស បវត្តិនិមិត្តំ ឦយាទិ វិធានន្ត្យាហ- ‘ឯកត្ថតា ឦយាទិវិធាន’ន្តិ, ឦយាទិវុត្តិយន្តិ វត្តនំ វុត្តិ ឦយាទីនំ វុត្តិ, ឦយាទិវិធានេ សតិត្យត្ថោ, សមាសតោតិ សមាសិតា, តេនេវាតិ ‘‘ទិស្សន្តញ្ញេបិ បច្ចយា’’តិ (៤-១២០) សុត្តេនេវ។
១២០. បុព្ព
យទា ចាត្រាធិសទ្ទប្បយោគោ តទា តេនេវ វិភត្យត្ថស្ស វុត្តត្តា ន សត្តមី បយុជ្ជតេ, យទា សត្តមី, ន តទាធិសទ្ទោ, តេនា សកបទេនេវ វិគ្គហោ ឯវំ ទស្សនីយោតិ អាហ- ‘ឥត្ថីសុ កថា បវត្តា’តិ, ឥត្ថិសទ្ទតោ សត្តមីភវនេ ការណមាហ- ‘តំសមានាធិករណត្តា’តិ, តេន អធិសទ្ទេន សមានត្ថត្តាតិ អត្ថោ។
១២១. នាតោ
សោ ច អមាទេសោ, អាទេសស្សេវាតិ អំអាទេសស្សេវ, អបញ្ចមិយាតិ បញ្ចមិំ វជ្ជេត្វា។ អញ្ញត្រ វិធីយមានោ-យមមាទេសោ បញ្ចមិយម្បដិសិទ្ធត្តា បញ្ចមិយា បដិសេធេន សយម្បិ បដិសិទ្ធោ នាម ហោតីត្យាហ ‘អាទេសស្សេវាយំ បដិសេធោ’តិ, លោបបដិសេធស្ស ‘នាតោ’តិ បុព្ពវាក្យេន វុត្តស្ស អយម្បដិសេធោ នេតិ សម្ពន្ធោ, អថ កថមិទមបញ្ចម្យាត្យមាទេសេនេវាតិសម្ពន្ធតិ ន លោប បដិសេធេនាតិ បរិភាសមាហ-‘អនន្តរស្ស វិធិ វា ហោតិ បដិសេធោ វា’តិ, ឯត្ថ អន្តរសទ្ទស្សានេកត្ថត្តេបីហាន្តរាឡវាចីតិ ន វិជ្ជតេ អន្តរម្មជ្ឈមស្សេត្យនន្តរោ, អន្តរាឡមត្តបដិសេធេ បយោជនំ នត្ថីត្យន្តរាឡគតស្ស វិធិនោ បដិសេធស្ស ចាភាវានន្តរោត្យុប ចរីយតេ អនន្តរា គាមាត្យាទិ វិយ, ទិដ្ឋត្តេ បន មជ្ឈស្ស ន វិជ្ជតេ-ន្តរ មេសន្តិ វិគ្គហេ សុត្តេប្យនន្តរស្ស វិធានន្តរស្សាបិ ទិដ្ឋត្តា ទ្វិន្នមេកោប្យនន្តរោត្យុច្ចតេ, តេនេវានន្តរស្សាតិ បរិភាសាយមេក វចនំ, ឥតិសទ្ទោ ឥទមត្ថេ, ឥតិ ឥមាយ បរិភាសាយាទេសេនាភិសម្ពន្ធតីត្យត្ថោ, តេនាតិ យថាវុត្តបរិភាសាយ វសេន, យេន ការណេនាទេសេនាភិសម្ពន្ធតិ តេនាត្យត្ថោ, អលោបោតិ លោប បដិសេធោ, សាមត្ថិយាលទ្ធន្តិ ទ្វិន្នមត្ថានំ វិធានាយ ទ្វេ វាក្យានិ ភវន្តិ, តត្រ ‘នាតោ’តីទំ បដិសេធវិធាយកមេកំ វាក្យំ, ‘អមបញ្ចមិយា’តិ ទុតិយមមាទេសស្ស, តត្រាបញ្ចមិយាត្យាទេសេនេវាតិ សម្ពន្ធតិ, វុត្តវិធានា ន លោបបដិសេធេន, តថាសត្យមបញ្ចមិយាតិទំ វាក្យំ យទិ ន វិសេសត្ថមាលម្ពតេ តមន្តរេនានុបបត្តិតោ-ញ្ញថា កិន្ត្យនេនាត្ថពលេន លទ្ធន្តិ អត្ថោ, អលោបោតិ ជោតេតីតិ សម្ពន្ធោ, វាក្យភេទេន វិវរណំ កតំ, ន ឯកវាក្យត្តេនាតិ ព្យតិរេកោ ឯកវាក្យតាយញ្ហិ ការិយ ទ្វយស្សបិ បញ្ចមិយម្បដិសេធោ សិយា ‘បញ្ចមិំ វជ្ជេត្វា តំ ការិយទ្វយំ វេទិតព្ព’ន្តិ, យទិបិ សិទ្ធាតិ សម្ពន្ធោ, យេន នាប្បត្តិយាត្យនេន ‘‘យេន នាប្បត្តេ វិធិរារព្ភតេ, តស្ស ពាធនម្ភវតី’’តិ មម្បរិភាសមុបលក្ខេតិ, កិមត្ថមិហាយំ បរិភាសា បឋ្យតេ ឥហ សត្ថេ-បវាទា ឧស្សគ្គេ ពាធន្តេតិ និយមោ, តត្រ ចុស្សគ្គា ទុវិធា និយតប្បត្តយោ អនិយតប្បត្តយោ ចេតិ, យេ សព្ពត្ថាបវាទវិសយម្បវិសន្តិ, តេ និយតប្បត្តយោ វុច្ចន្តេ, យេ ក្វចិទេវាបវាទវិសយមវគាហន្តេ, តេ អនិយតប្បត្តយោ វុច្ចន្តេ, ឯវំ ទុវិធេសុស្សគ្គេសុ យេ-និយតប្បត្តយោ, តេសមេវ ពាធនមិច្ឆីយតេ, ន និយតិកានំ, តេន តប្បទស្សនត្ថមយម្បរិភាសា បឋ្យតេតិ, យេនេត្យុស្សគ្គស្ស និទ្ទេសោ, នេតិ បដិសេធវាចី និបាតោ, អប្បត្តេ អសម្ផុដ្ឋេ វិសយេ ឥត្យជ្ឈាហារិយំ, យេន ឧស្សគ្គេន នាប្បត្តេ បត្តេឯវ សម្ផុដ្ឋេឯវ វិសយេត្យត្ថោ… ‘ទ្វេ បដិសេធា បាកតមត្ថំ គមេន្តី’តិ កត្វា, វិធីយតីតិ, បដិសេធោ វិធានញ្ច, អារព្ភតេ វិធី
យតេ បឋ្យតេត្យត្ថោ, អនេនាបវាទវិធិន្ទស្សេតិ, តស្សេតិ អាទោយេនេតិ និទ្ទិដ្ឋស្សឧស្សគ្គស្សពាធនម្ភវត្យបវាទេន, យេន ត្វប្បត្តេ វិសយេ អារព្ភតេ តស្ស ពាធនំ ន ភវតីត្យត្ថោ, កុតោតិ ចេ អនវកាសត្តា, តថាហិ យទិ ឧស្សគ្គេន សព្ពោ វិសយោ គហិតោ សិយា, កោ-បវាទស្សអញ្ញោ វិសយោ សិយា, តស្មា អនវកាសត្តា (ន) អប (វាទេ) បន តស្ស ពាធនម្ភវតីត្យវសេយំ, យេន តុស្សគ្គេន កោចិ ទេវាបវាទវិសយោ-នុប្បត្តោសិយា, នសព្ពោ, តម្បតិ សាវកា សត្តា តម្ពាធតេតិ វុត្តំ ហោតិ, ‘បញ្ចបូលិមានយេ’ត្យត្រ បញ្ចន្នំ បូលានំ សមាហារោតិ វិសេសនសមាសោ ‘‘នទាទិតោវី’’ (៣-២៧) សមាហរណំ សមាហារោតិ សមាហារស្សបិ ភាវរូបត្តា អាហ ‘ភាវប្បធានត្តេបី’តិ, គុណភូតទព្ពានិ បូលានិ។
១២៥. ឥម
សុត្តេ អនិត្ថិយន្តិ កិមត្ថិយ (មនេន) បដិសេធវចនេន, យតោ ឥមស្សេត្វេវានិត្ថិលិង្គេន និទ្ទេសោតិ មនសិកត្វា អាហ-នាមគ្គហណេ’ឥច្ចាទិ, ‘‘នាមគ្គហណេ លិង្គវិសិដ្ឋស្សាបិ គហណ’’ន្តិ បរិភាសាយំ, តត្ថ លិង្គេន សុត្តេ និទ្ទិដ្ឋតោ អញ្ញេន កេនចិ វិសិដ្ឋំ នាមំ លិង្គវិសិដ្ឋំ, តស្ស, យត្ថ សទ្ទសាមញ្ញសន្និស្សយនំ, តត្ថ នាមគ្គហណេ សតិលិង្គវិសិដ្ឋស្សាបិ គហណំ ហោតិ… សាមញ្ញេ សព្ពវិសេសានុប្បវេ សតោត្យធិប្បាយោ, ឥទមេវាតិ អនិត្ថិយន្តិ វចនមេវ, ញាបកន្តិ បត្តិ បុព្ពកោ បដិសេធោ, សោ ឥត្ថិយម្បត្តិយំ សតិ អនិត្ថិយន្តិ កតោ សិយាតិ អនិត្ថិយន្តិ បដិសេធវចនមេវេមំ បរិភាសំ ញាបេតីតិ អត្ថោ, ឥមិនា ឥមិស្សា បរិភាសាយ សាមត្ថិយលទ្ធតំ ទស្សេតិ។
១២៧. សិម្ហ
អនបុំសកស្សាតិ បរិយុទាសោតិ អនបុំសកស្សាតិ ឯត្ថ នញ្សទ្ទស្ស បរិយុទាសោ-ត្ថោត្យត្ថោ។
១២៩. មស្សា
តន្នេតិអាទិនា កត្ថចិ បរិភាសាវតិរនិច្ចាតិ សូចេតិ។
១៣០. កេវា
ហោតុ សិតោ-ញ្ញត្រកេ សតិ សាទេសោ, សិម្ហិ តុ កប្បច្ចយា បឋមមេវ កតោ មស្ស សាទេសោតិ តប្បច្ចយេ សតិ ‘កេវា’តិ កិំ សាមញ្ញេន សាទេសវិធានេនេ ត្យាសង្កិយ សុត្តស្ស សាមញ្ញ វិធានេ ផលំ ទស្សេតុំ ‘កេនេកត្ថតាយំ’ត្យាទិមាហ, កេនេកត្ថតាយន្តិ កប្បច្ចយេន សហ ណាទិវុត្តិយំ, បុព្ពភាគស្សាតិ អសុភាគស្ស បទត្តាភាវាតិ ‘‘ឯកត្ថតាយា’’តិ (២-១១៩) វិភត្តិយា បទត្តសាធិកាយាបគមេន បទត្តាភាវា, បទសង្ខារនិពន្ធនោតិ បទ សិទ្ធិ ហេតុកោ, ‘‘និមិត្តាភាវេ នេមិត្តិកស្សាប្យភាវោ’’តិ ញាយស្សាយមត្ថោ ‘‘និមិត្តំ ការណំ ហេតូត្យនត្ថន្តរំ, និមិត្តស្ស អភាវោ និមិត្តាភាវោ, តស្មិំ និមិត្តាភាវេ ហេតុវិនាសេត្យត្ថោ, និមិត្តា អាគតោ នេមិត្តិកោ, ផលភូតោ ធម្មោ, និមិត្តេ ភាវោ វា នេមិត្តិកោ, និមិត្តស្សាភាវេ តំ ហេតុតោ បវត្តស្ស នេមិត្តិកស្ស ផលស្សាប្យភាវោ ភវតី’’តិ, តថាហិ ឆត្តនិមិត្តឆាយា ឆត្តាបាយេន ភវតិ, បទីបនិមិត្តទស្សនំ បទីបាបាយេ ន ភាតិ, តថេហាបិ និមិត្តតោ បវត្តានំ និមិត្តាភាវេ អភាវោយេវ យុត្តិ មាតិ មញ្ញតេ, អញ្ញត្រចាតិ សិតោ អញ្ញត្រ ច។
១៣១. តត
ត្យឯតានំ តការស្ស បរិច្ចាគាយ ‘តតស្សា’តិ វុត្តំ។
១៣២. ដស
ឥមិស្សាយាត្យាទីសុ ‘‘ស្សំ ស្សា ស្សាយេ’’ត្យាទិនា (២-៥២) ឥ, ‘‘តទាទេសា តេ វិយ ហោន្តី’’តិ បរិភាសតោ សាទ្យាទេសីនំ គហណាស្សាយាទេសាទីនំ គហណសម្ភវេបិ កិំ ស្សាយាទិគ្គហណេ ន សុត្តគុរុករណេនេ ត្យាសង្កិយ‘ស្សាយាទិគ្គហណ’មិច្ចាទិ, វុត្តិ គន្ថោ វុត្តោតិ ទស្សេតុមាហ-‘ននុ ចេ’ត្យាទិ, ដសស្មាទិកំ ‘ដសស្មាស្មិន្នន្នាស្វិមស្ស ចា’តិ វត្តព្ពំ, នមាទីនម្បិ វិធិគ្គហណាយ នាទីនម្បវិគ្គហាយ (បោត្ថកេ), តស្សា
ទេសិនោ អាទេសោ តទាទេសោ, តស្ស, តស្ស អាទេសិនោ គហណំ តគ្គហណំ, តេន។
១៣៤. ទុតិ
អញ្ញថាតិ គុរុនិទ្ទេសមកត្វា អញ្ញេន លហុប្បការេន និទ្ទិសនេ សតិ, ឯកវិភត្តិនិទ្ទិដ្ឋត្តាតិ‘ទុតិយាយោស្សា’តិ ឯកវិភត្តិយា និទ្ទិដ្ឋត្តា, អញ្ញថាតិអាទិនា នេកទេសោតិវចនបរិយន្តេនេតេន ‘ន ត្វេកវិភត្តិយុត្តាន’ន្តិ បរិភាសេកទេសស្ស អធិប្បាយោ បកាសិតោតិ ញាតព្ពំ, ឯតទេវានុវត្តតីត្យនេន តុ ‘‘ឯកយោគ និទ្ទិដ្ឋានម្បេកទេសោ-នុវត្តតេ’’តីមស្ស, ឯកវិភត្តិយុត្តានំ ឯកទេសោ នានុវត្តតេតិ យោជនា បរិភាសាយំ, ញាបេតីតិ បុព្ពេ វិយ សាមត្ថិយេន ញាបេតិ។
១៣៩. នាញ្ញំ
អប្បធានប្បដិសេធតោ សព្ពាទីនំ តទន្តវិធិនា ភវិតព្ពំ, អញ្ញថា ហិ សព្ពាទិគ្គហណេ កោ បសង្គោ បិយសព្ពាទីនំ, យតោ អប្បធានប្បដិសេធោ, ករីយតេ តេន បរមសព្ពេឥច្ចាទិ ហោតីតិ ទស្សេតុមាហ-‘អប្បធានប្បដិសេធោ’ឥច្ចាទិ។
១៤០. តតិ
យត្ថាតិ យស្មិំ កត្តរិ ករណេ វា, កត្តរិ តតិយាសិទ្ធិមាហ-‘ករោតិ’ច្ចាទិ, ករោតិម្ហិ ករធាតុម្ហិ គម្មមានេ, មាសេន កតាតិ បាឋេន ភវិតព្ពំ… មាសេន កតានំ បុព្ពានន្តិ វត្តព្ពត្តា, បុព្ពភាវេតិ បុព្ពភវនេ មាសស្ស ករណត្តំ, ឯត្ថ តុ មាសេន ករណភូតេន បុព្ពភូតានន្តិ អត្ថោ, តេនេវេត្ថាបិ ភវន្តីតិ បាឋេន ភវិតព្ពំ។
១៤១. ចត្ថ
ចស្ស អត្ថោ ចត្ថោ, សោយេវាតិ ឯត្ថ សមាសស្ស បរាមាសោ, ចត្ថោ ឯត្ថ សម្ភវតិ កិន្តុ សព្ពាទិ ន ចត្ថសមាសវិសយោតិ បាឋេន ភវិតព្ពំ។
១៤៤. មនា
កិំ ពហុលំវិធានា ‘វុទ្ធ្យភាវោ’ ឱត្ថាភាវោ (បញ្ចិកាយំ) តិ បាឋេន បយោជនំ យេនេ តទត្ថមេវ ‘‘សុមេធាទីនមវុទ្ធិ ចេ’’តិ គណបាឋោ កតោ, ហេមសទ្ទេន ហេមមយានិ គហិតាន្យភេទេនត្យាហ- ‘ហេមមយានី’តិ, កប្បន សទ្ទេន សីសាលង្ការជាលានិ គយ្ហន្តិ, តានិយេវ វាសសានិ បដា តំសរិក្ខតាយ, សកត្ថេបិ យថាគមម្ភវន្តីតិ សម្ពន្ធោ, ពាណាទីសុ អភិធេយ្យេសុ មនាទីសុ ន បដ្ឋីយន្តីតិ យោជនា, ពាណាទីសុតិ ពាណ សទ្ទក្ខយាទីសុ, អហសទ្ទស្ស មនាទិការិយាសម្ភវា អហសទ្ទោ មនាទីសុ ន ទដ្ឋព្ពោ, រហសីតិ និបាតត្តា ឥការស្ស ច អសព្ភវា រហសទ្ទោ ច មនាទីសុ ន ទដ្ឋព្ពោតិ សជ្ឈាហារោ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ, ឥការស្ស កច្ចាយនេ ស្មិនោ ករីយមានស្ស ឥការាទេសស្ស ច, រហតិសទ្ទស្ស និបាតត្តំ សភាវតោ បកាសេតុំ ‘រហសីត្យាទិ’មាហ, រហោសទ្ទេតិ ឯត្ថ រហសទ្ទោតិ បាឋោ-វគន្តព្ពោ, តេនាតិ យេន អហសទ្ទស្ស មនាទិការិយាសម្ភវោ រហសីតិច និបាតោ, តេន, ឥហមនាទីសុ។
១៤៦. ភវ
គេតិ គសញ្ញេ បរេ, កុតោ-នុឥច្ចាទោ ភោ’ឥតិ ពហុវចនន្តោ និបាតោ, តថាសតិ ‘តយោជនា’តិ យុជ្ជតិ, តញ្ច និបាតត្តំ សមត្ថេតីតិ និបាតមត្តេតិ ទស្សេតុមាហ- ‘ពហុត្តេ’ច្ចាទិ។
១៤៨. ន្តស្សំ
សត្តម្យន្តំ ភវតីតិ សេសោ, ននុចន្តស្សាតិ វុត្តេ ន្តន្តុប្បច្ចយោវាវសីយតិ, ន តទន្តវិធីតិ ន្តន្តុប្បច្ចយោវ នាវសីយតិ, តទន្តវិធិបីតិ បាឋេន ភវិតព្ពំ អាហ- ‘ន្តប្បច្ចយ ស្សេវេ’ច្ចាទិ, សុតត្តាតិ សោតវិញ្ញាណេន គហិតត្តា បច្ចក្ខត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ, អនុមិតស្ស ‘‘វិធិព្ពិសេសនន្តស្សា’’តិ (១-២៦) លិង្គតោ តទន្តសង្ខាត អត្ថទស្សនសង្ខាតអនុមានញ្ញាណេន វិញ្ញាតស្សាតិ អត្ថោ។
១៥៤. រាជ
ទឡ្ហោ ធម្មោ ធនុ អស្ស ទឡ្ហធម្មា។ រាជាទីស្វិមប្បច្ចយេ បឋិតេ
តទន្តោ បច្ចយគ្គហណ បរិភាសាយ គយ្ហតី ត្យាហ- ‘ឥមិនា ឥច្ចាទិ។
១៦២. ល្តុ
បច្ចយឥច្ចាទិនា ‘‘បច្ចយគ្គហណេ យស្មា សោ វិហិតោ តទាទិនោ តទន្តស្ស ច គហណ’’ន្តិ ញាយំ ទស្សេតិ, តត្ថ យតោ វិហិតោ តំ វិនា ន ភវតិ បច្ចយោត្យនេន ញាយេន បត្តោយេវាត្ថោ អាខ្យាយតេ ‘បច្ចយគ្គហណេ យស្មា សោ វិហិតោ, តទាទិនោ គហណ’ន្តិ, ‘‘វិធិព្ពិសេសនន្តស្សេ’’តិ តទន្តគ្គហណំត្យាខ្យាយតេ ‘តទន្តស្ស ច គហណ’ន្តិ, សោ បកតិវិសេសោ អាទិ យស្ស សមុទាយស្ស សោ តទាទិ, សោ បច្ចយោ-ន្តេ យស្ស សមុទាយស្ស សោ តទន្តោ, តាទិសស្ស តទាទិតទន្តសមុទាយវិសេសស្ស គហណំ, ន តុ តទន្តមត្តស្សេត្យត្ថោ, ឥហ តុ តទន្តគ្គហណមេវានុរូបន្តិ’ ទស្សេតុមាហ-‘‘កត្តរិ ល្តុណកា’’តិ ឥមិនា ត្យាទិ, តទាទិតទន្ត សមុទាយស្ស តុ គហណេ ផលំ ‘ព្យជិគិសី’តិអាទីសុ ទដ្ឋព្ពំ, តញ្ច ‘‘តុំស្មា លោបោចិច្ឆាយំ តេ’’តិ (៥-៤) សុត្តេ សយមេវ វក្ខតិ។
១៦៥. សលោ
កច្ចាយនេ ‘‘សកមន្ធាតាទីនញ្ចេ’’តិ (២-៣-៤៤) សុត្តិតំ, សោបិ ល្ត្វន្តោយេវាត្យភិមតសិទ្ធីតិ ទស្សេតុំ វុត្តិយមុទាហដំត្យាហ- ‘សកមន្ធាតុ’ឥច្ចាទិ, ល្ត្វន្តោ មន្ធាតុសទ្ទោ អត្ថីតិ ‘សកមន្ធាតុ’ សទ្ទោបិ ល្ត្វន្តោតិ សជ្ឈាហារោ បទសម្ពន្ធោ ទដ្ឋព្ពោ, តតោបីតិ ន កេវលំ កត្តុតោវ, មន្ធាតុសទ្ទស្ស ល្ត្វន្តតំ សាធេត្វា សកមន្ធាតុសទ្ទម្បដិបាទេតុំ ‘សព្ពេស’ន្តិអាទិមាហ។
១៦៩. ដប
សង្ខ្យាសទ្ទោ យទីបិ សង្ខ្យានេ វត្តតេ, តថាបិ សង្ខ្យានទ្វារេនិធសង្ខ្យេយ្យេ វត្តតីត្យាហ-‘ចុទ្ទសហិ សង្ខ្យាហី’តិ បាឋេន ភវិតព្ពំ, ចុទ្ទសសទ្ទវចនីយាវ បញ្ចាទិសង្ខ្យា, យតោ សង្ខ្យាសទ្ទោ នេហ បរិគ្គហិតោតិ។
១៧៥. ទិវា
ទិវសតោ ស្មិនោ ដិម្ហិ បុព្ពសរលោបេ ទិវិ។
១៨១. យោនំ
ទុតិយាគ្គហណេនាតិ ‘ទុតិយាយោស្ស នេ វា’ត្យេវំ សុត្ត រចនាយំ ទុតិយាគ្គហណេន។
១៨៥. នាម្ហិ
ឯនាទេសស្សាសម្ភវាតិ នាស្ស ស្មាទេសត្តា។
១៨៧. គស្សំ
ឧភយវិកប្បោតិ សមាសាសមាសបក្ខទ្វយវិធានំ, កច្ចាយនវុត្តិ ការស្ស វិប្បដិបត្តិមាវីកត្តុមាហ-‘កច្ចាយនេ’ច្ចាទិ, ឥត្ថិបុមន្នបុំសក សមូហោតិ ឯត្ថាយន្តេសំ សាធនក្កមោ ‘ទ្វន្ទឆដ្ឋីហិ សមាសេ ឥត្ថិបុមនបុំសកសមូហោ’តិ ឋិតេ ‘‘សមាសេ ច វិភាសា’’តិ (២-២-៣៥) បុមន្តស្ស អមាទេសេ ‘‘វគ្គន្តំ វា វគ្គេ’’តិ (១-៤២) និគ្គហីតស្ស វគ្គន្តោ។
១៩២. បុម
កម្មាទិត្តា ឯនស្សាបិ អភាវបក្ខេតិ ‘‘នា ស្សេ នោ’’តិ (២-៨០) កម្មាទិតោ នាស្ស ឯនាទេសករណតោ វុត្តំ។
១៩៧. ឥមេ
អាទេសោ កថនំ, អន្វាទេសោ-នុកថនមិច្ចាហ-‘អន្វាទេសោ កថិតានុកថន’មីតិ, កថិតស្សានុកថនំ កថិតានុកថនំ, អនេន ច នេហ បច្ឆា ឧច្ចារណមត្តមន្វាទេសោ, កិញ្ចរហិ ឯកស្សាភិធេយ្យស្ស បុព្ពសទ្ទេន បដិបាទិតស្ស ទុតិយម្បតិបាទនមន្វាទេសោតិ វទតិ, តេនេហ ន ភវតិ ‘ទេវទត្តំ ភោជយ, ឥមញ្ច យញ្ញទត្ត’ន្តិ, កេនចិ វិសេសន្តរយោគេន កថិតស្សានុកថនំ អន្វាទេសោតិ សម្ពន្ធោ។ កថម្បន វិសេសន្តរយោគោ គម្យតេច្ចាហ- ‘សាមត្ថិយា’តិ, កេនចិ វិសេសេនាយោគេ វុត្តស្សេវ បុនព្ពចនានុបបជ្ជនំ សាមត្ថិយំ, តេនេវាហ- ‘អញ្ញថេ’ច្ចាទិ។
១៩៨. កិស្ស
នវិរុជ្ឈតីតិ ឥមិនា ‘‘ឥត្ថិយមត្វា’’តិ (៣-២៦) សាមញ្ញេន វិធានតោ ស្យាទ្យន្តមជ្ឈេបិ ឥត្ថិយម្បច្ចយោ នវិរុជ្ឈតីតិ វទតិ។
២០៤. នម្ហិ
ននុ យថាក្កមំ នំវិភត្តិក្កមេនាបិ សម្ភវតិ, តថាសតិ ‘ទ្វិន្នំ សទ្ទានំ ទ្វេអាទេសា កមេនេ’ច្ចេវ កស្មា វុត្តំ ត្យាសង្កិយាហ ‘ន នំវិភត្តិក្កមេនាបី’តិ។ ការណមាហ- ‘តស្សានបេក្ខិតត្តា’តិ, ឥមិនា និស្សយករណមេកា សត្ថិយា យុត្តីតិ ទស្សេតិ, អបេក្ខិតេ កថំ ភវេយ្យា ត្យាហ- ‘យទិ ហិ’ច្ចាទិ, អបេក្ខិតិ យថាក្កមំ, ឯវមញ្ញតេ ‘‘កិញ្ចាបិ ជាតិនិទ្ទេសេន ទ្វេបិ នំ រូបានិ គយ្ហន្តិ, តថាបិ ‘តិចតុន្ន’ន្តិ វិយ ព្យត្តិនិទ្ទេសោវ យថាក្កមោបការីយមានាន, មនុទេសស្ស តថា វិញ្ញយមានត្តាតិ នំសុឥច្ចេវ វទេយ្យ, ន តថា វុត្តំ, តតោ-វសីយតេ ‘ន យថាក្កមមេត្ថាបេក្ខិត’ន្តិ។
២០៥. ន្ត
ននុ ន្តន្តូនន្តិ តទន្តា គយ្ហន្តិ បច្ចយគ្គហណបរិភាសាយ, តថា សតិ ការិយិត្តេន តទន្តាវ គយ្ហន្តិ កថំ ន្តន្តូយេវា ត្យាសង្កិយាហ- តេយេវេ’ច្ចាទិ, បច្ចក្ខតាយាតិ សុតថាយ-បញ្ចិកា សុតត្តា, ពលវត្តា តេយេវ ការិយិត្តេន គយ្ហន្តីតិ សម្ពន្ធោ, ន តទន្តា, ទុព្ពលាតិ ព្យតិរេកំ វត្វា ទុព្ពលត្តេ ការណមាហ- ‘អនុមិតត្តា’តិ, អនុមិតត្តំ សាធេតុមាហ- ‘អនុមិតាហិ’ច្ចាទិ, ភវិភត្តីនន្តិ បាឋោ យុត្ត តរោ, តស្ស អន្តាទេសេ អការេតិ សម្ពន្ធោ។
២១៩. យោម្ហិ
យោម្ហីតិ សត្តម្យន្តជាតិនិទ្ទេសា លព្ភមានត្ថវសេន ‘បច្ចេក’ន្តិ វុត្តិយំ វុត្តំ, តេនេវាហ បញ្ចិកាយំ- ‘កថមិទមវសីយតេ យោម្ហីតិ និទ្ទេសា’តិ, តស្សទានិ អត្ថម្បកាសេតុំ ‘បច្ចេកន្តិ ឯកេកស្មិ’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ ឯកេកស្មិំ យោម្ហិ ទ្វិន្នំ អាទេសានំ សម្ភវា អាទេសីនម្បិ ពហុត្តសម្ភវោតិ សុត្តេ ‘ទ្វិន្ន’ន្តិ ពហុវចននិទ្ទេសោ, វុត្តិយម្បន បច្ចេកំ យោម្ហិ បច្ចេកំ ទ្វិសទ្ទសម្ភវា ‘ទ្វិស្សា’តិ វុត្តំ, ទុតិយាយម្បិ ទុវេ ទ្វេ។
២២៨. នាស្មា
បកតវសេនាតិ តុម្ហាម្ហានមាទេសានមធិកតវសេន, កមមនតិក្កម្ម ន ភវន្តីតិ សម្ពន្ធោ។
២៣០. ចំវា
កច្ចាយនាចរិយោ តុម្ហាម្ហេហិ បរាយ ចតុត្ថី ឆដ្ឋី សវិភត្តិយា ‘‘សស្សំ’’តិ (២-៣-៣) សុត្តេន អមាទេសំ វិធាយ ‘តុម្ហំ អម្ហ’ន្តិ ពហុវចនរូបានិ សាធេតិ… ឯកស្មិម្បិ អត្តនិ គុរុអាទិកេ ច គារវ វសេន ពហុវចនរូបទស្សនតោតិ ទស្សេតុមាហ-តុម្ហំ អម្ហ’ន្តិអាទិ, តស្សាយុត្តត្តា ‘តមយុត្ត’ន្តិ វត្វា អយុត្តតំ សាធេតិ ‘ឯវំ ហិ’ច្ចាទិនា, ឥមស្មិម្បន សត្ថេ ឯកស្មិម្បិ សព្ពថា ពហុវចន រូបសាធនក្កមំ ទស្សេតុំ ‘ឥធ បនា’តិអាទិមារទ្ធំ។
២៣២. អបា
នេនាតិ នការេន, បទសញ្ញាវិធាយ កវចនាភាវេបីតិ បាណិនិ យានមិវ ស្យាទិត្យាទ្យន្តានំ បទសញ្ញាវិធាយកស្ស សុត្តស្ស អភាវេបិ, អន្វត្ថវសេន បទន្តិ គយ្ហមានេ អតិប្បសង្គោបិ សិយាតិ អាហ-‘រុឡ្ហិយាវាតិប្បសង្គា ភាវោ’តិ, អាខ្យាតំ សាព្យយការក វិសេសនំ វាក្យន្តិ កេចិ, ឯកាខ្យាតិកំ វាក្យន្ត្យបរេ, តំ សព្ពំ ឯកតោ សង្គហេត្វា ‘បទសមូហោ វាក្យ’ន្តិ វុត្តិការេន វុត្តន្តិ ទស្សេតុមាហ- ‘សាព្យយេ’ច្ចាទិ, អាខ្យាតំ ត្យាទ្យន្តមាហុ, អព្យយមសង្ខ្យំ, អាខ្យាតំ សាព្យយំ សការកំ សវិសេសនញ្ច វាក្យេសញ្ញំ ភវតីត្យត្ថោ, វិសេសនន្តិ ការកវិសេសនស្ស កិរិយា វិសេសនស្ស ច សាមញ្ញេន គហណំ, សាព្យយំ-សទ្ធិំ វចតិ, សការកំ ឱទនំ បចតិ ទេវទត្តោ បចតិ, សការកវិសេសនំ-មុទុំ វិសទមោទនម្បចតិ, ទស្សនីយោ ទេវទត្តោ បចតិ, សកិរិយាវិសេសនំ- មុទុំ បចតិ, មន្ទំ បចតិ, បទសមូហោ វាក្យន្តិ វុត្តេ អយម្បិ អធិប្បាយវិសេសោវសីយតីតិ វត្តុមាហ-វត្តុ’មិច្ចាទិ, យថេច្ចាទិនា អនេកាខ្យាតិ កម្បិ គុណប្បធានភាវេ នោបការតោ វាក្យមេកម្ភវតិ… បទ សមូហោ វាក្យន្តិ វុត្តត្តាតិ វទតិ, យថា វាក្យនានត្តន្តិ សម្ពន្ធោ។ ឥហាបីតិ វត្តុមិច្ឆិតត្ថេត្យាទោបិ។
២៣៣. យោនំ
ហិគ្គហណេ បញ្ចមីហិស្សាបិ គហណម្ភវេយ្យាតិ សុត្តេ ‘អបញ្ចម្យា’តិ វុត្តំ, តុម្ហេហិ បុញ្ញំ បសុតំ អនប្បកន្តិ គាថាបាទេ តុម្ហេហិតិអាទិសូ តត្តា ន វោអាទេសោ, តុម្ហេ តិដ្ឋថ នគរេតិ បុព្ពវាក្យតោ វាក្យន្តរត្តា ឯកវាក្យតា នត្ថិ, តុម្ហេ វិយ ទិយ ទិស្សន្តិ អម្ហេ វិយ ទិស្សន្តីតិ វិគ្គយ្ហ ‘ទិស-បេក្ខណេ’ ឥច្ចស្មា ‘‘សមានញ្ញភវន្តយាទិ តូបមានា ទិសា កម្មេ រីរិក្ខកា’’តិ (៥-៤៣) កប្បច្ចយេ ‘‘នតេ កានុពន្ធនាគមេសូ’’តិ (៥-៨៥) ឯត្តាភាវេ ‘‘ស្យាទិស្យាទិនេកត្ថ’’ន្តិ (៣-១) សមាសេ ច ‘ឯកត្ថតាយំ’’តិ (២-១១៩) វិភត្តិលោបេ ច ‘‘សព្ពាទីនមា’’តិ (៣-៨៦) អា ‘តុម្ហាទិសាន’មិច្ចាទិ។
២៣៥. អន្វា
បច្ឆា អាទេសោ អន្វាទេសោតិ គហិតេ កថិតានុកថនន្តិ កថំ ញាយតីតិ អាហ- ‘បច្ឆា កថនញ្ច កថិតាបេក្ខន្តិ កត្វា’តិ។
២៣៦. សបុ
សហ វិជ្ជមានោ បុព្ពោ យស្ស សោ សបុព្ពោ។
២៣៧. នច
អបរម្បរយោគប្បតិបត្យត្ថន្តិ ‘គាមនគរានំ ចេនា’តិអាទិនា វុត្តស្ស បរម្បរយោគស្ស អគ្គហណត្ថំ។
២៤០. នសា
ជដា អស្ស អត្ថីតិ ជដិលោ, សោវ ជដិលកោ, ជដិលកាតិ ឯកត្ថេ និទស្សិតវិសេសវចនំ, មាណវកាតិ វិយ ន សាមញ្ញវចនំ, អសត្តេ សម្បត្តេតិ ឥទំ ‘‘អាមន្តណំ បុព្ពមសន្តំ វា’’តិ (២-២៣៩) សុត្តស្ស សាមញ្ញតា វុត្តំ, សាមញ្ញវចនស្ស បដិសេធោតិ ឥមិនា វិសេសវចនេ ជដិលកឥច្ចត្រ ‘អាមន្តណំ បុព្ពមសន្តំ វា’’តីមស្ស បត្តិន្ទស្សេតិ, ទេវទត្តាទិសាមញ្ញវចនេតិ ទេវទត្តោ ទេវទត្តសទ្ទោ អាទិ យស្ស, តញ្ច តំ សាមញ្ញវចនញ្ច, តស្មិំ ទេវទត្តាទិសាមញ្ញវចនេ មាណវកេ មាណវកសទ្ទេ បរភូតេ សតិ, ឧភិន្នម្បិ អសត្តេតិ ឥមិនា ឥទំ ទីបេតិ ‘‘ទេវទត្តាតិ វិសេសវចនត្តា បដិសេធាភាវា បុព្ពបរានមុភិន្នម្បិ ‘‘អាមន្តណំ បុព្ពមសន្តំ វា’’តីទំ បប្បោតី’’តិ។
ឥតិ មោគ្គល្លានបញ្ចិកាដីកាយំ សារត្ថវិលាសិនិយំ
ទុតិយកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា។