៣. ការកកណ្ឌ
អថ
តត្ថ ឯកម្បិ អត្ថំ កម្មាទិវសេន ឯកត្តាទិវសេន ច វិភជន្តីតិ វិភត្តិយោ, ស្យាទយោ។ តា បន បឋមាទិភេទេន សត្តវិធា។ តា យថា ‘‘បឋមា+ត្ថមត្តេ’’តិ បឋមាវិភត្តិ ហោតិ។ សិស្ស ឱការ+លោប+អ-មាទេសេសុ នរោ ឥត្ថី នបុំសកំ។
សកត្ថ+ទព្ព+លិង្គានិ, សំខ្យា+កម្មាទិបញ្ចកំ;
នាមត្ថោ តស្ស សាមញ្ញ-មត្ថមត្ថំ បវុច្ចតេ។
សោ នាមត្ថោ ច –
ជាតិ ក្រិយា គុណោ ទព្ពំ, តថា នាមន្តិ បញ្ចធា;
សទ្ទស្ស+ត្ថោ ស សទ្ទោបិ, បញ្ចធាវ+ត្រ ភិជ្ជតេ។
កថំ ជាតិសទ្ទោ គុណសទ្ទោត្យាទិនា។
ភិន្នេស្វ+ភិន្នធី+សទ្ទា, សពលាទីសុ យព្ពលា;
វត្តន្តេ ជាតិ ឯសា+ស្ស, មាលា សុត្ត+មិវា+ន្វិតា។
អទព្ពភូតំ កត្តាទិ-ការកគ្គាមសាធិយំ;
បទត្ថំ កត្តុកម្មដ្ឋំ, ក្រិយ+មិច្ឆន្តិ តព្ពិទូ។
ទព្ពស្សិតោ តតោ ភិន្នោ, និមិត្តោ តប្បតីតិយា;
វិនស្សនសភាវោ ច, និគ្គុណោវ គុណោ+ច្ចតេ។
ឯត្ថ
យំ យំ វិសេស្សតេ កិញ្ចិ, តំ តំ ទព្ព+មិហោ+ច្ចតេ;
ជាត្យាទិនោប្យ+តោ តាទិ, ទព្ពត្តំ បរិកប្បតេ។
ឯត្ថ គោជាតិ អស្សជាតីតិ វុត្តេ ជាតិ ទព្ពំ។ នីលោ គុណោតិ ច គុណោ ទព្ពំ។ បចនក្រិយាតិ ច គមនាទិក្រិយាតោ វិសេសិយតីតិ ក្រិយាវ ទព្ពំ។
នាមរូបេន សទព្ពេ, ក្វចិ សញ្ញី កថីយតេ;
នាមន្តិ តំ យថា ចិត្តោ, សញ្ញា សទ្ទោ តុ តទ្ធនី។
នាមស្ស ទព្ពត្តេបិ ចិត្តោត្យាទិ នាមេនេវ បសិជ្ឈតិ, នោ ឃដ+បដាទយោវ ទព្ពត្តេន, តស្មា នាម+មិតិ សញ្ញី កថីយតេ, តំវាចកត្តា តព្ពតី ចិត្តាទិ សញ្ញាសទ្ទោតិ និច្ឆិយតេយ្យ+ធិប្បាយោ។
អយំ បញ្ចវិធោបិ អត្ថោ សទ្ទត្ថោ ចេវ សាមត្ថិយា គម្យមានត្ថោ ចាតិ ទុព្ពិធោ។ តថា ហិ ‘‘បីនោ ទិវា ន ភុញ្ជេយ្យ’’មិតិ ភុត្តិនិរាកតិ សទ្ទត្ថោ។ រត្តិភុត្តិ តុ សាមត្ថិយា+វគម្យតេ។ តេនេ+តំ វុច្ចតិ –
អត្ថប្បតីតិយំ សទ្ទ-ព្យាបារោ តិវិធោ ភវេ;
មុខ្យោ លក្ខណ+ព្យញ្ជន-សភាវោ ចាតិ ឯត្ថ តុ។
មុខ្យោ តុ និរន្តរត្ថេ, លក្ខណោ តុ តិរោហិតេ;
អត្ថេ+តរោ តុ វាក្យស្ស, អត្ថេយេវ បវត្តតិ។
‘‘មញ្ចេ’’តិ
ព្យាបារស្ស បភេទេន, តិធា សទ្ទោបិ វាចកោ;
លក្ខណិកោ ព្យញ្ជកោតិ, តទត្ថោបិ តិធា មតោ។
វច្ចោ លក្ខណិកោ ព្យង្គ្យោ, ចេវំ សទ្ទោ សុវាចកោ;
វុត្តកមេន ជាត្យាទិ-ភេទេន បញ្ចធា ភវេតិ។
៣៨. អាមន្តណេ –
តិ អាមន្តណាធិកេ អត្ថមត្តេ បឋមាវិភត្តិ ហោតិ។ ភោ នរ, ភោ ឥត្ថិ, ភោ នបុំសក។
សទ្ទេនា+ភិមុខីការោ, វិជ្ជមានស្ស វត្ថុនោ;
អាមន្តណំ វិធាតព្ពេ, នត្ថិ ‘‘រាជា ភវេ’’តិ+ទំ។
ក្រិយា និមិត្តំ ការកន្តុ កម្ម, កត្តុ, ករណ, សម្បទាន, អវធិ, អាធារភេទេន ឆព្ពិធំ, តំ យថា –
២,២. កម្មេ ទុតិយា
ករីយតិ កត្តុកិរិយាយ សម្ពន្ធីយតីតិ កម្មំ, តស្មិំ កម្មការកេ ទុតិយាវិភត្តិ ហោតិ។ តំ តិវិធំ និព្ពត្តិ, វិកតិ, បត្តិ ភេទេន, តត្ថ និព្ពត្តិកម្មេ មាតា បុត្តំ វិជាយតិ, អាហារោ សុខំ ជនយតិ, កដំ ករោតិ ទត្តោ។ វិកតិយំ កដ្ឋ+មង្គារំ ករោតិ, សុវណ្ណំ កដកំ ករោតិ, វីហយោ លុនាតិ។ បត្តិយំ ទត្តោ ឃរំ បវិសតិ, អាទិច្ចំ បស្សតិ, ធម្មំ សុណាតិ, បណ្ឌិតេ បយិរុបាសតិ។
វុត្តញ្ច
និព្ពត្តិ+វិកតិ+បត្តិ-ភេទា កម្មំ តិធា មតំ;
កត្តុក្រិយាភិគម្មន្តំ, សុខ+មង្គារំ+ឃរំ យថាតិ។
កដំ ករោតិ វិបុលំ ទស្សនីយន្តិ អត្ថេវ គុណយុត្តស្ស កម្មតា, វិបុលំ ករោតិ, ទស្សនីយំ ករោតីតិ ក្រិយាយ សម្ពន្ធិយមានត្តា។ ឱទនោ បច្ចតេតិ ឱទនសទ្ទតោ កម្មតា នប្បតីយតេ, កិញ្ចរហិ អាខ្យាតតោ។
ឥច្ឆិតកម្មំ យថា-គាវុំ បយោ ទោហតិ, គោមន្តំ គាវំ យាចតិ, គាវ+មវ រុន្ធតិ វជំ, មាណវកំ មគ្គំ បុច្ឆតិ, គោមន្តំ គាវំ ភិក្ខតេ, រុក្ខ+មវចិនាតិ ផលានិ, រុក្ខាត្យត្ថោ។ សិស្សំ ធម្មំ ព្រូតេ។ ឯត្ថ បយោ, គាវំ ឥច្ចាទិ ឥច្ឆិតំ, គាវុំ, គោមន្ត+មិច្ចាទិ អនិច្ឆិតំ។ ឯវ+មនិច្ឆិតេបិ កណ្ដកំ មទ្ទតិ, វិសំ គិលតិ។ យំ នេវិ+ច្ឆិតំ, នាបិ អនិច្ឆិតំ, តត្រាបិ គាមំ គច្ឆន្តោ រុក្ខមូល+មុបសប្បតិ។
អាធារេ អធិសិ+ឋា+សានំ បយោគេ ច, បថវិំ អធិសេស្សតិ, គាម+មធិតិដ្ឋតិ, រុក្ខ+មជ្ឈាសតេតិ។ ឯត្ថ បថវិន្តិ បថវិយន្តិ អត្ថោ។ ឯវ+មភិ, និបុព្ពវិសស្សាបិ, ធម្ម+មភិនិវិសតេ, ធម្មេ វា។ តថា ឧប, ន្វ+ជ្ឈា+បុព្ពវសតិស្ស, គាម+មុបវសតិ, គាម+មនុវសតិ, វិហារ+មធិវសតិ, គាម+មាវសតិ, អគារំ អជ្ឈវសតិ, ឯត្ថ គាមន្តិ គាមេត្យត្ថោ។ តថា តប្បានា+ចារេបិ, នទិំ បិពតិ, គាមំ ចរតិ, នទិយំត្យត្ថោ។ សចេ មំ នាលបិស្សតីតិ មយា សទ្ធិំត្យត្ថោ។ វិហិតាវ បដិ-យោគេបិ ទុតិយា, បដិភន្តុ តំ ចុន្ទ ពោជ្ឈង្គា, តម្បដិ ពោជ្ឈង្គា ភាសន្តូតិ អត្ថោ។ ឧបមា មំ បតិភាតិ
៣. កាលទ្ធាន+មច្ចន្តសំយោគេ
កាលទ្ធានំ ទព្ព+គុណ+ក្រិយាហិ អច្ចន្តសំយោគេ តេហិ កាលទ្ធានវាចីហិ ទុតិយា ហោតិ។ កាលេ-សត្តាហំ គវបានំ, មាសំ មំសោទនំ, សរទំ រមណីយា នទី, សព្ពកាលំ រមណីយំ នន្ទនំ, តយោ មាសេ អភិធម្មំ ទេសេតិ។ អទ្ធនិ-យោជនំ វនរាជិ, យោជនំ ទីឃោ បព្ពតោ, កោសំ សជ្ឈាយតិ។
បុព្ពន្ហសមយំ និវាសេត្វា, ឯកំ សមយំ ភគវា, ឥមំ រត្តិំ ចត្តារោ មហារាជានោតិ ឯវមាទីសុ កាលវាចីហិ អច្ចន្តសំយោគេ ទុតិយា, ពហុលំវិធានា វិភត្តិវិបល្លាសោ វា។ មាសេនា+នុវាកោ+ធីតោ, កោសេនា+នុវាកោ+ធីតោតិ ករណត្ថេ តតិយា។
៤. គតិពោធាហារសទ្ទត្ថាកម្មកភជ្ជាទីនំ បយោជ្ជេ
គត្យត្ថានំ ពោធត្ថានំ អាហារត្ថានំ សទ្ទត្ថាន+មកម្មកានំ ភជ្ជាទីនញ្ច បយោជ្ជេ កត្តរិ ទុតិយា ហោតិ។ ទត្តោ គមយតិ មាណវកំ គាមំ, យាបយតិ វា។ គុរុ ពោធយតិ មាណវកំ ធម្មំ, វេទយតិ វា។ មាតា ភោជយតិ បុត្ត+មោទនំ, អាសយតិ វា។ គុរុ អជ្ឈាបយតិ សិស្សំ វេទំ, បាឋយតិ វា។ បយោជ្ជតោ+ញ្ញត្រ កម្មេ ទុតិយា។ បោសោ អាសយតិ ទត្តំ, សាយយតិ វា។ បោសោ អញ្ញំ ភជ្ជាបេតិ, អញ្ញំ កោដ្ដាបេតិ, អញ្ញំ សន្ថរាបេតិ។
៥. ហរាទីនំ វា
ហរាទីនំ
៦. ន ខាទាទីនំ
ខាទាទីនំ បយោជ្ជេ កត្តរិ ទុតិយា ន ហោតិ។ គត្យត្ថាទីសុ ក្វចិ បដិសេធត្ថ+មិទំ។ ខាទយតិ ទត្តោ ទត្តេន, អាទយតិ ទត្តេន, អវ្ហាបយតិ ទត្ថេន, សទ្ទាយយតិ ទត្តេន, នាយយតិ ទត្តេន, កន្ទយតិ ទត្តេន។
៧. ឈាទីហិ យុត្តា
ធិអាទីហិ យុត្តតោ ទុតិយា ហោតិ។ ធិ+រត្ថុ+មំ បុតិកាយំ, អន្តរា ច រាជគហំ អន្តរា ច នាលន្ទំ, រាជគហស្ស ច នាលន្ទស្ស ច វិវរភូតេ មជ្ឈេតិ អត្ថោ។ សមាធាន+មន្តរេន, មុចលិន្ទ+មភិតោ សរំ។ ឆដ្ឋ្យត្ថេ+យំ ទុតិយា។
៨. លក្ខណិត្ថម្ភូតវិច្ឆាស្វ+ភិនា
លក្ខណាទីស្វ+ត្ថេសុ អភិនា យុត្តម្ហា ទុតិយា ហោតិ។ រុក្ខ+មភិវិជ្ជោតតេ ចន្ទោ, ឯត្ថ រុក្ខោ លក្ខណំ, ចន្ទោ លក្ខិតព្ពោ, តត្រ អភិនា រុក្ខស្ស លក្ខណវុត្តិតា បកាសីយតីតិ រុក្ខោ អភិនា យុត្តោ នាម។ សាធុ ទេវទត្តោ មាតរ+មភិ, មាតរិ សាធុត្តំ បត្តោត្យត្ថោ។ រុក្ខំ រុក្ខំអភិ វិជ្ជោតតេ ចន្ទោ, រុក្ខេ រុក្ខេត្យត្ថោ។
៩. បតិបរីហិ ភាគេ ច
បតិបរីហិ
១០. អនុនាតិ
លក្ខណាទីសុ ទុតិយា។ រុក្ខមនុ វិជ្ជោតតេ, សច្ចកិរិយ+មនុ វស្សិ, ហេតុ ច លក្ខណំ ភវតិ, សាធុ ទេវទត្តោ មាតរ+មនុ, រុក្ខំ រុក្ខ+មនុ វិជ្ជោតតេ, យទេត្ថ មំអនុ សិយា។
១១. សហត្ថេ
សហត្ថេ អនុនា យុត្តម្ហា ទុតិយា។ បព្ពត+មនុ តិដ្ឋតិ, បព្ពតេន សហ ត្យត្ថោ។
១២. ហីនេ
ហីនត្ថេ អនុនា យុត្តម្ហា ទុតិយា។ អនុសារិបុត្តំ បញ្ញវន្តោ ភិក្ខូ, សារិបុត្តតោ បញ្ញាយ ហីនាត្យត្ថោ។
១៣. ឧបេន
ហីនត្ថេ ឧបេន យុត្តម្ហា ទុតិយា។ ឧបសារិបុត្តំ បញ្ញវន្តោ។
១៦. កត្តុករណេសុ តតិយា
កត្តរិ ករណេ ច ការកេ តតិយា ហោតិ។ ជិនេន ទេសិតោ ធម្មោ, ពុទ្ធេន ជិតោ មារោ, អហិនា ទដ្ឋោ នរោ។ យត្ថ
អត្តបធានោ កិរិយំ, យោ និព្ពត្តេតិ ការកោ;
អបយុត្តោ បយុត្តោ វា, ស កត្តាតិ បវុច្ចតិ។
ករណេ-តំ បន ទុវិធំ អជ្ឈត្តិកពាហិរវសេន, យថា ហត្ថេន កម្មំ ករោតិ, ចក្ខុនា រូបំ បស្សតិ, មនសា ធម្មំ វិញ្ញាយតិ។ ទត្តេន វិហយោ លុនាតិ, អគ្គិនា កុដិំ ឈាបេតិ។
ពាហិរញ្ច តថា+ជ្ឈត្តំ, ករណំ ទុវិធំ យថា;
វីហិំ លុនាតិ ទត្តេន, នេត្តេន ចន្ទ+មិក្ខតេ។
បកតិយា អភិរូបោ, គោត្តេន គោតមោ ឥច្ចាទិ ភូធាតុស្ស សម្ភវា ករណេ តតិយា។ តថា សារិបុត្តោតិ នាមេន វិស្សុតោ, ជាតិយា ខត្តិយោ ពុទ្ធោ, ជាតិយា សត្តវស្សិកោ, សិប្បេន នឡការោ សោ, ឯកូនតិំសោ វយសា, ឯវំ សមេន ធាវតិ, វិសមេន ធាវតិ, ទ្វិទោណេន ធញ្ញំ កិណាតិ។
១៧. សហត្ថេន
សហត្ថេន យោគេ តតិយា សិយា។ តតិយាបិ ឆដ្ឋីវ អប្បធានេ ឯវ ភវតិ។ បុត្តេន សហា+គតោ, បុត្តេន សទ្ធិំ អាគតោ, វិតក្កេន សហ វត្តតិ, បុត្តេន សហ ថូលោ, និសីទិ ភគវា សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន, សហស្សេន សមំ មិតា, សព្ពេហិ មេ បិយេហិ មនាបេហិ នានាភាវោ។
១៨. លក្ខណេ
លក្ខណេ
១៩. ហេតុម្ហិ
វាសាទិលក្ខណក្រិយាយ ហេតុតោ តតិយា។ អន្នេន វសតិ, វិជ្ជាយ វសតិ, ន ជច្ចា វសលោ ហោតិ, កម្មុនា វសលោ ហោតិ, ទានេន ភោគវា, អាចារេន កុលំ, តេន បាណិ កាមទទោ។
២០. បញ្ចមី+ណេ វា
ឥណេ ហេតុម្ហិ បញ្ចមី វា។ សតស្មា ពទ្ធោ, សតេន វា។
២១. គុណេ
បរង្គភូតេ ហេតុម្ហិ បញ្ចមី ហោតិ វា។ ជឡត្តា ពទ្ធោ, ជឡត្តេនវា, បញ្ញាយ មុត្តោ, ហុត្វា អភាវតោ អនិច្ចា, សង្ខារនិរោធា វិញ្ញាណនិរោធោ។ ពហុលំវិធានា សត្តម្យត្ថេហិបិ, តេន សមយេន, កាលេន ធម្មសាកច្ឆា, បុរត្ថិមេន ធតរដ្ឋោ, ទក្ខិណេន វិរូឡ្ហកោ, ឧត្តរេន កបិលវត្ថុ, យេន ភគវា, តេនុបសង្កមិ, សោ វោ មម+ច្ចយេន សត្ថាតិ។ មាសេន ភុញ្ជតិ, ឯកាហេនេវ ពារាណសិំ បាវិសិ, នវហិ មាសេហិ វិហារំ ការាបេសិ
២៤. ចតុត្ថី សម្បទានេ
អចេតនំ សចេតនំ វា បដិគ្គាហកភាវេនា+បេក្ខិតំ, តំ សម្បទានំ, តញ្ច ទា-ទានេតិ ធាតុតោ ព្យប្បេន យុត្តមេវ, តត្ថ ចតុត្ថី ហោតិ។ តញ្ច ទីយមានស្ស វត្ថុនោ អនិវារណ+ជ្ឈេសនា+នុមតិតោ តិវិធោ, យថា ពុទ្ធស្ស បុប្ផំ ទេតិ, ពោធិរុក្ខស្ស ជលំ ទេតិ, យាចកស្ស ធនំ ទេតិ, ភិក្ខូនំ ទានំ ទេតិ។
អនិរាករណា+រាធ-ន+ព្ភនុញ្ញវសេន ហិ;
សម្បទានំ តិធា វុត្តំ, រុក្ខ+យាចក+ភិក្ខវោ។
អាធារវិវក្ខាយំ សត្តមីបិ, សង្ឃេ គោតមិ ទេហិ, សង្ឃេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ, យា បលាលមយំ មាលំ, នារី ទត្វាន ចេតិយេតិ។
២៥. តាទត្ថ្យេ
តាទត្ថ្យេ ចតុត្ថី សិយា។ តទត្ថស្ស ភាវេ, តាទត្ថ្យំ, តស្មិំ តទត្ថភាវេ ជោតនីយេវ ចតុត្ថី សិយា។ តទត្ថស្ស ភាវោតិ និមិត្តនិមិត្តីសម្ពន្ធេ
ឥច្ចាយំ កច្ចាយនេ ឧបរិ វក្ខមានស្ស ចតុត្ថីតិ សាធិតត្តា ឥធ ឆដ្ឋីតិ ទីបនត្ថំ វុច្ចតេ –
កស្ស សាទុ នរុច្ចតិ, មា អយស្មន្តានម្បិ សង្ឃភេទោ រុច្ចិត្ថ, ខមតិ សង្ឃស្ស, ភត្ត+មស្ស នច្ឆាទេតីតិ ឆដ្ឋី សម្ពន្ធវចនិច្ឆាយំ, ន ចេ+វំ វិរោធោ សិយា, សទិសរូបត្តា, ឯវំវិធេសុ ច សម្ពន្ធស្ស សទ្ទិកានុមតត្តា។ តថា ហិ ភាគវុត្តិយា ‘‘ឧបបទវិភត្តិ ឆដ្ឋិយា+បវាទា’’តិ វុត្តំ, សទ្ទន្តរេ វិហិតា វិភត្តិ ឧបបទវិភត្តិ។
កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសីតិ អត្ថមត្តេ បឋមា, កស្ស វា តុយ្ហន្តិ អវត្វា កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសីតិ អត្ថមត្តេ បឋមាវសេន ព្យភិចារទស្សនា។ ឯវ+មញ្ញាបិ វិញ្ញេយ្យា, បរតោបិ យថាគមំ។
រញ្ញោ សតំ ធារេតិ រញ្ញោ ឆត្តំ ធារេតីតិ សម្ពន្ធេ ឆដ្ឋីវ។ សិលាឃ=កថនេ, ឯវំ រញ្ញោ សិលាឃតេ ឥច្ចាទិ, ថុតិំ ករោតីត្យត្ថោ។ ហនុ=អបនយនេ, រញ្ញោ ហនុតេ, វញ្ចេតីត្យត្ថោ។ ឧបតិដ្ឋេយ្យ សក្យបុត្តានំ វឌ្ឍកី, ឧបគច្ឆេយ្យាត្យត្ថោ។ សប=អក្កោសេ, មយ្ហំ សបតេ, សច្ចំ កុរុតេត្យត្ថោ
ឯវំ អាយុ ភោតោ ហោតុ, ចិរំ ជីវិតំ, ភទ្ទំ, កល្យាណំ, អត្ថំ, បយោជនំ, កុសលំ, អនាមយំ, ហិតំ, បត្ថំ, សុខំ, សាតំ, ភោតោ ហោតុ, សាធុ សម្មុតិ មេ តស្ស, បុត្តស្សា+វិករេយ្យ គុយ្ហ+មត្ថំ, តស្ស មេ សក្កោ បាតុរហោសិ, តស្ស បហិណេយ្យ, ភិក្ខូនំ ទូតំ បាហេសិ, កប្បតិ សមណានំ អាយោគោ
២៦. បញ្ចម្យ+វធិស្មា
បទត្ថាវធិស្មា បញ្ចមីវិភត្តិ ហោតិ។
សមេប្យ+បគមេ ទ្វិន្នំ, បុព្ពរូបា យ+ទច្ចុតំ;
វុច្ចតេ ត+ទបាទានំ, តំ ចលាចលតោ ទ្វិធា;
យថា+ស្សា ធាវតា បោសោ, បតោ, រុក្ខាផលន្តិ ច។
តត្ថ ចលាវធិ ធាវតា អស្សា បុរិសោ បតតិ, អចលាវធិ បព្ពតា ឱតរន្តិ វនចារកាតិ។
តញ្ច អវធិ វិសយក្រិយាវិសេសស្ស និទ្ទិដ្ឋត្តា និទ្ទិដ្ឋវិសយំ, យត្ថ អប អបគមនក្រិយំ ឧបាត្តំ=អជ្ឈាហដំ វិសយំ កត្វា បវត្តតិ, តំ ឧបាត្តំ។ យំ កេនចិ គុណេន ឧក្កំសិយតិ, តំ អនុមេយ្យំ។ យថា គាមា អបេន្តិ មុនយោ, នគរា និគ្គតោ រាជា, បាបា ចិត្តំ និវារេន្តិ។ វលាហកា វិជ្ជោតតេ, កុសុលតោ បចតីតិ។ ឯត្ថ ច វឡាហកា និក្ខម្ម, កុសុលតោ អបនេត្វាតិ ច បុព្ពក្រិយា អជ្ឈាហរីយតិ។ មថុរា បាដលិបុត្តកេហិ អភិរូបាតិ អនុមីយតិ។ វុត្តញ្ហិ –
និទ្ទិដ្ឋវិសយំ កិញ្ចិ, ឧបាត្តវិសយំ តថា;
អនុមេយ្យវិសយញ្ចេតិ, តិធា+ហុ អវធិំ ពុធាតិ។
ភយហេតុម្ហិ-ចោរា
កថំ ‘‘ថោកំ ចលតី’’តិ, ក្រិយាវិសេសនេ កម្មនិ ទុតិយា, ថោកំ ចលនំ ករោតីត្យត្ថោ, ថោកន្តិ ចលនក្រិយាយ វិសេសនត្តា ក្រិយាវិសេសនំ។
ក្រិយាវិសេសនំ នាម, កម្មត្តេ+កត្តសណ្ឋិតា;
ន្យាយសិទ្ធំ យតោ តស្មា, តទត្ថំ ន វិសុំ វិធិ។
ន្យាយសិទ្ធំវ=ចលនន្តិ យស្មា ភាវេ អនោ, តស្មា ភាវស្សេ+កត្តា ឯកវចនន្តិ ញាយា ឯកត្តញ្ច, ភាវេ អនត្តា នបុំសកត្តញ្ច, ករោតិក្រិយាយ សម្ពន្ធេន កម្មត្តញ្ច សិជ្ឈតីតិ។ ករ+ភូធាតវោ ច –
ការិយរូបាភិធាត្វត្ថា
តតោ ក្រិយា ច ភាវោ ច, សាមញ្ញំ តេសុ គម្យតេ –
តិ វុត្តត្តា យុជ្ជន្តិ។
ថោកត្ថេ-ថោកា មុច្ចតិ។ សព្ពត្ថ សវិសយេ បញ្ចមី។ ឯត្ថ ‘‘វិវក្ខា លោកិកា សា ច, ន សក្កា អនិវត្តិតុំ’’តិ វុត្តត្តា អនិដ្ឋប្បសង្គោ ន សិយា។ មរិយាទាយំ-អាបព្ពតា ខេត្តំ។ អភិវិធិម្ហិ-អាព្រហ្មលោកា សទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ, បព្ពតំ វជ្ជេត្វា, ព្រហ្មលោកម្ហិ ព្យាបេត្វាតិ ច អត្ថោ។ ឯត្ថ វជ្ជមានសីមា មរិយាទា, គយ្ហមានសីមា អភិវិធិ។
២៧. អបបរីហិ វជ្ជនេ
វជ្ជនេ វត្តមានេហី អបបរីហិ យោគេ បញ្ចមី ហោតិ។ អបសាលាយ អាយន្តិ វាណិជា, បរិសាលាយ អាយន្តិ វាណិជា, សាលំ វជ្ជេត្វាតិ អត្ថោ។
២៨. បដិនិធិបតិទានេសុ បតិនា
បដិនិធិម្ហិ បតិទានេ ច វត្តមានេន បតិនា យោគេ នាមស្មា បញ្ចមី ហោតិ។ ពុទ្ធស្មា បតិ សារិបុត្តោ, ឃត+មស្ស តេលស្មា បតិ ទទាតិ។
២៩. រិតេ ទុតិយា ច
រិតេសទ្ទយោគេ នាមស្មា ទុតិយា ហោតិ បញ្ចមី ច។ រិតេ សទ្ធម្មា, រិតេ សទ្ធម្មំ។
៣០. វិនា+ញ្ញត្រ តតិយា ច
វិនា+ញ្ញត្រយោគេ
៣១. បុថនានាហិ
ឯតេហិ យោគេ តតិយា ហោតិ បញ្ចមី ច។ ភិន្នយោគករណំ ទុតិយានិវត្តនត្ថំ។ បុថគេវ ជនេន, បុថគេវ ជនស្មា, ជនេន នានា, ជនស្មា នានា។
៣៩. ឆដ្ឋី សម្ពន្ធេ
សម្ពន្ធេ ឆដ្ឋី ហោតិ។ រញ្ញោ បុរិសោតិ វុត្តេ យស្មា រាជា ទទាតិ, បុរិសោ គណ្ហាតិ, តស្មា រាជបុរិសោតិ វិញ្ញាយតិ។ ឯវមេវ យោ យស្ស អាយត្តោ សេវកាទិភាវេន ភណ្ឌភាវេន វា សមីប+សមូហា+វយវ+វិការ+ការិយ+អវត្ថា+ជាតិ+គុណ+ក្រិយាទិវសេន វា, ឋានីវសេន វា, អាគមីវសេន វា, សោ តិវិធោបិ អត្ថោ សម្ពន្ធោ នាម។ វុត្តញ្ហិ –
ក្រិយាការកសញ្ជាតោ, អស្សេ+ទំភាវហេតុកោ;
សម្ពន្ធោ នាម សោ អត្ថោ, តត្ថ ឆដ្ឋី វិធីយតេ។
បារតន្ត្យញ្ហិ សម្ពន្ធោ, តត្ថ ឆដ្ឋី ភវេ តិតោ;
ឧបាធិ+ឋាន្យា+គមិតោ, ន វិសេស្សាទិតោ តិតោតិ។
ឧបាធិសង្ខាតវិសេសនតោ តាវ-រញ្ញោ បុរិសោ។ ឯត្ថ ច ព្រាហ្មណាទិសាមិតោ និវត្តេតីតិ រាជា វិសេសនំ, បុរិសោ តេន
គាវស្ស ជាតិ, ធវលោ, គតិ, សិង្គំ, នាមន្តិ+ធ;
ទព្ពស្សាបិ ច ជាត្យាទិ, វិសេស្សា ហោន្តិ កាមតោ។
គោត្តញ្ច
បដស្ស, សិង្គំមេណ្ឌស្ស, នា+ញ្ញេសំតិ វិសេស្សតេ។
ឋានិតោ-យុវណ្ណាន+មេឱ លុត្តា។ អាគមិតោ-សុញ សស្ស។ សាមិយោគេ-ទេវាន+មិន្ទោ, មិគានំ រាជា។ រុជាទិយោគេ-ទេវទត្តស្ស រុជតិ, តស្ស រោគោ ឧប្បជ្ជិ, មហាសេនាបតីនំ ឧជ្ឈាបេតព្ពំ, រជកស្ស វត្ថំ ទទាតិ, មុសាវាទស្ស ឱត្តប្បំ ឥច្ចាទិ។ យជស្ស យោគេ-បុប្ផស្ស ពុទ្ធស្ស យជតិ, បុប្ផេនាត្យត្ថោ។ ឯវំ ឃតស្ស អគ្គិំ ជុហតិ។ សុហិតត្ថេ-បត្តំ ឱទនស្ស បូរេត្វា, បូរំ នានាបការស្ស អសុចិនោ, បូរំ ហិរញ្ញសុវណ្ណស្ស, បូរតិ ពាលោ បាបស្ស។ កិតកប្បយោគេ-ពហុលំវិធានា ឆដ្ឋី, រញ្ញោ សម្មតោ, បូជិតោ, សក្កតោ, អបចិតោ, មានិតោ វា, អមតំ តេសំ ភិក្ខវេ អបរិភុត្តំ, យេសំ កាយគតា សតិ អបរិភុត្តា, សាធុសម្មតោ ពហុជនស្ស, សុប្បដិវិទ្ធា ពុទ្ធានំ ធម្មធាតុ, ធម្មស្ស គុត្តោ មេធាវី។ កម្មត្ថេ-តស្ស ភវន្តិ វត្តារោ, សហសា កម្មស្ស កត្តារោ, អមតស្ស ទាតា, ភិន្នានំ សន្ធាតា, សហិតានំ អនុប្បទាតា, ពោធេតា បជាយ, កម្មស្ស ការកោ នត្ថិ, វិបាកស្ស ច វេទកោ, អវិសំវាទកោ លោកស្ស, ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោ។ សរតិ+ច្ឆាយោគេ-មាតុ សរតិ, ន តេសំ កោចិ សរតិ, សត្តានំ កម្មបច្ចយា, បុត្តស្ស ឥច្ឆតិ។ ករោតិស្ស (យោគេ) – ឧទកស្ស បតិកុរុតេ, កណ្ឌស្ស បតិកុរុតេ, អភិសង្ខរោតីត្យត្ថោ។ បញ្ចមិយត្ថេ បរិហានិភយត្ថយោគេបិ ឆដ្ឋី, អស្សវនតាយ ធម្មស្ស បរិយាយន្តិ, កិន្នុ ខោ អហំ តស្ស សុខស្ស ភាយាមិ, សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ
៤០. តុល្យត្ថេន វា តតិយា
តុល្យត្ថេន យោគេ វា ឆដ្ឋី ហោតិ តតិយា ច។ បិតុ តុល្យោ, បិតរា វា, មាតុ តុល្យោ, មាតរា វា។
៣២. សត្តម្យា+ធារេ
កត្តុកម្មដ្ឋានំ និសជ្ជ+បចនាទិក្រិយានំ យោ អាធារោ, តំ អាធារការកំ នាម។ កថំ កដេ និសីទតិ ទេវទត្តោ, ថាលិយំ ឱទនំ បចតិ, ទេវទត្ត+តណ្ឌុលានំ កត្តុ+កម្មានំ ធារណតោ តទដ្ឋអាសន+បចនក្រិយំ កដ+ថាលិយោ ធារេន្តិ នាម, តស្មិំ សត្តមីវិភត្តិ ហោតិ។
សោ ព្យាបិកោ, ឱបសិលេសិកោ, វេសយិកោ, សាមីបិកោតិ ចតុព្ពិធោ។ តត្ថ យោ អាធេយ្យស្ស និស្សេសាធារភូតោ, សោ ព្យាបិកោ, យថា តិលេសុ តេលំ អត្ថិ, ខីរេសុ ជលំ, ទធិម្ហិ សប្បិ។ បច្ចេកសិទ្ធានំ ភាវានំ យំ អាធេយ្យភាវេន ឧបសិលេសនំ អល្លីយនំ អត្ថិ, សោ ឱបសិលេសិកោ។ យថា អាសនេ និសិន្នោ សង្ឃោ, ថាលិយំ ឱទនំ បចតិ, ឃដេ ឧទក+មត្ថិ, ទូរេ ឋិតោ, សមីបេ ឋិតោ។ យត្ថ សមីបេ សមីបីវោហារំ កត្វា តទាយត្តតាទីបនត្ថំ អាធារភាវោ ឧបចរីយតិ, តំ សាមីបិកំ, យថា គង្គាយំ ឃោសោ, គង្គាយ សមីបេ វជោត្យត្ថោ។ សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ។ យត្ថ អញ្ញថាភាវវសេន ទេសន្តរាវច្ឆេទវសេន វា អាធារបរិកប្បោ
កិរិយា កត្តុ+កម្មដ្ឋា, អាធារីយតិ យេន សោ;
អាធារោ ចតុធា វុត្តោ, ព្យាបកាទិប្បភេទតោ។
ព្យាបកោ តិលខីរាទិ, កដោ ឱបសិលេសិកោ;
សាមីបិកោ តុ គង្គាទិ, អាកាសោ វិសយោ មតោ។
៣៣. និមិត្តេ
និមិត្តត្ថេ សត្តមី ហោតិ។ អជិនម្ហិ ហញ្ញតេ ទីបិ, កុញ្ជរោ ទន្តេសុ ហញ្ញតេ, អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី, សម្បជានមុសាវាទេ បាចិត្តិយំ។ សព្ពត្ថ និមិត្យត្ថោ។
៣៤. យព្ភាវោ ភាវលក្ខណំ
យស្ស ភាវោ ភាវន្តរស្ស លក្ខណំ ភវតិ, តតោ សត្តមី។ កាលេ គាវីសុ ទុយ្ហមានាសុគតោ, ទុទ្ធាសុ អាគតោ។ ឯត្ថគមនក្រិយាយ ទោហនក្រិយាចិហនំ, អាគមនក្រិយាយ ទុទ្ធាក្រិយាចិហនំ, ឯវ+មុបរិបិ។ បុព្ពណ្ហសមយេ គតោ, សាយន្ហសមយេ អាគតោ, ជាយមានេ ខោ សារិបុត្ត ពោធិសត្តេ អយំ ទសសហស្សី លោកធាតុ សម្បកម្បិ។
បាសាណា សក្ខរា ចេវ, កឋលា ខាណុកណ្ដកា;
សព្ពេ មគ្គា វិវជ្ជន្តិ, គច្ឆន្តេ លោកនាយកេ។
ឥមស្មិំ
៣៥. ឆដ្ឋី ចា+នាទរេ
យស្ស ភាវោ ភាវន្តរស្ស លក្ខណំ ភវតិ, តតោ ឆដ្ឋី ហោតិ សត្តមី ចា+នាទរេ គម្យមានេ។ អកាមកានំ មាតាបិតូនំ រុទន្តានំ បព្ពជិ, មាតាបិតូសុ រុទន្តេសុ វា។ ‘‘អាកោដយន្តោ សោ នេតិ, សិវិរាជស្ស បេក្ខតេ’’, ‘‘មច្ចុ អាទាយ គច្ឆតិ, បេក្ខមានេ មហាជនេ’’។
គុន្នំ សាមីតិ សម្ពន្ធេ ឆដ្ឋី, គោសុ សាមីតិ វិសយសត្តមី។ ឯវំ គុន្នមិស្សរោ, គោស្វិ+ស្សរោ, គុន្នំ អធិបតិ, គោសុ អធិបតិ, គុន្នំ ទាយាទោ, គោសុ ទាយាទោ, គុន្នំ សក្ខី, គោសុ សក្ខី, គុន្នំ បតិភូ, គោសុ បតិភូ, គុន្នំ បសុតោ, គោសុ បសុតោ, កុសលា នច្ចគីតស្ស, កុសលា នច្ចគីតេ, អាយុត្តោ កដករណស្ស, អាយុត្តោ កដករណេ។ តថា អាធារវចនិច្ឆាយំ សត្តមី, ភិក្ខូសុ អភិវាទេន្តិ, មុទ្ធនិ ចុម្ពិត្វា, ពាហាសុ គហេត្វា, ហត្ថេសុ បិណ្ឌាយ ចរន្តិ, កទលីសុ គជេ រក្ខន្តិ, ញាណស្មិំ បសន្នោ, ញាណស្មិំ ឧស្សុក្កោតិ វិសយសត្តមី។
៣៦. យតោ និទ្ធារណំ
ជាតិគុណក្រិយាហិ សមុទាយតេ+កទេសស្ស បុថក្ករណំ និទ្ធារណំ, យតោ តំ ករីយតិ, តតោ ឆដ្ឋីសត្តមិយោ ហោន្តិ។ សាលយោ សូកធញ្ញានំ បថ្យតមា, សូកធញ្ញេសុ សាលយោ បថ្យតមា។ កណ្ហា គាវីនំ សម្បន្នខីរតមា, កណ្ហា គាវីសុ
១៤. សត្តម្យា+ធិក្យេ
អាធិក្យេ អត្ថេ ឧបេន យុត្តម្ហា សត្តមី ហោតិ។ ឧបខារិយំ ទោណោ, ខារិយា ទោណោ អធិកោត្យត្ថោ។ តថា ឧបនិក្ខេ កហាបណំ។
១៥. សាមិត្ថេ+ធិនា
សាមិភាវត្ថេ អធិនា យុត្តម្ហា សត្តមី ហោតិ។ អធិព្រហ្មទត្តេ បញ្ចាលា, អធិបញ្ចាលេសុ ព្រហ្មទត្តោ, ព្រហ្មទត្តិស្សរា បញ្ចាលាតិ អត្ថោ។ អធិទេវេសុ ពុទ្ធោ, សម្មុតិទេវាទីហិ ពុទ្ធោ អធិកោត្យត្ថោ។
ឯត្ថ ច យថាវុត្តេសុ អត្ថេសុ អយំ ភេទោ –
ការកំ សាធកំ និព្ពត្តកំ ក្រិយានិមិត្តន្តិ អត្ថតោ ឯកមេវ, តញ្ច ទណ្ឌោ, ធវលោ, បចនំ, ចិត្តោ, គោតិ ទព្ព+គុណ+ក្រិយា+នាម+ជាតិភេទេន បញ្ចវិធម្បិ កម្ម+កត្តាទិវសេន ឆព្ពិធំ, តំ សត្តិការកំ, តទាធារភូតទព្ពាទយោ តត្រដ្ឋការកំ, ន មុខ្យតោ។ មុខ្យតោ ចេ ហោន្តិ, តេសំ សត្តិទព្ពានំ អញ្ញមញ្ញព្យាវដរូបត្តា យោ អាធារោ, សោ អាធារោយេវ, កិស្មិញ្ចិកាលេ ករណំ វា កត្តុរូបភូតោ វា ន ហោតិ, តស្មា ថាលិ បចតិ, ថាលិយា បចតិ, ថាលិយំ បចតីត្យាទិនា ឯកស្ស វត្ថុនោ កត្តុ+ករណា+ធារភេទោ ន សិយា។ សត្តិបក្ខេ បន ទព្ពាទីនំ អនេកសត្តិយា អាធារត្តា សត្តិយា ទព្ពាទយោ វិវក្ខិតា តំ តំ ការកំ ហោតីតិ ទព្ពាទីនំ អភេទេបិ ការកភេទោ យុជ្ជតេ។ វុត្តញ្ហិ –
វិចិត្តកត្តុអាទីហិ
នានាត្តំ យុជ្ជតេ នាដ្យ-ភេទេន នដកស្សិ+វាតិ។
ថាលិ វត្ថុតោ ឯកា ចេទបិ សត្តិការកភូតកត្តុ+ករណា+ធារាទីនំ ភេទេន ភេទ+មុបយាតិ, កិមិវ រាម+រាវណាទិវេសធារីនដកោ តេសំ នាមវសេន រាមោ, រាវណោតិ ភេទ+មុបយាតិ, ត+មិវាតិ អធិប្បាយោ។
បុន+របិ –
យថេ+កោបិ បដោ សុត្ត, បីតាទិគុណសំយុតោ;
សុក្កោ បដោតិ បីតោតិ, ភេទំ យាត្យេ+វមេវ+យំ។
ឯត្ថ ច សត្តិភូតកត្តាទយោ មុខ្យការកំ, តំយោគេន ទព្ពភូតថាលី គុណការកំ, តេ ច កថំ ក្រិយាយ ការកា ហោន្តិ។ កត្តា អត្តនា បតិដ្ឋិតាយ ហសតិ+នច្ចតិច្ចាទិក្រិយាយ និមិត្តំ ហោតិ។ កម្មញ្ច អត្តនា បតិដ្ឋិតក្រិយាយ តទត្ថភូតឥន្ធនាទីនិ បវត្តេន្តំ ‘‘ឱទនំ បចតី’’ត្យាទោ និមិត្តំ។ ‘កដ្ឋេហិ បច្ចតី’ត្យាទោ កដ្ឋានិ ជលនក្រិយាយ សាធេតព្ពបាកស្ស អង្គភាវេន និមិត្តំ។ ‘ផរសុនា ឆិន្ទតី’ត្យាទោ ផរសុ ច កដ្ឋានំ ទ្វិធាបវត្តិយា និមិត្តំ។ កម្មញ្ច ក្រិយាយ សម្ពន្ធីយមានព្យាប្យេ សតិ និមិត្តភាវេន ក្រិយាយ និមិត្តំ។ តថា សម្បទានា+វធិ+អាធារានំ ‘គាវោ ទទាតិ’ ‘គាមស្មា អបនយតិ’ ‘ថាលិយំ បចតី’ត្យាទីសុ គោទានា+បនយន+បចនក្រិយានំ និមិត្តត្តា ក្រិយាយ និមិត្តានិ ហោន្តិ។ តេសំ យថាសកំ ក្រិយាយ បវត្តកោ កត្តា, តស្មា ស ឯវ បធានោ កត្តាតិ វោហារំ
ចោទកេន វុត្តញ្ហិ –
ននុ សាមគ្យមីនាយំ, ក្រិយាសិទ្ធិ កថំ វទ;
ឯកស្ស កត្តុនោ ឯវ, សព្ពេសំ កត្តុតំ វិនា។
សព្ពេសំ ករណាទីនំ, កត្តុតាយ វិយោគតោ;
ករណាទីនំ អភាវត្តា, ការកំ ន ហិ ឆព្ពិធន្តិ។
វុច្ចតេ –
យទ្យប្យ+ត្ថិ ហិ កត្តុត្តំ, សភាវា ករណាទិសុ;
ក្រិយាសិទ្ធ្យា តថាប្យេ+ត+មប្បធានំ បរង្គតោ។
ឯតំ សភាវតោ ឧបលព្ភមានំ ករណាទីសុ កត្តុត្តំ បរេសំ ករណាទីនំ ជលន+ធារណាទិក្រិយាយ អង្គំ ឧបាយតិ អប្បធានន្តិ អធិប្បាយោ។
ការកំ ឆព្ពិធំ សញ្ញា-វសា ឆព្ពីសតិវិធំ;
បភេទា សត្តធា កម្មំ, កត្តា បញ្ចវិធោ ភវេ។
ករណំ ទុវិធំ ហោតិ, សម្បទានំ តិធា មតំ;
អបាទានំ បញ្ចវិធំ, អាធារោ តុ ចតុព្ពិធោ។
វិភត្តិយោ បន –
បច្ចត្ត+មុបយោគញ្ច, ករណំ សម្បទានិយំ;
និស្សក្កំ សាមិវចនំ, ភុម្ម+មាលបន+ដ្ឋមំតិ។
ឥតិ បយោគសិទ្ធិយំ ការកកណ្ឌោ តតិយោ។