នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
បយោគសិទ្ធិបាឡិ
១. សញ្ញាទិកណ្ឌ
សិទ្ធ-ម្ពត្ថុំ សម្មា វន្ទេ
គន្ថារម្ភកថា
សិទ្ធ+មិដ្ឋទទំ
សង្ឃញ្ច សាទរំ នត្វា, បយោគសិទ្ធិ វុច្ចតេ។
បភាវោ មោគ្គល្លានស្ស, ព្យាករណេ ច បេដកេ;
និស្សេសេវ កព្ពាតិត្តោ, អហោ អច្ឆរិយោ វត។
វុត្តញ្ហិ បុព្ពសីហឡាចរិយ+បាចរិយេហិ –
យា សត្តិ បាណិនេ យា ច, ចន្ទ្រ+កាត្យាយនាទិសុ;
សា+យំ មុត្តិមតី មញ្ញេ, មោគ្គល្លាយនរូបិនី-តិ។
សុត្តំ វុត្តិ ច តេនេវ, កតា ឯកេន បញ្ចិកា;
តស្មា+ស្ស សត្ថ+មញ្ញេហិ, សុបសដ្ឋំ+តិសុន្ទរំ។
តម្ហិ ច ទុព្ពិធំ ញេយ្យំ, សុត្តំ កម្មត្ថភេទតោ;
តេស្វា+ទិ មីតិសទ្ទេន, ទុតិយំ តិប្បការតោ។
សុវិសទំ បកាសេត្វា, សុពោធ+មាកុមារកំ;
ព្យាបិកាវឡិយា កស្សំ, តំ សុណាថ សមាហិតាតិ។
១. អអាទយោ តិតាលីស វណ្ណា
អការាទយោ
អការោ អាទិ មរិយាទភូតោ យេសំ តេ អអាទយោ។ តយោ ច ចត្តាលីស ចេតិ តិតាលីស, ឥមិនា និបាតនេន វា ចតភាគលោបោ។ វណ្ណីយតិ អត្ថោ ឯតេហីតិ វណ្ណា។
ឯត្ថា+ហ – ‘‘កស្មា អាចរិយកច្ចាយនាទីហិ វិយ ឯកចត្តាលីសក្ខរាន+មក្ខរសញ្ញ+មកត្វា តិតាលីសក្ខរានំ វណ្ណសញ្ញា កតា’’តិ។ វុច្ចតេ –
សា មាគធី មូលភាសា, នរា យាយា+ទិកប្បិកា;
ព្រហ្មានោ ចា-សុតាលាបា, សម្ពុទ្ធា ចាបិ ភាសរេតិ –
វចនតោ មាគធិកានំ ឯត្ថ, សេយ្យោ, ឱដ្ឋោ, សោត្ថិ-ត្យាទីសុបិ អសេសព្យាបិកានំ តិតាលីសក្ខរានំវ ឧជុកាន្វត្ថប្បក្ខរគុណិកា, នេវ បន ‘រុក្ខា វនំ’ត្យាទោ វិយ អវយវេ សមុទាយវោហារោ, ‘សមុទ្ទោ មយា ទិដ្ឋោ’ត្យាទោ វិយ ច សមុទាយេ អវយវវោហារោតិ ទស្សេតុំ បច្ចេកំ វណ្ណសញ្ញា កតាតិ។
‘‘សក្កច្ចសវនំ ពុទ្ធសាសនសម្បត្តី’’តិ ‘‘សិថិលធនិតាទិ អក្ខរវិបត្តិយញ្ហិ អត្ថស្ស ទុន្នយតា ហោតី’’តិ ច យស្មា វុត្តំ។
តស្មា
ឧបដ្ឋហំ គរុំ សម្មា, ឧដ្ឋានាទីហិ បញ្ចហិ។
តត្ថ អការាទីន+មនុក្កមោ បនេ+ស ឋានាទិក្កមសន្និស្សិតោ។ តថា ហិ ឋាន+ករណ+បយតនេហិ វណ្ណា ជាយន្តិ។ តត្ថ ឆ ឋានានិ កណ្ឋ+តាលុ+មុទ្ធ+ទន្ត+ឱដ្ឋ+នាសិកាវសេន។
តត្ថ អវណ្ណ+កវគ្គ+ហានំ កណ្ឋោ ឋានំ, ឥវណ្ណ+ចវគ្គ+យានំ តាលុ, ដវគ្គ+រ+ឡានំ មុទ្ធា, តវគ្គ+ល+សានំ ទន្តា, ឧវណ្ណ+បវគ្គានំ ឱដ្ឋោ, ឯ វណ្ណស្ស កណ្ឋតាលូ, ឱ វណ្ណស្ស កណ្ឋោ+ដ្ឋា, វការស្ស ទន្តោ+ដ្ឋា, និគ្គហីតស្ស នាសិកា, ង, ញ្ញ, ណ, ន, មានំ សកឋានំ នាសិកា ច។ ឯត្ថ ច –
ហការោ បញ្ចមេហេវ, អន្តដ្ឋាហិ ច សំយុតោ;
ឱរសោ ឥតិ វិញ្ញេយ្យោ, កណ្ឋជោ តទសំយុតោ។
យថា អវង្ហោតិ (អវង ហោតិ., តញ្ហិ, តណ្ហា, បុព្ពន្ហោ, អម្ហេ, គុយ្ហំ, គារយ្ហា, អារុល្ហោ, ពហ្វក្ខរន្តិ។
ករណំ –
ជិវ្ហាមជ្ឈំ តាលុជានំ,
ជិវ្ហោបគ្គំ មុទ្ធជានំ,
ជិវ្ហគ្គំ ទន្តជានំ សេ-
សា សកឋានករណា។
វណ្ណានំ ឧច្ចារណុស្សាហោ បយតនំ, តំ កិំ – សំវុតាទិករណវិសេសោ, សំវុតត្ត+មការស្ស, វិវដត្តំ សេសសរានំ សការ+ហការានញ្ច, ផុដ្ឋត្តំ វគ្គានំ, ឦសំផុដ្ឋត្តំ យ+រ+ល+វានំ។
ឯវំ ឋាន+ករណ+បយតន+សុតិ កាលភិន្នេសុ អក្ខរេសុ សរា និស្សយា, ឥតរេ និស្សិតា។ តត្ថ –
និស្សយា+ទោ
វគ្គេ+កជា ពហុត្តា+ទោ, តតោ ឋាន+លហុក្កមា។
‘‘អអាទយោ’’តិ វត្តតេ យាវ ‘‘ពិន្ទុ និគ្គហីត’’ន្តិ។ តញ្ច ខោ ‘‘អត្ថវសា វិភត្តិវិបរិណាមោ’’តិ សត្តម្យន្ត+មភិសម្ពន្ធីយតេ, ‘‘វណ្ណា’’តិ វត្តតេ –
២. ទសា+ទោ សរា
អអាទីស្វា+ទិម្ហិ និទ្ទិដ្ឋា ឱទន្តា ទស វណ្ណា សរា នាម ហោន្តិ។ យថា អ អា, ឥ ឦ, ឧ ឩ, ឯ ऐ, ឱ औ។ សរន្តិ=សប្បធានភាវេន បវត្តន្តិ, ព្យញ្ជនេ វា សារេន្តីតិ សរា។
‘‘ទសា+ទោ សរា’’តិ វត្តតេ។
៣. ទ្វេ ទ្វេ សវណ្ណា
អអាទីស្វា+ទិមេសុ ទសសុ ទ្វេ ទ្វេ សវណ្ណា នាម ហោន្តិ យថាក្កមំ។ យថា អ អាឥតិ, ឥ ឦឥតិ, ឧ ឩ ឥតិ, ឯ ឯឥតិ, ឱ, ឱឥតិ។ សមានា សទិសា វណ្ណា សវណ្ណា, សមានត្តញ្ច ឋានតោ។ ‘‘ទ្វេ ទ្វេ’’តិ វត្តតេ វក្ខមានេសុ ទ្វីសុ។
៤. បុព្ពោ រស្សោ
តេស្វេវ ទសសុ យេ ទ្វេ ទ្វេ សវណ្ណា, តេសុ យោ យោ បុព្ពោ, សោ សោ រស្សសញ្ញោ ហោតិ។ យថា អ ឥ ឧ ឯ ឱ។ តេសុ ‘សំយោគតោ បុព្ពាវ ទិស្សន្តិ ទ្វេ បនន្តិមា’ត ទស្សេតុំ តត្ថ សាធុត្តា តេសម្បិ ឥធ សង្គហោ, យថា ឯត្ថ សេយ្យោ ឱដ្ឋោ សោត្ថិ។ រស្សកាលយោគា តព្ពន្តតាយ វា
៥. បរោ ទីឃោ
អអាទីស្វា+ទិភូតេសុ ទសសុ យេ ទ្វេ ទ្វេ សវណ្ណា, តេសុ យោ យោ បរោ, សោ សោ ទីឃសញ្ញោ ហោតិ។ តំ យថា អា ឦ ឩ ឯ ឱ។ ទីឃកាលយោគា តព្ពន្តតាយ វា ទីឃា។
៦. កាទយោ ព្យញ្ជនា
អអាទីសុ កាទយោ និគ្គហីតបរិយន្តា តេត្តិំស ព្យញ្ជនា នាម ហោន្តិ។ យថា ក ខ គ ឃ ង, ច ឆ ជ ឈ ញ, ដ ឋ ឌ ឍ ណ, ត ថ ទ ធ ន, ប ផ ព ភ ម, យ រ លវ ស ហ ឡ អំ ឥតិ។ ព្យញ្ជីយតិ អត្ថោ ឯតេហីតិ ព្យញ្ជនា។ កការាទីស្វ+ការោ ឧច្ចារណត្ថោ។
‘‘កាទយោ’’តិ វត្តតេ។
៧. បញ្ចបញ្ចកា វគ្គា
អអាទីសុ កការាទយោ មការន្តា បញ្ចបញ្ចកា វគ្គា នាម ហោន្តិ។ យថា ក ខ គ ឃ ង, ច ឆ ជ ឈ ញ, ដ ឋ ឌ ឍ ណ, ត ថ ទ ធ ន, ប ផ ព ភ ម ឥតិ។ បញ្ច បញ្ច បរិមាណ+មេសំ បញ្ចបញ្ចកា។ វជ្ជេន្តិ យការាទយោតិ វគ្គា។ តេ បន បឋមក្ខរវសេន
៨. ពិន្ទុ និគ្គហីតំ
អការាទីស្វ+យំ វណ្ណោ ពិន្ទុមត្តោ, សោ និគ្គហីតសញ្ញោ ហោតិ។ រស្សសរំ និស្សាយ គហិត+មុច្ចារិតំ និគ្គហីតំ, ករណំ និគ្គហេត្វា វា។
ករណំ និគ្គហេត្វាន, មុខេនា+វិវដេន យំ;
វុច្ចតេ និគ្គហីតន្តិ, វុត្តំ ពិន្ទុ សរានុគំ។
ពហ្វក្ខរសញ្ញាករណំ អន្វត្ថសញ្ញត្ថំ, ឈ+លាទយោ តុ រុឡ្ហីសញ្ញា។
វណ្ណា សរា សវណ្ណា ច, រស្សា ទីឃា ច ព្យញ្ជនា;
វគ្គា ច និគ្គហីតន្តិ, ហោតិ សញ្ញាវិធិក្កមោ។
(សញ្ញាវិធានំ។)
សន្ធិ វុច្ចតេ –
លោក អគ្គបុគ្គលោ, បញ្ញា ឥន្ទ្រិយំ, តីណិ ឥមានិ, នោ ហិ ឯតំ, ភិក្ខុនី ឱវាទោ, មាតុ ឧបដ្ឋានំ, សមេតុ អាយស្មា, អភិភូ អាយតនំ, ធនំ មេ អត្ថិ, សព្ពេ ឯវ, តយោ អស្សុ ធម្មា, អសន្តោ ឯត្ថ ន ទិស្សន្តិ ឥតី+ធ សរសញ្ញាយំ –
២៦. សរោ លោបោ សរេ
សរេ សរោ លោបនីយោ ហោតិ។ សរោតិ ការិយីនិទ្ទេសោ, លោបោតិ ការិយនិទ្ទេសោ។ លោបោ= អទស្សនំ អនុច្ចារណំ
វិធីតិ វត្តតេ។
១៤. សត្តមិយំ បុព្ពស្ស
ថេរយដ្ឋិន្យាយេន បវត្តតេ បរិភាសា ទុព្ពលវិធិនោ បតិដ្ឋាភាវតោ។ សត្តមីនិទ្ទេសេ បុព្ពស្សេវ វិធីតិ បុព្ពសរលោបោ។ លោកគ្គបុគ្គលោ, បញ្ញិន្ទ្រិយំ, តីណិមានិ, នោ ហេតំ, ភិក្ខុនោវាទោ, មាតុបដ្ឋានំ, សមេតាយស្មា, អភិភាយតនំ, ធនំមត្ថិ, សព្ពេវ, តយស្សុ ធម្មា, អសន្តេ+ត្ថ ន ទិស្សន្តិ។ បុព្ពស្ស ការិយវិធានា សត្តមីនិទ្ទិដ្ឋស្ស បរតា+វ គម្យតេតិ បរេតិ បរវចនម្បិ ឃដតេ។
យស្ស ឥទានិ, សញ្ញា ឥតិ, ឆាយា ឥវ, ឥតិ អបិ, អស្សមណី អសិ, ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, អកតញ្ញូ អសិ, អាកាសេ ឥវ, តេ អបិ, វន្ទេ អហំ, សោ អហំ, ចត្តារោ ឥមេ, វសលោ ឥតិ, មោគ្គល្លានោ អសិ ពីជកោ, កថា ឯវ កា, បាតោ ឯវាតី+ធ បុព្ពស្សរលោបេ សម្បត្តេ ‘‘សរោ លោបោ សរេ’’ ត្វេវ។
២៧. បរោ ក្វចិ
សរម្ហា បរោ សរោ ក្វចិ លោបនីយោ ហោតិ។ យស្ស ទានិ, សញ្ញាតិ, ឆាយាវ, ឥតិបិ, អស្សមណីសិ, ចក្ខុន្ទ្រិយំ, អកតញ្ញូសិ, អាកាសេវ, តេបិ, វន្ទេហំ, សោហំ, ចត្តារោមេ, វស- លោភិ
សរោ បរោ វេតិ ច វត្តតេ។
តស្ស ឥទំ, វាត ឦរិតំ, ន ឧបេតិ, វាម ឩរុ, អតិ ឥវ អញ្ញេហិ, វិ ឧទកំ ឥតីធ បុព្ពស្សរលោបេ –
២៩. យុវណ្ណាន+មេឱ លុត្តា
លុត្តា សរា បរេសំ ឥវណ្ណុវណ្ណានំ ឯ+ឱ ហោន្តិ វា យថាក្កមំ។ យថាសំខ្យានុទ្ទេសោ សមានានំ។
២៤. វណ្ណបរេន សវណ្ណោបិ
វណ្ណសទ្ទោ បរោ យស្មា, តេន សវណ្ណោបិ គយ្ហតិ សយញ្ច រូបំតិ ឦឩនម្បិ ឯ+ឱ។ សព្ពត្ថ រស្សស្ស ជាតិនិទ្ទេសេ ទីឃស្សាបិ គហណត្ថំ ឥទ+មារទ្ធំ។ តស្សេទំ, វាតេរិតំ, នោបេតិ, វាមោរុ, អតេវញ្ញេហិ, វោទកំ។ ឥទញ្ច បច្ឆិមោទាហរណទ្វយំ ‘‘អវណ្ណេ លុត្តេ ឯវ ឯ+ឱ ហោន្តី’’តិ គាហស្ស និសេធនត្ថំ។ វាត្វេវ, តស្សិទំ។ កថំ ‘‘បច្ចោរស្មិ’’ន្តិ, យោគវិភាគា។ បតិ ឧរស្មិន្តិ វិភជ្ជ ‘‘យវា សរេ’’តិ យការេ ‘‘តវគ្គវរណា’’ទិនា ចោ, ‘‘វគ្គលសេហិ តេ’’តិ បុព្ពរូបញ្ច, ‘‘យុវណ្ណាន+មេឱ’’តិ (យោគវិភាគា) ឧស្ស ឱ ច។ លុត្តាតិ កិំ, ទស ឥមេ
បដិសន្ថារវុត្តិ អស្ស, សព្ពវិត្តិ អនុភូយតេ, វិ អញ្ជនំ, វិ អាកតោ, ទាសី អហំ, អហុវា បុរេ, អនុ អទ្ធមាសំ, អនុ ឯតិ, សុ អាគតំ, សុ អាការោ, ទុ អាការោ, ចក្ខុ អាបាថំ, ពហុ អាពាធោ, បាតុ អកាសិ, ន តុ ឯវ, ភូ អាបនលានិលំ ឥតី+ធ ‘‘យុវណ្ណានំ’’ ‘‘វេ’’តិ ច វត្តតេ,
៣០. យវា សរេ
សរេ បរេ ឥវណ្ណុវណ្ណានំ យការ+វការា ហោន្តិ វា យថាក្កមំ។ បដិសន្ថារវុត្យស្ស, សព្ពវិត្យនុភូយតេ, ព្យញ្ជនំ, ព្យាកតោ ‘‘ព្យញ្ជនេ ទីឃរស្សា’’តិ ទីឃេ ទាស្យាហំ, អហាបុរេ, អន្វទ្ធមាសំ, អន្វេតិ, ស្វាគតំ, ស្វាការោ, ទ្វាការោ, ចក្ខ្វាបាថំ, ពហ្វាពាធោ, បាត្វាកាសិ, ន ត្វេវ, ភ្វាបនលានិលំ។ វាត្វេវ, វិអាកតោ, សាគតំ។
អធិគតោ ខោ មេ អយំ ធម្មោ, បុត្តោ តេ អហំ, តេ អស្ស បហីនា បញ្ច, តេ អហំ, យេ អស្ស, តេ អជ្ជ, យាវតកោ អស្ស កាយោ, តាវតកោ អស្ស ព្យាមោ, កោ អត្ថោ, អថ ខោ អស្ស, អហំ ខោ អជ្ជ, សោ អហំ, សោ អជ្ជ, សោ ឯវ, យតោ អធិករណំ, សោ អហំ ឥតី+ធ ‘‘យវា សរេ’’ ‘‘វេ’’តិ ច វត្តតេ,
៣០. ឯឱនំ
ឯឱនំ
គោ ឯឡកំ, គោ អស្សំ, គោ អជិនំ ឥតី+ធ ‘‘សរេ’’តិ វត្តតេ។
៣២. គោស្សា+វង
សរេ បរេ គោស្ស អវវាទេសោ ហោតិ។ ស ច ‘‘ដានុពន្ធានេកវណ្ណា សព្ពស្សា’’តិ សព្ពស្ស បសង្គេ ‘អន្តស្សា’’តិ វត្តតេ។
១៨. ង+នុពន្ធោ
ង-ការោ អនុពន្ធោ យស្ស, សោ អនេកវណ្ណោបិ អន្តស្ស ហោតីតិ ឱការស្សេវ ហោតិ។ ‘‘សំកេតោ+នវយវោ+នុពន្ធោ’’តិ វចនា ង-ការស្សា+ប្បយោគោ។ ឧច្ចារិតានន្តរប្បធំសិនោ ហិ អនុពន្ធា, បយោជនំ អនុពន្ធោតិ សំកេតោ។ គវេឡកំ, គវាស្សំ, គវាជិនំ។
ឥតិ ឯវា+តី+ធ –
៣៦. វី+តិស្សេ+វេ វា
ឯវសទ្ទេ បរេ ឥតិស្ស វោ ហោតិ វា។ ស ច –
១៧. ឆដ្ឋិយន្តស្ស
ឆដ្ឋីនិទ្ទិដ្ឋស្ស
តិ អង្គុលំ,តិ អង្គិកំ, ភូ អាទយោ, មិគី ភន្តា ឧទិក្ខតិត្យាទិសន្ធយោ វុច្ចន្តេ។ ‘‘មយទា សរេ’’តិ វត្តតេ។
៤៥. វនតរគា ចា+គមា
ឯតេ មយទា ច អាគមា ហោន្តិ វា សរេ ក្វចិ។ អាគមិនោ អនិយមេបិ –
សរោយេវា+គមិ ហោតិ, វនាទិនន្តុ ញាបកា;
អញ្ញថា ហិ បទាទីនំ, យុកវិធាន+មនត្ថកំ។
ឯត្ថា+គមា អនិយតាគមីនមេវ ភវន្តិ ចេ, យការាគមេនេវ ‘‘និបជ្ជ’’ន្តិ សិទ្ធេ ‘‘បទាទីនំ ក្វចី’’តិ ព្យញ្ជនស្ស យុកា+គមោ និរត្ថកោតិ អធិប្បាយោ។ តិវង្គុលំ, តិវង្គិកំ, ភូវាទយោ, មិគី ភន្តា វុទិក្ខតិ, បវុច្ចតិ, បាគុញ្ញវុជុតា។ ឥតោ នាយតិ, ចិនិត្វា។ យស្មាតិហ, តស្មាតិហ, អជ្ជតគ្គេ។ និរន្តរំ, និរាលយោ, និរិន្ធនោ, និរីហកំ, និរុត្តរោ, និរោជំ, ទុរតិក្កមោ, ទុរាគតំ, ទុរុត្តរំ, បាតុរហោសិ, បុនរាគច្ឆេយ្យ, បុនរុត្តំ, បុនរេវ, បុនរេតិ, ធីរត្ថុ, បាតរាសោ, ចតុរង្គិកំ, ចតុរារក្ខំ, ចតុរិទ្ធិបាទបដិលាភោ, ចតុរោឃនិត្ថរណត្ថំ, ភត្តុរត្ថេ, វុត្តិរេសា, បថវីធាតុរេវេសា
ឆ អភិញ្ញា, ឆ អង្គំ, ឆ អសីតិ, ឆ អំសា, ឆ អាយតនំ ឥតី+ធ ‘‘វា សរេ’’ ‘‘អាគមោ’’តិ ច វត្តតេ។
៤៩. ឆា ឡោ
ឆសទ្ទា បរស្ស សរស្ស ឡការោ អាគមោ ហោតិ វា។ ឆាតិ អនុករណត្តា ឯកវចនំ។ ឆឡភិញ្ញា, ឆឡង្គំ, ឆឡសីតិ, ឆឡំសា, ឆឡាយតនំ។ វាត្វេវ, ឆអភិញ្ញា។ (អាគមសន្ធិ)។
លោបោ
អាទេសោ នាម សោ យា តុ, អសន្តុប្បត្តិ អាគមោ។
សរសន្ធិ។
កញ្ញា ឥវ, កញ្ញាវ ឥច្ចាទិ សរសន្ធិនិសេធោ វុច្ចតិ, បសង្គបុព្ពកោ ហិ បដិសេធោ។ បុព្ពសរានំ លោបេ សម្បត្តេ ‘‘សរោ’’ ‘‘វេ’’តិ ច វត្តតេ។
២៨. ន ទ្វេ វា
បុព្ពបរស្សរា ទ្វេបិ វា ក្វចិ ន លុប្យន្តេ។ កញ្ញា ឥវ, កញ្ញេវ, កញ្ញាវ។
សារិបុត្ត ឥធេកច្ចោ, ឯហិ សិវក ឧដ្ឋេហិ, អាយស្មា អានន្ទោ, គាថា អភាសិ, ទេវា អាភស្សរា យថា, តេវិជ្ជា ឥទ្ធិបត្តា ច, ភគវា ឧដ្ឋាយាសនា, ភគវា ឯត+ទវោច, អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ, គន្ត្វា ឱលោកេន្តោ, ភូតវាទី អត្ថវាទី, យំ ឥត្ថី អរហំ អស្ស, សាមាវតី អាហ, បាបការី ឧភយត្ថ តប្បតិ, នទី ឱត្ថរតិ, យេ តេ ភិក្ខូ អប្បិច្ឆា, ភិក្ខូ អាមន្តេសិ, ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ, ភិក្ខូ ឯវ+មាហំសុ, ឥមស្មិំ គាមេ អារក្ខកា, សព្ពេ ឥមេ, កតមេ ឯកាទស, គម្ភីរេ ឱទកន្តិកេ, អប្បមាទោ អមតំ បទំ, សង្ឃោ អាគច្ឆតុ, កោ ឥមំ បថវិំ វិចេស្សតិ, អាលោកោ ឧទបាទិ, ឯកោ ឯកាយ, ចត្តារោ ឱឃា, អរេ អហម្បិ, សចេ ឥមស្ស កាយស្ស, នោ អតិក្កមោ, អហោ អច្ឆរិយោ, អថោ អន្តោ ច, អថ ខោ អាយស្មា, អថោ ឱដ្ឋវ+ចិត្តកា, តតោ អា- មន្តយិ
តត្រ អភិរតិ, តត្រ អយំ, ពុទ្ធ អនុស្សតិ, ស អត្ថិកា, សញ្ញាវា អស្ស, តទា អហំ, យានិ ឥធ ភូតានិ, គច្ឆាមិ ឥតិ, អតិ ឥតោ, កិកី ឥវ, ពហុ ឧបការំ, មធុ ឧទកំ, សុ ឧបធារិតំ, សោបិ អយំ, ឥទានិ អហំ, សចេ អយំ, អប្បស្សុតោ អយំ, ឥតរ ឥតរេន, សទ្ធា ឥធ វិត្តំ, កម្ម ឧបនិស្សយោ, តថា ឧបមំ, រត្តិ ឧបរតោ, វិ ឧបសមោ, លោកស្ស ឥតិ, ទេវ ឥតិ, វិ អតិបតន្តិ, វិ អតិនាមេន្តិ, សង្ឃាដិ អបិ, ជីវិតហេតុ អបិ, វិជ្ជុ ឥវ, កិំសុ ឥធ វិត្តំ, សាធុ ឥតិ, តេ អស្ស បហីនា, សោ អស្ស, មធុវា មញ្ញតិ ពាលោ, ឯវំ គាមេ មុនិ ចរេ, ខន្តិ បរមំ តបោ តិតិក្ខា, ន មំកុ ភវិស្សាមិ, សុ អក្ខាតោ, យោ អហំ, សោ អហំ, កាមតោ ជាយតិ សោកោ, កាមតោ ជាយតិ ភយំ, សក្កោ ឧជុ ច សុហុជុច, អនុបឃាតោ, ទុរក្ខំ, ទុរមំ, ទុភរតា។ យិដ្ឋំ វា ហុតំ វា លោកេ, យទិ វា សាវកេ, បុគ្គលា ធម្មទសា តេ, ភោវាទី នាម សោ ហោតិ, យថាភាវី គុណេន សោ, យថា ឥទំ, សម្មា ទក្ខាតោ, បរា កមោ, តណ្ហា ក្ខយោ, ឈានស្ស លាភី អម្ហិ, ថុល្លច្ចយោ ឥតី+ធ –
៣៣. ព្យញ្ជនេ ទីឃរស្សា
រស្ស+ទីឃានំ
ព្យញ្ជនេតិ វត្តតេ។
៣៤. សរម្ហា ទ្វេ
សរម្ហា បរស្ស ព្យញ្ជនស្ស ក្វចិ ទ្វេ រូបានិ ហោន្តិ។ ឯត្ថ ច អាវុត្តិទ្វិវចនំ ឋានេទ្វិវចនន្តិ ទ្វីសុ ឋានេទ្វិវចនំ វេទិតព្ពំ។
តានិ
តិក+តយ+តិំស+វតាទីន+មាទិព្យញ្ជនស្ស ច។ កុសលត្តិកំ, បីតិត្តិកំ, ហេតុត្តិកំ។ លោកត្តយំ, ពោធិត្តយំ, វត្ថុត្តយំ។ ឯកត្តិំស, ទ្វត្តិំស, តេត្តិំស, ចតុត្តិំស។ សីលព្ពតំ, សុព្ពតោ។ សប្បីតិកោ, សមន្នាគតោ, បុនប្បុនំ ឥច្ចាទិ។
វតុ+វដ+ទិសាន+មន្តេ, យថា វត្តតិ, វដ្ដតិ, ទស្សនំ, ផស្សោ ឥច្ចាទិ។
ឧ+ទុ+និឧបសគ្គ+ត+ចតុ+ឆ+សន្តសទ្ទាទេសាទីហិ
អបទន្តអាការវជ្ជិតទីឃតោ យការស្ស ច, និយ្យាតិ, សុយ្យតិ, អភិភុយ្យ, វិចេយ្យ, វិនេយ្យ, ធេយ្យំ, នេយ្យំ, សេយ្យោ, ជេយ្យោ, វេយ្យាករណោ។ អាការវជ្ជិតន្តិ កិំ, មាលាយ, ទោលាយ, សមាទាយ។
ឆន្ទានុរក្ខណេ-នប្បជហេ វណ្ណពលំ បុរាណំ, ឧជ្ជុគតេសុ សេយ្យោ, គច្ឆន្តិ សុគ្គតិំ។ សរម្ហាតិ កិំ, ញាយោ, តំខណំ។ ក្វចិត្វេវ, និកាយោ, និទានំ, និវាសោ, តតោ, ឆសដ្ឋិ, ឧបនីយតិ, សូយតិ។
៣៥. ចតុត្ថទុតិយេស្វេ+សំ តតិយបឋមា
ចតុត្ថទុតិយេសុ បរេស្វេ+សំ ចតុត្ថទុតិយានំ តព្ពគ្គេ តតិយបឋមា ហោន្តិ បច្ចាសត្យា។ វគ្គេ ឃ+ឈ+ឍ+ធ+ភា ចតុត្ថា, ខ+ឆ+ឋ+ថ+ផា ទុតិយា, គ+ជ+ឌ+ទ+ពា តតិយា, ក+ច+ដ+ត+បា បឋមា។ ប+ឧ+ទុ-និអាទីហិ បរេសំ ឃាទីនំ ទ្វិភាវេ តតិយបឋមា ហោន្តិ។ បគរតិ=បគ្ឃរតិ, ឯវំ ឧគ្ឃរតិ, និគ្ឃោសោ, ឧគ្ឃាដេតិ។ ឯសោវ តជ្ឈានផលោ, បឋមជ្ឈានំ, អភិជ្ឈា-យតិ
រស្សសរេហិ បរេសំ វគ្គទុតិយានំ ទ្វិភាវោ ចេ, បឋមា។ បញ្ចក្ខន្ធា, ឯវំ រូបក្ខន្ធោ, អក្ខមោ, អភិក្ខណំ, អវិក្ខេបោ, ជាតិក្ខេត្តំ, ធាតុក្ខោភោ, អាយុក្ខយោ។ សេតច្ឆត្តំ, ឯវំ សព្ពច្ឆន្នំ, វិច្ឆន្នំ, ពោធិច្ឆាយា, ជម្ពុច្ឆាយា, សមុច្ឆេទោ។ តត្រ ឋិតោ=តត្រដ្ឋិតោ, ឯវំ ថលដ្ឋំ, ជលដ្ឋំ, អដ្ឋិតំ, និដ្ឋិតំ, ចត្តារិដ្ឋានានិ, គរុដ្ឋានិយោ, សមុដ្ឋិតោ។ សព្ពត្ថាមេន, យសត្ថេរោ, បត្ថរតិ, វិត្ថារោ, អភិត្ថុតោ, វិត្ថម្ភិតោ, អនុត្ថុនំ។ បប្ផោដេតិ, មហប្ផលំ, អនិប្ផលំ, វិប្ផារោ, បរិប្ផុដេយ្យ, មធុប្ផាណិតំ។ អាការតោ, អាខាតោ=អក្ខាតោ, ឯវំ តណ្ហាក្ខយោ, អាណាក្ខេត្តំ, សញ្ញាក្ខន្ធោ។ អាឆាទយិ=អច្ឆាទយិ, ឯវំ អច្ឆិន្ទតិ, នាវដ្ឋំ, អត្ថរតិ, អប្ផោដេតិ។ ក្វចិ ត្វេវ, បុវខជ្ជកំ, តស្ស ឆវិអាទីនិ ឆិន្ទិត្វា, យថាឋិតំ, កម្មផលំ, សីលំ តស្ស ឈាយិនោ, យេ ឈានប្បសុតា ធីរា, និធនំ, មហាធនំ។ (ទ្វិភាវសន្ធិ)។
អករម្ហ សេ តេ, សោ ខោ ព្យន្តិ កាហិតិ, សោ គច្ឆំ ន និវត្តតិ, ឯសោ អត្ថោ, ឯសោ អាភោគោ, ឯសោ ឥទានិ ឥតី+ធ ‘‘វេ’’តិ វត្តតេ។
៣៧. ឯឱន+ម វណ្ណេ
ឯឱនំ វណ្ណេ ក្វចិ អ ហោតិ វា។ អករម្ហ ស តេ, អករម្ហ សេ តេ, ឯវំ ស ខោ ព្យន្តិ កាហិតិ, ស គច្ឆំ ន និវត្តតិ, ឯស អត្ថោ
អត យន្តំ, តថ យំ, មទ យំ, ពុធ យតិ, ធន យំ, សេវ យោ, បរ យេសនា, បោក្ខរណ យោ ឥតី+ធ –
៤៨. តវគ្គវរណានំ យេ ចវគ្គ ពយញា
តវគ្គវរណានំ ចវគ្គពយញា ហោន្តិ យថាក្កមំ យការេ។ ‘‘វគ្គលសេហិ តេ’’តិ បុព្ពរូបំ។ អច្ចន្តំ, តច្ឆំ, មជ្ជំ, ពុជ្ឈតិ, ធញ្ញំ, សេព្ពោ, បយ្យេសនា, បោក្ខរញ្ញោ។ អបុច្ចណ្ឌកាយំ, ជច្ចន្ធោ, យជ្ជេវំ, អជ្ឈគមា, អជ្ឈត្តំ, អជ្ឈុបគតោ, អជ្ឈោគាហេត្វា, ទិព្ពំ។ ក្វចិត្វេវ, រត្យា។
សក យតេ, រុច យតេ, បច យតេ, អដ យតេ, លុប យតេ, កុប យតេ, សល យតេ, ផល យតេ, ទិស យតេ, អស យតេ ឥតី+ធ ‘‘យេ’’តិ វត្តតេ វក្ខមានេសុ ទ្វីសុ។
៤៩. វគ្គលសេហិតេ
វគ្គលសេហិ បរស្ស យការស្ស ក្វចិ តេ វគ្គលសា ហោន្តិ។ សក្កតេ, រុច្ចតេ, បច្ចតេ, អដ្ដតេ, លុប្បតេ, កុប្បតេ, សល្លតេ, ផល្លតេ, ទិស្សតេ, អស្សតេ។ ក្វចិត្វេវ, ក្យាហំ។
មុហ យតិ, គុហ យតិ ឥតី+ធ –
៥០. ហស្ស វិបល្លាសោ
ហស្ស
ពហុ អាពាធោ ឥតី+ធ ឧស្សវការេ ‘‘ហស្ស វិបល្លាសោ’’តិ វត្តតេ។
៥១. វេ វា
ហស្ស វិបល្លាសោ ហោតិ វា វការេ។ ពវ្ហាពាធោ។ វាត្វេវ, ពហ្វាពាធោ។
៥២. តថនរានំ ដឋណលា
តថនរានំ ដឋណលា ហោន្តិ វា យថាក្កមំ។ ទុក្កតំ=ទុក្កដំ, ឯវំ សុកដំ, បត្ថដោ, បតដោ, ឧទ្ធដោ, វិសដោ។ អដ្ឋកថា។ បណិធានំ, បណិបាតោ, បណាមោ, បណីតំ, បរិណតោ, បរិណាមោ, ទុណ្ណយោ, និណ្ណយោ, ឱណតោ។ បរិបន្នោ=បលិបន្នោ, ឯវំ បលិពោធោ, បល្លង្កំ, តលុនោ, មហាសាលោ, មាលុតោ, សុខុមាលោ។ (ព្យញ្ជនសន្ធិ)។
ចក្ខុ ឧទបាទិ, អក្ខិ រុជតិ, បុរិម ជាតិ, អណុ ថូលានិ, កត្តព្ព កុសលំ ពហុំ, ត សម្បយុត្តា, តត សភាវតោ ឥតី+ធ ‘‘វេ’’តិ វត្តតេ យាវ ‘‘មយទា សរេ’’តិ។
៣៨. និគ្គហីតំ
និគ្គហីតាគមោ ហោតិ វា ក្វចិ។ សាមត្ថិយេនា+គមោវ, ស ច រស្សសរស្សេវ ហោតិ… តស្ស រស្សសរានុគតត្តា។ ឋានីន+មាលិង្ឃិយ គច្ឆតិ បវត្តតីតិ អាគមោ។ ចក្ខុំ ឧទបាទិ, អក្ខិំ
សំ រម្ភោ, សំ រត្តោ, សំ រាគោ, តាសំ អហំ សន្តិកេ, ឯវំ អយំ, បុំ លិង្គំ, កិំ អហំ, តស្ស អទាសិំ អហំ ឥតី+ធ ‘‘និគ្គហីតា’’ធិការោ អា ‘‘មយទា សរេ’’តិ។
៣៩. លោបោ
និគ្គហីតស្ស លោបោ ហោតិ វា ក្វចិ។ ទីឃេ សារម្ភោ សំរម្ភោ, សារត្តោ សំរត្តោ, សារាគោ សំរាគោ, បុព្ពស្សរលោបេ តាសាហំ សន្តិកេ, ឯវាយំ, ទ្វិត្តេ បុល្លិង្គំ បុំលិង្គំ, ក្យាហំ, តស្ស អទាសហំ។ បដិសល្លានោ, សល្លេខោ, បាតុកាមោ, គន្តុមនោ, អរិយសច្ចាន ទស្សនំ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនំ, អវិសាហារោ, ចិរប្បវាសិន្តិអាទីសុ និច្ចំ។ ក្វចីតិ កិំ, ឯវ+មយំ, កិ+មហំ, ឯតំ មង្គល+មុត្តមំ។
កតំ ឥតិ, អភិនន្ទុំ ឥតិ, ឧត្តត្តំ ឥវ, ចក្កំ ឥវ, កលិំឥវ, ហលំ ឥទានិ, កិំ ឥទានិ, ត្វំ អសិ, ឥទំ អបិ, ឧត្តរិំ អបិ, ទាតុំ អបិ, សទិសំ ឯវ ឥតី+ធ –
៤០. បរសរស្ស
និគ្គហីតម្ហា
បុប្ផំ អស្សា ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ អស្ស តេ អាសវា ឥតី+ធ បរស្សរលោបេ –
៥៣. សំយោគាទិលោបោ
អព្យវហិតានំ ទ្វិន្នំ ព្យញ្ជនានំ ឯកត្រ ឋិតិ សំយោគោ, តស្មិំ សំយោគេ យោ អាទិភូតាវយវោ, តស្ស វា ក្វចិ លោបោ ហោតីតិអាទិព្យញ្ជនស្ស លោបោ។ បុប្ផំសា ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំស តេ អាសវា។ តិណ្ណំ សំយោគានំ វិសយេ អគ្យាគារំ, វុត្យស្ស ឥតិ ហោតិ។
តំ ករោតិ, តំ ខណំ, សំ គតោ, តំ ឃតំ, ធម្មំ ចរេ, តំ ឆន្នំ, តំ ជាតំ, តំ ឈានំ, តំ ញាណំ, តំ ឋានំ, តំ ឌហតិ, តំ តនោតិ, តំ ថិរំ, តំ ទានំ, តំ ធនំ, តំ និច្ចុតំ, តំ បត្តោ, តំ ផលំ, តេសំ ពោធោ, សំ ភូតោ, តំ មិត្តំ, កិំ កតោ, ទាតុំ គតោ ឥតី+ធ –
៤១. វគ្គេ វគ្គន្តោ
និគ្គហីតស្ស ខោ វគ្គេ វគ្គន្តោ វា ហោតីតិ និមិត្តានុស្សរានំ បច្ចាសត្យា តព្ពគ្គបញ្ចមោ ហោតិ។ បច្ចាសត្តិ នាម ឋានតោ អាសន្នតា គុណតោ វា, គុណតោតិ វណ្ណសញ្ញាទិគុណតោ។ និគ្គហីតស្ស
អានន្តរិកំ យ+មាហុ, យំ យទេវ, បច្ចត្តំ ឯវ, តំ ហិឥតី+ធ –
៤២. យេវហិសុ ញោ
យ+ឯវ+ហិសទ្ទេសុ និគ្គហីតស្ស វា ញោ ហោតិ។ ‘‘វគ្គលសេហិ តេ’’តិ យស្ស ញការោ។ អានន្តរិកញ្ញ+មាហុ=អានន្តរិកំ យ+មាហុ, យញ្ញទេវ=យំយទេវ, ញស្ស ទ្វិត្តេ បច្ចត្តញ្ញេវ, បច្ចត្តំ ឯវ, តញ្ហិ, តញ្ហិ។ ‘‘អព្យភិចារិនា ព្យភិចារី និយម្យតេ’’តិ ញាយា ឯវសទ្ទសហចរិយា ‘‘យ’’ ឥតិ សព្ពាទិយសទ្ទស្សេវ គហណំ។
សំយោគោ, សំយោជនំ, សំយតោ, សំយាចិកាយ ឥតី+ធ –
៤៣. យេ សំស្ស
សំសទ្ទស្ស យំ និគ្គហីតំ, តស្ស វា ញោ ហោតិ យការេ។ សញ្ញោគោ=សំយោគោ, ឯវំ សំយោជនំ, សញ្ញតោ, សញ្ញាចិកាយ។ ឥធ យការមត្តោវ គយ្ហតេ។ សំស្សាតិ កិំ, ឯតំ យោជនំ, តំ យានំ, តំ សរណំ យន្តិ។
តំ
៤៤. មយទា សរេ
និគ្គហីតស្ស ម យ ទា ហោន្តិ វា សរេ ក្វចិ។ តមេវ តំ ឯវ, តមហំ ព្រូមិ=តំ អហំ ព្រូមិ, យមាហុ, ធនមេវ, កិមេតំ, និន្ទិតុមរហតិ។ តយិទំ។ យទនិច្ចំ, តទនត្តា, ឯតទវោច, ឯតទេវ។ ‘‘មយទា’’តិ យោគវិភាគា ពុទ្ធម សរណម ឥច្ចាទិ ភវតិ។
៤៧. តទមិនាទីនិ
តទមិនាទីនិ និប្បជ្ជន្តិ។ ‘‘យ+ទលក្ខណិកំ, តំ និបាតនា’’តិ ញាយា លក្ខណន្តរេន អវិហិតា ទេស+លោបា+គម+វិបល្លាសា, សព្ពត្ថ ឥមិនាវ ទដ្ឋព្ពា។ ឥទញ្ច បរេសំ បិសោទរាទិមិវ ទដ្ឋព្ពំ។ ផុសិតំ=ជលពិន្ទុ, ផុសិត+មុទរ+មស្ស បិសោទរំ។ ឥស្ស អការេ តំ ឥមិនា=តទមិនា, សកិំ អាគាមី=សកទាគាមី, ធស្ស ទការេ ឯកំ ឥធ អហំ=ឯក+មិទា+ហំ, វិធស្ស វិទាទេសោ សំវិធាយ អវហារោ=សំវិទាវហារោ, វារិសទ្ទស្ស វការេ, ហស្ស លការេ ច កតេ វារិវាហកោ=វលាហកោ, ជីវនស្ស ជីអាទេសោ, ជីវនស្ស មុតោ=ជីមូតោ។ ឆវស្ស សុអាទេសេ, សយនស្ស សានាទេសេ ច កតេ ឆវស្ស សយនំ=សុសានំ។ ឧទ្ធស្ស ឧទុអាទេសេ, ខស្ស ខលអាទេសេ ច ‘‘សរម្ហា ទ្វេ’’តិ ទ្វិត្តាទិម្ហិ ច កតេ ឧទ្ធំ ខំ អស្ស ឧទុក្ខលំ។ បិសិតស្ស បិអាទេសេ, អសស្ស សាចាទេសេ ច កតេ បិសិតាសោ=បិសាចោ។
មហីសទ្ទស្ស
វណ្ណាគមោ វណ្ណវិបរិយាយោ,
ទ្វេ ចា+បរេ វណ្ណវិការ+នាសា;
ធាតុស្ស អត្ថាតិសយេន យោគោ,
ត+ទុច្ចតេ បញ្ចវិធំ និរុត្តំតិ។
យថា ទ្វារេ និយុត្តោ=ទោវារិកោតិ ឱកអាគមោ។ ហិំសសទ្ទស្ស សីហោតិ វិបល្លាសោ។ និជកោ=និយកោតិ វិការោ។ មេហនស្ស ខស្ស មាលា មេខលាតិ វណ្ណលោបោ, ហ+ន+មការានំ លោបោ។ មយូរោតិ អត្ថេ រវតិស្ស អតិស្សយយោគោតិ។
យថរិវ តថរិវេតិ និបាតាវ។ ‘‘ជរគ្គវា វិចិន្តេសុំ, វរ+ម្ហាកំ ភុសាមិវេ’’តិ ឯត្ថ ឥវសទ្ទោ ឯវការត្ថោ។ និគ្គហីតសន្ធិ។
សន្ធិស្សរានំ បដិសេធសន្ធិ,
អថោ ព្យញ្ជន+សរព្យញ្ជនានំ;
សន្ធិ ច+ថោ និគ្គហីតស្ស សន្ធិ,
ភវន្តិ សន្ធិ បន បញ្ចធា វេ។
ឥតិ បយោគសិទ្ធិយំ សន្ធិកណ្ឌោ បឋមោ។