បញ្ចមកណ្ឌ
១. តិជ
ខមាវីមំសាសូតិ បកតិវិសេសនមេវ កថមិច្ឆិតន្តិ អាហ- ‘សម្ពន្ធស្សិ’ច្ចាទិ, បទានមញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធស្ស បុរិសាធីនត្តាតិ អត្ថោ, បកតិ វិសេសនន្តិ តិជមាហ សទ្ទានំ វិសេសនំ, កិម្បន បកតិវិសេសនេ ផល មិច្ចាហ- ‘បកតិវិសេសនោបាទាន’មិច្ចាទិ។ យជ្ជត្រ ‘ខមាវីមំសាសូ’តិ បកតិវិសេសនំ, កស្មិំ អត្ថេ ចរតិ ខសា វិធីយន្តិច្ចាហ- ‘អត្ថន្តរស្សា និទ្ទេសា’ឥច្ចាទិ។ អត្ថន្តរស្សាតិ និសានាទិអត្ថន្តរស្ស។ ‘‘សុតានុមិតេសុ សុតសម្ពន្ធោវ ពលវា’’តិ បរិភាសមុបលក្ខេតិ ‘សុតានុមិតាន’មិច្ចាទិនា។ តេនេវាតិ កិរិយារូបាសុ ខមាវីមំសុ ខសានំ វីធានេនេវ, សកត្ថេ វិធានេនេតិ វុត្តំ ហោតិ។ តិតិក្ខកិរិយត្តាតិ ឥមិនា បរេសំ វិយ ខាទ្យន្តានំ ធាតុសញ្ញាវិធាន មនត្ថកន្តិ ទស្សេតិ។
តិតិក្ខា ខមា, តិតិក្ខតិ ខមតិ, វីមំសា ឧបបរិក្ខា, វីមំសតិ ឧបបរិក្ខតីតិ អត្ថោ។ សុត្តេ តិជឥតិ និទ្ទេសា ភូវាទិកស្ស គហណំ។ និច្ចណ្យន្តស្ស ចុរាទិកស្ស ហិ តាទិសេ បយោជនេ សតិ ពហុលំ វិធីយមានេបិ និច្ចត្តមត្តនោ នាតិវត្តតិ។ អថវា ចុរាទិមានេនាព្យភិចារិនា សាហចរិយា តិជោបិ ចុរាទិកោវ, តំ យថា ‘គាវស្ស ទុតិយេនាត្ថោ’តិ។ វុត្តេគោយេវោបាទីយតេ, នាស្សោ, ន គទ្រភោ។ កទាចិ បន អស្សាទិនោបិ ទុតិយស្ស គហណំ សិយា អត្ថប្បករណា ទិប្បភាវតោ។
ននុ
២. កិតា
បុព្ពេវិយ បកតិវិសេសនាទីត្យនេន ‘‘សម្ពន្ធស្ស បុរិសាយត្តត្តា ‘តិកិច្ឆាសំសយេសូ’តិ បកតិវិសេសនន្តិ អាហ- ‘តិកិច្ឆាយ’មិច្ចាទិ’ត្យាទិកំ សព្ពំ យថាយោគមេត្ថាបិ វត្តព្ពន្ត្យតិទិសតិ។ វិស្សត្ថោតិ វិសទ្ទស្ស អត្ថោ។ អថ កិមិត្ថំ ឆប្បច្ចយន្តស្សេវ ទ្វិធោទាហរណន្ត្យាសង្កិយាហ- ‘អត្ថភេទា ទ្វិធោទាហរណ’ន្តិ។ និកេតោ និវាសោ, សង្កេតោ លក្ខណំ។
៣. និន្ទា
និន្ទ=គរហាយំ តតោ ‘‘ឥត្ថិយមណត្តិកយក្យា ចេ’’តិ (៥-៤៩) អប្បច្ចយេ តតោ ‘‘ឥត្ថិយមត្វា’’តិ (៣-២៦) អាប្បច្ចយេ រូបំ។ ពន្ធតីតិ ពធកោ។
៤. តុំស្មា
តុំស្មាតីហ បច្ចយគ្គហណមាចិក្ខតិ ‘តុំតាយេ’ច្ចាទិនា។ តតោ ចេតិ យតោ តុំស្មាតិ បច្ចយស្សេវ គហណំ យតោ ច វិសេសន និទ្ទេសោ, តតោតិ អត្ថោ។ បច្ចយគ្គហណេ តទាទិគ្គហណំ វិញ្ញាយតេ… ‘‘បច្ចយគ្គហណេ យស្មា សោ វិហិតោ តទាទិនោ គហណ’’ន្តិ ញាយតោ។ វិសេសនត្តេន វត្តុមិច្ឆិតត្តា តទន្តគ្គហណំ… ‘‘វិធិព្ពិសេសនន្តស្សា’’តិ (១-១៣) វចនាភិ មនសិ និធាយាហ- ‘យតោ កិរិយត្ថា’ឥច្ចាទិ។ សោ កិរិយត្ថោ អាទិ យស្ស សមុទាយស្ស សោ តទាទិ សោ បច្ចយោន្តេ តស្ស (សោ តទន្តោ)។ តទាទិតទន្តសមុទាយវិសេសស្ស គហណំ, (នតុ) តទន្តមត្តស្សេ ត្យត្ថោ
សបាទិតោតិ បាទិសហិតតោ។ ខ ឆ សុប្បត្តាភាវាតិ ខ ឆ សានំ ឧប្បត្តិយា អភាវា។ វុត្តប្បការស្សេវ តុំប្បច្ចយន្តស្ស បកតិភាវេន គហណា សបាទិតោ ខ ឆ សានមនុប្បត្តីតិ អធិប្បាយោ។ វិបុព្ពា ‘ជិ-ជយេ’ឥច្ចស្មា តុំបច្ចយន្តា ‘វិជេតុមិច្ឆតី’តិ អត្ថេ ‘‘តុំស្មា’’ឥច្ចាទិនា(សោ), តុំស្សច លោបោ, នេមិត្តិកេ ឯការេ និវត្តេ ‘ជិស ជិស ឥតិ ទ្វិត្តេ អនាទិព្យញ្ជនលោបោ ‘‘ជិហរានំ គី’’តិ (៥-១០២) គី។ ជិគីសប្បកតិតោ ‘‘ភូតេ ឦឩំ’’ឥច្ចាទិនា (៦-៤) ឦ។ តស្មិំ អញ។ ‘‘អា ឦ ឩ ម្ហា ស្សា ស្សម្ហានំ វា’’តិ (៦-៣៣) ឦស្ស រស្សេ ព្យជិគីសិ។ យទិ តុ សបាទិតោ សស្ស ឧប្បត្តិ សិយា, តទា ព្យជិគីសីតិ ឯត្ថ ទ្វិព្ពចនំ ករីយមានំ សប្បច្ចយន្តស្ស បឋមស្សេកស្សរស្ស ទ្វិព្ពចនំ ភវតីតិ ‘‘ខ ឆ សាន’’មិច្ចាទិនា (៥-៦៩) វិជិយ ឥតិ សមុទាយេ អាទិភូតស្ស វិសទ្ទស្ស សិយា ឦម្ហិ ច វិហិតេ សបាទិនោ បកតិភាវោតិ វិសទ្ទ បុព្ពេ អញាគមោ សិយា, តតោ ច អវិវិជិសីតិ អនិដ្ឋម្បសជ្ជេយ្យ។
តុំស្មា ឥច្ឆាយន្តិ ច បកតិប្បច្ចយត្ថានមុបទិដ្ឋត្តា តេន សភាវ លិង្គេន ខ ឆ សប្បច្ចយា តទន្តោ ច អនុមិតោ ន បន តុំ, តុមិហ សុតោតិ អាហ- ‘ន តទន្តោ, នាបិ ឆ ឆសា’តិ។ ជិឃច្ឆាឥច្ចត្រ ទ្វិត្តេ បុព្ពស្ស ឃស្ស ‘‘ចតុត្ថ ទុតិយានំ តតិយបឋមា’’តិ (៥-៧៨) គោ។ តស្ស ‘‘កវគ្គហានំ ចវគ្គជា’’តិ (៥-៧៩) ជោ។ បាណិនិនាបីហ សប្បច្ចយ វិធាយកេ សុត្តេ វាក្យម្បិ យថា សិយាតិ វាវចនំ កតំ, តទយុត្តន្តិ និរាកត្តុមាហ- ‘វាក្យម្បិ’ច្ចាទិ។ បកត្យាទិត្យត្រ អាទិ សទ្ទេន អត្ថវិសេសោ គហេតព្ពោ, បកតិ វិសេសោ តុមន្តោ, ឥច្ឆត្ថោ-ត្ថវិសេសោ
អចេតនត្តា កូលស្ស ឥច្ឆាយាសម្ភវោតិ ‘កូលប្បតិតុមិច្ឆតី’តិ វាក្យមេវេច្ឆាបកាសនមសិទ្ធំ, តេនាសិទ្ធេន វាក្យេនាសិទ្ធានំ ខ ឆ សានំ សាធនំ អសិទ្ធេនាសិទ្ធសាធនំ។ ឥច្ឆាវចនិច្ឆាតិ ឥច្ឆាយ វត្តុមិច្ឆា។ ឥច្ឆាយបវត្តិតោ ឧបលទ្ធីតិ ឥច្ឆាយ ឧបលទ្ធិ ឧបាលម្ពោ បរិជាននំ បវត្តិតោតិ អត្ថោ។ ចេតនាវតិចាតិ វុត្តំ តស្មា ចេតនាវតិ បវត្តិតោ ឧបលទ្ធិំ ទស្សេត្វា តទបទេសេ នាចេតនេបិ ទស្សេតុំ ‘យោបេសា’តិអាទិមាហ។ ទេវទត្តេ រជ្ជុ ខីលាទិបាណិនា ឧយ្យោគោ, កូលេ មត្តិកាវិកីរណាទិ។ រជ្ជុ គុណោ។ ខីលោ
បុលោ តិណាទីនំ សង្ឃាតោ។ សា សុនខោ មិមរិសតីតិ មរ=បាណចាគេ’ឥច្ឆាយំ តុមន្តា សោ។ ‘‘ញិ ព្យញ្ជនស្សេ’’តិ (៥-១៧០) ញិ។ ទ្វិត្តេ បុព្ពតោ-ញ្ញស្ស លោបោ ‘‘ខ ឆ សេស្វី’’តិ (៥-៧៦) ទ្វិត្តេ បុព្ពស្សាស្ស ឥមិមរិសតិ។ តថា បិបតិសតីតិ ‘បតបថ=គមេន’ ឥច្ចស្ស។ សា មិមរិសតីតិ សតិបិ សចេតនត្តេ វិសត្តជីវិតស្ស សុនខស្ស មរណិច្ឆា សម្ភវតីតិ បដិបាទិតំ។ ‘‘ឥច្ឆាសន្តា បដិសេធោ វត្តព្ពោ’’តិ (៣-១-៧) បាណិនីយវាត្តិកការេន វុត្តំ, តន្និរាកត្តុមាហ- ‘ពុភុក្ខិតុ’មិច្ចាទិ។ ជាតិបទត្ថនិស្សយេន និវុត្តិម្បដិបាទយមាហ- ‘ជាតិបទត្ថេ’ច្ចាទិ។ ឥតរោ ឥច្ឆត្ថោ។
៥. ឦយោ
ករីយតិ សម្ពន្ធីយតីតិ កម្មំ។ តញ្ច នាម ជាតិ គុណកិរិយាទព្ព សម្ពន្ធតោ បញ្ចធា ភវតិ។ តត្ថ នាមកម្មំ’ ឌិត្ថោ ឌវិត្ថោតិ នាមេន បិណ្ឌស្ស សម្ពន្ធា។ ជាតិកម្មំ គោអស្សោតិ គោត្តាទិជាតិយា បិណ្ឌស្ស សម្ពន្ធា។ គុណកម្មំ សុក្កោនីលោតិ សុក្កាទិនា គុណេន ទព្ពស្ស
តថាបីតិលោកវុត្តិរយំវិសេសាភិធានារម្ភេ។ តំសម្ពន្ធិយេវាតិ ឥច្ឆាសម្ពន្ធិឯវ។ អត្តនោបុត្តមិច្ឆតីត្យាទិវចនិច្ឆាយមត្តសម្ពន្ធិនិបុត្តាទោ អត្តនោត្យនុវត្តិយសុត្តន្តរេនបច្ចយោវិធីយតេបាណិនិនា, ឯត្ថ ត្វ(ត្ត)គ្គហណមន្តរេនាត្ត សម្ពន្ធិន្យេវ បុត្តាទោ កថំ វិញ្ញាយតេ វិសេសវចនាភាវេ ហិ បរសម្ពន្ធិន្យបិ បប្បោតីតីមំចោទ្យមុព្ភាវយ មាហ- ‘អត្តសម្ពន្ធិនិ’ច្ចាទិ។ ឦយស្ស បរសម្ពន្ធិន្យបិ បសង្គោតិ សម្ពន្ធោ។ កុតោចាហ-ឦយស្សាឥតិធានា’តិ។ អត្ថគ្គហណស្សាវចនេ ឦយស្សានភិធានាតិ ភាវោ។
អប្បត្តិយាតិ ករណេ ហេតុម្ហិ វា តតិយា។ ឯត្ថាតិ អត្តនោ បុត្តមិច្ឆតីតេត្ថាបិ។ ន ឥដ្ឋោតិ ឦយប្បច្ចយោ នាភិមតោ។ នេវេត្ថ ភវិតព្ពន្តិ វទតោ-ធិប្បាយាមាហ ‘សាបេក្ខត្ត យេវេតិ ភាវោ’តិ។ យទិ អត្តនោ បុត្តមិច្ឆតីតិ វត្តុមិច្ឆាយំ សាបេក្ខេត្តេបិ សិយា, តទាយមនិដ្ឋប្បសង្គោតិ ទស្សេតុមាហ- ‘យទិចេត្ថ’ឥច្ចាទិ។
អនិដ្ឋប្បសង្គស្ស សរូបមាហ- ‘អត្តនោ បុត្តីយតីតិ សិយា’តិ។ ឧប្បជ្ជមានេន ឦយេនេវ អត្តត្ថស្សាភិហិតត្តា អត្តសទ្ទស្សាប្បយោគោតិ ចេតម្បិ ន សង្គតន្តិ បដិបាទយមាហ ‘ន ច សក្កា’តិអាទិ។ កស្មាទេវំ វត្តុំ ន សក្កាតិ អាហ- ‘បកតិ’ច្ចាទិ។ អបូបាទិកាយ បកតិយា សមានត្ថស្សេវ វិសេសនស្ស វុត្តិបទេ អន្តោភាវ ទស្សនាតិ អត្ថោ។ ក្វបនេវំ ទិដ្ឋន្ត្យាហ- ‘តំយថេ’ច្ចាទិ។ ‘‘តមស្ស សិប្បំ សីលំ បណ្យំ បហរណំ បយោជនំ’’តិ (៤-២៧) ណិកេ អាបូបិកោ។ នតុ ភិន្នត្ថស្សាតិ ព្យតិរេកំ ទស្សេត្វា តំ ទិដ្ឋន្តេន សាធេតុមាហ- ‘ទេវទត្តស្សិ’ច្ចាទិ។ ការណមាហ- ‘សាម្យន្តរេ’ច្ចាទិ។ ទេវទត្តស្ស
បទស្សាតិ បុត្តីយាទិនោ បទស្ស។ នចាបិ អប្បយោគោតិ សម្ពន្ធោ។ ការណមាហ- ‘ឦយន្តស្សា’តិអាទិ។ ឦយន្តោ បុត្តីយាទិ, និយោគតោ ន បប្បោតីតិ សម្ពន្ធោ។ តព្ពាចីសទ្ទប្បយោគន្តិ អញ្ញវាចីសទ្ទយោគំ។ សុតគ្គហណន្តិ អសុតត្តាតិ វុត្តសុតគ្គហណំ។ អត្ថប្បករណាទ្យុបលក្ខណន្ត្យនេន អត្ថតោ បករណាទិតោបិ បុត្តស្សត្ត និយតា គម្យតេ, សុតសទ្ទស្ស តុ គហណមុបលក្ខណត្ថន្តិ វទតិ។
ននុ ច សុត្តេ កម្មាតិ វុត្តត្តា កម្មសមុទាយតោបីយោ សិយា ត្យាសង្កិយេវ (មភា)វំ សាធយមាហ- ‘កម្មា’តិអាទិ។ វត្តុំ ឥដ្ឋា ឯកសខ្យា យស្ស កម្មសាមញ្ញស្ស តំ តថាវុត្តំ។ វត្តុមិដ្ឋេក សង្ខ្យស្ស គហណមាហ- ‘កម្មសមុទាយតោ’តិ។ កិម្បនាវយវតោ ន សិយា’ មហន្តម្បុត្តមិច្ឆតី’ច្ចត្រ បុត្តមិច្ចតោច្ចាសង្កិយាហ ‘អវយវតោបិ សាបេក្ខត្តាយេវា’តិ។ ន ភតីតិ សម្ពន្ធោ។ ឯវញ្ចរហិ ឥទម្បិ ន សិជ្ឈតីតិ ចោទេន្តោ អាហ ‘ចរហិ’ច្ចាទិ។ មហា ចាយំ បុត្តោចេតិ មហាបុត្តមិច្ឆតីតិ យទេវំ ករីយតិ តទាយម្បយោគោតិ ទស្សេន្តោ អាហ- ‘ភវិតព្ពមេវេ’ច្ចាទិ។
៦. ឧបមា
ឧបមីយតេ បរិច្ឆិជ្ជតិ សាធីយតីត្យត្ថោ។ កីទិសន្តមុបមានមិច្ចាហ- ‘បសិទ្ធសាធម្យា’ឥច្ចាទិ។ បសិទ្ធោ គវាទិ, តស្ស សាធម្យា សមាន រូបតាយ យម្បសិទ្ធស្ស គវយាទិនោ សាធិយស្ស សាធនំ តមុបមានន្ត្យត្ថោ។ សមានោ ធម្មោ-ស្សេតិ សធម្មោ, គវាទិយេវ។ តស្ស ភាវោ សាធម្យំ។ សាធ្យតេ ឧបមីយតេ-នេនេតិ សាធនមុបមានំ គវាទិ។ សាធុតេ ឧបមីយតេតិ សាធិយោ, គវយាទិ។ តស្ស សាធនំ សាធិយសាធនំ។
បុត្តមិវាចរតីតិ
ននុ ច យជ្ជត្រោបមានោបមេយ្យភាវោ វុត្តិយំ ឦយេនេវ ជោតិតោតិ ឥវសទ្ទោ និវត្តតេ, តទោបមានោបមេយ្យភាវោ បុត្ត សទ្ទេវ វត្តតេ, តំ កថមុបមេយ្យវចនស្ស មាណវកសទ្ទស្ស វុត្តត្ថស្ស បយោគោ យុត្តោច្ចាសង្កិយាហ- ‘ឧបមានវចនតោ’ច្ចាទិ។
តព្ពិសិដ្ឋាចរណេតិ តេនោបមានេន វិសិដ្ឋេ អាចរណេ។ ឧបមានោបមេយ្យភាវស្សានិវត្តត្តាតិ ឯត្ថាយមធិប្បាយោ ‘ឧបមាន វិសិដ្ឋាចរណេ ឧបមានវចនតោ ឦយស្ស វិធានេ នោបមេយ្យវចនមន្តរេនោបមានវចនស្ស បវត្តីតិ ឧបមានោបមេយ្យភាវស្សានិវត្តី’’តិ។ អញ្ញថាតិ យទ្យុបមានោបមេយ្យភាវស្ស ឦយេនេវ ជោតិតត្តា តទន្តស្សុបមេយ្យេ វុត្តិ សិយាត្យត្ថោ។ បព្ពតាយតីតិ ‘‘កត្តុតាយោ’’តិ (៥-៨) អាយោ។ ឧបមេយ្យស្សានិវត្តត្តា ឧបមេយ្យ កត្តុសាមញ្ញេ តិប្បច្ចយោ។
៧. អាធា
យថានន្តរសុត្តេ ឧបមានេ ឧបមេយ្យស្ស មាណវកស្ស បយោគោ ឧបបន្នោ, តថាត្រាបិ ‘បាសាទេ កុដិយ’ន្តិ ចោបមេយ្យស្សបយោគោតិ អតិទិសន្តោ អាហ- ‘ហេដ្ឋាវិយេ’ច្ចាទិ។ ឧបមានេ ឧបមេយ្យស្សានន្តោភាវាតិ អត្ថោ។ ននុ កិមត្ថមិទមុច្ចតេ យវតាយោ បាសាទេ
៨. កត្តុ
ឯត្ថ កត្តុតោឥតិ វចនា កម្មាតិ និវត្តតេ, អាយគ្គហណា ឦយោ។ កទា បន កត្តុវិសេសោ-វសីយតិច្ចាហ-‘យត្ថ្យាទិសទ្ទសមានាធិករណត្តេ’តិអាទិ។ បព្ពតាយតិ ហត្ថិច្ចេវមាទិនា ហត្ថ្យាទិ សទ្ទេន សមានាធិករណត្តេ សតីតិ អត្ថោ។
៩. ឈត្ថេ
កោយំ ច្យត្ថោច្ចាសង្កិយ ‘‘អភូតតព្ភាវេ ករាសភូយោគេ វិការាចី’’តិ (៤-១១៩) ចីស្ស អភូតតព្ភាវេ ករាទិយោគេសតិ វិធានា ‘អភូតតព្ភាវោ ករាទិវិសិដ្ឋោ’តិ អាហ។ អភូត តព្ភាវស្ស ករាទិវិសិដ្ឋត្តា ករោត្យត្ថនិវត្តិយាវស្សំ បាណិនិយា វិយ ភុវិគ្គហណំ កត្តព្ពមញ្ញថា ករោត្យត្ថេបិ សិយាត្យាសង្កិយ និវត្តិហេតុមាហ- ‘តេនេវា’តិអាទិ។ យេនេវ ករោត្យាទិវិសិដ្ឋោ អភូតតព្ភាវោច្យត្ថោ តេនេវ ហេតុនាតិ អត្ថោ។ ភវត្យត្ថេ-នេន ការណេន លទ្ធេ ករោត្យត្ថោប្យនិដ្ឋោ លព្ភតិច្ចាសង្កិយ តន្និវត្តិម្បដិបាទយមាហ- ‘ករោត្យត្ថេ’ច្ចាទិ។ អធវលំ ធវលំ ករោតិ ធវលីករោតិច្ចេវ ចីប្បច្ចយេ កត្តព្ពេ កម្មេនេវ ករោតិស្សាភិសម្ពន្ធស្ស ទិដ្ឋត្តាតិ អត្ថោ។ ការណន្តរមាហ- ‘ឥហ ចេ’ច្ចាទិ។ ឥតិសទ្ទោ ហេតុម្ហិ យស្មា ឥហ កត្តុតោតិ វត្តតេ តតោចេតិ អត្ថោ។
អសត្យត្ថស្ស បន ភវត្យត្ថេយេវាន្តោភាវា ន តន្និវត្តិ បដិបាទិតា។ តប្បករណេតិ ធាតុប្បច្ចយប្បករណេ។ ទ្វិព្ពចនន្តិ បដឥច្ចស្ស ទ្វិព្ពចនំ តតោ ‘‘ទិស្សន្តញ្ញេបិ បច្ចយា’’តិ (៤-១២០) រាប្បច្ចយោ។ ‘‘រានុពន្ធេន្តសរាទិស្សា’’តិ (៤-១៣២) អន្តសរាទិស្ស លោបោ។ ច្យន្តា បច្ចយាភាវត្ថំ- ‘អចីតោ’តិ បច្ចយវិធានសុត្តេ បដិសេធោ ន កតោ, តេនាហ-‘អចីតោតិ បដិសេធាភាវា’តិ។ ចីតិ ភុសោឥតិ
បឋមន្តាចី
១០. សទ្ទា
ននុ ច អសតិ សុត្តេ ទុតិយាគ្គហណេ ទុតិយន្តេហិច្ចាយំ វិសេសោ កុតោ លព្ភតេ យេន ‘សទ្ទាទីហិ ទុតិយន្តេហី’តិ វិវរណំ កតន្តិ សច្ចំ, តថាបិ បច្ចយវិធិម្ហិ យុត្តេបិ បញ្ចមិយា និទ្ទេសេ ‘សទ្ទាទីនី’តិ ទុតិយាយោបាទានសាមត្ថិយា តថា វិវរណំ កតំ។
សព្ពត្ថាតិ ‘‘តមធីតេ តំ ជានាតិ កណិកាចា’’ទោ (៤-១៤) សព្ពត្ថ។ កិរិយាវាត្យវធារណេន យំ ព្យវច្ឆិន្នំ, តមុបទស្សេន្តោ អាហ- ‘ន កាលេ’ច្ចាទិ។ យទីបិ អធីតេច្ចាទីសុ វត្តមានកាលេន កត្តុនា ឯកវចនេន ច និទ្ទេសោ, តថាបិ តេសមប្បធានត្តា អញ្ញស្មិម្បិ ភូតាទិកេ កាលេ កម្មាទោ សាធនេ ពហុវចនេន ច បច្ចយោ សិយា ឯវេតិ ភាវោ។
ននុ ច ‘‘ធាត្វត្ថេនាមស្មី’’តិ (៥-១២) ឥប្បច្ចយេ បត្តេ-យមារព្ភតេ អស្សបិ ធាត្វត្ថេយេវ វិធានំ, តតោ ច សទ្ទាទីហិ ធាត្វត្ថេ ឥប្បច្ចយេន ន ភវិតព្ពំ, ទិស្សតេ ច ឥប្បច្ចយបយោគោច្ចាសង្កិយ ‘នាយមិប្បច្ចយស្ស ពាធកោ’តិ បដិបាទេតុមាហ- ‘ធូវំ ករោតិ’ច្ចាទិ។ នានាភិន្នំ វាក្យំ នានាវាក្យំ, តស្ស ភាវេន, តេន ភិន្នវាក្យភាវេនាយស្ស ឥប្បច្ចយស្ស ច សមុច្ចយតោតិ អត្ថោ។ ‘‘ធាត្វត្ថេនាមស្មី’’ត្យេកំ វាក្យំ, ‘‘សទ្ទាទីនិ ករោត្យ’’បរំ។ ឯតានិ ទ្វេ ភិន្នវាក្យានិ- ‘ធាត្វត្ថេ នាមស្មា ឥប្បច្ចយោ ភវតិ, សទ្ទាទីនិ ករោតិច្ចស្មិំ អត្ថេ អាយោ ភវតី’តិ បច្ចេកមាខ្យាតាបេក្ខាយ វាក្យបរិសមត្តិយា ភិន្នតា, អភិន្នេ ហិ កិរិយាបទេកវាក្យតា, ភិន្នេតុ នានាវាក្យតា, នានាវាក្យេ ច សតិ សមុច្ចយោ។ ន ហិ សាមញ្ញវិសេសភាវេន វិធានមេវ ពាធាហេតុ, កិញ្ចរហិ ឯកវាក្យតាបិ, តំ យថា-‘ព្រាហ្មណានំ ទធិ ទិយ្យតំ, តក្កំ កោណ្ឌញ្ញាយេ’តិ។ នានាវាក្យេ តុ សមុច្ចយោ, តំ យថា- ‘ព្រាហ្មណា ភោជីយន្តុ, មាឍរាយ វត្ថយុគលំ ទីយតូ’តិ មាឍរោ ព្រាហ្មណភាវេន ភោជីយតេ វត្ថយុគលញ្ច លភតេ, តេនោជុកំ
យប្បច្ចយោ ន វិហិតោ បាណិនីអាទីហិ វិយាតិ អធិប្បាយោ។ ‘ជល ទល- ទិត្តិយំ’។ ‘‘មានោ’’តិ (៥-៦៥) មានោ, ‘‘កត្តរិ លោ’’តិ ‘‘បរោក្ខាយំ ចេ’’តិ (៥-៧០) ចគ្គហណេន ‘ទល ទល’ឥតិទ្វិត្តំ ‘‘លោបោនាទិព្យញ្ជនស្ស’’ (៥-៧៥) ‘‘សរម្ហា ទ្វេ’’តិ (១-៣៤) ទស្សលស្ស ច ទ្វិភាវេ ទទ្ទល្លមានា។ ជលមានាតិ អដ្ឋកថាវចនតោតិ ឥមិនា កិរិយាសមភិហារេ យប្បច្ចយាភាវំ ទស្សេតិ។ ឥមិនា ច សក្កតេ វិយ ភុសាភិក្ខញ្ញេបិ កិរិយាសមភិហារោ កិរិយាបរិវត្តនំ, តញ្ច យទា កិរិយមញ្ញេន កត្តព្ពមញ្ញោ ករោតិ, តេន កត្តព្ពញ្ចេតរោ, តទា ភវតីតិ វិញ្ញេយ្យំ។ ‘‘សាមញ្ញវិហិតា វិធយោ បយោគមនុសរន្តី’’តិ ឥមិនា លក្ខណេន ‘ទល-ទិត្តិយ’ន្តិ ឥមស្មា ‘‘មានោ’’តិ សាមញ្ញេន វិហិតោ មានប្បច្ចយោ ភុសត្ថេ អាភិក្ខញ្ញេ ច ភវិស្សតិ។ ទទ្ទល្ល មានាតិ ឯត្ថ ភុសំ ជលមានា, បុនប្បុន ជលមានាតិ ច អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
១១. នមោ
នមោ ករោតិ នមោសទ្ទមុច្ចារេតិ, សទ្ទំ ករោតិ សទ្ទមុច្ចារេតីតិច្ចេវមត្ថោ (ន) គហេតព្ពេ អនិស្សយនតោ អនភិធានតោ វា។
១២. ធាត្វា
អបរិនិប្ផន្នោតិ អនិប្ផន្នោ អសិទ្ធាវត្ថោតិ អត្ថោ។ ការកសាធិយោតិ យថាលាភំ ការកេហិ សាធិយោ។ អសត្វភូតោតិ អទព្ពភូតោ។ អយន្តុ កិរិយារូបោ បទត្ថោ បចត្យាទីនំ វិក្លេទនាទិបធានកិរិយារូបោ ច តទវយវរូបា បុព្ពបរីភូតឧទ្ធនារោ បនាទិកាទយោ តាទត្ថិយា ច បចត្យាទិវចនីយា។ តស្មា យថា វុត្តលក្ខណេ ធាត្វត្ថេ ធាតុតោ វិធីយមានោ ត្យាទិប្បច្ចយោ តថាភូតមេវ
តស្សចាតិ ឯការស្ស ច។ អថ អតិហត្ថយតិច្ចាទោ បាទិវិសិដ្ឋេ ឯវ ធាត្វត្ថេ ឥប្បច្ចយស្ស វិធានា តទត្ថវិហិតេនេវ ឥប្បច្ចយេន បាទិវិសិដ្ឋោ ធាត្វត្ថោ វុត្តោ, តេន កិមត្ថោ ឥប្បច្ចយន្តស្ស បាទិយោគោច្ចាសង្កិយ បយោជនមាខ្យាតុមាហ- ‘អតិហត្ថយតិ’ច្ចាទិ។ ន សាមត្ថិយន្តិ សមត្ថតា នត្ថីតិ អត្ថោ។
១៣. សច្ចា
អត្ថមាចិក្ខតិ, វេទមាចិក្ខតីតិ វិគ្គហោ។ សុខាបេតិច្ចាទោ សុខំ វេទយតិច្ចាទិនា វិគ្គហោ។ វាបាឋាតិ វិកប្បេន បាឋតោ។
១៥. ចុរា
អសតិ សុត្តេ សកត្ថេតិ កថំ លព្ភតីតិ អាហ- ‘អត្ថានតិ ទេសា’តិ។ អត្ថា-នតិទេសាតិ អត្ថវិសេសស្ស កស្សចិ សុត្តេ អនិទ្ទេសាតិ អត្ថោ។ អត្ថវិសេសស្សា-នតិទេសមត្តេន សកត្ថោយេវ ណិនា វាច្ចោតិ កថំ វិញ្ញាយតេច្ចាហ- ‘សកត្ថស្ស ច សុតត្តា’តិ។ ចុរ=ថេយ្យេ ឥច្ចាទីសុ ថេយ្យាទិកស្ស សកត្ថស្ស សុតត្តាតិ អត្ថោ។ យោគវិភាគតោតិ ‘ណី’តិយោគវិភាគតោ, រជ្ជំ ការេតីតិ ឯត្ថ សាម្យមច្ចាទិកំ សត្តង្គំ រជ្ជំ បវត្តេតីតិ វា អត្ថោ, បយោជកព្យាបារេ ណិ។
១៦. បយោ
បយោជកោ ចោទកោ ព្យាបារកោតិ អត្ថោ ននុ ច វុត្តិយំ ‘កត្តារំ បយោជយតី’តិ វុត្តំ កថំ បយុជ្ជមានស្ស កត្តុត្តំតិ អាហ- ‘បយុជ្ជមានោ’ច្ចាទិ។ នាវស្សំ កិរិយាបវត្តកត្តេនេវ យោគ្គតាមត្តេនបិ
អាទិសទ្ទេន អានុកូល្យភាគិនោ ព្យាបារស្ស គហណំ, តថា ច ‘ភិក្ខា វាសយតិ ការីសោ-ជ្ឈាបេសី’តិ សិជ្ឈតិ។ ភិក្ខា ហិ បចុរព្យញ្ជនវតី លព្ភមានា វាសានុកូលំ តិត្តិវិសេសមុបជនយតិ។ ការីសោបិ និវាតេ បទេសេ សុដ្ឋុ បជ្ជលិតោជ្ឈយនវិរោធិ សីតកតមុបទ្ទវមបនយន្តោ-ជ្ឈយនានុកូលសាមត្ថិយមាទធាតិ តតោ តេសម្បិ យុត្តម្បយោជកត្តន្តិ។
បយោជកព្យាបារេតីទំ បច្ចយវិសេសនំ វា សិយា បកតិវិសេសនំ វា។ តត្ថ យទិ បកតិវិសេសនំ សិយា, តទា បយោជកព្យាបារេ វត្តមានា ណីណាបី វិធីយន្តីតិ (គមនំ) បតិ យោ និយោគោ តទត្ថោ គមិ, ន គត្យត្ថោ, តស្ស ចាយំ បយោជ្ជោតិ ‘គមយតិ មាណវកំ គាម’ន្តិ គត្យត្ថស្ស បយោជ្ជេ ‘‘គតិពោធាហារេ’’ច្ចាទិនា (២-៤) វិហិតា ទុតិយា ន បប្បោតិ, តតោ បកត្យត្ថវិសេសនបក្ខោ ទុដ្ឋោតិ បច្ចយវិសេសនបក្ខំ ទស្សេតុមាហ- ‘បច្ចយវិសេសនំ វេទំ ន បកតិវិសេសន’ន្តិ។
បយោជកមត្តគ្គហណេតិ មត្តសទ្ទោ សាមញ្ញវាចី, យថា ‘កញ្ញា មត្តំ វារយតី’តិ។ កត្តារំ យោ បយុជ្ជតិ យោ ច ករណាទីនំ បយោជកោ តេសំ សាមញ្ញេន គហណេ សតីតិ អត្ថោ។ ព្យាបារេត្វេវាតិ បយោជកគ្គហណមន្តរេន ព្យាបារេឥច្ចេវ វចនំ កត្តព្ពំ សិយាតិ ភាវោ, តន្តិ បយោជកគ្គហណំ, វិសិដ្ឋោ វិសយោ យស្ស បយោជកគ្គហណស្សតំតថាវុត្តំ។ កោបនាយំវិសិដ្ឋោ វិសយោច្ចាហ- ‘យោ លោកេ’ឥច្ចាទិ។ ឥតោវាតិ វក្ខមានស្ស ហេតុនោ បរាមាសោ។ តន្តិ ចុរាទីហិ ណិវិធានំ។ ឯវំសទ្ទោ វក្ខមានាបេក្ខោ។ តំ
១៧. ក្យោតា
កត្តរិ វិហិតេសុបិ មានន្តត្យាទីសុ បរភូតេសុ ក្យោ ភវតីតិ វិញ្ញាយេយ្យាតិ ‘ភាវកម្មេសូ’តិ ន ក្យស្ស វិសេសនន្តិ អាហ- ‘មានន្តត្យាទីន’មិច្ចាទិ។
យទិ ហិ កត្តរិ វិហិតេសុ សិយា, តថា សតិ តេសមុភិន្នំ បធានត្តេនាភិធីយមានានមញ្ញមញ្ញានបេក្ខត្តា អសម្ពន្ធោ សិយា, ន ចេ វម្ភូតានមភិធានមត្ថិ, ន ហិ ‘ឋីយតេ’ច្ចស្មា ភាវោ កត្តា ច បតីយតេ, នាបិ ‘គម្យតេ’ច្ចស្មា កម្មំ កត្តាច។ អបិ តុ ភាវកម្មានេវ គម្យន្តេ, តេនាហ- ‘តស្មា’ឥច្ចាទិ។
តេសមេវាតិ មានន្តត្យាទីនមេវ។ បរសមញ្ញាភិ បរេសំ កច្ចាយនា នំ បរោក្ខាឥច្ចេវ នាមំ។ តព្ពជ្ជិតេសូតិ បរោក្ខាសញ្ញិបច្ចយវជ្ជិតេសុ។ អបរោក្ខេសូតិ ឯត្ថ បរសមញ្ញាវសេន បរោក្ខាឥច្ចនេន សហ សមាសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អញ្ញថាបិ បដិបាទេតុំ ‘អថវា’តិអាទិមាហ។ បរោក្ខេតិ ឥន្ទ្រិយាវិសយេ កាលេ។ បរោក្ខេវិហិតា បច្ចយាតិ ឥមិនា ឧបចារេន តទ្ធិតប្បច្ចយវសេន វា បរោក្ខាតិ សទ្ទនិប្ផត្តិមាហ។ តេ បន‘អ ឧ’ ឥច្ចាទយោ។ តតោតិ បរោក្ខប្បច្ចយតោ។
ននុ បុព្ពបក្ខេ ‘អបរោក្ខេសូ’តិ ឯត្ថ ‘បរោក្ខាវជ្ជិតេសូ’តិ អត្ថ វចនំ យុជ្ជតិ, ទុតិយបក្ខេ បន ‘បរោក្ខវជ្ជិតេសូ’តិ, តថា សតិ កថមេត្ថ ‘បរោក្ខាវជ្ជិតេសូ’តិ អត្ថវចនំ យុជ្ជតីតិ អាហ- ‘តេបនា’តិអាទិ។ ឥធាតិ អបរោក្ខេសូតិ ឥមស្មិំ។ ននុ ច ‘‘បរោក្ខេ អ ឧ’’ឥច្ចាទិសុត្តេ (៦-៦) ‘បរោក្ខេ’តិ បកតិវិសេសនន្តិ បច្ចយានំ បរោក្ខេ វិហិតតា កថន្តិ មនសិ និធាយាហ ‘បរោក្ខេ’ឥច្ចាទិ។ ភវនំ ភាវោ កិរិយាធាត្វត្ថោ។
សាធីយមានាវត្ថោតិ ឥមិនា សិទ្ធាវត្ថា និរស្សតេ។ បុព្ពបរីភូតោ បធានកិរិយាវយវភូតោ កិរិយារូបោ អត្ថោ លក្ខណំ សភាវោ
បាណិនិយេហេត្ថ ‘‘ភិន្ទតិ កុសូលំ’ត្យាទោ យា ភេទនាទិកិរិយា កម្មនិ ទិស្សតេ, សា យទា សុករត្តមត្តេន សប្បធានត្តវចនិច្ឆាយំ កត្តុត្តេប្យុបលព្ភតិ ‘ភិជ្ជតេ កុសុលោ សយមេវេ’ច្ចាទិនា, តទាស្ស កត្តុនោ សុត្តន្តរេន កម្មសរិក្ខភាវោ វិធីយតេ ‘កម្មនិស្សយំ ការិយំ យថា សិយា’តិ។ តន្និស្សាយាហ- ‘យទា កម្មមេវេ’ច្ចាទិ។ យទា កម្មមេវ កត្តុភាវេន វិវច្ឆីយតេតិ សម្ពន្ធោ។ កថំ កត្វា តថា វិវច្ឆីយតេច្ចាហ- ‘អត្តសមវេតាយ’ឥច្ចាទិ។ អត្តសទ្ទេន កម្មមត្រ វិវច្ឆិតំ, អត្តនិ សមវេតា ឯកទេសីភូតា អត្តសមវេតា, តស្សា កិរិយាយ កម្មដ្ឋកិរិយាយាតិ វុត្តំ ហោតិ។
សុភេទត្តាទិនេតិ ហេតុម្ហិ ករណេ វា តតិយា។ អត្ថតោតិ ‘កម្មេយេវ ក្យោ’តិ (ន សក្ខិ)
វចនាភាវេបិ កម្មកត្តរិ បទសង្ខារក្កមោបទស្សនមុខេន វុត្តិ គន្ថំ វិវរិតុមាហ- ‘វាក្យតោ’ឥច្ចាទិ។ វាក្យតោ ឧទ្ធរិត្វា បទេសង្ខរិយមានេតិ ‘ភិជ្ជតេ កុសូលោ សយមេវេ’តិ វាក្យតោ វិសុំ កត្វា ភិជ្ជតេ’តិ បទេ សង្ខរិយមានេ និប្ផាទីយមានេតិ អត្ថោ។ តទេវាតិ បទត្ថសាមញ្ញមេវ។ តន្និប្ផាទនេតិ តស្ស សង្ខរិមានស្ស បទស្ស សង្ខរណេ។ សយន្តីមស្សាត្រ អត្តនាតិ អត្ថោ។ ន កេវល មនេនេតទេវ វុត្តំ- ‘កម្មេយេវ បច្ចយោ’តិ, កិញ្ចរហិ អញ្ញម្បត្ថីតិ ទស្សេតុមាហ-
អស្មិំ បក្ខេតិ អស្មិំ កត្តុត្តេន វិវច្ឆិតេ បក្ខេ។ តព្ពិសយត្តន្តិ កម្មវាចីសយំ សទ្ទវិសយត្តំ។ ភាវកម្មេសូតីមស្ស កត្តរិច្ចស្ស ច បច្ចយវិសេសនត្ថេ សតិ សាមត្ថិយលទ្ធម្បយោជនំ ទស្សេតុមាហ- ‘ភាវកម្មេសូ’តិអាទិ។ ឥមិនា អនេន ច វិសេសិសត្តាតិ សម្ពន្ធោ។ កិន្តំ វិសេសិតន្តិ អាហ- ‘មានន្ត ត្យាទីសូ’តិ។ កិន្តម្បយោជនន្តិ បយោជនំ ទស្សេតុមាហ- ‘ត្យាទីន’មិច្ចាទិ។ យទិ ភាវកម្មេសុ កត្តរិ ច តេន តេន
នតទត្ថំ វចនមារទ្ធន្តិ ភាវកម្មេសុ កត្តរិ មានន្តត្យាទិវិធានត្ថំ បាណិនិយេហិ វិយ សុត្តន្តរំ នារទ្ធន្តិ អត្ថោ។ អថ ភាវកម្មេសុ កត្តរិ ច មានាទិវិធានត្ថំ វចនំ នារទ្ធំ ធាតុនិយមនំ
កម្មមបេក្ខតេតិ
២០. ណិណា
យទត្ថន្តិ យំបយោជនំ។
២៣. ជ្យា
ជិនន្តោតិ ‘‘ព្យញ្ជនេ ទីឃរស្សា’’តិ (១-៣៣) រស្សោ។ សព្ពត្ថេវ យត្ថ កត្តរិ បច្ចយោ តត្ថ វិករណាបិ កត្តរិយេវ, យត្ថ ភាវកម្មេសុ តត្ថ វិករណាបិ ភាវកម្មេសុយេវ,… ឯកាយ បកតិយា ការកភេទេ(ន) បច្ចយស្សាសម្ភវតោ។ តស្មា សហាភិធានានំ មានាទិវិករណានំ កថន្នាម សហាសម្ភវំ គច្ឆេយ្យុន្តិ វិធីយន្តេ។
២៧. ភាវ
វិវច្ឆាភេទេនាតិ សកម្មកាកម្មកវចនិច្ឆាភេទេន។ ឧភយត្ថាតិ ភាវកម្មេសុ។ ករីយតីតិ កត្តព្ពោ ករណីយោ។ ‘‘អបវាទ វិសយេ ឧស្សគ្គោ នាភិនិវិសតី’’តិ ឯសោ ឧស្សគ្គធម្មោ។ តព្ពាទីនន្តុ កេសញ្ចុស្សគ្គានម្បិ អបវាទវិសយេ បវត្តិ ហោតិ ពហុលាធិការា។ យថា ‘‘ភាវកម្មេសុ តព្ពានីយា’’តិ ឧស្សគ្គោ, ‘‘វទាទីហិយោ’’តិ (៥-៣០) អបវាទោ តំវិសយេបិ តព្ពានីយា ហោន្តិ ‘គន្តព្ពោ គមនីយោ’តិ វេទិតព្ពោតិ។
២៨. ធ្យណ
ការិយំ ‘‘ញិ ព្យញ្ជនស្សា’’តិ (៥-១៧០) ញិ។
៣០. វទា
អន្នតោតីមិនា ‘ភោគ្គមញ្ញ’ន្តេត្ថ អញ្ញំ នាម អន្នវតា អញ្ញន្តិ អត្ថមាហ។
៣១. កីច្ច
កម្មករោ
អភរិតព្ពាបិច្ចាទិនា ឥទំ ទីបេតិ ទុវិធា សញ្ញាសទ្ទា កេចិ ទច្ចន្ត វិគតាវយវត្ថា យថា ឌិត្ថាទយោ, កេចិទវយវត្ថានុគតាយថា សត្តបណ្ណាទយោ, តត្ថ ភរិយាសទ្ទស្ស កម្មម្បវត្តិនិមិត្តំ ‘ភរិតព្ពា ភរិយា’តិ, យថា សត្ត បណ្ណានិ អស្សាតិ សម្ពន្ធោ បវត្តិនិមិត្តំ សត្តបណ្ណសទ្ទស្ស, ឯតញ្ច បវត្តិនិមិត្តំ សទ្ទនិប្ផត្តិកិរិយាយមេវោបទិសីយតេ, ក្វចិទេវ ត្វត្ថវិសេសេ សត្យសតិ វា តស្មិំ និមិត្តេ សទ្ទោ វត្តតី’’តិ។ ឱការស្សាតិ ‘‘យុវណ្ណានមេ ឱប្បច្ចយេ’’តិ (៥-៨២) កតឱការស្ស។
៣២. គុហា
សទ្ទិកានន្តិ បាណិនិយកច្ចាយនាទិវេយ្យាករណានំ។ បេសនំ សក្ការបុព្ពកំ វា និយោជនំ។ កាមចារានុញ្ញាតិ កត្តុមិច្ឆតោ យថិច្ឆ មនុជាននំ អតិសគ្គោនាមាតិ អត្ថោ។ និមិត្តភូតស្សាតិ ‘‘ភោតា កដោ កត្តព្ពោ’ច្ចាទីសុ កដករណាទិនោ ការណភូតស្ស។
ននុ ច សាមញ្ញេន វិហិតា ឯ(តេ), តថា ច សតិ វិជ្ឈត្ថវិហិ តេហិ ឯយ្យាទីហិ តេ ពាធីយន្តិច្ចាហ- ‘នចេ’ច្ចាទិ។ វិធិវិសេសត្តេ បីតិ វិធានំ វិធិ និយោជនំ កិរិយាសុ ព្យាបារណា, តស្ស វិធិនោ បេសាទីនំ វិសេសត្តេបិ, នាវស្សន្តិអាទិ ជយាទិច្ចព្យាខ្យានំ និស្សាយ វុត្តំ, វុត្តញ្ហិ តេន ‘‘កិមត្ថំ បេសាទីសុ កិច្ចសញ្ញិនោ តព្ពអនីយណ្យត្យប្បច្ចយា វិធីយន្តេ, ន សាមញ្ញេន ភាវកម្មេសុ វិហិតា, ឯវមេតេ
ភោតា ខលុ កដោ កាតព្ពោច្ចាទិ បេសនេ។ ត្វយា កដោ កាតព្ពោតិ អនុញ្ញាយំ។ បត្តកាលេ បរមុទាហរណំ។ ឯត្ថ បន កដករណេ កាលារោចនមត្តមេវ វិញ្ញាយតិ, ន បេសាទិ។ ‘‘សត្ត្យរហេស្វេយ្យាទី’’តិ (៦-១១) សុត្តំ វិសេសវិហិតំ, តេនាហ- ‘សាមញ្ញ វិធានតោ’ច្ចាទិ។ សត្តិវិសិដ្ឋេច្ចាទិនា វុត្តមត្ថំ វិវរតិ ‘សត្តី’តិអាទិនា។ កថំ សត្តិវិសិដ្ឋតា កត្តុនោតិ អាហ- ‘តំយោគា’តិ។ តាយ សត្តិយា យោគោ តំយោគោ។ អវស្សកាធមីណតាវិសិដ្ឋេ តុ កត្តរិ កិច្ចានំ តទញ្ញេសញ្ច ភាវាយ វិសុំ- សុត្តិតំ, តេន, វុត្តំ ‘អាវស្សកាធមីណតា វិសិដ្ឋេវ កត្តរី’តិ។ សព្ពត្ថេវេត្ថ ‘ឧទ្ធំ មុហុត្តតោ’តិអាទិនា ឯកេកមុទាហរណំ កមេន ទស្សិតំ។ ភោតា រជ្ជំ កាតព្ពន្តិ អរហេ, ភវតា រជ្ជំ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ។ ភវំ អរហោតិ បន អរហកត្តុត្តប្បកាសនត្ថំ វុត្តំ។ ឯវមុបរិបិ។ សព្ពមេតំ ពហុលគ្គហណានុភាវេនេតិ វិញ្ញេយ្យំ។
៣៣. កត្ត
គលេចោបកោតិ អលោបសមាសោ។ អភិមតោ បរេហិ។ អរហាទីសុ វិហិតប្បច្ចយេហីតិ ‘‘សត្ត្យរហេស្វេយ្យាទី’’ (៦-១១) ច ‘‘សីលាភិក្ខញ្ញាវស្សកេសុ ណី’’តិ (៥-៥៣) ច អរហាទីសុ វិហិតប្បច្ចយេហិ។ ឧបាទានសីលោ សិក្ខាបនសីលោ។ មុណ្ឌនំ ធម្មោ សភាវោ យេសំ តេ មុណ្ឌនធម្មា។ វធុំ កតបរិគ្គហំ សាវិដ្ឋាយនា មុណ្ឌយន្តិ ឯតេសំ កុលធម្មោ។
៣៥. អាសិំ
កាបនាយមាសិំសា នាមេច្ចាហ- ‘អប្បត្តស្សេ’ច្ចាទិ។ កិរិយា វិសេសកត្តុវិសយាតិ កិរិយាវិសេសស្ស យោ កត្តា សោ វិសយោ
អកេនេវាសិំ សនត្ថស្ស គមិតត្តាតិ អាសិំសនា ឯវ អត្ថោ, តស្ស អកប្បច្ចយេនេវ គមិតត្តា អវពោធិតត្តា។ នាសិំ សនត្ថស្ស បយោគោតិ អាសិំសនា អត្ថោ យស្ស ជីវតុ នន្ទតុ ភវត្វិច្ចាទិនោ សទ្ទន្តរស្ស, តស្ស នប្បយោគោតិ អត្ថោ។
៣៦. ករា
ករោតិ អត្តនោ ផលន្តិ ការណំ។
៣៧. ហាតោ
ជហន្តិ ឧទកន្តិ វីហីសុ ហាយនសទ្ទស្ស បវត្តិនិមិត្តំ ទស្សេតិ។ ជហាតិ ភាវេ បទត្ថេតិ ឥមិនាបិ សំវច្ឆរេ។ ភាវេឥច្ចស្សត្ថមាហ ‘បទត្ថេ’តិ។ និប្ផត្តិមត្តំ កិរិយោបាទានន្តិ កេចិ។
៣៩. វិតោ
ននុ ច វិតោតិ បញ្ចមីនិទ្ទិដ្ឋត្តា ‘វិតោ បរស្មា ញាឥច្ចស្មា’តិ វត្តព្ពំ កថំ វិបុព្ពាតិ វុត្តន្តិ អាហ- ‘វិតោ បរោ’ឥច្ចាទិ។ វិបុព្ពោ យស្សសោ វិបុព្ពោ។ វិសទ្ទតោ ធាតុម្ហិ បរភូតេ សតិ វិសទ្ទោ បុព្ពោ នាម ហោតីតិ អត្ថោ។
៤០. កស្មា
សព្ពំ ជានាតិ, កាលំ ជានាតីតិ វិគ្គហោ។
៤១. ក្វច
នាមជាតិគុណកិរិយា ទព្ពសម្ពន្ធតោ បញ្ចវិធត្តេបិ កម្មស្ស ក្រិយត្ថស្សាវធិរយមុបាទិន្នោតិ ក្រិយត្ថសម្ពន្ធា កិរិយាកម្មស្សេហ គហណំ។ តញ្ច និព្ពត្តិវិកតិបត្តិភេទេន តិវិធំ, តិវិធស្សាប្យេតស្ស វិសេសានុបានតោ គហណន្តិ កមេនុទាហរន្តោ អាហ- ‘ករករណេ’ឥច្ចាទិ។
លោកវិទូតិអាទិទស្សនតោ
តស្សាតិ ពហុលវចនស្ស, មហាធិការត្តាតិ មហាវិសយត្តា។ កុតោចិយេវាតិ កុតោចិ ធាតុតោយេវ។ អថេហ កស្មា ន ហោតិ ទេវទត្តោ សយតិ ទាត្តេន លុនាតិ សុនខានំ ទទាតិ នគរា អបេតិ ថាលិយំ បចតិ មាតុ សរតី’’តិ, សព្ពមេវេទំ កិរិយា (យា) ភិសម្ពន្ធីយតីតិ យទិបេវំ, តថាបិ កម្មត្តេនេវ យំ វត្តុ មិច្ឆិតំ ន ការកន្តរត្តេន នាបិ សម្ពន្ធភាវេន, តស្សេវ កម្មសទ្ទេន គហណំ កម្មវចនសាមត្ថិយា, អញ្ញថា ស្យាទិតោច្ចេវ វទេយ្យ កិំ កម្មាតិ វចនេនាតិ។
៤២. គមា
វេទន្តិ ឯត្ថ អត្ថមាហ វិត្តិន្តិ, តុដ្ឋិន្តិ អត្ថោ។
៤៣. សមា
តញ្ចេតិ ឧបមានស្ស បរាមាសោ។ ភេទេន វិវរណន្តិ សមានាទីហីតិ អវត្វា ភេទេន វិវរណំ។ តុល្យតាយុបលព្ភមានស្ស សទិសាទិសទ្ទវចនីយត្តា អវយវត្ថានុគមេនាត្តនោ-ភិធេយ្យេ សទិសាទិសទ្ទានម្បវត្តិ វេទិតព្ពា។
៤៤. ភាវ
ការកំ សាធកំ និព្ពត្តកន្តិ អនត្ថន្តរំ។ ករោតិ កិរិយំ និព្ពត្តេតិ និមិត្តភាវេនាតិ ការកំ។ កត្តាទីនំ កិរិយានិមិត្តត្តន្តុ សយមេវ ‘តត្ថ កត្តា’តិអាទិនា ភេទេន បកាសយិស្សតិ។ កិរិយានិមិត្តំ… និព្ពត្តកេសុ កត្តាទីសុ ឆសុបិ រុឡ្ហត្តា តេនេត្ថ កត្តាវាត្តប្បធានោ, ករណាទយោប្យប្បធានា ការកព្យបទេសោ លព្ភន្តេ…
តេសន្តិ កត្តាទិការកានំ។ អញ្ញមញ្ញព្យាវុត្តរូបត្តាតិ អញ្ញមញ្ញតោ ព្យាវុត្តំ និវត្តំ រូបំ ករណាទិសភាវោ យេសំ កត្តាទិ ការកានំ តេ តថា វុត្តា, តេសំ ភាវោ តត្តំ តស្មា។ ករណ រូបន្តិ ករណំ រូបំ សភាវោ យស្ស អធិករណស្ស តំ តថា វុត្តំ។ ឯវញ្ចសតិកោ ទោសោច្ចាហ ‘តថា ចេ’ច្ចាទិ។ កេនចិ សុករត្តេន សប្បធានត្តវចនិច្ឆាយំ ‘ថាលី បចតី’តិ ភវតិ។ តត្រេវុក្កំសវច និច្ឆាយំ ‘ថាលិយា បចតី’តិ។
ឯវញ្ចកត្វាតិ និបាតសមុទាយោ-យំ ហេត្វត្ថោ។ តស្មាតិ អត្ថោ។ កត្តា និមិត្តន្តិ សម្ពន្ធោ។ កត្តុដ្ឋកិរិយានិមិត្តស្ស កត្តុនោ ឧទាហរណំ ‘ហសតិ នច្ចតី’តិ។ តទត្ថេតិ តាយ កម្មសមវាយិនិយា បចនាទិកិរិយាយ អត្ថេ អធិស្សយនាទយោ បវត្តេន្តោ កិរិយាយ និមិត្តន្តិ សម្ពន្ធោ។ ឯវមុបរិបិ។
ឱទនំ បចតិ ទេវទត្តោតិ កម្មដ្ឋកិរិយាយ និមិត្តភូតស្ស កត្តុនោ ឧទាហរណំ។ ភាជនសង្ខរណមធិស្សយនំ។ អាទិសទ្ទេន តណ្ឌុលវបនឥន្ធនាបហរណាទយោ គយ្ហន្តិ។ ទ្វិធាបត្តិយន្តិ រុក្ខាទីនំ ទ្វិធា បវត្តិយំ។
ព្យាបនេតិ សម្ពន្ធេ។ គិរធាតុតោ អប្បច្ចយេ- ‘‘ឯឱនម វណ្ណេ’’តិ (១៣៧) សុត្តេ ‘អវណ្ណេតិ យោគវិភាគតោ គការេ ឥការស្ស អត្តំ ហោតីតិ ទស្សេតុមាហ- ‘អវណ្ណេតិ យោគវិភាគា អត្តំ ឥស្សា’តិ។ អញ្ញថាបិ បដិបាទេតុមាហ- ‘ឯស្ស វា’តិអាទិ។ ឯស្សាតិ ‘‘លហុស្សុបន្ថស្សា’’តិ (៥-៨៧) កតឯស្ស។ សកលេនាតិ ‘ឯឱនម វណ្ណេ’’តិ សកលេន សុត្តេន។ បុរីតិ និបាតោ។
ឦសក្ករោតិ
៤៥. ទាធា
សបាទីហិ អបាទីហិចាតិ បាទិសហិតេហិ បាទិរហិតេហិ ច ទាធាហិ។
៤៦. វមា
សាបានទោណិយន្តិ សារមេយានំ ភុញ្ជនកអម្ពណេ។ ឋិតសុបាន វមថុវិយាតិ បវត្តសុនខច្ឆទ្ទនំ វិយ។
៤៧. ក្វិ
យថាទស្សនន្តិ អាចិក្ខតីតិ យោជនា។ តេន កុតោចិ ធាតុតោតិ។ គណ្ហន្តីតិ គហ=ឧបាទានេច្ចស្ស។ សលាកាសទ្ទស្ស សលាកន្តិ។ សភាសឥច្ចស្ស អន្តព្យញ្ជនលោបេ សភាបកតិតោ ‘‘ឥត្ថិ យមត្វា’’តិ (៣-២៦) អាប្បច្ចយោ។ បភាតីតិ អា=ទិត្តិយមិច្ចស្ស។
៤៨. អនោ
ចលនាទីនំ សីលាទីសុ និប្ផាទនត្ថំ វិសុំ សុត្តិតំ បរេហិ, ឥធ បន ពហុលំ វចនេនេវាតិ ទស្សេតុមាហ- ‘ចលនាទីសូ’តិអាទិ។
៤៩. ឥត្ថិ
ក្លិកយកិច្ចត្រ កការពហុត្តា កការាតិ ពហុវចនំ។ តិតិក្ខា ឥច្ចាទោ តិតិក្ខនមិច្ចាទិនា វិគ្គហោ ‘‘ឥត្ថិយមត្វា’’ (៣-២៦)។ អបរិ បឋិតោតិ ធាតុបាឋេ អបរិបឋិតោ។ បាណិវិសេសោតិ សត្តវិសេសោ។ ឥមិនា ច ‘‘យថាកថញ្ចិ និប្ផត្តិ, រុឡ្ហិយា អត្ថនិច្ឆយោ’’តិ ទស្សេតិ។
អាសិំ
តព្ពាទិប្បច្ចយោ ច វិហិតោតិ សកិយវោហារេនាហ។ សកិយ សត្ថេ អវុត្តទោសំ
៥១. ករា
រិរិយប្បច្ចយេ អាទិរការស្ស អនុពន្ធត្តា អាហ- ‘អន្តសរាទិ លោបោ’តិ។
៥២. ឥកិ
អថ សរូបេច្ចេតាវតិ វុត្តេ- ‘កិរិយត្ថស្ស សរូបេ’តិ កថំ វិញ្ញាយតិច្ចាហ- ‘កិរិយត្ថា’តិច្ចាទិ។ ននុ ច លោ-យំ កត្តរិ វិធីយ មានោកថមេត្ថ សិយាត្យាហ- ‘អកត្តរិបិ’ច្ចាទិ។ អភិមតោ កច្ចាយនស្ស។ បដិបាទយិតុមាហ- ‘តត្ថា’តិអាទិ។ ករណំ ឧច្ចារណំ, អស្ស ករោតិ សមាសវាក្យំ។ ន ហិ ឯវ ទីហិ ការោ វិហិតោតិ អក្ខរេ ហេវ ការស្ស វិហិតត្តា អក្ខរសមុទាយតោ ន បប្បោតីតិ ភាវោ។ អថ ចេតិ មតប្បទានេ។ ឯវាទិសទ្ទវាចកា ឯវការាទយោ សាធវោតិ អថ មតន្តិ អត្ថោ។
តត្ថាតិ តថា អភិមតេ តស្មិំ។ និយមហេតុនោ អភាវាតិ អក្ខរេហេវ ការប្បច្ចយោ វិធេយ្យោ ន បន ឯវាទីហិច្ចស្ស និយមស្ស យោ ហេតុ តស្ស ហេតុនោ អភាវា។
៥៣. សីល
កិមិទសីលមិច្ចាហ-
យជ្ជេវន្តិ យទិ អាភិក្ខញ្ញំ តប្បតោ វុច្ចតេ។ តស្សីល្យមិទំ ហោតីតិ ឥមិនា- ‘សីលាភិក្ខញ្ញាទិ’’សុត្តេ សីលសទ្ទេនេវាភិក្ខញ្ញស្ស គហិតត្តំ ទីបេតិ។ អញ្ញថាបិ សីលតោ អញ្ញមេវាភិក្ខញ្ញន្តិ ទស្សេតុមាហ- ‘យស្មិំ ទេសេ’តិអាទិ។
គម្មមានេតិ បតីយមានេ។ បតីតិ ច អត្ថប្បករណសទ្ទន្តរាទីហិ។ អភិមតោតិ បាណិនិយេហិ អភិមតោ។ អាវស្សកគ្គហណាយេវ សិទ្ធោតិ វុត្តំ កថមេត្ថាវស្សម្ភាវោ បតីយតិ ច្ចាហ- ‘តញ្ចា’តិអាទិ។
យោគវិភាគាតិ ‘ណី’តិ យោគ វិភាគា។ សាធុំ ករោតិ, ព្រហ្មំ វទតិ, អសទ្ធំ ភុញ្ជតិ, បណ្ឌិតមត្តានំ មញ្ញតីតិ វិគ្គហោ។ សាធុន្តិ កិរិយាវិសេសនំ។ អស្សទ្ធភោជីតិ វតេ។ វតញ្ច ភោជនេ អត្ថិតាយំ សទ្ធអស្សទ្ធភោជនវិសយាយំ បវត្តិយំ យទិ ភុញ្ជតិ អស្សទ្ធមេវ ភុញ្ជតិ ន សទ្ធន្តិ សត្ថេ វុត្តនិយមោ, អស្សទ្ធំ ភុញ្ជតិ ឯវាតិ នោត្តរបទាវធារណំ… ឯវញ្ហិ វិញ្ញាយមានេ យទេវាស្សទ្ធំ ន ភុញ្ជតិ តទេវ វតលោបោ សិយាតិ
៥៤. ថាវ
សយមេវ អត្តនាឯវ។ កម្មកត្តរីតិ ឧភយត្ថាបិ កម្មកត្តរិ បច្ចយោ ពហុលាធិការាតិ អធិប្បាយោ។ ឯត្ថ បន ឯកោបិ បទត្ថោ កម្មញ្ច
៥៥. កត្ត
ភូតសទ្ទេនេត្ថាធិប្បេតត្ថមុបទស្សេតុមាហ- ‘ភូតមតីត’មិច្ចាទិ។ អញ្ញថាតិ យទ្យតិក្កន្តវចនោ ន សិយាតិ អត្ថោ។
ននុចាត្រេតរេតរនិស្សយទោសោ បសជ្ជតេ, សតី ហិ ភូតាធិការេត្តោ វិធីយតេ, សតិ ច ត្តេ ភូតសទ្ទស្ស និប្ផត្តីតិ ផុដោ យេវិតរេតរនិស្សយទោសោតិ។ នេសទោសោ, សង្កេតាតិ ព្យត្តោ សទ្ទត្ថសម្ពន្ធោ ចិរកាលប្បវត្តោ, នាស្ស កិញ្ចិ អសាធុត្តំ, អតិក្កន្តេ ចាស្ស វុត្តិ សទ្ទសត្តិសភាវតោ វេទិតព្ពា។ ក្តវន្តា ទយោបិ ចរហិ សទ្ទសត្តិសភាវតោ ភូតេឯវ ភវិស្សន្តីតិ ន វត្តព្ពំ។ ភូតសទ្ទោ-យមតិក្កន្តត្ថេ បសិទ្ធោ ក្តវន្តាទយោត្វប្បសិទ្ធា, អតោ តេន បសិទ្ធត្ថេនាប្បសិទ្ធានមន្វាខ្យានំ ករីយតីតិ។ ភូតេតិ ចាយំ បកតិវិសេសនំ វា សិយា ‘ភូតត្ថេ វត្តមានា’តិ, បច្ចយត្ថ វិសេសនំ វា’ភូតេ កត្តរី’តិ, តត្រ កស្សិទំ វិសេសនន្តិ អាហភូតេតិ បកតិវិសេសន’ន្តិ។ កុតោច្ចាហ- ‘សម្ពន្ធស្ស ចេ’ត្យាទិ។ អថ បច្ចយត្ថវិសេសនេ កោ ទោសោច្ចាហ- ‘បច្ចយត្ថវិសេសនេ ហិ’ច្ចាទិ។ បច្ចយត្ថស្ស កត្តុនោ អនភិក្កន្តត្តា អយន្តិ បយោគោ នោបបជ្ជតេតិ ភាវោ។ អភិធេយ្យេតិ ឥមិនា បយោជនាទិំ ព្យវច្ឆិន្ទតិ។
៥៦. ក្តោ
កម្មេ គុណីភូតត្តាតិ កម្មេ សតិ ភាវស្សាប្បធានត្តា។ ‘‘គុណមុខ្យេសុ មុខ្យេយេវ ការិយសម្បច្ចយោ’’តិ មុខ្យេ កម្មេយេវ បច្ចយោ, ន តុ ភាវេ តស្សេត្ថាប្បធានត្តា។
៥៧. កត្ត
ននុចារម្ភេតិ
កស្មា ឯវំ ន វុត្តន្តិ អាហ- ‘បុព្ពស្មិំ វិយា’តិ អាទិ។ អនិយមុប្បត្តិ សញ្ញាយ សតិ ញាបនន្តិ តន្និសេធេតុមាហ- ‘បុនព្ពចនតោ’តិអាទិ។ មាសង្កីតិ កម្មនិ, តេនេវុប្បត្តីតិ បឋមា។ ឯវំ មញ្ញតេ ‘‘ភាវកម្ម គហណំ ចាការេនានុកឌ្ឍិយ ‘ភាវកម្មេសុ ចា’ត្យនេន ក្តេវិធីយ មានេ ឥទមាសង្កីយតេ ‘បុព្ពេនេវ សាមញ្ញេន សិទ្ធេ បុនព្ពចនា
ននុចាទិភូតោ កិរិយាក្ខណោ អារម្ភោ នាម, ពហូហិ កិរិយាក្ខណេហិ កដេ បរិសមត្តេយេវ ភូតោ កាលោ ច ភវតីតិ កិរិយាផលស្សាបរិនិប្ផន្នត្តា វត្តមានោវ កាលោតិ តត្រក្តោ ន បប្បោតិច្ចាសង្កិយាហ- ‘កិរិយាផលស្សិ’ច្ចាទិ។ កដេកទេសស្សាបិ កដត្តា
៥៨. ឋាស
អនារម្ភត្ថំវចនន្តិ អារម្ភេ បុព្ពេនេវ សិទ្ធត្តា។ អបាទិនោបិសិលិសស្ស សកម្មកត្តា- ‘យេភុយ្យេនា’តិ វុត្តំ។ សកម្មកត្ថន្តិ វត្វា សកម្មត្តមេសំ បាទិយោគេ សតិ ហោតីតិ ទស្សេតុមាហ- ‘បាទិសហិតា’ច្ចាទិ។ ខដោបិកា មញ្ចោ។
៥៩. គម
អវិវច្ឆិតកម្មោ ចេហាកម្មកោតិ កថយមាហ- ‘អវិជ្ជមានេ’ច្ចាទិ។ យាតវន្តោ យាតា, យានំ យាតំ។ អយោយិត្ថាតិ យា តោ។ ក្តោ ន វិធាតព្ពោ បាណិនិយេហិ វិយ។ ការណសាមគ្គិយំ ភូតាយន្តិ សស្សាទិហេតុភូតសមិទ្ធិយំ ភូតាយំ។ សា ច ភូតា យេវាតីមិនា ការណសាមគ្គិយា អតីតកាលិកត្តមាហ។
៦០. អាហា
អាធារេចេតិ អនុវុត្តិយា ឯត្ថ ចការតោ ‘យថាបត្តញ្ចេ’តិ សម្ពន្ធា វុត្តន្តិ សេសោ។ ឯវំ ន កុតោចិ អបកស្សនំ សិយាតិ ឯវមាធារាទិកេ អនុវត្តមានេ សតិ កុតោចិ អាធារាទិតោ អបកស្សនំ វិសុំ ករណំ ន សិយាតិ អត្ថោ។ តថា សតិ ហេដ្ឋា សុត្តេនេកយោគមេវ ករេយ្យាតិ អធិប្បាយោ។ ភាវកម្មេសូតិ សម្ពជ្ឈតេតិ យោជនា។
ពហុលស្ស ភាវោ កម្មំវាតិ ពហ្វត្ថាទានមេវាត្រ ពហុលសទ្ទស្ស បវត្តិនិមិត្តំ ភាវោ កម្មំចេតិ តត្ថ បច្ចយោ។ កេចីតិ បាណិនិយេ យេវ សន្ធាយាហ។ តស្សាបិ ភូតេយេវ បវត្តិមុបទិសតិ ‘សោបិ’ច្ចាទិ
នា
ហេតុនោតិ ទុក្ខផលស្ស ហេតុនោ អគ្យាទិនោ។ កដ្ឋសទ្ទស្ស ផលហេតុភូតេ អគ្យាទិកេ វត្តមានេ ឯវំ ហោតុ ផលេវត្តមានេ កថន្តិ អាហ- ‘យទាបនា’តិអាទិ។ កោធាតិកោ ឥធ។
៦១. តុំតា
ននុ ច ភាវេឥតិ ភវតិនាយំ ឃណន្តេន និទ្ទេសោ ករីយតីតិ ភវតិវិសយោវ បច្ចយត្ថនិទ្ទេសោ កតោ ភវតិ, តតោ ច ភវតិនោ យោ ភាវោ តស្មិំយេវ វាច្ចេ បច្ចយោ សិយា, សោ ច ភវតិតោ យេវុប្បជ្ជមានេន បច្ចយេន សក្កាភិធាតុំ តតោ តស្មាវ បច្ចយេន ភវិតព្ពំ, តស្មា កថំ បចិតុំ បាកោ ចាគោ រាគោតិបចាទីហិភវតិ ច្ចាហ- ‘ភវនំភាវោ កិរិយាធាត្វត្ថោ’តិ។
កិរិយាសាមញ្ញញ្ហិ សព្ពធាត្វត្ថានុគតំ ភវតិស្សត្ថោ, តេន កិរិយាសាមញ្ញវាចិនាត្ថនិទ្ទេសោ ករីយមានោ សព្ពធាតុវិសយេ កតោ ភវតិ តស្មា បចាទីហិបិ ភវតីត្យធិប្បាយោ។
ននុ ចាត្រ តុមាទយោ ភាវេ ភវន្តីតិ វុត្តេ ន វិញ្ញាយតេ កិំវិសេសិតេ ភាវេ តុមាទយោ ភវន្តិច្ចាហ- ‘យតោ’ច្ចាទិ។ តស្សាតិ ធាតុនោ។ យោ វត្តព្ពោ ភាវោតិ យោ វាច្ចោ ភាវោ។ កុតោច្ចាហ- ‘សម្ពន្ធា’តិ។ តុមាទីនំ យា បកតិ តាយ វាច្ចេនេវ ភាវេន សហ សម្ពន្ធាតិ អត្ថោ។ ឋាតព្ពន្តិ ភាវេ តព្ពោ។ អថ ក្រិយាយំត្យនេន តព្ពាទ្យភិហិតស្ស ទព្ពរូបាបន្នស្ស ភាវស្ស កថំ គហណំត្យាហ- ‘យទិបិ’ច្ចាទិ។ សកនិស្សយកិរិយាព្យបទេសោតិ ទព្ព រូបស្ស អត្តនោ និស្សយភូតាយ កិរិយាយ ព្យបទេសោ ទដ្ឋុំ ចក្ខុច្ចាទោ ភវនកិរិយាយ បតីយមានត្តា តុមាទយោ ភវន្តេវ។
ននុ
‘‘ឥច្ឆត្ថេសុ សមានកត្តុកេសុ តវេតុំ វា’’តិ (៤-២-១២) កច្ចានេន អតទត្ថាយម្បិកិរិយាយំ តុមាទយោ យថាសិយុន្តិ វិសុំ សុត្តិតំ, តេនាហ- ‘ឥច្ឆត្ថេស្មិ’ច្ចាទិ។ យថា ‘ភោត្តុំ បចតី’ត្យាទោ ភោជនកិរិយា បយោជនា បចនកិរិយា ហោតិ, នេវមេត្ថ តប្ប យោជនា ឥច្ឆា… បចនកិរិយាយវិយតប្បយោជនត្តាភាវតោតិ អយមស្សាធិប្បាយោ។ បុនេច្ចាទិនា វុត្តានិដ្ឋបាតស្សាសង្កំ វិរចយមាហ- ‘អតទត្ថាយម្បិ’ច្ចាទិ។
ឥច្ឆត្ថស្ស ធាតុនោ បយោគាតិ ឥមិនា ‘ឥច្ឆន្តោ ករោតី’តិ ឯត្ថ ឥច្ឆន្តោតិ ឥច្ឆត្ថស្ស ធាតុនោ បយោគត្ថមេវ, ន ឥច្ឆាយ បយោជនំ ករណន្តិ ទីបេតិ។ ទេវទត្តំ ភុញ្ជមានមិច្ឆតីតេត្ថ ភោត្តុន្តិ ន ហោតិ សមានកត្តុកេសូតិ វចនតោ, ភោជនស្ស ទេវទត្តោ កត្តា, ឥច្ឆតិស្ស អញ្ញោយេវាតិបិ សុត្តស្ស វិសុំ បយោជនំ ន វត្តព្ពន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ- ‘ទេវទត្ត’មិច្ចាទិ។
ឥច្ឆតិស្សាតិ’ទេវទត្តំ ភុញ្ជមានមិច្ឆតី’តិ ឯត្ថ ឥច្ឆតីតិ វុត្តឥសិស្ស។ សាធនំ ‘ទេវទត្តំ ភុញ្ជមាន’ន្តិ វុត្តកម្មសង្ខាតំ អត្ថោ បយោជនំ យស្ស សោ សាធនត្ថោ-ឥច្ឆតិ។ តស្ស ភាវោ តត្តំ, តស្មា។ កម្មមេវិច្ឆាយ បយោជនភាវេ ឋិតន្តិ ភាវោ។ និរត្ថកន្តិ ឯតទត្ថមេវ សមានកត្តុកគ្គហណំ កតំ តញ្ច យថាវុត្តេន បសង្គាភាវា និរត្ថកន្តិ អធិប្បាយោ។
សកាទ្យត្ថេសុ ធាតូ សូបបទេសុ ធាតុ មត្តា តុមាទយោ សុត្តន្តរេន វិហិតា បាណិនិយេហិ, តេនាហ- ‘សកាទិធាតុប្បយោគេ’តិអាទិ។ សិទ្ធាតិ តុមាទយោ សិទ្ធា។ ភុជិកិរិយត្ថាតិ ភុជិកិរិយា អត្ថោ យស្សា សត្តិយា សា ភុជិកិរិយត្ថា បតីយតេ។ បតីយ មានត្តេ
បតីយមានេស្វប្យេតេស្វត្ថន្តរេសុ តាទត្ថិយមត្ថិយេវាតិ បុព្ពេន វិហិតស្ស តុមាទិនោត្រ ន ពាធេតិ ទស្សេតុមាហ- ‘យទិបិ’ច្ចាទិ។ តាទត្ថិយមត្ថិយេវាតិ ភោជនកិរិយត្ថតា សក្កោតិអាទីនំ អត្ថិ យេវាតិ អត្ថោ សិទ្ធាយេវ ‘‘តុំតាយេ’’ច្ចាទិនា។ អលមត្ថវិសិដ្ឋេសុ បរិយត្តិវចនេសូបបទេសុ ធាតុតោ តុមាទយោ វិហិតា បរេហិ, តត្ថាហ ‘អលមត្ថវិសិដ្ឋេ’ឥច្ចាទិ។ បហុសទ្ទម្បិ អន្តោគធំ កត្វា ‘សមត្ថាទី’តិ វុត្តំ, ភវតិស្ស សម្ភវោ ‘‘បុព្ពេកកត្តុកាន’’ន្តិ (៥-៦៣) ឯត្ថ ព្យាខ្យាយិស្សតេ។ អភិមតាតិ កច្ចាយនេន ‘‘អរហសក្កាទីសុ ចេ’’តិ (៤-២-១៣) ចសទ្ទេន អភិមតា ឥមស្សាតិ ‘កាលោ ភោត្តុំ’តិអាទិនោ។ យថា ភោត្តុមនោតិអាទិនា បរេសម្បិ អយមេវ និប្ផត្តិក្កមោតិ ទីបេតិ។ អព្យភិចារតោតិ អវិនាភាវតោ, ភវតិ ភោជនំ ភាវោតិ ភោជនំ ភុញ្ជនំ ភាវោ ភវតីតិ អត្ថោ។ នតុគមិស្សកិរិយាតទត្ថាតិ គមនកិរិយា ភោជនត្ថា ន ហោតីតិ អត្ថោ។ អត្ថសទ្ទោហ្យយំ បយោជនវចនោ យញ្ច យមុទ្ទិស្ស បវត្តតិ, តំ តស្ស បយោជនំ ភវតិ។ នចាយំ ភោជនមុទ្ទិស្ស គមិស្សតិ, កិញ្ចរហិ ការិយន្តរំ, កេវលំ តេន និមិត្តេន សម្ភាវីយតេ។ យទា តុ ភោជនត្ថមេវារព្ភតេ គមនកិរិយា, តទា ភវត្យេវ’គមិស្សតិ ភោត្តុ’ន្តិ។
តុំវិសយេ ណកោបិ វិហិតោ បាណិនិយេហិ, តត្រាហ- ‘ការកោ វជតិ’ច្ចាទិ។ បរិហារមាហ- ‘បុព្ពេ’ច្ចាទិនា។ ‘កត្តរិល្តុ’ច្ចាទិនា យោយំ
៦២. បដិ
សោតុនាទីសុ ‘សវនំ កាតុន’ឥច្ចាទិនា វិគ្គហោ។ សុតេនេតិ សវនន្តិ វិគ្គហោ។
៦៣. បុព្ពេ
វេតិ នាតិសម្ពជ្ឈតេ វិធិនោ និច្ចត្តា។ ឯកសទ្ទស្សានេកត្ថត្តា វិសេសេតិ
ឯកកត្តុកានន្តិ ពហុវចនត្តា ‘ភុត្វា បិត្វា វជតី’តិបិ ភវតិ។ ភុត្តស្មិន្តេត្ថ អនេកកត្តុកត្តា ភុញ្ជិត្វាបិ ភវតិ។ បាណិនិ យានមិវ វិសុំ វចនមន្តរេន តុនាទិវិធិប្បដិបាទយមាហ- ‘មុខំ ព្យាទាយ សុបតិ’ច្ចាទិ។ ព្យាទាយាតិ ទាធាតុស្ស វិអាបុព្ពស្ស ត្វាប្បច្ចយេ ‘‘ប្យោ វា ត្វាស្ស សមាសេ’’តិ (៥-០៦៤) ត្វាស្ស ប្យាទេសេ រូបំ, មុខវិវរណំ កត្វាត្យត្ថោ, ព្យវធាយកកាលស្សាតិ ព្យាទាន សុបនានមន្តរេយោ កាលោ តស្ស, ភេទានុបលក្ខណន្តិ ភេទស្សាទស្សនំ។ ភេទស្សីនំ កេសញ្ចិវិជ្ជមានត្តា’កេហីចី’តិ វុត្តំ។ សហភាវេបីតិ ព្យាទានសុបនានំ សហភាវេបិ។ វឌ្ឍិតកោ ភត្តរាសិ។
អភិមតា បាណិនិយានំ, បរាយ នទិយា បព្ពតោ-វរោ វិសេសី យតេតិ អប្បត្វា នទិម្បព្ពតោ’តិ វុត្តេ នទិយា ឱរភាគេ បព្ពតោតិ អត្ថោ។ ភវតិ, តតោ ច បារេភូតនទីវិសិដ្ឋោ បព្ពតោ បតីយតេ។ អវរេន បព្ពតេន បរា នទី វិសេសីយតេតិ អតិក្កម្ម បព្ពតំ នទីតិ វុត្តេ បារេ នទិយា ឱរេ បព្ពតោតិ អត្ថោ បតីយតេ, តតោ ច ឱរភាគេ បព្ពតវិសិដ្ឋា នទី វិញ្ញាយតេ។ ភវតិនោ សព្ពត្ថ សម្ភវេ សតិ ឯកកត្តុកតា បុព្ពកាលតា យថា គម្យ តេ
ភុត្វា ភុត្វា គច្ឆតីតិ បរេ-ញ្ញថា និប្ផត្តិមាកង្ខន្តិ បាណិនិយាទយោ, តត្រាហ- ‘ឯកកត្តុកាន’មិច្ចាទិ។ អាភិក្ខញ្ញាវគមេ ការណំ បុច្ឆតិ ‘យជ្ជេវ’មិច្ចាទិ។ វុត្តមេវ ផុដយតិ ‘យេហិ’ច្ចាទិនា។ យេហីតិ វេយ្យាករណេហិ។ ជិវគ្គាហំ អគាហយិច្ចាទោ បរេញ្ញថា បដិបន្នាតទាហ- ‘កម្ម’មិច្ចាទិ។ សកង្គេតិ បាណិបាទាទិកេ-ត្តនិយេវយវេ។ ណំ បច្ចយោ អភិមតោតិ សម្ពន្ធោ។ កិំ ណម្បច្ចយេនាតិ ឥទំ វុត្តំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ។ អញ្ញថា សិទ្ធិប្បការមាហ- ‘ជីវស្សិ’ច្ចាទិ។ កិំ វិសិដ្ឋន្តិ បុច្ឆិត្វា ជីវគ្គាហេន វិសិដ្ឋន្តិ ទស្សេតុំ ជីវគ្គាហ’ន្តិ អាហ។ ជីវគ្គាហសង្ខាតំ គហណមកាសីតិ អត្ថោ។
អាខ្យាតន្តិ អគាហយីតិ អាខ្យាតំ កត្តព្ពរូបន្តិ ឥមានា គហណ កិរិយាយ កម្មត្តំ ពោធេតិ។ តព្ពិសេសនម្បីតិ កត្តព្ពរូបាយ គហណ កិរិយាយ វិសេសនម្បិ។ តថាភូតមេវាតិ កត្តព្ពរូបមេវ។ តថា ចេតិ កិរិយាវិសេសនេ ទុតិយាយ ណមន្តេ ជាតេ សតិ។ ណមន្ត រូបន្តិ ណមន្តស្ស រូបំ យស្សាតិ វិគ្គហោ។ ណំបច្ចយេនិហ កិញ្ចិនេតិ សម្ពន្ធោ។ ឥហេតិ ឥមស្មិំ ព្យាករណេ។ កិញ្ចិ បយោជនំ។ បចាទិតោតិអាទិសទ្ទេន តេហិ អវិហិតណម្បច្ចយា គហិតា។
៦៤. ន្តោ
យោ សាធយិតុមារទ្ធោ នច និដ្ឋមុបគតោតិ យោ កដាទិសាធយិតុំ និព្ពត្តយិតុំ អារទ្ធោ និដ្ឋំ បរិសមត្តិំ ន ចោបគតោ នប្បត្តោ។ បវត្តោ-នុបរតោវាតិ យោ បព្ពតាទិ និច្ចប្បវតោ-អវិរតោ តេនេវ និដ្ឋំ នោបគតោសោវត្តមានោតិ វុច្ចតេតិ យោជនា។ តព្ពិ សយកិរិយាទ្វារេនាតិ យថាវុត្តកដាទិវិសយ កិរិយាមុខេន, ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘យថាវុត្តកដាទីនំ វត្តមានត្តា តព្ពិសយា កិរិយាបិ វត្តមានា ឯវាតិ តំទ្វារេន ក្រិយត្ថវិសេសន’’ន្តិ។
ភុញ្ជតិ ទេវទត្តោតិ ឯត្ថ យជ្ជបិ ភុញ្ជមានោ ហសតិ ខជ្ជតិ
ឥធ បន សាមញ្ញេន វិហិតត្តា អាហ- ‘សាមញ្ញេនា’តិអាទិ។ សន្តោ ‘អស-ភុវិ’ន្តប្បច្ចយោ។ ‘‘កត្តរិ លោ’’ (៥-១៨) ‘‘ន្តមានាន្តិ យិយុំស្វាទិលោបោ’’តិ (៥-១៣០) អការស្ស លោបោ។ តបន្តោ ‘តប-សន្តាបេ’។ ជប្បន្តោ ‘ជប្ប=វចនេ’។ បឋន្តោ ‘បឋ=ឧច្ចារណេ’ បចន្តោ ‘បច=បាកេ’ធារយន្តោ ‘ធរ=ធារណេ’។ បយោជកព្យាបារេ ណិ, ធរិតុំ បយុញ្ជមានោ ធារយន្តោ។ ទិស្សន្តោ ទិស ទុស=អប្បិតិយំ’’ ទិវាទីហិ យក’’ (៥-១២) យជន្តោ ‘យជ-ទេវបូជាយំ’។ អរហន្តោ ‘អរហ-បូជាយំ។ យថាចាតិអាទិនា អបឋមាសមានាធិករណាទីសុ ‘សំវិជ្ជមានោ វិរោចមានំ ជប្បមានោ’ច្ចាទីសុ មានោ ន្តោ វិយ ទដ្ឋព្ពោតិ វទតិ។
៦៥. មានោ
កាលកតោ អវត្ថាវិសេសោ វយោ។ មានោវាតិ ឥមិនាន្តប្បច្ចយាភាវមាហ។ យុជ្ឈមានា’យុធ=សម្បហារេ’ ‘‘ទិវាទីហិ យក’’ (៥-១២) ‘‘តវគ្គវរណាន’’មិច្ចាទិនា (១-៤៨) ធស្ស ឈោ’’វគ្គលសេហិ តេ’’តិ (១-៤៩) យស្ស ច។ ‘‘ចតុត្ថទុតិយេស្វេស’’ន្តិអាទិនា (១-៣៥) ឈស្ស ជោ។ នច្ចមានា ‘នច្ច=នច្ចនេ’។
៦៧. តេស្ស
សវិសយេតិ កត្តរិ ភាវេ កម្មេច។
៦៨. ណ្វាទ
ណ្វាទយោតិ
ការិយវិសេសន្តិ អាទេសាទិការិយវិសេសំ។ ការុ សិប្បិជាតិ វិសេសោ។ តច្ឆកាទយោ (តច្ឆកកម្ម) ការតន្តវាយរជកនហាបិតា បញ្ច ការវោ ចារុទារុតិ វត្តមានេ កាលនិយមេនាញ្ញត្រាបិ ភវិស្សតិ។ ឯវំ ការុអាទីសុបិ។
៦៩. ខឆ
ខឆសានន្តិ វុត្តេ តទន្តគ្គហណំ កថមិច្ចាហ- ‘បច្ចយគ្គហណេ’ច្ចាទិ។ ព្យាខ្យាតត្ថំ, ននុ សុត្តេ ឯកស្សរោតិ បុល្លិង្គេន និទ្ទេសោ, អាទីតិ ច តព្ពិសេសនំ, ឯវំ សតិ នបុំសកេន វិវរណំ កថំ យុជ្ជតីតិ អាហ- ‘សទ្ទេ’ច្ចាទិ, អថ ជាគរេច្ចាទោ បុថគវយវេកស្សរស្ស ជាគរសទ្ទស្ស ច បច្ចេកំ កស្មា ន ទ្វិភាវោច្ចាហ- ‘តេនេវេ’ច្ចាទិ។
តេនេវាតិអាទីតិ ឯកស្សរោច្ចស្ស វិសេសនត្តហេតុនាវ។ អវយវេកស្សរស្សាតិ វិសេសនសមាសោ ‘អវយវោ ច សោ ឯកស្សរោ ចេ’តិ។ អថាទីហិ ឯកស្សរវិសេសនត្តេប្យវយវេកស្សរស្ស កស្មា ន ទ្វិភាវោច្ចាហ- ‘ឯកស្សេវាទិត្តា’តិ។
ឥតរស្សាតិ បឋមេកស្សរតោ-ញាស្សាវយវេកស្សសរស្ស។ ទោសទុដ្ឋត្តា នេត្ថ វិសេសនសមាសោតិ វត្តុមាហ- ‘ឯកស្សរោតិ’ច្ចាទិ។ តថា សតិ កោ ទោសោតិ អាហ- ‘ឯកោ ចេ’ច្ចាទិ។ សរោទីតិ ច វុត្តេ ‘ឦហ-ឃដនេ’ច្ចាទីនមេវ សិយា។
ននុ ច បចតិម្ហិ យេនេវាការេន បចសទ្ទោ ឯកស្សរោ តេនេវ តទវយវាបិ អច្សទ្ទោ បសទ្ទោ ច ឯកស្សរោ, តតោវាវយវានម្បិ បច្ចេកំ ទ្វិព្ពចនំ បប្បោតិ… ទ្វិព្ពចនការិយិនោ អាទិស្ស ឯកស្សរស្ស សាមញ្ញេន និទ្ទេសា, ឯវញ្ច សមុទាយស្ស តទវយវានញ្ចេកស្សរានំ វិសុំ ទ្វិព្ពចនេ
សាវយវស្សាតិ យថាវុត្តាវយវេហិ សហ វត្តមានស្ស ន វិនា តេហិ។ ឯវំ មញ្ញតេ ‘‘យស្ស ទ្វិព្ពចនេ ករីយមានេ សព្ពេសមវយវានំ គហណំ ភវតិ, តស្សេវ សមុទាយស្ស ទ្វិព្ពចនំ យុត្តំ នាវយវានំ, តេសញ្ហិ ទ្វិព្ពចនេ ឯកាយ ទ្វិព្ពចនស្សុប្បត្តិយា ន សព្ពេសំ គហណំ កតំ ហោតិ នាវយវន្តស្ស សមុទាយស្ស ច កតន្តិ បុន តេសំ ទ្វិព្ពចនាយ សត្ថប្បវត្តិយា ភវិតព្ព’’ន្តិ។ ឧបបត្តន្តរមាហ- ‘អថវេ’ច្ចាទិ។ ឥហ ឋានេ ទ្វិព្ពចនំ ទ្វិប្បយោគោ ទ្វិព្ពចនន្តិ ទ្វេ បក្ខា។ តត្រ ឋានេ ទ្វិព្ពចនបក្ខេ ទោសទស្សនតោ ទ្វិប្បយោគោ ទ្វិព្ពចនន្ត្យយមេវ បក្ខោព្ភុបគតោតិ ទស្សេន្តោ បឋមន្តាវ ឋានេ ទ្វិព្ពចនបក្ខេ ភាវិនំ ទោសមាហ- ‘បឋមស្សេកស្សរស្សិ’ច្ចាទិ។ ទ្វិសទ្ទោ សង្ខ្យេយ្យេ វត្តតេ។
សង្ខ្យេយ្យញ្ចេត្ថ សទ្ទរូបមុច្ចារណំ វា, តត្ថ ឧច្ចារណេ សង្ខ្យេយ្យេ ឋានេ ទ្វិព្ពចនំ ន សម្ភវតិ… ឧច្ចារណស្ស សទ្ទា(នុគត) ធម្មត្តា។ សទ្ទរូបេ សង្ខ្យេយ្យេ ឋានេ ទ្វិព្ពចនំ, តត្ថ
៧០. បរោ
យោគវិភាគា ‘អ ញ’អាទីសុ គម្យតេ។ យទិ ហ្យត្រាបិ ឆដ្ឋី អភិមតា សិយា តទា ‘‘ខ ឆ ស បរោក្ខានមេកស្សរោទិទ្វេ’’តិ ឯកមេវ យោគំ
៧១. អាទិ
បឋមោ ទុតិយោតិ ច ទ្វេ ឯកស្សរា។ តត្ថ ‘‘ខឆសានមេកស្សរោទិ ទ្វេ’’ (៥-៦៩) ‘‘បរោក្ខាយំ ចេ’’តិ (៥-៧០) បឋមស្សេកស្ស រស្ស ទ្វិព្ពចនំ ‘អាទិស្មា សរា’’តិ តុ ទុតិយស្ស, តស្មា កថមញ្ញស្សុច្ចមានេអញ្ញស្សពាធកំសិយា តស្មា កតេបិទុតិយ ទ្វិព្ពចនេបឋមទ្វិព្ពចនំ សម្ភវត្វេវាតិនបឋមទ្វិព្ពចនាបវាទោ-យំ យោគោច្ចាសង្កិយាហ- ‘បឋមេ’ច្ចាទិ។ ក្រិយត្ថាធិការា ក្រិយត្ថានន្តិ ឆដ្ឋិយា ទុតិយេនេកស្ស រេនច សម្ពន្ធា បឋមទ្វិព្ពចនស្សវិធាយ កមញ្ញវាក្យមញ្ញំ ទុតិយស្សាតិ ន វាក្យភេទោតិ អាហ- ‘ឯកេ’ច្ចាទិ។ អស្សាតិ ‘អាទិស្មា សរា’’តិ អស្ស យោគស្ស, បុព្ពយោគេតិ បុព្ពេហិ ទ្វិហិ សុត្តេហិ។ ‘‘អាទិស្មា សរា’’តិ សរមទ្វិត្តេនុបាទាយ សាមញ្ញេន សទ្ទរូបស្ស ទ្វិព្ពចនវិធានតោ បុព្ពេ វិយ ព្យញ្ជនយុត្តស្សេវ វិធានំ តថេវិដ្ឋត្ថត្តាតិ បឋមទ្វិព្ពចន សម្ពន្ធិនោ ព្យញ្ជនស្ស ទ្វិព្ពចនពាធាត្យវគន្តព្ពំ។
៧២. នបុ
បដិនិមិត្តន្តិ និមិត្តំ និមិត្តំ បតិ បដិនិមិត្តំ, និមិត្តេ សតីតិ អត្ថោ។
៧៣. យថិ
បឋមេកស្សរស្ស បឋមទ្វិព្ពចនំ វិសយោ, ទុតិយេកស្សរស្ស ទុតិយទ្វិព្ពចនំ, តេនាហ- ‘យថា វិសយ’ន្តិ។ បឋម ទុតិយ តតិយ ទ្វិព្ពចនន្តិ ឯត្ថ បុឥតិ បឋមំ សទ្ទរូបំ, ត្តិឥតិ ទុតិយំ, យិសិតិ តតិយំ។
៧៦. ខ ឆ
ខប្បច្ចយាទិ ករីយតីតិ សេសោ។
៨២. យុវ
ចត្ថបរត្តាតិ
៨៣. លហុ
ធូបាយតីតិ ធូបិតា, បច្ចយស្សាតិ តិប្បច្ចយស្ស។ កានុពន្ធករណមនត្ថកំ សិយាតិ ឃក្វិករណស្ស បច្ចយត្តាភាវេ (តំ) និពន្ធនស្ស ការិយស្សាភាវា ‘ន តេ កានុពន្ធនាគមេសូ’’តិ (៥-៨៥) បដិសេធា ភាវោតិ កការានុពន្ធមនត្ថកំ សិយា។
៨៥. នតេ
បុច្ឆីយិត្ថាតិ វិគ្គយ្ហ ត្តោ, តស្ស ‘‘បុច្ឆាទិតោ’’តិ (៥-១៤៣) ឋោ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។ ឯ ឱនម្បដិសេធមុខេនាតិ ឯឱនម្បដិសេធស្ស បកតត្តា វុត្តំ។ ចិនិតព្ពន្តិអាទីសុ ចីយិត្ថ ចីយតិ វាតិអាទិនា វិគ្គហោ។ ចិនិតុន្តិអាទីសុ ចិននា យាតិ(អាទិនា)។ ននុ ច (ញិអាគ)មោ, ន បច្ចយោតិ កថម្បច្ចយេ ‘‘លហុស្សុបន្តស្សា’’តិ (៥-៨៣) ឯឱ បប្បោន្តិ កថញ្ចេ សម្បដិសេធោច្ចាសង្កិយាហ- ‘ញិស្សេ’ច្ចាទិ។ ននុចាទិម្ហិ ន យុវណ្ណាភិ កថមេត្ថប្បសង្គោតិ អាហ- ‘សកាបានំ កុក្កូណេតិ’ច្ចាទិ។
បត្តោការស្សាតិ ធុសទ្ទេ ឧការស្ស បត្តោការស្ស។ យុវណ្ណេច្ចាទិនាបត្តស្សាតិ (តព្ព) តុំ បច្ចយេសុ ច ណិនោ បត្តស្ស។ វា វិធានា ន ញិ។ ធុនាបេតព្ពន្តិអាទិបាឋេ ញិម្ហិ អកតេ ‘‘អញ្ញត្រាបី’’តិ (៥-៨៧) បដិសេធាភាវោ។ ធុនាបេតីតិ បាឋេតិម្ហិ លេ ច ‘‘ក្វចិ វិករណាន’’ន្តិ (៥-១៦១) វិករណលោបេ ច ឯការោ។ អសតិ នាគមេ ‘‘យុវណ្ណេ’’ច្ចាទិនា ឯត្តំ សិយា តម្បិនាគមេ ឧបន្តត្តា នេត្យធិប្បាយេនាហ- ‘តថាបិ’ច្ចាទិ។ បក្ខន្តរមាហ- ‘នាគមេ’ច្ចាទិ។
៨៧. អញ្ញ
សម ទម-ឧបសមេ។ សមេតីតិ សមកោ, ទមេតីតិ ទមកោ, ជន-ជននេ, ជនេតីតិ ជនកោ ពធ=ពន្ធនេ, ពធតីតិ ពធកោ។
៩២. បទា
និបជ្ជតិ
៩៣. មំវា
រុន្ធិតុន្តិអាទីសុ រោធនាយាតិ វិគ្គហោ។
៩៤. ក្វិម្ហិ
ននុ កិមត្ថមន្តគ្គហណំ យតោ ‘‘ក្វិម្ហិ លោបោ-ន្តព្យញ្ជនស្សា’’តិ វុត្តំ, ‘‘ឆដ្ឋិយន្តស្សា’’តិ (១-១៧) អន្តស្សេវ លោបោ សិយាតិ ចោទនំ មនសិ និធាយ តគ្គហណេ បយោជនំ ទស្សេន្តោ អាហ- ‘អន្តគ្គហណ’មិច្ចាទិ។ លោបវិធីសូតិ (វីអាទិលោបវិធីសុ, ឆដ្ឋី និទ្ទិដ្ឋន្តិ) ‘‘វីមន្តុ វន្តូ’’ន្តិ (៤-១៣៨) ឆដ្ឋីនិទ្ទិដ្ឋំ។ ភទន្តវិធិចរិតត្តព្យាបារំ
១០១. បរ
អថ ទ្វិត្តេតិ កថមវសីយតេ សទ្ទេ អភាវេតិអាហ- ‘បរ’ឥច្ចាទិ។ អនន្តរសុត្តេ ‘‘បរិបច្ចសមោ ហី’’តិ វុត្តត្តា តតោ បរស្សាតិ កិន្នាវសីយតីតិ ចោទន មុព្ភាវិយ តទយុត្តតំ ទស្សេតុមាហ- ‘ននុចេ’ច្ចាទិ។
១០៣. ធាស្ស
អបចុរប្បយោគត្តាតិ អពហុប្បយោគត្តា។
១០៤. កិម្ហិ
ក្តោ ទូសិធាតុតោ ទូសយតីតិ អត្ថេ។
១០៦. មុហ
‘‘វណ្ណេ
១០៧. វហ
តេត្វេវាតិ វត្វា បច្ចុទាហរណំ ទស្សេតិ ‘វុយ្ហតី’តិ។ វុត្តិវចនំ មុល្លិង្គិយ អត្ថំ វទតិ ‘ឧស្សា’តិអាទិ។
១០៨.
និធីយិត្ថាតិ វិគ្គហោ។
១០៩. គមា
រានន្តិ វុត្តេ ‘រា-អាទានេ’ឥច្ចស្ស គហណម្បិ វិញ្ញាយេយ្យាតិ អាហ- ‘រាន’ន្តិអាទិ។
១១០. វចា
សុត្តេ ‘វស្សា’តិ សស្សរោវ គយ្ហតីតិ ទស្សេតុមាហ- ‘វស្សាតិ ហី’តិអាទិ។
១១២. វទ្ធ
វត្ត=វត្តនេតីមស្មា ត្តិប្បច្ចយេ វា ឧការោ ន វិហិតោតិ អាសយេន ‘កថ’មិច្ចាទិ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ- ‘វត្តវត្តនេតិ’ច្ចាទិ។ វុត្តិមត្តេតិ និបាតនាតិ ‘‘សព្ពាទយោ វុត្តិមត្តេ’’ តេត្ថ (៣-៦៩) ‘វុត្តិមត្តេ’តិ និបាតនា។ ឋា=គតិនិវត្តិយន្តិ ឯត្ថ ‘គតិនិវត្តិយ’ន្តិ និបាតនា បក្ខេ ឧការោ ន ហោតិ, តេនាហ- ‘វត្តី’តិអាទិ។ វត្តនំ វុត្តិ វត្តិ។
១១៣. យជ
កស្ស សព្ពស្សាតិ អាហ- ‘យ អការាន’ន្តិ។
១១៥. គាបា
ព្យត្តិនិទ្ទេសេនាតិ ឥមិនា ជាតិនិទ្ទេសស្សានិស្សិតត្តំ ទស្សេតិ។ ឦស្សេច្ចាទិនា វុត្តិគន្ថស្សាធិប្បាយំ វិវរតិ។
១១៧. សាស
សត្ថំ
១២០. ញា
‘‘ន្តោ កត្តរិ វត្តមានេ’’តិ (៥-៦៤) ន្តោតិ សម្ពន្ធោ។
១២១. សកា
កុក្ប្បច្ចយេ អន្តកការោ កុប្បច្ចយេ អាទិកការោ អន្តាវយវត្ថោ។
១២២. នីតោ
នាញ្ញត្រចយាទីសូតិ និច្ឆយតោ-ញ្ញេសុ
១២៣. ជរ
ឦម្ហិ ជសទ្ទេ អការស្ស លោបោ, លេ តុ ជីរាបយតិ។ តស្សាតិក្យស្ស។
១២៤. ទិសស្ស
ទិដ្ឋិ ទស្សនំ, ទស្សនាយ ទដ្ឋុំ។ ‘‘សរម្ហា ទ្វេ’’តិ (១-៣៤) ទ្វិត្តេ ទុទ្ទសោ។ ‘‘អា ឦ’’ច្ចាទិនា (៦-៣៣) ឦស្ស រស្សោ (អទ្ទក្ខិ)។ ទក្ខិស្សតិ ‘‘ភវិស្សតិ ស្សតិ’’ច្ចាទិនា, (៦-២) ស្សតិ។
១២៥. សមា
វាទស្សរេតិ វិកប្បេន ទការស្ស រាទេសេ។
១២៧. អន
ទស្សាត្យននុវត្តមានេបិ ទស្សេវ បប្បោតិ វចនពលេនាតិ ទស្សេតុំ បក្ខន្តរមាហ- ‘អាទិស្សា’តិអាទិ។ អនឃណ្សុ បរេសុ អាបរីហិ ទស្សានិយមេន ឡោច្ចាសង្កិយ នេវំ, យថាក្កមមេវ និស្សិតោតិ ទស្សេតុមាហ- ‘អនឃណ្សុ’ច្ចាទិ។ អាបរស្សាតិ អាការតោ បរស្ស ទស្ស។
១២៨. អត្យា
វុត្តិយំ ឯតស្មិំ វិសយេតិ ឯត្ថ ឯតស្មិន្តិ ត្យាទិន្តវជ្ជិតបច្ចយ វិសយេតិ អត្ថោ។ វិញ្ញាយមានត្តា ញាបិតោ ហោតីតិ គម្យតេ។ ន
វិនាបិ សុត្តន្តិ ‘‘អត្យាទី’’តិអាទិកំ សុត្តំ វិនាបិ។ ឯវំ មញ្ញតេ ‘‘អសស្ស ភូអាទេសេន សាធីយមានំ សព្ពមិដ្ឋំ ពហុលាធិការតោ ភូធាតុនាវ សិជ្ឈតិ វិនាបិ ភូអាទេសសុត្តន្តរន្តិ កត្ថចិ កស្សចិ អប្បយោគស្ស ញាបកត្តម្បិស្ស យុជ្ជតិ អញ្ញត្ថ ករីយមានមិហាបិ អត្ថវន្តំ សិយា’’តិ។
យេតិ ធាតុប្បយោគា យស្មិន្តិ វិសយេ, បាតិស្សាតិ ‘បា-រក្ខណេ’តីមស្ស, នប្បយោគោ បាយយតិ បាយយិតព្ពន្តិអាទិប្បយោគោ ន ហោតីតិ។ ឯវមុបរិបិ យថាយោគំ ញេយ្យំ។ ព្រូស្សាតិ ‘ព្រូ=វចនេ’ឥច្ចស្ស។ អទិស្សាតិ ‘អទ-ភក្ខណេ’ឥច្ចស្ស។ ឦអាទីតិ ភូតេ ឦអាទិ។ ឯតិស្ស ច ឦអាទីសូតិ សម្ពន្ធោ។
អវពោធេ ឯតិស្ស ណិសេសុ ច ឦអាទីសុ ច, អជ្ឈេនេ ឯតិស្ស បរោក្ខាសុ ច ណិសេសុ ច ឦអាទីសុចាតិ យោជេតព្ពំ។ សព្ពត្ថ នប្បយោគោតិ យោជេត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ពហុលំវិធានតោ ញាតព្ពាតិ យោជនា។ យក្វិករណេន និទ្ទេសា ‘អស-ក្ខេបនេតី មស្សា’តិ វុត្តំ, តទាហ- ‘អសស្សា’តិអាទិ។
១២៩. អអា
ស្សាតិ ជាតិនិទ្ទេសោតិ អាហ- ‘ស្សឥតិ’ច្ចាទិ។
១៣០. ន្ត
បុព្ពសរលោបេ រូបស្ស សមានត្តា អន្តិនា អន្តុ ច គហិតោតិ ‘សន្តិ សន្តូ’តិ ឧទាហរណទ្វយំ ទស្សិតំ។
១៣១. បាទិ
តេ ច បាទយោ ជោតេន្តីតិ សម្ពន្ធោ។ អន្វយព្យតិរេកេហិ កិរិយា យទិបិ ធាតុនាវ វុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ។ កិំ វិសិដ្ឋា កិរិយេ ច្ចាហ-
១៤១. កស
កិដ្ឋមទតីតិ កិដ្ឋាទោ, កិដ្ឋសទ្ទេនុបចារតោ កសិតដ្ឋានេ ឧដ្ឋិត សស្សំ វុច្ចតិ។
១៤២. ធស្តោ
ឋស្សាភាវត្តំ និប្បច្ចន្តេតិ អជ្ឈាហារោ។
១៤៤. សាស
អនុសាសីយិត្ថាតិ អនុសិដ្ឋោ កម្មេ ក្តោ ‘‘សា សស្ស សិស្វា’’ (៥-១១៧) សាសនាយ សាសិតុំ។
១៤៧. ពហ
អថ ពហស្សាតិ ឍាទេសសម្ពន្ធេ ឆដ្ឋី កស្មា ន វិញ្ញាយតេតិ អាហ- ‘ពហស្សា’តិអាទិ។ ឍយោគបជ្ជេនាតិ ឍការេន សហ យោគបជ្ជេន ឯកីភាវេនាតិ អត្ថោ។
១៤៨. រុហា
ឡោចាតិ វុត្តត្តាតិ ឯវំ មញ្ញតេ ‘‘យទាយំ បច្ចយាទេសោ សិយា តទា ឯតេ សមាសេនេ-កតោ និទ្ទិសេយ្យា’’តិ, តេនាហ- ‘ហឡាតិ វទេយ្យា’តិ។
១៤៩. មុហា
មុទ្ធោតិ ‘‘ធោ ហេតេហី’’តិ (៥-១៤៥) តស្ស ធោ។
១៥០. ភិទា
ឥមស្សាតិ ‘បី-តប្បនេ’តីមស្ស, ឥហាតិ ឥមស្មិំ ឋានេ។ បិនយីតិ ថូលោ អហោសីតិ អត្ថោ សូយីតិ ឥតិសទ្ទោ អាទ្យត្ថោ, តេន អទីយិ អឌីយិ អលីយិ អលូយីតិមេ សង្គយ្ហន្តិ។ យាវ ក្តិគ្គហណាតិ ‘‘លោបោ វឌ្ឍាក្តិស្សា’’តិ (៥-១៥៨) ក្តិវចនាវធិ។
១៥១. ទាត្វី
អទីយិត្ថាតិ
១៥២. កិរា
អកិរី, អកិរីយិត្ថាតិ វា កិណ្ណោ, អកិរីតិ កិណ្ណវា។ អបុរី បុរីយិត្ថាតិ បុណ្ណោ, អបុរីតិ បុណ្ណវា។ អខិយីតិ ខីណោ ខីណវា។
១៥៣. តរា
អតរី, អជីរីតិ កមេន វិគ្គហោ។ ចីយិត្ថាតិ ចិណ្ណោ, ចិនីតិ ចិណ្ណវា។
១៥៧. មុចា
អសក្ខីតិ សត្តោ សត្តវា។ ‘សជ=សង្គេ’តី មស្សាបិ សត្តោ សត្តវាតិ ហោតិ។
១៥៨. លោបោ
វឌ្ឍនំ វឌ្ឍិ។
១៥៩. ក្វិ
អភិភវតីតិ អភិភូ។
១៦២. មាន
មស្ស លោបោតិ សម្ពន្ធោ។
១៦៣. ញ្ញិល
គហេត្វា ‘គហ-ឧបាទានេ’គហណំ កត្វា គហេត្វា។
១៦៤. ប្យោ
ឱស្សដ្ឋានុពន្ធស្សាតិ បរិច្ចត្តានុពន្ធស្ស។ យការមត្តស្ស និវត្តនត្ថោតិ វិសេសនត្ថោតីមស្ស អធិប្បាយត្ថមាហ។ តថាហិ វិសេសនំ កេវលយការតោ វិសុំ ករណំ អត្ថោ យស្សាតិ អញ្ញ បទត្ថេ សតិ កេវលយការស្ស និវត្តនំ វិញ្ញាយតេ។ យការមត្តេ គហិតេ កោ ទោសោតិ អាហ- ‘យោ វា ត្វាស្ស សមាសេតិហី’តិអាទិ។ បត្វាតិ ‘បត បថ=គមនេ, បទ=គមនេ’ឥច្ចស្ស វា។
១៦៥. តុំ
តយោបីតិ តុំយាន រច្ចា។
១៦៩. ទិសា
នាប្បក្កេតិ
១៧១. រា ន
ននុ នស្សាតិ វុត្តេ បច្ចយនការស្សាតិ កថំ វិញ្ញាយតីតិ អាហ- ‘នស្សា’តិអាទិ,ន្តមានត្យាទីនំ បច្ចយានំ នស្ស ‘‘នន្តមានត្យាទីន’’ន្តិ (៥-១៧២) ណត្តបដិសេធា វិញ្ញាយតិ បករណតោតិ
១៧៣. គម
ឥច្ឆីយតេតិ ឥច្ឆិតព្ពំ។ ឯសនំ ឥច្ឆា។ ឥច្ឆីយិត្ថាតិ ឥច្ឆិតំ, អាសនមាសិតព្ពំ។ អាសនាយ អច្ឆិតុំ។ ‘‘ព្យញ្ជនេ ទីឃរស្សា’’តិ (១-៣៣) រស្សោ។
១៧៧. ករ
អមានបរច្ឆក្កត្តេ កុរុអាទេសេន នោទាហដំ។ ករានោតិ ‘‘មានស្សមស្សា’’តិ (៥-១៦) មលោបោ។ កស្មា ន្តបុព្ពឆក្កេសុ កុរុ អាទេសេន នោទាហដន្តិ អាហ- ‘វវត្ថិតេ’ច្ចាទិ។
១៧៩. ណោ
និគ្គហីតស្សាតិ ‘‘មញ្ចរុធាទីន’’ន្តិ (៥-១៩) កតនិគ្គហីតស្ស។ គហណីយំ គណ្ហិតព្ពំ។
ឥតិ មោគ្គល្លានបញ្ចិកាដីកាយំ សារត្ថវិលាសិនិយំ
បញ្ចមកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា។