នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
សុពោធាលង្ការដីកា
គន្ថារម្ភកថា
យោ
លោកត្តយេន’វិកលេន និរាកុលេន;
វិញ្ញាបយី និរុបមេយ្យតមត្តនោ តំ,
វន្ទេ មុនិន្ទមភិវន្ទិយ វន្ទនីយំ។
បត្តោ សបត្តវិជយោ ជយពោធិមូលេ,
សទ្ធម្មរាជបទវិំ យទនុគ្គហេន;
សត្តាបសត្ត
សទ្ធម្មសាររតនស្ស នមត្ថុ តស្ស។
យោ ភាជនត្តមភិសម្ភុណិ សគ្គុណស្ស,
តស្សាបិ ធម្មរតនស្ស មហារហស្ស;
សម្ភាវិតំ សសិរសាហិតសន្នតេហិ,
សម្ភាវយាមិ សិរសា គណមុត្តមំ តំ។
យេ’នន្តតន្តរតនាករមន្ថនេន,
មន្ថា’ចលោល្លសិតញាណវរេន លទ្ធា;
សារា មតាតិ សុខិតា សុខយន្តិ ចញ្ញេ,
តេ មេ ជយន្តិ គុរវោ គុរវោ គុណេហិ។
១. ទោសាវពោធ បឋមបរិច្ឆេទ
រតនត្តយប្បណាមវណ្ណនា
១.
មុនិន្ទវទនម្ភោជ-គព្ភសម្ភវសុន្ទរី;
សរណំ បាណិនំ វាណី, មយ្ហំ បីណយតំ មនំ។
១. អថាយំ ‘‘មុនិន្ទេ’’ច្ចាទិ។ ននុ ‘‘ពន្ធលក្ខណំ វិរចយិតុកាមោ’’តិ វុត្តំ, កិមេត្ថ លក្ខណករណេន អទិដ្ឋលក្ខណាបិ ទិស្សន្តិ ពន្ធន្តាតិ? សច្ចំ, តថាបិ តេ ឃុណក្ខរប្បកាសា តព្ពិទូនំ បយោគានុសារិនោ វា សិយុំ, បុព្ពេ កតសត្ថបរិចយា វា សិយុន្តិ វិញ្ញេយ្យំ។ វាណី មយ្ហំ មនំ បីណយតន្តិ សម្ពន្ធោ។ វាណីតិ វា សរស្សត្យបរនាមធេយ្យា កាចិ ទេវតា, សា សព្ពាវទាតា យថិច្ឆិតត្ថសាធនបុណ្ឌរីកគព្ភេ និសីទតីតិ លោកវាទោ។ វាណីតិ បន បច្ចុហវិរហេនាភិមតសិទ្ធិនិពន្ធនេកតាណោ សម្មាសម្ពុទ្ធភាសិតោ សទ្ធម្មោ, តតោយេវាយំ ទេវតា រុប្បតេ។ តត្ថ សរស្សតិយា យថា’សត្តា ជាតាយ មនោសម្បីណនន្តិ លោកោ, សទ្ធម្មទេវតាយ តុ មនោបីណនំ, តស្សា សព្ពវជ្ជរហិតាយច្ចន្តនិម្មលាយ និរន្តរត្ថនេកតាណប្បវត្តិយា មនសោ សម្បីណនំ។ តេន ច បស្សទ្ធិ, តាយ បន សុខំ, តេនាបិ សមាធិ, សមាធិសម្ភវេន យថាភូតាវពោធសម្ភវតោ វិចិត្តានេកសទ្ទត្ថវិសេសា បដិភន្ត្យនាយាសេន, តតោ ច យថិច្ឆិតសិទ្ធិនិប្ផត្តីតិ វង្កវុត្តិយា តប្បសាទមាសីសតិ។
កិំវិសិដ្ឋោច្ចាហ ‘‘មុនិន្ទេ’’ច្ចាទិ។ ឧភោ លោកេ មុនាតិ ជានាតីតិ មុនិ, ឥន្ទតិ បរមិស្សរិយំ បវត្តេតិ សព្ពត្ថាតិ ឥន្ទោ, មុនិ ច សោ ឥន្ទោ ច, មុនីនំ ឥន្ទោតិ វា មុនិន្ទោ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ។ តតោយំ តស្ស និមិត្តកសញ្ញា។ វិជ្ជមានេសុបិ បរិយាយសទ្ទេស្វញ្ញេសុ កវិកាមិតស្សត្ថស្សេកន្តវាចកត្តេនោ’ ចិត្យសម្បោសកោយំ មុនិន្ទសទ្ទោ, តថា ហិ យោ ឧភយលោកជាននេន មុនីនំ បរមិស្សរិយបុគ្គលានម្បិ បរមិស្សរិយំ វត្តេតិ, សោ បរំ បីណេតិ ហេតុភាវេន’ត្រេ’ត្យុ’ចិតមេវ, តថា បទន្តរានម្បិ ឱចិត្យំ បោសេតិ។ តថា ហិ តាទិសស្ស វទនារវិន្ទោទរេ សម្ភវា សុន្ទរី, តតោយេវ បដិសរណំ, តស្មា ច មនោ បីណេតីតិ។ តស្ស វទនំ, តមិវ មុនិន្ទវទនំ, អម្ភោជំ។ តមេវ វា លក្ខិសំយោគិតាទិសធម្មេន’ម្ភោជំ, បទុមំ។ តស្ស គព្ភោ។ តត្ថ សម្ភវេន បវត្តិយា, ឧប្បត្តិយា វា សុន្ទរី និរវជ្ជា ទេវតា។ វាចា បន ទោសលេសេនាប’សម្ផុដ្ឋាវ និរវជ្ជា, តថា ច វក្ខតិ ‘‘គុណាលង្ការសំយុត្តា’’ សរណំ បាណិនំ សត្តានំ បដិភានាទិគុណវិសេសាវហត្តមត្តេន បដិសរណភូតា ទេវតា។ វាចា បន សព្ពុបទ្ទវនិវារណេន សព្ពហិតសុខសម្បទាសម្បាទនេនច្ចន្តបដិសរណភូតា។ សភាវនបុំសកត្តា ចេត្ថ ន លិង្គបរិវត្តនំ។ មយ្ហន្តិ ឯកវចនេនត្តនោ និរភិមានត’មានេតិ សជ្ជនមាចារំ។ អភិន្នបទសិលេសោ ចាយំ, សព្ពត្ថេវាវីកតសទ្ទប្បយោគតោ។ សិលេសោ ចាយំ វង្កវុត្តិយា សព្ពត្ថ សិរិំ បោសេតិ។ តថា ច វក្ខតិ ‘‘វង្កវុត្តីសុ បោសេតិ, សិលេសោ តុ សិរិំ បរ’’ន្តិ
១. សុបរិសុទ្ធពុទ្ធិគោចរបរមវិចិត្តគន្ថការកោយមាចរិយ- សង្ឃរក្ខិតមហាសាមិបាទោ ‘‘មុនិន្ទវទនម្ភោជ…បេ.… បរិស្សមោ’’តិ គាថត្តយមាហ។ ឯត្ថ បឋមគាថាយ ឥដ្ឋទេវតាសង្ខាតរតនត្តយប្បណាមោ ទស្សិតោ, ទុតិយគាថាយ អារម្ភបដិក្ខេបកជនា និសេធិតា, តតិយគាថាយ អភិធានាទិកំ ទស្សិតំ។ តថា ហិ លោកុត្តរធម្មនិស្សិតបរិយត្តិសង្ខាតសព្ពញ្ញុភារតិយា មនោសម្បីណនាសីសនាបទេសេន អត្តនោ និស្សេសធម្មរតនេ បសាទោ បកាសិតោ។ សោ បន ធម្មប្បសាទោ តទវិនាភាវតោ ពុទ្ធសង្ឃេសុបិ សិទ្ធោតិ រតនត្តយវិសយំ បណាមំ វង្កវុត្តិយា ទស្សេតិ។ សោ ហិ អត្ថតោ បណាមក្រិយាភិនិប្ផាទិកា កុសលចេតនា។ ឯត្ថ ផលំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។
បុន សន្តេសុ រាមសម្មាទ្យលង្ការេសុ បិដ្ឋបិសនំ វិយ ហោតីទំ អលង្ការករណន្តិ វទន្តា វិរុទ្ធវាទិនោ រាមសម្មាទីនមត្ថិភាវំ ឧព្ភាវេត្វា អលង្ការសទ្ទេន អលង្ការសទ្ទស្ស សទ្ទាលង្ការាទ្យភិធេយ្យញ្ច សុទ្ធមាគធិកត្តំ វត្វា អលង្ការសទ្ទស្ស វិសេសនភូតអនុរូបសទ្ទោបាទានេន ពុទ្ធវចនស្ស ឧបយោគត្តំ មាគធិកវោហារេន ភវតីតិ គម្យមានត្តា ករណប្បការញ្ច អលង្ការគន្ថប្បវត្តិយា អត្ថាលង្ការាទិនិស្សិតត្តា ឥមិនា អលង្ការសទ្ទេនេវ អលង្ការសង្ខរណសង្ខាតប្បយោជនញ្ច ទស្សេតិ។
សត្ថប្បយោជនានំ សាធ្យសាធនលក្ខណោ សម្ពន្ធោ បន សម្ពន្ធស្ស និស្សយភូតសត្ថប្បយោជនានំ ទស្សនេនេវ តន្និស្សិតត្តា សយម្បិ វុត្តោ ហោតិ។ វុត្តំ ហិ–
‘‘សត្ថំ បយោជនញ្ចេវ, ឧភោ សម្ពន្ធនិស្សយា;
វុត្តា តំវុត្តិយាយេវ, វុត្តោ តន្និស្សិតោបិ សោ’’តិ។
តស្សត្ថោ– សម្ពន្ធនិស្សយា សម្ពន្ធស្ស អាធារភូតា សត្ថំ, បយោជនញ្ច ឧភោ វុត្តា, តំវុត្តិយាយេវ តេសំ ឧភិន្នំ កថនេនេវ តន្និស្សិតោ តេ និស្សាយ បវត្តោ សោបិ សម្ពន្ធោ វុត្តោ ភវតីតិ។
ឯត្ថ អភិធានកថនំ វោហារសុខត្ថំ, អភិធេយ្យាទិកថនំ បន តេហិ យុត្តានំយេវ គន្ថានំ សុពុទ្ធិបុព្ពកាទីនំ ឧបាទេយ្យត្តញ្ច តព្ពិបរីតានំ ឧម្មត្តកវចនាទីនមិវអនុបាទេយ្យត្តញ្ច បកាសនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ។ វុត្តញ្ហិ –
‘‘សម្ពន្ធានុគុណោបាយំ
វីមំសាធិគតំ
តស្សត្ថោ– សម្ពន្ធានុគុណោបាយំ សាធិយសាធនលក្ខណសម្ពន្ធស្ស និស្សយភូតវាច្ចវាចកានំ សម្ពន្ធិភូតានំ អញ្ញមញ្ញានុរូបគុណបរិជាននេ ការណភូតំ បុរិសត្ថាភិធាយកំ ចតុព្ពិធធម្មអត្ថកាមមោក្ខសង្ខាតានំ បុរិសត្ថានំ វាចកភូតំ វាក្យំ ‘‘ឯកាខ្យាតោ បទច្ចយោ, សិយា វាក្យំ សការកោ’’តិ វីមំសាធិគតំ ញាណគតិលក្ខណឧបបរិក្ខាយ អធិគតំ អធិប្បេតំ, អតោ បរំ វុត្តលក្ខណសត្ថតោ អញ្ញំ អនធិគតំ នាធិប្បេតន្តិ។ ឥទំ បនេត្ថ គាថានំ និក្ខេបប្បយោជនំ។
លោកេ បទុមគព្ភេ វសន្តិយា សព្ពង្គធវលាយ យថិច្ឆិតត្ថសាធិកាយ សរស្សតីនាមិកាយ ទេវតាយ ‘‘វាណី’’តិ វោហារតោ ឥមិនា អត្ថេន យោជេត្វា អភិន្នបទសិលេសាលង្ការវសេន វុត្តត្តា បទត្ថោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – មុនិន្ទស្ស សោភាសុគន្ធាទិគុណយោគតោ មុខសទិសស្ស, នោ ចេ មុខសង្ខាតអម្ភោជស្ស គព្ភេ ឧទរេ សម្ភវេន បវត្តិយា ឧប្បត្តិយា វា សុន្ទរី និទ្ទោសា, សោភនា វា បាណិនំ សរណំ អតោយេវ អហិតាបនយនហិតាវហត្ថេន សព្ពសត្តានំ បដិស្សរណភូតា វាណី យថាវុត្តគុណោបេតា សរស្សតីទេវតា, នោ ចេ សព្ពញ្ញុភារតីតិ វុត្តសទ្ធម្មរតនំ មយ្ហំ មនំ គន្ថវិរចនេ ព្យាវដស្ស មេ ចិត្តំ បីណយតំ អភិមតត្ថសម្បាទនេន បីណយតូតិ។
ឧភយលោកជាននតោ មុនិ ច សោ ឥន្ទភាវបវត្តនតោ ឥន្ទោ ចេតិ កម្មធារយេន វា, អគារិយមុនិអនគារិយមុនិសេខមុនិអសេខមុនីនំ ចតុន្នំ បញ្ចមោ ហុត្វា ឥន្ទោតិ ឆដ្ឋីតប្បុរិសេន វា មុនិន្ទោ។ ទេវតាបក្ខេ វទនមិវ វទនន្តិ អម្ភោជេ, សទ្ធម្មបក្ខេ អម្ភោជមិវ អម្ភោជន្តិ វទនេ ច ឧបចារេន គហិតេ កម្មធារយោ។ មុនិន្ទស្ស វទនម្ភោជមិតិ ច, តស្ស គព្ភោតិ ច, តស្មិំ សម្ភវោតិ ច, តេន សុន្ទរីតិ ច វាក្យំ។ វាណិយា វិសេសនត្តេបិ ឯកន្តនបុំសកត្តា សរណសទ្ទស្ស ន លិង្គបរិវត្តនភាវោ។ បាណិនន្តិ រស្សត្តំ, ទីឃស្ស ព្យភិចារត្តា។ មយ្ហន្តិ ឯកវចនេន អត្តនោ សាធុគុណោទយការណំ មុនិន្ទសទ្ទោ ឥដ្ឋមនោសម្បីណនអម្ភោជតុល្យតាសុន្ទរិត្តសរណត្តសង្ខាតានំ អត្ថន្តរានំ ឱចិត្យំ បោសេតីតិ បយុត្តោ។ តថា ហិ តាទិសស្ស មុខំ អម្ភោជតុល្យំ, តស្មិំ មុខោទរេ សម្ភវា សុន្ទរី, តតោយេវ បាណិនំ សរណំ។ តស្មាយេវ មនោសម្បីណនេ បដុត្តំ សុព្យត្តមិតិ ឱចិត្យំ ហោតិ។ លោកេ បត្ថដមិទមោចិត្យមាទរណីយំ ហោតិ។ តស្មិញ្ហិ ឧត្តមកវយោយេវ ឧបទេសកាតិ។ វុត្តញ្ហិ –
‘‘ឱចិត្យំ នាម វិញ្ញេយ្យំ, លោកេ វិខ្យាតមាទរា;
តត្ថោបទេសប្បភវា, សុជនា កវិបុង្គវា’’តិ
និមិត្តវណ្ណនា
២.
រាមសម្មាទ្យលង្ការា, សន្តិ សន្តោ បុរាតនា;
តថាបិ តុ វឡញ្ជេន្តិ, សុទ្ធមាគធិកា ន តេ។
២. អថេវមភិគតាមិតសិទ្ធិសម្បទាបាទនេកចតុរបរមិដ្ឋទេវតា- ភាវរូបិតសទ្ធម្មរតនស្សោ’ បទស្សិតនិបច្ចការេន ឥដ្ឋទេវតាបូជំ ទស្សេត្វា ‘‘ននុ ពន្ធលក្ខណមត្ថិយេវ បុព្ពកំ, តស្មា កិមនេន បិដ្ឋបិសនេនេ’’តិ លក្ខណន្តរារម្ភបដិក្ខេបកជនបដិពាហនបុព្ពកមភិធេយ្យប្បយោជន- សម្ពន្ធេ ទស្សេតុមាហ ‘‘រាមសម្មេ’’ច្ចាទិ។ រាមសម្មាទីនំ រាមសម្មបភុតីនំ បុព្ពាចរិយានំ, រាមសម្មាទយោ វា តំសម្ពន្ធតោ។ ភវតិ ហិ តំសម្ពន្ធតោ តព្ពោហារោ យថា កិញ្ចិបិ វេជ្ជសត្ថំ ‘‘ពិម្ពិសារោ’’តិ។ អលង្ការា ភូសាវិសេសា, ពន្ធាលង្ការបដិបាទកត្ថេន អលង្ការខ្យា គន្ថវិសេសា វា។ សន្តោ សោភនា។ ទ្វេបិ បុរា បុព្ពកាលេ ភវា បុរាតនា, បោរាណិកា។ ឧភោបិ សន្តិ។ យជ្ជបិ សំវិជ្ជន្តិ។ តថាបិ តូតិ និបាតសមុទាយោយំ សុទ្ធមាគធិកាតិ មគធេសុ ភវា, តត្ថ វិទិតា វា មគធា, សទ្ទា។ តេ ឯតេសំ សន្តិ, តេសុ វា និយុត្តាតិ មាគធិកា។ សុទ្ធា ច សក្កដាទិភាសិតកាលុសិយាភាវេន វិសុទ្ធា, អសម្មិស្សា វា អបរិចិតត្តា តេ មាគធិកា ចាតិ សុទ្ធមាគធិកា, យតិបោតា។ តេ យថាវុត្តេ អលង្ការេ អាភរណវិសេសេ ន វឡញ្ជេន្តិ, បសាធនវិសេសេ នានុភវន្តិ។ គន្ថវិសេសេ បន ឧគ្គហណធារណាទិវសេន អត្តនោ សុទ្ធមាគធិកត្តា, រាមសម្មាទីនញ្ច សក្កដាទិភាវតោតិ អយមេត្ថ សទ្ទត្ថោ។ ភាវត្ថលេសោបេត្ថ បរិបូរតិ, តថាវិធបតីតិយោគតោ។ សុទ្ធមាគធិកា អត្តនោ បរិសុទ្ធភាវេន បុព្ពេ សោភនាបិ តេ អលង្ការា ឥទានិ មលគ្គហិតភាវប្បត្តា ‘‘កិំ តេហិ មលគ្គហិតេហិ អម្ហាទិសានំ សុទ្ធសត្តាន’’ន្តិ ន វឡញ្ជេន្តីតិ។
‘‘បតីយមានំ បន កិញ្ចិ វត្ថុ,
អត្ថេវ វាណីសុ មហាកវីនំ;
យំ តំ បសិទ្ធាវយវាតិរិត្ត-
មាភាតិ លាវណ្យមិវង្គនាសូ’’តិ។
ហិ វុត្តំ។
២. សន្តោ វិញ្ញូហិ បសត្ថត្តា សោភនា បុរាតនា បុព្ពកាលសម្ភូតា រាមសម្មាទ្យលង្ការា រាមសម្មាទីហិ អាចរិយេហិ វិរចិតត្តា, តេសំ តំសម្ពន្ធតោ តព្ពោហារសទិសនាមត្តា វា រាមសម្មាទយោ នាម អលង្ការា កិស្មិញ្ចិ វេជ្ជសត្ថេ ‘‘ពិម្ពិសារោ’’តិ វោហារោ វិយ។ អលង្ការា ភូសាវិសេសា, អលង្ការត្តបដិបាទនតោ អលង្ការនាមិកា គន្ថវិសេសា វា សន្តិ កិញ្ចាបិ វិជ្ជន្តិ, តថាបិ តុ ឯវំ សន្តេបិ សុទ្ធមាគធិកា សក្កដបាកតាទីសុ អញ្ញភាសាសុ បរិចយាភាវតោ កេវលមាគធិកា តេ រាមសម្មាទិកេ អលង្ការេ ន វឡញ្ជេន្តិ បសាធនវសេន, ឧគ្គហណធារណាទិវសេន មាគធិកា។ សុទ្ធសទ្ទោ មគធវិសេសនោ, មាគធិកវិសេសនោ វា ហោតិ។ សទ្ទានំ តាទិសបតីតិវិសេសយោគតោ ភាវត្ថលេសោបិ ឥធ ទិប្បតិ។ តថា ហិ សុទ្ធមាគធិកា អត្តនោ សុទ្ធត្តា តេសំ វិន្យាសេន សោភនត្តេ សតិបិ ភាសាយ បុរាតនត្តា អបរិសុទ្ធោតិ អវមញ្ញមានា ន វឡញ្ជេន្តីតិ។ វត្តិច្ឆិតស្សត្ថស្ស ឧបត្ថម្ភកភូតោ ភាវត្ថលេសោបិ មហាកវីនំ វចនេសុយេវ លព្ភតីតិ ទដ្ឋព្ពោ។ វុត្តំ ហិ–
‘‘បតីយមានំ បន កិញ្ចិ វត្ថុ,
អត្ថេវ វាណីសុ មហាកវីនំ;
យំ តំ បសិទ្ធាវយវាតិរិត្ត-
មាភាតិ លាវណ្យមិវង្គនាសូ’’តិ។
តស្សត្ថោ – មហាកវីនំ បូជិតកវីនំ វាណីសុ វចនវិសេសេសុ បតីយមានំ គម្មមានំ យំ កិញ្ចិ វត្ថុ យោ កោចិ អត្ថលេសោ អត្ថេវ អត្ថិ ឯវ, តំ វត្ថុ អង្គនាសុ វនិតាសុ បសិទ្ធាវយវាតិរិត្តំ ហត្ថបាទាទិបាកដសរីរាវយវតោ អធិកំ លាវណ្យមិវ មនោគោចរីភូតសុន្ទរត្តំ វិយ បសិទ្ធាវយវាតិរិត្តំ បកាសសទ្ទាវយវតោ អធិកំ ហុត្វា អាភាតិ ទិប្បតីតិ។
អភិធានាទិវណ្ណនា
៣.
តេនាបិ នាម តោសេយ្យ-មេតេ’លង្ការវជ្ជិតេ;
អនុរូបេនា’លង្ការេ-នេ’សមេសោ បរិស្សមោ។
៣. តេនេច្ចាទិ។ យេន តេ អលង្ការេ ន វឡញ្ជេន្តិ, តេន ការណេន អលង្ការវជ្ជិតេ អាភរណេហិ, គន្ថវិសេសេហិ វា រហិតេ, អលង្ការា វា យថាវុត្តវជ្ជិតា យេហិ ឯតេ យតិបោតេ ឯសំ យតិបោតានំ អនុរូបេន ឥទានិ វិរចិយមានត្តាភិនវភាវតោ, ទសពលវទនកមលមជ្ឈវាសិតភាសិតវិរចិតភាវតោ ច អនុច្ឆវិកេន អលង្ការេន អាភរណេន, អលង្ការសត្ថេន វា តោសេយ្យំ អបិនាម យថិច្ឆិតបសាធនវសេន, សវនធារណាទិវសេន វា វឡញ្ជនេន សន្តុដ្ឋេ ករេយ្យំ អប្បេវ នាម យន្នូនាតិ ឯសោ បរិស្សមោ អយំ អម្ហាកំ តាទិសសន្តុដ្ឋិជនកាលង្ការបករណប្បយោគោ។
អលង្ករោន្តិ អត្តភាវមនេនាតិ អលង្ការោ, អាភរណំ ហារកេយូរាទិ។ អលង្ករោន្តិ ពន្ធសរីរមនេនាតិ អលង្ការោតិមិនា បន អលង្ការសទ្ទេន បសាទាទយោ សទ្ទាលង្ការា, សភាវវុត្យាទយោ ច អត្ថាលង្ការា នានប្បការា សង្គហិតា, យេហិ សទ្ទត្ថសង្ខាតំ ពន្ធសរីរំ សោភតេ, យថា ហិ បុរិសសរីរេ ហារកេយូរាទ្យលង្ការោ ន្យស្យតេ, យេន សោភតេ, តថា ពន្ធសរីរេបិ សទ្ទាលង្ការា, អត្ថាលង្ការា ច និក្ខិបីយន្តិ, យតោ សោភតេ។ តេនេវ វក្ខតិ ‘‘តំ តុ បាបេន្តុលង្ការា, វិន្ទនីយតរត្តន’’ន្តិ
អលង្ការវិធានភាវេន តុ ពន្ធសរីរម្បិ តទត្ថិយា អលង្ការោ, តថា តប្បដិបាទកំ សុពោធាលង្ការនាមធេយ្យសត្ថំ អលង្កតបដិបាទកត្តេន មង្គលសុត្តន្តិ វិយ។ វក្ខតិ ហិ ‘‘គន្ថោបិ កវិវាចាន-មលង្ការប្បកាសកោ’’
‘‘មុខ្យោលង្ការសទ្ទោយំ, សទ្ទត្ថាលង្កតិស្សិតោ;
សាមត្ថិយា ត្វធិដ្ឋានេ, តថា សត្ថេបិ តព្ពតី’’តិ។
អនេនស្សាភិធេយ្យាទីនិ
‘‘សត្ថំ បយោជនញ្ចេវ, ឧភោ សម្ពន្ធនិស្សយា;
វុត្តាតំវុត្តិយាយេវ, វុត្តោ តន្និស្សិតោបិ សោ’’តិ។
អភិធេយ្យាទិកថនញ្ច តំសមង្គិស្សេវ ច វីមំសាវិសេសសមង្គីនមុបាទីយមានត្តា, អញ្ញាទិសស្ស បន ឧម្មត្តកវចនាទិនោ វិយ ហេយ្យត្តា។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘សម្ពន្ធានុគុណោបាយំ, បុរិសត្ថាភិធាយកំ;
វីមំសាធិគតំ វាក្យ-មតោនធិគតំ បរ’’ន្តិ។
វាក្យន្តិ ចេត្ថ វាក្យលក្ខណោបេតមន្តរវាក្យសន្និចយំ មហាវាក្យសរូបំ សត្ថមេវាធិប្បេតំ។
៣. យេន តេ តេ អលង្ការេន វឡញ្ជេន្តិ, តេន ការណេន អលង្ការវជ្ជិតេ អាភរណវិសេសេហិ, គន្ថវិសេសេហិ វា វជ្ជិតេ, តេ វិរហិតេ យេហិ ឯតេ សុទ្ធមាគធិកេ ឯសំ សុទ្ធមាគធិកានំ អនុរូបេន អភិនវភាវតោ មាគធិកសរូបំ អនុគតរូបេន, ទសពលភាសិតវិរចិតត្តា វា អនុកូលេន អលង្ការេន អាភរណវិសេសេន, គន្ថវិសេសេន វា តោសេយ្យំ អលង្ការវឡញ្ជាបនេន, គន្ថវិសេសេ អបិនាម យំនូន សុន្ទរមិតិ, ឯសោ បរិស្សមោ អយំ មម អលង្ការបករណប្បយោគោ។ អបិនាមាតិ ឯត្ថ ឥតិសទ្ទោ គម្យមានោ។
អលង្ការេហិ វជ្ជិតា, អលង្ការា វជ្ជិតា យេហិ វាតិ ច។ រូបស្ស អនុ អនុរូបំ, រូបំ អនុគតំ អនុរូបំ វា, តេន អនុរូបេន។ អលង្ករោន្តិ អត្តភាវមនេនេតិ អលង្ការោ, ហារកេយូរាទិ អាភរណបក្ខេ, គន្ថបក្ខេ តុ អលង្ករោន្តិ ពន្ធសរីរមនេនេតិ អលង្ការោ។ ឥមិនា មុខ្យភាវេន បសាទាទិសទ្ទាលង្ការា ច សភាវវុត្យាទិអត្ថាលង្ការា ច បវុច្ចន្តិ។ អមុខ្យតោ បន ឥមេសំ ទ្វិន្នំ អលង្ការានមធិដ្ឋានភូតពន្ធសរីរម្បិ, តថា មង្គលសុត្តរតនសុត្តាទិវោហារោ វិយ អលង្ការបកាសកំ ‘‘សម្មា ពុជ្ឈន្តិ ទ្វិប្បការា អលង្ការា អនេនេ’’តិ ឥមិនា អត្ថេន លទ្ធសុពោធាលង្ការវរនាមធេយ្យសត្ថម្បិ វុច្ចតិ។ វុត្តមិទមេវ –
‘‘មុខ្យោលង្ការសទ្ទោយំ, សទ្ទត្ថាលង្កតិស្សិតោ;
សាមត្ថិយា ត្វធិដ្ឋានេ, តថា សត្ថេបិ តព្ពតី’’តិ។
ឯត្ថ សាមត្ថិយំ នាម តទាធារតប្បដិបាទកត្តវោហារតោ តទាធេយ្យតប្បដិបាទនីយំ ន ភវតិ ចេ, អញ្ញំ កិំ ភវតីតិ អញ្ញថានុបបត្តិលក្ខណមេវាតិ។
៤.
យេសំ ន សញ្ចិតា បញ្ញា-នេកសត្ថន្តរោចិតា;
សម្មោហព្ភាហតាវេ’តេ, នាវពុជ្ឈន្តិ កិញ្ចិបិ។
៥.
កិំ តេហិ បាទសុស្សូសា, យេសំ នត្ថិ គុរូនី’ហ គរូនិហ (ក.);
យេ តប្បាទរជោកិណ្ណា, តេ’វ សាធូវិវេកិនោ។
៤-៥. ឯវំ លក្ខណារម្ភបដិក្ខេបកជនបដិពាហនបុព្ពកមភិធេយ្យាទិកំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សត្ថតោវ សព្ពត្ថ គុណទោសវិវេចនំ។ អតោយេវ វុច្ចតិ –
‘‘សព្ពត្ថ
យំ ករោតិ វិនា សត្ថំ, សាហសំ កិមតោធិក’’ន្តិ។
តស្មា គុណទោសវិភាគវិចារណំ នាម តព្ពិទូនំយេវ, នាសត្ថញ្ញូនំ បុរិសបសូនំ។ តថា ចាហ –
‘‘គុណទោសមសត្ថញ្ញូ, ជនោ វិភជតេ កថំ;
អធិការោ កិមន្ធស្ស, រូបភេទោបលទ្ធិយ’’ន្តិ
យេនេវំ, តេនេត្ថ គុណទោសទស្សនេ បសន្នានេកសត្ថចក្ខុយេវាធិគតោ, នញ្ញោ តព្ពិបរីតោត្យន្វយព្យតិរេកវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘យេស’’ន្តិអាទិគាថាទ្វយមាហ។ តត្ថ យេសន្តិ អនិយមុទ្ទេសោ, យេហីតិ អត្ថោ។ យេហិ ន សញ្ចិតា ន រាសិកតា, នានាសន្តានវុត្តិនីបិ ឯកត្តនយេន ឯកស្មិំ សន្តានេ ន វាសិតា នបរិភាវិតាតិ វុត្តំ ហោតិ។ កា សា? បញ្ញា ហេយ្យោបាទេយ្យវិវេករូបា។ កីទិសីតិ អាហ ‘‘អនេកសត្ថន្តរោចិតា’’តិ។ អនេកស្មិំ តិបិដកតក្កព្យាករណាលង្ការសត្ថាទិកេ សត្ថន្តរេ ឧចិតា សវនធារណាទិវសេន បរិចិតា សាយំ បញ្ញា យេសំ ន សញ្ចិតាតិ បកតំ។ ឯតេតិ យថាឧទ្ទិដ្ឋានំ និយមវចនំ។ សម្មោហព្ភាហតាតិ យថាវុត្តាយាតិសយវតិយា បញ្ញាយាភាវតោ ពលប្បត្តេន មោហេន អព្ភាហតា វិសេសេន បហតា, ឯវសទ្ទិតា ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ។ យតោ ឯវំ, តស្មាបិ កិញ្ចិបិ ហេយ្យោបាទេយ្យរូបំ យំ កិញ្ចិទេវ អដ្ឋានានិយោជកតាទិសគុរុបាទសុស្សូសានិស្សយបដិលទ្ធវិវេកបញ្ញាតិ- សយាលាភេន នាវពុជ្ឈន្តិ, ន ជានន្តីត្យត្ថោ។ យតោ អាលសិយាទិទោសលេសបរិគ្គហោបិ សតតាចរិយសេវនវសេន សិរោវិកិណ្ណតាទិសគុរុបាទបង្កជម្ពុជបរាយនោ ចិរេនបិ កាលេន នានាវិធសត្ថន្តរកតបរិចយពលេន បប្បោតិ តាទិសំ បញ្ញាវេយត្តិយំ។ តេនេវាហ ភគវា –
‘‘និហីយតិ
ន ច ហាយេថ កទាចិ តុល្យសេវី;
សេដ្ឋមុបនមំ ឧទេតិ ខិប្បំ,
តស្មា’ត្តនោ ឧត្តរិតរំ ភជេថា’’តិ
តតោ ឯតាទិសោ បញ្ញវាយេវេត្ថ គុណទោសវិភាគវិវេចនេ អធិការី, នញ្ញោ តព្ពិបរីតោ បុរិសបសូតិ អយមេត្ថាធិប្បាយោ។ រុឡ្ហោ អត្ថវិសេសោ។ តេនាហ ‘‘កិំ តេហិ បាទសុស្សូសា, យេសំ នត្ថិ គុរូនិហា’’តិ។ ឥហាតិ ឥមស្មិំ លោកេ យេសំ ជនានំ គុរូនំ កាតព្ពា បាទសុស្សូសា បាទបរិចរិយា នត្ថិ, តេហិ ជនេហិ យថាវុត្តនយេន បញ្ញាវេយត្តិយរសានភិញ្ញេហិ កិំ បយោជនំ, លេសមត្តម្បិ នត្ថិ, អនធិគតាយេវេត្ថ ឯតេតិ អធិប្បាយោ។ ឥទានិ ព្យតិរេកមុខេន អាហ ‘‘យេ’’តិអាទិ។ យេ បុព្ពេ កតបុញ្ញតាទិសម្បត្តិសម្បន្នា តប្បាទរជេហិ តេសំ គុរូនំ បាទធូលីហិ ឱកិណ្ណា ឱនទ្ធា គវច្ឆិតា, តេវ សាធូ យថាវុត្តនយេន បញ្ញាវេយត្តិយេន អភិញ្ញាតា សជ្ជនា ឯវ វិវេកិនោ ហេយ្យោបាទេយ្យគុណទោសវិភាគនិយមនបញ្ញាសម្បត្តិសមង្គិនោ ហោន្តិ, តេយេវេត្ថ គុណទោសវិវេចនេ អធិគតាតិ អធិប្បាយោ។ សា ចាយំ គុរុបាទសុស្សូសា វិសិដ្ឋាទរេន ករណីយាតិ វង្កវុត្តិយា តទភ្យាសេ សាធុជនេ និយោជេតិ។
៤-៥. យេ សកលសត្ថបរិចិតញ្ញាណបាដវា យទិ ទោសមារោបយន្តិ, តេសំ តទ្ទោសនិរាករណំ វិនា បទេសាវពោធនមត្តេន បណ្ឌិតមានីនំ វចនស្សាគុរុករណំ វង្កវុត្តិយា ទស្សេន្តោ ច តំទ្វារេនេវ អត្តនោ អនញ្ញសាធារណគុរុគារវតំ សាធុជនេហិ បរមាទរេន សម្បាទេតព្ពមិតិ ទស្សេតុំ ‘‘យេសំ…បេ.… កិនោ’’តិ គាថាទ្វយមាហ។ អនេកសត្ថានំ អន្តរេ តត្វត្ថសង្ខាតអព្ភន្តរេ ឧចិតា សវនឧគ្គហណធារណាទិវសេន បរិចិតា បញ្ញា សុតមយា បញ្ញា យេសំ យេហិ ន សញ្ចិតា, ទ្វិន្នមេកក្ខណេ បវត្តិយាភាវេបិ ឧបចិតសមូហភាវតោ, បុព្ពកាលិកបញ្ញាយ អបរកាលិកបញ្ញាយ អនន្តរអាសេវនាទិបច្ចយលាភតោ អវត្ថពាហុល្លបវត្តិតោ វា សញ្ចិតព្ពាបិ ន រាសិកតា។ ឯតេ ឦទិសបញ្ញាបាដវរហិតា ឥមេ សម្មោហព្ភាហតា បញ្ញាបាដវាភាវតោ ពលប្បត្តេន មោហេន វិសេសេន បហតា ឯវ កិញ្ចិបិ ហេយ្យោបាទេយ្យំ នាវពុជ្ឈន្តិ។ ន ឯកេ អនេកេតិ ច, តេ ច តេ សត្ថា ចេតិ ច, តេសមន្តរមិតិ ច, តស្មិំ ឧចិតាតិ ច សម្មោហេន អព្ភាហតាតិ ច វិគ្គហោ។ តេន វុត្តំ–
‘‘គុណទោសមសត្ថញ្ញូ, ជនោ វិភជតេ កថំ;
អធិការោ កិមន្ធស្ស, រូបភេទោបលទ្ធិយ’’ន្តិ
តស្សត្ថោ – អសត្ថញ្ញូ ជនោ គុណទោសំ កថំ វិភជតេ។ តថា ហិ រូបភេទោបលទ្ធិយំ នីលបីតាទិរូបវិសេសាវពោធនេ អន្ធស្ស អធិការោ អភិមុខករណំ កិំ ហោតិ, ន ភវត្យេវ, តស្មា អនេកសត្ថន្តរគតសុប្បសន្នបញ្ញាចក្ខុនា ឯវ គុណទោសវិវេចនំ ភវតិ, តទភាវេ ន ភវត្យេវ។ ឥទមេវ វុច្ចតេ–
‘‘សព្ពត្ថ សត្ថតោយេវ, គុណទោសវិវេចនំ;
យំ ករោតិ វិនា សត្ថំ, សាហសំ កិមតោធិក’’ន្តិ។
តស្សត្ថោ – សព្ពត្ថ គុណទោសវិវេចនំ សត្ថតោយេវ ហោតិ, សត្ថំ វិនា សត្ថោចិតតាទិសបញ្ញំ វិនា យំ ករោតិ គុណាគុណវិភាគំ ករោតិ, យំ ករណំ អត្ថិ, អតោធិកំ សាហសំ កិំ អាសុំ កិរិយា អនុបបរិក្ខនកិរិយា នត្ថេវ។
ឥហ យេសំ អកតបុញ្ញានំ ជនានំ គុរូនំ
‘‘បិយោ គរុ ភាវនីយោ,
វត្តា ច វចនក្ខមោ;
គម្ភីរញ្ច កថំ កត្តា,
នោ ចា’ដ្ឋានេ និយោជកោ’’តិ
និទ្ទិដ្ឋគុណោបេតានំ អាចរិយានំ កាតព្ពា បាទសុស្សូសា បាទបរិចរិយា នត្ថិ, តេហិ កិំ បយោជនំ។ យេ កតបុញ្ញា ជនា តប្បាទរជោកិណ្ណា តេសំ គុរូនំ បាទរជេហិ គវច្ឆិតា, តេវ សាធូ ជនា ឯវ វិវេកិនោ កល្យាណមិត្តគុរុបាសនាហិ អធិគតវិសិដ្ឋវិវេកពុទ្ធិនោ ភវន្តិ, តេ ឯវ វិវេកំ ជានន្តីតិ ភាវោ។ សោតុមិច្ឆា សុស្សូសា, តំ និស្សាយ កត្តព្ពបាទបរិចរិយាបិ តទត្ថិយា សុស្សូសា នាម ហោតិ។ បាទេសុ សុស្សូសាតិ ច, តេសំ បាទាតិ ច, តេសុ រជានីតិ ច, តេហិ ឱកិណ្ណាតិ ច វិគ្គហោ។ សិស្សានំ សកលាភិពុទ្ធិយា គុរុបដិពទ្ធត្តា អត្តនោ គុណតោ អធិកតរាយេវ សេវិតព្ពា។ វុត្តញ្ហិ ភគវតា –
‘‘និហីយតិ បុរិសោ និហីនសេវី,
ន ច ហាយេថ កទាចិ តុល្យសេវី;
សេដ្ឋមុបនមំ ឧទេតិ ខិប្បំ,
តស្មា’ត្តនោ ឧត្តរិតរំ ភជេថា’’តិ
៦.
កព្ពនាដកនិក្ខិត្ត-នេត្តចិត្តា កវិជ្ជនា;
យំកិញ្ចិ រចយន្តេ’តំ, ន វិម្ហយករំ បរំ។
៧.
តេយេ’វ បដិភាវន្តោ, សោ’វ ពន្ធោ សវិម្ហយោ;
យេន តោសេន្តិ វិញ្ញូយេ, តត្ថាប្យ’វិហិតាទរា។
៦-៧. ឯវមេត្ថាន្វយព្យតិរេកវសេនាធិគតេ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘កិំ អម្ហាកំ កព្ពនាដកបរិចយាភាវេរចនាវិសេសាភិយោគោបជនិតបរិស្សមេនា’’តិ ឱលីនវុត្តិនោ សោតុជនេ សមុស្សាហេតិ ‘‘កព្ពនាដកា’’តិអាទិនា។ កវិប្បយោគសង្ខាតោ ពន្ធោវ កវិនោ ឥទន្តិ កព្ពំ។ មុត្តកាទិវាក្យស្វមុត្តិកាទ្យវយវសភាវា អន្តរវាក្យសមុទាយសម្បន្នំ វុត្តជាតិភេទភិន្នំ បជ្ជមយំ គជ្ជមយំ បជ្ជគជ្ជមយំ ចម្បូនាមកញ្ច, មហាវាក្យរូបំ មហាកព្ពញ្ច, តំ បន មហាកព្ពំ សគ្គេហិ សគ្គនាមកេហិ បរិច្ឆេទវិសេសេហិ ពន្ធ្យតេ ករីយតីតិ សគ្គពន្ធោតិ បវុច្ចតិ។ តស្ស តុ លក្ខណំ ‘‘សគ្គពន្ធស្ស មុខំ ឥដ្ឋាសីសនំ សិយា បណាមោ វា ពន្ធសម្ពន្ធិនោ កស្សចិ អត្ថស្ស និទ្ទេសោ វា’’តិអាទិនា អនេកធា វណ្ណេន្តិ។ តំ យថា?
‘‘សគ្គពន្ធោ មហាកព្ព-មុច្ចតេ ត្វស្ស លក្ខណំ;
បណាមោ វត្ថុនិទ្ទេសោ, អាសីសាបិ ច តម្មុខំ។
ឥតិហាសកថុព្ភូតំ, សន្តសន្និស្សយម្បិ វា;
ចតុវគ្គផលាយត្តំ, ចតុរោទាត្តនាយកំ។
បុរណ្ណវុតុសេលិន្ទុ-សវិតូទយវណ្ណនំ;
ឧយ្យានសលិលក្កីឡា, មធុបានរតុស្សវំ។
វិប្បលម្ភវិវាហេហិ, កុមារោទយវឌ្ឍិហិ;
មន្តទូតប្បយានាជិ-នាយកាភ្យូទយេហិបិ។
អលង្កតមសំខិត្ត-រសភាវនិរន្តរំ;
នាតិវិត្ថិណ្ណសគ្គេហិ, បិយវុត្តសុសន្ធិភិ។
សព្ពត្ថ ភិន្នសគ្គន្តេ-ហុបេតំ លោករញ្ជកំ;
កព្ពំ កប្បន្តរដ្ឋាយិ, ជាយតេ សាធ្វលង្កតី’’តិ
តត្ថ ឥតិហាសកថុព្ភូតន្តិ បុរាវុត្តកថាសន្និស្សយំ។ សន្តសន្និស្សយន្តិ ឥតរសោភនាធិករណគុណរាជចរិតាទិនិស្សយំ វា។ ចតុវគ្គផលាយត្តន្តិ ធម្មាទិចតុវគ្គផលាយត្តំ។ ធម្មោ អត្ថោ នាម វិជ្ជាភុម្យាទីនំ យថាញ្ញាយមជ្ជនំ, អជ្ជិតានញ្ច រក្ខណំ។ កាមោ នាម និរយោ វិសយោ បយោគោ។ មោក្ខោ នាម សព្ពសំសារទុក្ខនិវត្តិ។ ចតុរោទាត្តនាយកន្តិ ឧស្សាហសត្តិមន្តសត្តិបភូសត្តិយោគេន ចតុរោ កុសលោ ចាគាតិសយាទិយោគេន ឧទាត្តោ ឧទារោ នាយកោ វិបក្ខោ, បដិបក្ខោ ច យត្ថ, តំ។ មធុ នាម សុរា។ វិប្បលម្ភោ វិរហោ។ មន្តោ នីតិវេទីហិ សហ ការីយនិច្ឆយោ។ ទូតោ សន្ធានប្បវត្តោ បុរិសោ។ បយានំ សង្គាមាទិនិមិត្តគមនំ។ អាជិ សន្ធ្យាភាវេ វិគ្គហោ។ អសង្ខត្តរសភាវនិរន្តរន្តិ អសំខិត្តា ពហុត្តា រសា សិង្គារវីរាទយោ, ភាវា រតិឧស្សាហាទយោ, តេហិ និរន្តរំ បត្ថដំ។ បិយវុត្តសុសន្ធិភីតិ បិយានិ សុតិសុភគានិ វុត្តានិ ឥន្ទវជិរាទីនិ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធសំសគ្គតាយ សោភនោ សន្ធិ អញ្ញមញ្ញសង្គហា យេសំ សគ្គានំ, តេហីតិ។
បុនបិ យថាវុត្តេសុ អង្គេសុ នគរវណ្ណនាទីសុ កិញ្ច យថាសម្ភវំ មធុបានាទិរហិតម្បិ តញ្ញូនំ មនោ រញ្ជេតិ ឧបាទិយតេវ សព្ភីតិ ទស្សេតុមាហ–
‘‘កព្ពំ ន ទុស្សតង្គេហិ, ន្យូនមប្យត្រ កេហិចិ;
ពន្ធង្គសម្បទា តញ្ញូ, កាមមារាធយន្តិ ចេ’’តិ
បុនបិ –
‘‘គុណតោ បឋមំ វត្វា, នាយកំ តេន សត្តុនោ;
និរាករណមិច្ចេស, មគ្គោ បកតិសុន្ទរោ។
វំសវីរសុតាទីនិ, វណ្ណយិត្វា រិបុស្សបិ;
តជ្ជយា នាយកុក្កំស-កថនញ្ច សុខេតិ នោ’’តិ
សព្ពម្បេតំ
នាដកំ នាម ភរតាទិនាដ្យសត្ថេ នានប្បការនិរូបិតរូបំ កប្បំ, តំលក្ខណេកទេសភូតលក្ខណានិ បករណាទីនិ នវ រូបកានិ។ នាដិកា ច ឯត្ថេវាវរុម្ភន្តិ។ កព្ពញ្ច នាដកញ្ច, តេសុ និក្ខិត្តំ ឋបិតំ នេត្តញ្ច ចិត្តញ្ច យេហីតិ វិគ្គហោ។ កេ តេ? កវិនោ។ តត្ថ និក្ខិត្តនេត្តចិត្តវចនេន សុតស្ស ចិន្តនញ្ច ឩហាបោហមុខេន យថុគ្គហិតនិយាមំ, អវិបរីតត្ថនិច្ឆយនំ, និច្ឆិតស្ស ភាវនា, និរន្តរាភិយោគោ ច ទស្សិតោ។ កព្ពនាដកវចនេន សុតំ, ចិន្តិតំ, ភាវិតញ្ច ទស្សិតំ។ សុតេ ទស្សិតេ តន្និស្សយំ សុតមយញាណម្បិ ទស្សិតមេវ សិយាតិ។ ‘‘កព្ពនាដកនិក្ខិត្តនេត្តចិត្តា’’តិ ឥមិនា សុតចិន្តាភាវនានុក្កមេន សម្បាទិតបញ្ញាបាដវានំ កព្ពរចនាយ សាមត្ថិយំ ទស្សេតិ។ ហោតិ ហិ តាទិសានំ តំសុតាទិ ពន្ធនការណំ។ វុត្តញ្ហិ –
‘‘សាភាវិកី ច បដិភា,
សុតញ្ច ពហុ និម្មលំ;
អមន្ទោ ចាភិយោគោយំ,
ហេតុ ហោតិហ ពន្ធនេ’’តិ
យំកិញ្ចីតិ អត្តនោ ចិត្តារុឡ្ហំ យំកិញ្ចិ ពន្ធជាតំ។ ឥមិនា បន អនិយមវចនេន អត្តនោ តត្ថ អាទរាភាវំ ទីបេតិ។ រចយន្តិ ករោន្តិ។ ឯតំ តេហិ រចិតំ ពន្ធជាតំ បរំ អច្ចន្តមេវ វិម្ហយករំ ន ហោតិ, តាទិសោបាយសម្បត្តិសម្បន្នស្ស ឧបេយ្យសម្បត្តិសព្ភាវតោ អនច្ឆរិយមេវាតិ អធិប្បាយោ។ តត្ថ តេសុ កព្ពនាដកេសុ រចនាវិសេសឯកន្តោបាយភូតេសុ អវិហិតាទរាអបិ សុតាទិវសេន អកតាទរាបិ យេ សប្បុរិសា បញ្ញវន្តោ យេន ពន្ធវិសេសេន វិញ្ញូ គុណទោសវិទុនោ សត្ថញ្ញុនោ បណ្ឌិតជនេ តោសេន្តិ បីណេន្តិ។ តោសេន្តិយេវ ហិ តេ តាទិសេ សាភាវិកិបដិភាវិរហេបិ ឯតាទិសេសុ អត្ថេសុ សុតចិន្តាភាវនាវសេន វាយមន្តា។ វុត្តញ្ហិ –
‘‘ន វិជ្ជតី យជ្ជបិ បុព្ពវាសនា-
គុណានុពន្ធិ បដិភានមព្ភុតំ;
សុតេន វាចុ’ស្សហនេនុបាសិតា,
ធុវំ ករោត្យេវ កមប្យនុគ្គហ’’ន្តិ
បដិភាវន្តោ ហេយ្យោបាទេយ្យបរិច្ឆេទលក្ខណបញ្ញាយ បញ្ញវន្តោ នាម, តេយេវ សប្បុរិសា។ សវិម្ហយោ ‘‘កីទិសាយំ, តាទិសោបាយន្តររហិតានម្បិ ឯតាទិសោ ពន្ធោ សិយា’’តិ វិម្ហយេន សហ វត្តមានោបិ។ សោវ ពន្ធោ តមេវ ពន្ធនំ តាទិសោបាយសម្បត្តិវិរហេនោបេយ្យសម្បត្តិយា សព្ភាវតោ, នាញ្ញោតិ។
៦-៧. ឥទានិ កព្ពនាដកេសុ អបរិចិតានមម្ហាកំ គន្ថរចនាសភាវាវពោធោវ កុតោតិ ឱសក្កន្តេ ‘‘កព្ពនាដកា’’ទិគាថាទ្វយេន សមុស្សាហេតិ។ កព្ពនាដកនិក្ខិត្តនេត្តចិត្តា កព្ពនាដកេសុ សុតានុលោកនចិន្តាភាវនាវសេន ឋបិតនេត្តចិត្តា កវិជ្ជនា កព្ពការកា យំ កិញ្ចិ អត្តនោ អភិមតំ រចយន្តិ ករោន្តិ, ឯតំ ពន្ធនំ បរំ អតិសយេន ន វិម្ហយករំ អច្ឆរិយករំ ន ហោតិ, និរន្តរាភិយោគតោ សិទ្ធោបាយមូលបញ្ញាសម្បទាយ ឧបេយ្យភូតគន្ថសង្ខរណំ ភវត្យេវាតិ អធិប្បាយោ។ កវិនោ ឥទំ កព្ពន្តិ ច, នដកស្ស ឥទំ នាដកំ, នច្ចគីតាទិ។ ឥធ បន តប្បដិបាទកកថាបកាសកគន្ថោ នាដកំ នាម។ កព្ពញ្ច នាដកញ្ចាតិ ច, កព្ពនាដកេសុ និក្ខិត្តំ នេត្តចិត្តំ យេហីតិ ច យេ ជនា តត្ថ តេសុ កព្ពនាដកេសុ អវិហិតាទរាបិ សវនធារណាទិវសេន អកតសម្ភមា ឯវ វិញ្ញូ យេន គន្ថរចនាវិសេសេន តោសេន្តិ បីណេន្តិ, តេយេវ បដិភាវន្តោ បដិភានសង្ខាតបញ្ញវន្តោ ភវន្តិ។ សោវ ពន្ធោ សវិម្ហយោ អញ្ញេសំ ឧប្បជ្ជមានវិម្ហយេន សហិតោ។ បដិភា ឯតេសំ អត្ថីតិ ច, សហ វិម្ហយេន វត្តតីតិ ច, អវិហិតោ អាទរោ យេហីតិ ច វិគ្គហោ។ ពាហិរសត្ថាភិយោគាភាវេបិ បុព្ពវាសនាភាវេបិ ឥហ និរន្តរាភិយោគំ ករោន្តោ តាទិសសាមត្ថិយំ សាធេតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ វុត្តញ្ហិ –
‘‘ន វិជ្ជតី យជ្ជបិ បុព្ពវាសនា-
គុណានុពន្ធិ បដិភានមព្ភុតំ;
សុតេន វាចុ’ស្សហនេនុបាសិតា,
ធុវំ ករោត្យេវ កមប្យនុគ្គហ’’ន្តិ
តស្សត្ថោ – យទិ បុព្ពវាសនាគុណានុពន្ធី អតីតជាតិយា បរិចយវាសនាគុណស្ស អនុពលប្បទានវសេន អនុពន្ធោ យស្សត្ថិ, តាទិសំ អព្ភុតំ បដិភានំ ន វិជ្ជតិបិ, តថាបិ សុតេន សវនេន ឧស្សហនេន បគុណករណាទិវាចុស្សហនេន វា ឧបាសិតា កតគុរុបាសនា វាចា កមបិ អនុគ្គហំ កិញ្ចិបិ បញ្ញាបាដវំ ធុវំ ឯកន្តេន ករោតិ ឯវាតិ។
ឯត្ថ កព្ពំ នាម មុត្តកកុលកាទិវាក្យវសេន ច អវយវសភាវេហិ តេសំយេវ អន្តរវាក្យាវយវសមូហេហិ បរិបុណ្ណំ វុត្តវិសេសេហិ បភេទគតំ កេវលំ បជ្ជមយំ វា គជ្ជមយំ វា ចម្បូតិខ្យាតបជ្ជគជ្ជមយំ វាតិ មហាវាក្យសភាវេន ច តិដ្ឋតិ។ នាដកំ នាម ភរតាទិនដសត្ថគតនានប្បការទស្សិតសភាវំ។ កព្ពញ្ច ឥធេវ ទស្សិតលក្ខណតោ ឯកទេសយុត្តប្បករណាទិនវរូបកានិ ច នាដិកា ច ភវន្តិ។ កព្ពលក្ខណំ បន ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ–
‘‘សគ្គពន្ធោ
បណាមោ វត្ថុនិទ្ទេសោ, អាសីសាបិ ច តម្មុខំ។
ឥតិហាសកថុព្ភូតំ, សន្តសន្និស្សយម្បិ វា;
ចតុវគ្គផលាយត្តំ, ចតុរោទាត្តនាយកំ។
បុរណ្ណវុតុសេលិន្ទុ-សវិតូទយវណ្ណនំ;
ឧយ្យានសលិលក្កីឡា, មធុបានរតុស្សវំ។
វិប្បលម្ភវិវាហេហិ, កុមារោទយវឌ្ឍិហិ;
មន្តទូតប្បយានាជិ-នាយកាភ្យូទយេហិបិ។
អលង្កតមសំខិត្ត-រសភាវនិរន្តរំ;
នាតិវិត្ថិណ្ណសគ្គេហិ, បិយវុត្តសុសន្ធិភិ។
សព្ពត្ថ ភិន្នសគ្គន្តេ-ហុបេតំ លោករញ្ជកំ;
កព្ពំ កប្បន្តរដ្ឋាយិ, ជាយតេ សាធ្វលង្កតី’’តិ
តស្សត្ថោ – សគ្គពន្ធោ សគ្គសង្ខាតេហិ បរិច្ឆេទវិសេសេហិ ពន្ធោ ‘‘មហាកព្ព’’ន្តិ ឧច្ចតេ។ អស្ស លក្ខណំ តុ វុច្ចតេតិ សម្ពន្ធោ កាកក្ខិគោឡកនយេន តម្មុខំ តស្ស កព្ពស្ស អាទិ បន បណាមោ ទេវតានមស្សនំ វា, វត្ថុនិទ្ទេសោ –
‘‘អស្ត្យុត្តរស្យាំ ទិគិ ទេវតាត្ម,
ហិមាលយោ នាម នគាធិរាជ?;
បូវាបរេង វារិនិធី វិគាហ្យ,
ស្ថិត? បថិឈា ឥវ មានទណ្ឌ?’’
ឥច្ចាទិពន្ធសម្ពន្ធិនោ កស្សចិ វត្ថុនោ ទស្សនំ, អាសីសាបិ ‘‘មយ្ហំ បីណយតំ មន’’ មិច្ចាទិឥដ្ឋាសីសនំ វា ភវតិ។
ឥតិហាសកថុព្ភូតំ បុរាវុត្តកថាសន្និស្សយំ វា សន្តសន្និស្សយម្បិ សោភនានម្បិ រាជចរិយាទិនិស្សយំ វា ចតុវគ្គផលាយត្តំ ធម្មោ, វិជ្ជាភូមិអាទីនំ សញ្ចយោ, សញ្ចិតានំ រក្ខា ច អត្ថោ, អបាយសំវត្តនិកបញ្ចកាមគុណសង្ខាតោ កាមោ, សព្ពទុក្ខា និវត្តិហេតុ មោក្ខោ ចាតិ ចតុវគ្គផលាធីនំ ចតុរោទាត្តនាយកំ ឧស្សាហសត្តិមន្តសត្តិបភូសត្តិយោគតោ ចតុរោ ទក្ខោ ចាគាតិសយាទិយោគេន ឧទាត្តោ ឧឡារោ សបក្ខោ, វិបក្ខោ វា នាយកោ យត្ថ, តំ យថាវុត្តំ បុរណ្ណវុតុសេលិន្ទុ-សវិតូទយវណ្ណនំ បុរំ នគរំ, អណ្ណវំ សាគរំ, ឧតុ ហេមន្តវសន្តាទិឧតុ, សេលំ បព្ពតោ, ឥន្ទុសវិតូទយោ ចន្ទសូរិយានំ ឧទយោ ចាតិ ឥមេសំ វណ្ណនំ យត្ថ, តំ។ សវិតាតិ ឯត្ថ តុបច្ចយន្តោ។ ឧយ្យានសលិលក្កីឡាមធុបានរតុស្សវំ ឧយ្យានកីឡាសុរាបានរតិកីឡាសង្ខាតោ ឧស្សវោ យត្ថ, តំ វិប្បលម្ភវិវាហេហិ ទារាវិយោគទារបរិគ្គហេហិ ច កុមារោទយវឌ្ឍិហិ កុមារុប្បត្តិកុមារវឌ្ឍីហិ ច មន្តទូតប្បយានាជិនាយកាភ្យូទយេហិ នីតិជាននបញ្ញា មន្តោ, សន្ធានការកោ ទូតោ, យុទ្ធាភិគមនំ បយានំ, យុទ្ធសង្ខាតោ អាជិ, សបក្ខនាយកស្ស អភិវឌ្ឍិសង្ខាតោ អភ្យូទយោ ចាតិ ឥមេហិ អលង្កតំ សជ្ជិតំ អសំខិត្ត…បេ.… ន្តរំ អសំខិត្តា វិត្ថារា រសា សិង្គារាទយោ អដ្ឋ ភាវា រតិឧស្សាហាទយោ ចាតិ ឥមេហិ និរន្តរំ វិត្ថិណ្ណំ បិយវុត្តសុសន្ធិភិ សុតិសុភគេហិ ឥន្ទវជិរាទីហិ វុត្តេហិ បុព្ពាបរសម្ពន្ធបរិច្ឆេទតាយ សោភនា សន្ធិ យេសំ សគ្គានំ, តេហិ សព្ពត្ថ សព្ពស្មិំ បរិច្ឆេទេ ភិន្នសគ្គន្តេហិ ភិន្នសគ្គា បរិយោសានា យេសំ, តេហិ នាតិវិត្ថិណ្ណសគ្គេហិ នាតិវិត្ថារសគ្គសង្ខាតេហិ បរិច្ឆេទេហិ ឧបេតំ យុត្តំ សាធ្វលង្កតិ សោភនាលង្ការវន្តំ កព្ពំ លោករញ្ជកំ តំ សមានំ កប្បន្តរដ្ឋាយិ កប្បនិរន្តរដ្ឋាយិ កប្បន្តរេ ឋាយិ វា ជាយតេ។ ឯត្ថ មធុបានាទិរហិតបុរវណ្ណនាទយោបិ តញ្ញូនំ ចិត្តំ អារាធេតិ ចេ, តំប្យទុដ្ឋំ។ វុត្តញ្ហិ –
‘‘កព្ពំ
ពន្ធង្គសម្បទា តញ្ញូ, កាមមារាធយន្តិ ចេ’’តិ។
តស្សត្ថោ – អត្រ ឥមេសុ កព្ពង្គេសុ មជ្ឈេ កេហិចិ អង្គេហិ កេហិចិ អវយវេហិ ន្យូនមបិ ឩនមបិ, និសទ្ទោត្រតព្ភាវេ។ កព្ពំ ន ទុស្សតិ, តំ បន អទុស្សនំ ពន្ធង្គសម្បទា រចិតបុរវណ្ណនាទិអង្គសម្បទា តញ្ញូ កព្ពញ្ញូ ជនេ កាមំ ឥច្ឆានុរូបំ ចេ អារាធយន្តិ, ឯវំ សន្តេ ភវតិ។ បុនបិ នាយកវណ្ណនាសុ សបក្ខនាយកំ វណ្ណេត្វា តេន និរាករណភាវម្បិ។ នោ ចេ, បច្ចត្ថិកំ វណ្ណេត្វា អត្តនោ នាយកេន តស្សាភិភវនម្បិ វណ្ណេតុំ វដ្ដតិ។ វុត្តញ្ហិ –
‘‘គុណតោ បឋមំ វត្វា, នាយកំ តេន សត្តុនោ;
និរាករណមិច្ចេស, មគ្គោ បកតិសុន្ទរោ។
វំសវីរសុតាទីនិ, វណ្ណយិត្វា រិបុស្សបិ;
តជ្ជយា នាយកុក្កំស-កថនញ្ច សុខេតិ នោ’’តិ។
៨.
ពន្ធោ ច នាម សទ្ទត្ថា, សហិតា ទោសវជ្ជិតា;
បជ្ជគជ្ជវិមិស្សានំ, ភេទេនា’យំ តិធា ភវេ។
៨. ឯវមេតេហិ សោតុជនសមុស្សាហនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កត្តុមិច្ឆិតពន្ធោតិ វុត្តំ ពន្ធស្ស លក្ខណំ កត្តុមារភតេ ‘‘ពន្ធោ ចា’’តិអាទិ។ ទោសវជ្ជិតា ទោសេហិ សទ្ទនិស្សិតេហិ, អត្ថនិស្សិតេហិ ច វិរោធេហិ វជ្ជិតា បរិច្ចត្តា, តេ វា វជ្ជិតា យេហិ, សទ្ទត្ថា សហិតា ឯកីភូតា។ វុត្តលក្ខណា យេហិ តេ បុព្ពាចរិយេហិ សហិតា វុច្ចន្តិ។ សហិតានំ ភាវោ សហទយហិលាទការណំ សាធ្យំ សាហិច្ចំ។ ឥតិ ទោសវជ្ជិតេ សហិតេ សទ្ទត្ថេ បសិទ្ធភាវេន អនុវទិត្វា ពន្ធោ នាម សភាវវុត្តិវង្កវុត្តិអលង្ការវុត្តិវសេន តិវិធោបីតិ អប្បសិទ្ធំ ពន្ធសរីរំ វិធីយតេ យថា ‘‘យោ កុណ្ឌលី, សោ ទេវទត្តោ’’តិ។ ចសទ្ទោវត្តព្ពន្តរស្ស សមុច្ចយោ, កិញ្ចីតិ អត្ថោ។
តត្ថ គោសទ្ទេន វិសេសនំ គោត្តសាមញ្ញមេវោច្ចតេ, ន តុ គោព្យត្តិ។ វុត្តញ្ហិ –
‘‘វិសេស្យំនាភិធា គច្ឆេ, ខីណសត្តិ វិសេសនេ’’តិ
សាមញ្ញស្ស ព្យាបកត្តា, អសរីរត្តា ច។ តត្ថ ពន្ធនមោចនានិ ន សម្ភវន្តីតិ អត្តនោ និស្សយភូតា គោព្យត្តិ អាកឌ្ឍីយតេ, តថា មញ្ចានមុគ្ឃោសនំ ន សម្ភវតីតិ អត្តនោ ឧគ្ឃោសនក្រិយាសិទ្ធ្យត្ថំ មញ្ចសមង្គិនោ បុរិសា អាកឌ្ឍីយន្តិ។ តថា គង្គាសទ្ទវាច្ចស្ស ជលប្បវាហស្ស ឃោសប្បត្យាករតា ន សម្ភវតីតិ គង្គាសទ្ទោ អត្តនោភិធេយ្យស្សោទកប្បវាហស្ស និកដំ តដំ លក្ខេតិ។ ឧបចារស្សានេកប្បការត្តា ឧបចារមិស្សា លក្ខណាប្យនេកធា សិយា។ យថា កត្ថចិ ការណេ ការីយមុបចរិយតេ, យថា ‘‘អាយុ ឃត’’ន្តិ។ កត្ថចិ ការណការិយានមភេទោ យថា ‘‘អាយុយេវេទ’’ន្តិ។ កត្ថចិ
លក្ខណាយ និស្សយោ សទ្ទោ លក្ខណិកោ។ ព្យញ្ជនសភាវោ បន បរបរិយាយោ សទ្ទស្ស តតិយោ ព្យាបារោ។ តស្ស និស្សយោ សទ្ទោ ព្យញ្ជនកោ។ ឥច្ចេតំ តិណ្ណំ សទ្ទានំ វសេន អត្ថោបិ តិវិធោ ហោតិ វាច្ចោ លក្ខណិយោ ព្យង្គ្យោតិ។ តត្ថ ព្យង្គ្យោយេវត្ថោ ពន្ធសត្ថា វុច្ចតេ។ តេនេវ បធានព្យង្គ្យោ ពន្ធោ ឧត្តមោ, អបធានព្យង្គ្យោ មជ្ឈិមោ, អព្យង្គ្យោ អធមោ, ព្យង្គ្យេន វិនា ពន្ធោ និជ្ជីវោ សិយាតិ បុព្ពាចរិយានំ បវត្តិ, សភាវវុត្តិ ពន្ធោបិ តុ និជ្ជីវោតិ នាសង្កនីយោ។ យស្មា កវីនំ លោកវោហារកោសល្លំ សភាវវុត្តិយេវ គមេតិ។ យោ ហិ សកលលោកដ្ឋិតិំ ន ជានាតិ, សោ កវិយេវ ន ហោតីតិ។
អថេត្ថ តិវិធម្បិ អត្ថំ តាទិសជនាវពោធត្ថំ សមុទាហរិស្សាម ‘‘មុនិន្ទវទនម្ភោជេ’’ត្យាទិ។ ឯត្ថ វាណីសទ្ទស្ស សទ្ធម្មសង្ខាតោ អត្ថោ វាច្ចត្ថោ។ វាណី នាម ចេតនា, តស្សំ យាវ ទេវតត្ថំ នារោប្យតេ, តាវ តប្បតី អត្តនោ មនោសម្បីណនអាសីសនា ន សំគច្ឆតីតិ វាក្យសាមត្ថិយាយេវ វាណិយំ សាយមោចិត្យភេទេន ទេវតាសទ្ទស្ស អារោបិតោត្ថោ លក្ខណិយោ។ តថា វទនសទ្ទស្សាបិ មុខំ វាច្ចត្ថោ។ អម្ភោជសទ្ទស្ស សមារោបិតោត្ថោ លក្ខណិយោ។ មនោសម្បីណនស្ស តុ អញ្ញថា អនុបបត្តិយា បស្សទ្ធ្យាទិក្កមេន យថាភូតាវពោធសម្ភវា អនាយាសេន
តមេវំ យថាវុត្តពន្ធសរីរំ កតិវិធមិច្ចាហ ‘‘បជ្ជេ’’ច្ចាទិ។ អយំ យថាវុត្តោ ពន្ធោ ពន្ធសរីរំ តិធា ភវេ តិប្បការេន សិយា, នាធិកំ នាប្យូនំ។ កថំ? បជ្ជគជ្ជវិមិស្សានំ ភេទេន បជ្ជសភាវាទីនំ វិសេសេន តិធា ភវេតិ បកតំ។ តត្ថ បជ្ជំ នាម អម្ហេហិយេវ វិរចិតវុត្តោទយាខ្យេ ឆន្ទសិ និរូបិតា វុត្តជាតិប្បភេទា ចតុប្បទិកត្ថា និរូបិតោ មុត្តកាទិបិ វុត្តជាតិប្បការោយេវ។ តេនេវេត្ថ តេសមទស្សនំ។ តេសុ ឯកគាថា និដ្ឋិតត្ថា សប្បធានា គាថន្តរានិរបេក្ខា មុត្តកំ, ឯកក្រិយាទានេន អញ្ញមញ្ញសាបេក្ខា និដ្ឋិតត្ថា បច្ចេកំ អនិដ្ឋិតត្ថា គាថា កុលកំ, នានាភិត្តិយោ ភិន្នកិរិយោ សប្បធានា គាថា កោសោ វិយ ឋបិតា កោសោ, ឯកភិត្តិបទោសាទិកំ វណ្ណេតុំ សមុទាយេន បវត្តា ភិន្នក្រិយា គាថា សង្ឃាតោ, សោបិ ចតុព្ពិធោ បជ្ជប្បការោ យថាវុត្តសគ្គពន្ធោវាតិ វិញ្ញាតព្ពំ។ គជ្ជំ នាម បាទសន្និដ្ឋានរហិតោ ស្យាទ្យន្តត្យាទ្យន្តប្បពន្ធោ។ តស្ស តុ ទ្វេ បការា អាខ្យាយិកា, កថាតិ។ វិមិស្សំ បជ្ជគជ្ជមយំ នាដកប្បករណាទិ, ចម្បូ ជាតកមាលាទិកា ច។
៨. ឥទានិ សញ្ជាននាភិលាសីនំ អលង្ការនិស្សិតំ ពន្ធសរីរំ, សោវ ពន្ធោតិ អធិកតំ, ‘‘យោ កុណ្ឌលី, សោ ទេវទត្តោ’’តិ បសិទ្ធកុណ្ឌលិត្តានុវាទេន អប្បសិទ្ធស្ស ទេវទត្តត្តវិធានំ វិយ ទស្សេន្តោ ‘‘ពន្ធោ’’ច្ចាទិមាហ។ តត្ថ ពន្ធោ នាម ច ពន្ធនំ បន។ ទោសវជ្ជិតា សទ្ទត្ថនិស្សិតទោសេហិ បរិច្ចត្តា, តេ វា វជ្ជិតា ឯតេហិ តាទិសា។ សហិតា អញ្ញមញ្ញានុរូបត្ថេន សហភាវំ គតា។ សទ្ទត្ថា សទ្ទោ, សទ្ទត្ថាតិ ឯត្ថ សទ្ទត្ថានំ កិំ នានាករណន្តិ? សទ្ទោ បន អត្ថប្បតីតិយំ អត្តនោ មុខ្យព្យាបារំ លក្ខណព្យាបារំ ព្យញ្ជនសភាវព្យាបារញ្ចេតិ តិវិធំ ព្យាបារភេទេន។ កមតោ វាចកោ លក្ខណិកោ ព្យញ្ជនកោ ចេតិ តិវិធោ។ តថា អត្ថោបិ វាច្ចោ លក្ខណិយោ ព្យង្គ្យោ ចេភិ តិវិធោ។ អត្រ តុ វាចកោ សទ្ទោ អត្តនា ទីបេតព្ពមុខ្យត្ថស្ស ជាតិគុណក្រិយាទព្ពភេទេន ចតុព្ពិធត្តា សយម្បិ ជាតិគុណក្រិយាទព្ពសទ្ទវសេន ចតុព្ពិធោ។ វាចកសទ្ទស្ស មុខ្យព្យាបារោ ‘‘អភិធា’’តិ ច វោហរីយតិ។ សោ មុខ្យព្យាបារោ ជាត្យាទីហិ អព្យវហិតត្ថេវ វត្តតេ។ តថា ហិ ‘‘គោ នីលំ បាចកោ វិសាណិ’’ច្ចាទោ គោអាទិសទ្ទានំ មុខ្យព្យាបារោ គោបិណ្ឌនីលបដបាចកកត្តុសិង្គីតិ ទព្ពានំ វិសេសនភូតជាតិគុណក្រិយាទព្ពេស្វេវ បវត្តតិ, ន បន ជាត្យាទីនំ និស្សយភូតគោបិណ្ឌាទីសូតិ។ វុត្តំ ហិ–
‘‘វិសេស្យំ នាភិធា គច្ឆេ, ខីណសត្តិ វិសេសនេ’’តិ
តស្សត្ថោ – វិសេសនេ វិសេសនភូតជាត្យាទិម្ហិ ខីណសត្តិ ខីណព្យាបារវតី អភិធា មុខ្យព្យាបារោវ វិសេស្យំ ទព្ពំ ន គច្ឆេ ន បាបុណាតីតិ។
ជាត្យាទីនំ និស្សយគោបិណ្ឌាទិកំ អភិធា ន វទតិ ចេ, ឯវញ្ច សតិ ‘‘គោ គច្ឆតិ, នីលំ និវាសេតិ, បាចកោ អាគច្ឆតិ, សិង្គី ធាវតិ’’ច្ចាទីសុ ជាត្យាទិវិសិដ្ឋគោបិណ្ឌាទីនំ គោអាទិសទ្ទស្ស កថំ វាចកត្តំ យុជ្ជតីតិ? ទព្ពាធីនជាតិគុណាទីសុ វុត្តេសុ តព្ពិសិដ្ឋស្ស ទព្ពស្ស បរិយាយតោ វាចកត្តា។ និប្បរិយាយតោ បន សុទ្ធលក្ខណព្យាបារស្សេវ វិសយោ។ លក្ខណព្យាបារោបិ សុទ្ធោ ឧបចារមិស្សោតិ ទុវិធោ។
មិស្សោ តុ ឧបចារភេទេន ពហុវិធោ។ តថា ហិ កត្ថចិ ការណេ ការិយមុបចរីយតេ, យថា ‘‘អាយុឃត’’ន្តិ, ឯត្ថ អាយុវឌ្ឍនការណភូតេ ឃតេ ការិយភូតអាយុនោ វោហារោ អារោបិតោ ហោតិ។ ឧបរិបិ ឧបចារោ យថាយោគំ យោជេតព្ពោ។ អតំសភាវេ ហិ តំសភាវារោបនំ ឧបចារោ។ កត្ថចិ ការណការិយានមភេទោ, យថា ‘‘អាយុយេវ ឃត’’ន្តិ។ កត្ថចិ ឧបមេយ្យឧបមានោបចារោ, យថា ‘‘គោ ពាហិកោ’’តិ។ កត្ថចិ ឧបមានឧបមេយ្យានមភេទោ, យថា ‘‘គោយេវាយំ ពាហិកោ’’តិ។ កត្ថចិ តទាធារតាយ តទូបចារោ, យថា ‘‘បទីបដ្ឋា កបល្លិកា បទីបោ’’តិ។ កត្ថចិ ក្រិយាសម្ពន្ធេន តំព្យបទេសោ, យថា ‘‘អវឌ្ឍកីបិ វឌ្ឍកី អយ’’ន្តិ។ កត្ថចិ សំសាមិសម្ពន្ធេន តំព្យបទេសោ, យថា ‘‘រាជវល្លភោបិ រាជា អយ’’ន្តិ។ កត្ថចិ អវយវេ សមុទាយព្យបទេសោ, យថា ‘‘បដោ ទឌ្ឍោ’’តិ។ ឥមិនា មុខេន ឧបចារភេទោ ទដ្ឋព្ពោ។ ព្យញ្ជនសភាវព្យាបារោ ឯវ ‘‘ធន’’ន្តិ ច វុច្ចតិ, តស្ស តតិយព្យាបារស្ស វិសយោ តាទិសវាក្យមេវ វាតិ ទដ្ឋព្ពោ។
ឯត្ថ ព្យង្គ្យត្ថំ ពន្ធស្ស ជីវិតមិតិ ច, ព្យង្គ្យត្ថបធានំ ពន្ធមុត្តមន្តិ ច, ព្យង្គ្យត្ថបធានរហិតំ មជ្ឈិមន្តិ ច, អព្យង្គ្យពន្ធំ អធមមិតិ ច វទន្តិ។ ហោន្តិ ចេត្ថ –
អត្ថប្បតីតិយំ សទ្ទ-ព្យាបារោ តិវិធោ ភវេ;
មុខ្យោ លក្ខណព្យញ្ជន-សភាវោ ចាតិ ឯត្ថ តុ។
អភិធាបរបរិយាយោ,
ធនន្តាបរបរិយាយោ, ព្យាបារោ តតិយោ បុន។
មុខ្យោ និរន្តរត្ថេសុ, លក្ខណា តុ តិរោហិតេ;
អត្ថេ’តរោ តុ វាក្យស្ស, អត្ថេយេវ បវត្តតិ។
ព្យាបារស្ស បភេទេន, តិធា សទ្ទោបិ វាចកោ;
លក្ខណិកោ ព្យញ្ជកោតិ, តទត្ថោបិ តិធា មតោ។
វាច្ចោ លក្ខណិយោ ព្យង្គ្យោ-ច្ចេវំ សទ្ទេសុ វាចកោ;
ជាតិគុណក្រិយាទព្ព-ភេទេន សោ ចតុព្ពិធោ។
វាច្ចត្ថស្ស ចតុទ្ធាវ, ភិន្នត្តា ជាតិអាទិតោ;
ជាត្យាទីនំ បភេទេន, តថា លក្ខណិកោ មតោ។
ឧបចារពហុត្តេន, ភេទេ សតិបិ តស្ស តុ;
ព្យញ្ជកោ តុ អនញ្ញត្តា, វិសុំ តេហិ ន វុច្ចតីតិ។
លក្ខណតោ ឯវំ វេទិតព្ពំ – ‘‘មុនិន្ទវទនម្ភោជេ’’ ត្យាទិគាថាយំ វទនសទ្ទស្ស មុខត្ថោ វាច្ចត្ថោ, អារោបិតអម្ភោជត្ថោ លក្ខណិយត្ថោ។ អម្ភោជសទ្ទស្ស បទុមត្ថោ វាច្ចត្ថោ, ឧបចរិតមុខត្ថោ លក្ខណិយត្ថោ។ វាណិសទ្ទស្ស សទ្ធម្មសង្ខាតោ អត្ថោ វាច្ចត្ថោ, អារោបិតទេវតាអត្ថោ លក្ខណិយត្ថោ។ ឯត្ថ អាសីសនា នាម យថាវុត្តនយេន បុញ្ញាតិសយតា, តតោ ឥធ អភិមតត្ថពាធកាកុសលនិវារណញ្ច កុសលានមនុពលប្បទានញ្ច តតោ កាយចិត្តបីឡាវិគមោ ច តតោ សុខប្បដិលាភោ ច តតោ ចិត្តសមាធានញ្ច តតោយេវ អនេកវិធត្ថាវពោធោ ច តតោ អភិមតគន្ថបរិសមត្តិ ច ភវតីត្យយំ វាក្យសាមត្ថិយតោ លទ្ធត្ថោ ព្យង្គ្យត្តោ។ តំតំអត្ថប្បកាសកា សទ្ទា វាចកលក្ខណិកព្យញ្ជនកា នាម ភវន្តិ។ ឯវំ សទ្ទសទ្ទត្ថវិចារោ វេទិតព្ពោ។
ឥទានិ ‘‘បជ្ជា’’ទិនា។ អយំ វុត្តលក្ខណោ ពន្ធោ បជ្ជគជ្ជវិមិស្សានំ ភេទេន គាថាចុណ្ណិយតទុភយមិស្សានំ វសេន តិធា ភវេ។ សទ្ទោ ច អត្ថោ ចេតិ ច, សហភាវំ ឥតា បត្តាតិ ច, ទោសេហិ វជ្ជិតា, ទោសេ វា វជ្ជិតា យេហីតិ ច, បជ្ជញ្ច គជ្ជញ្ច វិមិស្សញ្ចេតិ ច វិគ្គហោ។ ឥហ បជ្ជំ នាម មុត្តកកុលកកោសកសង្ឃាតវសេន ចតុប្បភេទំ ឆន្ទសិ និទ្ទិដ្ឋវុត្តវិសេសវិរចិតំ ចតុប្បទិកគាថាពន្ធំ។ តត្ថ មុត្តកំ នាម និដ្ឋិតត្ថា សប្បធានា ឯកា គាថា, កុលកំ នាម បច្ចេកមនិដ្ឋិតត្ថា អញ្ញមញ្ញសាបេក្ខា ឯកក្រិយាទ្វារិកា នានាគាថា, កោសកោ នាម នានាវិធវណ្ណនាភូមិកា ភិន្នក្រិយាទ្វារប្បវត្តា សប្បធានា គាថារាសិ, សង្ឃាតោ នាម សញ្ច្យាកាលាទិឯកវណ្ណនាភូមិនិស្សិតា ភិន្នក្រិយាសមុទាយេន បវត្តា គាថា។ គជ្ជំ នាម អនិយតបទោ អាខ្យាយិកាកថាវសេន ទ្វិប្បភេទោ ស្យាទ្យន្តត្យាទ្យន្តោ វចនប្បពន្ធោ។ មិស្សោ បន ឥមេហិ ទ្វីហិ សំមិស្សោ នាដកបករណាទិ ច ជាតកមាលាទិចម្បូ ច។
៩.
និពន្ធោ ចា’និពន្ធោ ច, បុន ទ្វិធា និរុប្បតេ;
តំ តុ បាបេន្ត្យ’លង្ការា, វិន្ទនីយតរត្តនំ។
៩. ឯវំ តិប្បការំ ពន្ធសរីរំ វត្វា ឥទានិ អញ្ញថាបិ ទស្សេតុមាហ ‘‘និពន្ធោចា’និពន្ធោ ច, បុន ទ្វិធា និរុប្បតេ’’ ឥតិ។ បុន ភិយ្យោ យថាវុត្តោ បជ្ជមយពន្ធោ ទ្វិធា ទ្វិប្បការេន និរុប្បតេ និច្ឆីយតេ។ កថំ? និពន្ធោ ច តទេកទេសភូតេហិ មុត្តកាទីហិ ចតូហិ សគ្គពន្ធាទិវសេន ពន្ធោ ច អនិពន្ធោ ច កេវលំ មុត្តកវសេនាតិ ឯវំ ទ្វិធា និរុប្បតេ ឥតិ បកតំ។ ននុ តស្សេតស្ស យថាវុត្តវាតិមយស្ស សក្កដំ បាកតំ អបព្ភំសោ បេសាចិកំ មិស្សញ្ចេតិ បញ្ចវិធត្តំ វត្វា ‘‘សក្កដំ នាម ទេវតាភាសា។ បាកតំ ចតុព្ពិធំ សក្កដេហិ វណ្ណញ្ញត្តមត្តេន ឧប្បន្នត្តា អបព្ភំសោ, សោ ច បាកតំ វិយ ចតុព្ពិធោ, តិវិធោ ច នាគរឧបនាគរវុទ្ធភេទេន។ បិសាចានំ វចនំ បេសាចិកំ។ សព្ពេសំ វសេន មិស្ស’’ន្តិ សក្កដាទីនំ លក្ខណំ វុត្តំ។ តថា ‘‘សិង្គារប្បធាននច្ចសង្ខាតលាស្យាទីនំ បដិបាទកត្ថេន លាស្យាទិកមភិនយប្បធានត្តា ទស្សនីយំ, ឥតរំ កព្ពំ សវនីយ’’ន្តិ ទុវិធំ វុត្តំ, ឯវំ បុព្ពាចរិយេហិ ភាសាភេទេន វុត្តំ បញ្ចវិធត្តំ, វិនិយោគភេទេន វុត្តំ ទុវិធត្តញ្ច ឥធ កស្មា ន វុត្តន្តិ? សច្ចំ, តថាបិ តទេវមិធានុបយោគិតាយ ន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។
ឯវមលង្ការាធិដ្ឋានភាវេន បឋមំ ពន្ធសរីរំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ហារកេយូរាទិនា បុរិសសរីរមិវ ពន្ធសរីរំ សទ្ទាលង្ការអត្ថាលង្ការេហិ វិន្ទនីយតរំ ហោតីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘តំ តុ’’ ឥច្ចាទិ។ តុសទ្ទោ វិសេសវចនិច្ឆាយំ។ តំ ពន្ធសរីរំ តុ អលង្ការា អលង្ករិយតិ តំ ពន្ធសរីរមេតេហីតិ បសាទាទយោ សទ្ទាលង្ការា, សភាវវុត្យាទយោ អត្ថាលង្ការា ច វិន្ទនីយតរត្តនំ អតិសយេន វិន្ទនីយភាវំ អស្សាទនីយភាវំ បាបេន្តិ នយន្តិ។ សព្ពថា និទ្ទោសភូតានំ សទ្ទត្ថានំ អញ្ញមញ្ញានុរូបតោ សហិតភាវេន បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតំ តាទិសបុរិសសរីរមិវ វិន្ទនីយម្បិ សមានំ អលង្ការេហិ បសាធិតេ សតិ អច្ចន្តមេវ វិន្ទនីយំ សិយាតិ អធិប្បាយោ។
៩. បុនបិ តស្សេវ ពន្ធស្ស ភេទំ កថេតុំ ‘‘និពន្ធោ ចា’’ទិមាហ។ បុន និពន្ធោ ច មុត្តកាទីហិ ចតូហិ អវិនាភាវតោ មហាកព្ពាទិសភាវេន និរន្តរំ កត្វា ពន្ធោ ច អនិពន្ធោ ច កេវលំ មហាកព្ពាទិសភាវេន មុត្តកត្តា អនិរន្តរំ កត្វា ពន្ធោ ចាតិ សោវ ពន្ធោ ទ្វិធា និរុប្បតេ និច្ឆីយតេ។ សក្កដំ នាម ទេវតាភាសា។ តតោ កេហិចិ អក្ខរេហិ ភិន្នំ បាកតំ នាម។ តំ បន តព្ភវតស្សមទេសិយមិស្សវសេន ចតុព្ពិធំ ហោតិ។ តត្ថ សក្កដតោ វណ្ណញ្ញត្តមត្តេន និព្ពត្តំ តព្ភវំ នាម, តំ មហិន្ទសិន្ធវាទិ។ តស្សមំ ហិរិហរកមលាទិ។ ទេសេ បសិទ្ធំ ទេសិយំ។ មិស្សំ នាម តព្ភវាទីហិ សម្មិស្សំ។ អបព្ភំសោ នាម គោបាលកាទីនំ វាចា, សោ ច តព្ភវាទីហិ ចតុព្ពិធោ, នាគរឧបនាគរវុទ្ធភេទេន តិវិធោ ច ហោតិ។ បិសាចានំ វចនំ បេសាចិកំ។ តេហិ សក្កដាទីហិ សម្មិស្សំ មិស្សំ នាម ហោតិ។ ឥទានិ ឦទិសប្បភេទវន្តពន្ធស្ស អលង្ការេន សោភនត្តំ វត្តុំ ‘‘តំ តុ’’ច្ចាទិមាហ។ តំ តុ តំ បន វុត្តប្បការំ ពន្ធសរីរំ អលង្ការា បសាទាទិសទ្ទាលង្ការា, សភាវវុត្យាទិអត្ថាលង្ការា ច វិន្ទនីយតរត្តនំ អតិសយបសាទនីយត្តំ បាបេន្តិ។ និរន្តរំ ពន្ធោ និពន្ធោតិ ច, ន និពន្ធោ អនិពន្ធោតិ ច, អតិសយេន វិន្ទនីយោ វិន្ទនីយតរោ, តស្ស ភាវោ វិន្ទនីយតរត្តនន្តិ ច វិគ្គហោ។
១០.
អនវជ្ជំ មុខម្ភោជ-មនវជ្ជា ច ភារតី;
អលង្កតាវ សោភន្តេ, កិំ នុ’តេ និរលង្កតា?
១០. តមេវ សមត្ថេតិ ‘‘អនវជ្ជ’’ មិច្ចាទិនា។ អនវជ្ជំ អញ្ញមញ្ញានុរូបាធិកតនេត្តកណ្ណាទិអវយវេន បិឡកតិលកកាឡកាទ្យនាហតាយ ច សុន្ទរភាវតោ អគរហិតំ មុខម្ភោជំ វទនារវិន្ទញ្ច តថា អនវជ្ជា បទាទិទោសានភិភូតាយ សុន្ទរភាវេន អគរហិតា ភារតី ច វាណី ឧបចារតោ តប្បដិបាទនីយោ អត្ថោ ចាតិ ឯតេ អលង្កតាវ និរលង្កតា តថា អបសាធិតា អសជ្ជិតា សោភន្តេ កិំ នុ, ន សោភន្តេវាតិ វិតក្កេមីតិ អត្ថោ។ នុឥតិ វិតក្កេ។
១០. តមេវ ‘‘អនវជ្ជ’’ មិច្ចាទិនា សមត្ថេតិ។ វណ្ណសណ្ឋានាទិអវយវសម្បត្តិយា ច បិឡកតិលកកាឡកាទិទោសរហិតត្តា ច អនិន្ទិតំ មុខម្ភោជញ្ច អនវជ្ជា បទទោសវាក្យទោសអត្ថទោសេហិ អមិស្សត្តា អគរហិតា ភារតី វាណី ច អភេទោបចារេន តប្បដិបាទនីយត្ថោ ចាតិ ឥមេ អលង្កតាវ កុណ្ឌលតិលកាទិអាភរណេហិ ច សទ្ទាលង្ការអត្ថាលង្ការេហិ ច សជ្ជិតា ឯវ, និរលង្កតា តេហិ អវិភូសិតា សោភន្តេ កិំ នុ, ន សោភន្តេតិ មញ្ញេ។ នត្ថិ អវជ្ជមស្សាតិ ច, មុខមេវ អម្ភោជមិតិ ច វិគ្គហោ។ កិមិតិ បដិសេធេ, នុឥតិ វិតក្កេតិ។
១១.
វិនា គុរូបទេសំ តំ, ពាលោ’លង្កត្តុមិច្ឆតិ;
សម្បាបុណេ ន វិញ្ញូហិ, ហស្សភាវំ កថំ នុ សោ?
១១. អលង្ករណញ្ច តេសំ វិនា គុរូបទេសេន ករោន្តោ វិនា បហាសំ នាបរំ វិសេសមធិគច្ឆតីតិ ទស្សេតុំ សិលេសាលង្ការមាហ ‘‘វិនា’’តិអាទិ។ គុរូនំ បសាធនោបាយោបទេសកានំ, អលង្ការការណោបាយោបទេសកានំ វា ឧបទេសំ ‘‘ឯត្ថ ឯវំ កតេ សោភេយ្យា’’តិ ឧបទិសនំ វិនា បរិច្ចជ្ជ មុខស្ស, ពន្ធស្ស ច អលង្ករណានភិញ្ញតាយ ពាលោ អញ្ញាណកោ យោ កោចិ បុគ្គលោ តំ មុខំ, ពន្ធំ វា អលង្កត្តុំ អនុរូបវសេន សជ្ជេតុំ ឥច្ឆតិ អធិប្បេតិ, សោ តាទិសោ អញ្ញាណបុគ្គលោ វិញ្ញូហិ តព្ពិទូហិ បណ្ឌិតជនេហិ ហស្សភាវំ អវហាសំ កថំ កេន ន សម្បាបុណេយ្យ។ ‘‘កិមិទំ អញ្ញាណបុរិសេន ករិយតី’’តិ ហសន្តេវាតិ អធិប្បាយោ។ នុឥតិ វិតក្កេ។
១១. ឥទានិ បទាទិទោសរហិតពន្ធសរីរស្ស អលង្ការេហិ ភូសនមបិ គុរូបទេសសហិតមេវ សេដ្ឋន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘វិនា គុរូបទេស’’ មិច្ចាទិសិលេសាលង្ការមាហ។ ពាលោ មុខាទិសរីរាលង្ការេ, ពន្ធាលង្ការេ វា អសមត្ថោ យោ កោចិ គុរូបទេសំ វិនា សរីរាលង្ការករណស្ស, ពន្ធាលង្ការករណស្ស វា អនុរូបោបទេសមន្តរេន តំ សរីរំ, ពន្ធំ វា អលង្កត្តុំ តិលកតាឌង្កាទីហិ, សទ្ទាលង្ការអត្ថាលង្ការេហិ វា សជ្ជេតុំ ឥច្ឆតិ ចេ, សោ វិញ្ញូហិ តទុភយញ្ញូហិ ហស្សភាវំ អវហសិតព្ពតំ កថំ ន សម្បាបុណេ, បាបុណាត្យេវ, តស្មា គុរូហិ សាទរតោ ឧគ្គណ្ហិត្វា កត្តព្ពន្តិ ភាវោ។
១២.
គន្ថោបិ កវិវាចាន-មលង្ការប្បកាសកោ;
យាតិ តព្ពចនីយត្តំ, តព្ពោហារូបចារតោ។
១២. ននុ សទ្ទគម្មា, អត្ថគម្មា ច អលង្ការាតិ គន្ថោ កថន្តិ អាហ ‘‘គន្ថោបី’’តិអាទិ។ កវិវាចានំ កវិប្បយោគានំ សមុទាយរូបានំ, បដិបាទនីយតាយ តព្ពចនីយានញ្ច អត្ថានំ អលង្ការប្បកាសកោ អលង្ការានំ យថាវុត្តានំ វិភាវិតោ គន្ថោបិ កិរិយាកប្បសង្ខាតំ សត្ថម្បិ តព្ពចនីយត្តំ តេន អលង្ការសទ្ទេន វាច្ចតំ យាតិ ឧបគច្ឆតិ។ កិន្តិ អាហ ‘‘តព្ពោហារូបចារតោ’’តិ។ តស្ស កតវោហារស្ស អលង្ការសទ្ទស្ស, តស្មិំ វា មណ្ឌនវិសេសេ បវត្តស្ស អលង្ការវោហារស្ស ឧបចរណំ សោយមិត្យភេទេន បរិកប្បនំ ឧបចារោ។ កស្មា? បដិបាទនីយបដិបាទកានំ អភេទវសេន ការណេ ការីយស្ស ឧបចរិយតោតិ អធិប្បាយោ។
១២. ឥទានិ ‘‘គន្ថោ’’ច្ចាទិ។ កវិវាចានំ កវីហិ វុត្តវាក្យសង្ខាតានំ, ឧបចារតោ តប្បដិបាទនីយអត្ថសង្ខាតានញ្ច កវិប្បយោគានំ អលង្ការប្បកាសកោ សទ្ទត្ថាលង្ការប្បកាសកោ គន្ថោអបិ កិរិយាកប្បសង្ខាតំ សត្ថម្បិ តព្ពោហារូបចារតោ តស្ស អលង្ការោតិ កតវោហារស្ស អលង្ការសទ្ទស្ស ការណេ ការីយូបចារេន តព្ពចនីយត្តំ តេន អលង្ការសទ្ទេន វត្តព្ពតំ យាតិ។ អបិសទ្ទោ អលង្ការមបេក្ខតិ។ អលង្ការេ បកាសេតិ, អលង្ការានំ វា បកាសកោតិ ច, តេន វចនីយោ, តស្ស ភាវោតិ ច វិគ្គហោ។ ឯត្ថ ភាវោតិ វាច្ចវាចកសម្ពន្ធោ។ តស្ស សទ្ទាទិអលង្ការស្ស វោហារោតិ ច, តព្ពោហារស្ស អលង្ការសទ្ទស្ស ឧបចារោតិ ច វាក្យន្តិ។
១៣.
ទ្វិប្បការា អលង្ការា, តត្ថ សទ្ទត្ថភេទតោ;
សទ្ទត្ថា ពន្ធនាមាវ, តំសជ្ជិតតទាវលិ។
១៣. ឥទានិ យថាវុត្តអលង្ការានំ បភេទំ, តប្បសង្កញ្ច តំពន្ធសរីរញ្ច ហេដ្ឋា វុត្តម្បិ ឯកតោ សម្ពន្ធេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ទ្វិប្បការា’’ទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ តស្មិំ កិរិយាកប្បសង្ខាតេ គន្ថេ, តស្មិំ វា ពន្ធាលង្ការាធិការេ អលង្ការា យថាវុត្តា ទ្វិប្បការា ហោន្តិ។ កថំ? សទ្ទភេទតោ, អត្ថភេទតោ ច, សទ្ទាលង្ការា អត្ថាលង្ការាតិ អលង្ការា ទ្វិប្បការា ហោន្តីតិ អត្ថោ។ យេសំ ភេទេន តេ ទ្វិប្បការា, តេ សទ្ទា, អត្ថា ច។ ‘‘ពន្ធោ’’ ឥតិ វុត្តំ នាមំ យស្សា អាវលិយា សា ពន្ធនាមា ឯវ។ តំសជ្ជិតតទាវលិ តេហិ អលង្ការេហិ សជ្ជិតា បកាសិតា តំសជ្ជិតា, តេសំ សទ្ទត្ថានំ អាវលិ សមុទាយា, មហាវាក្យំ, អន្តរវាក្យំ វា។ បរិបុណ្ណោ ពន្ធោ មហាវាក្យំ, មុត្តកាទយោវយវា អន្តរវាក្យានិ, តំសជ្ជិតតទាវលិកំ បសិទ្ធភាវេន អនុវទិត្វា អប្បសិទ្ធា សទ្ទត្ថា វិធីយន្តេ។
១៣. ឥទានិ ‘‘ទ្វិប្បការេ’’ច្ចាទិមាហ។ តត្ថ តស្មិំ កិរិយាកប្បសង្ខាតេ អលង្ការគន្ថេ, នោ ចេ, អលង្ការាធិការេ វា អលង្ការា វក្ខមានាលង្ការា សទ្ទត្ថភេទតោ សទ្ទាលង្ការអត្ថាលង្ការភេទេន ទ្វិប្បការា ហោន្តិ, យេសំ ភេទេន អលង្ការា ភិន្នា, តេ សទ្ទត្ថា ពន្ធនាមាវ។ តំសជ្ជិតតទាវលិ តេហិ សទ្ទត្ថាលង្ការេហិ អលង្កតា, តេសំ សទ្ទត្ថានំ មហាកព្ពាទិសមុទាយរូបា បដិបាដិពន្ធោតិ វុត្តំ ហោតិ។ ‘‘ពន្ធោ’’ ឥតិ នាមំ យស្សេតិ ច, តេហិ សទ្ទត្ថាលង្ការេហិ សជ្ជិតាតិ ច, តេសំ សទ្ទត្ថានំ អាវលីតិ ច សមាសោ។
១៤.
គុណាលង្ការសំយុត្តា, អបិ ទោសលវង្កិតា;
បសំសិយា ន វិញ្ញូហិ, សា កញ្ញា វិយ តាទិសី។
១៤. ឯវំ គុណេន អលង្ការេន សជ្ជិតាបិ សា សទ្ទត្ថាវលិ អប្បកេនបិ ទោសេន សំយុត្តា សតី អសម្ផុសិតព្ពាវ វិញ្ញូហិ សិយាតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘គុណ’’ ឥច្ចាទិ។ សទ្ទាលង្ការាខ្យេន គុណេន, អត្ថាលង្ការេន ច សំយុត្តាបិ វិសេសេន សជ្ជិតាបិ សទ្ទត្ថាវលិ ទោសលវេន ទោសលេសេនាបិ អង្កិតា អភិលញ្ឆិតា សតី វិញ្ញូហិ គុណទោសវិភាគវិទូហិ បណ្ឌិតបុរិសេហិ ន បសំសិយា នេវ បសំសិតព្ពា។ កាវិយាតិ អាហ ‘‘កញ្ញា វិយតាទិសី’’តិ។ យថា ហិ កញ្ញា ទសវស្សិកា សន្នទ្ធយោព្ពនាភិមុខភាវេន ជននយនមនោវិលុព្ភិនីគុណេន, អាភរណវិសេសេន ចាលង្កតា កេនចិ កុដ្ឋទោសលេសេន អង្កិតា វិញ្ញូនំ អសម្ផុសនីយា សិយា, បគេវាបរា, ឯវមេវ សទ្ទត្ថាវលិបិ អប្បកេនបិ សទ្ទរូបេន, អត្ថលក្ខណេន ច ទោសេន កុដ្ឋកប្បេន វជ្ជនីយា ឯវ វិញ្ញូនំ, បគេវ ពហុនាតិ វុត្តំ ហោតិ។
១៤. ឯវំ ‘‘គុណាលង្ការិ’’ច្ចាទិមាហ។ គុណាលង្ការសំយុត្តា អបិ សទ្ទាលង្ការសង្ខាតគុណេន, អត្ថាលង្ការេន ច វិសេសេន យុត្តាបិ សា សទ្ទត្ថាវលិ ទោសលវង្កិតា បទទោសាទិនា អណុមត្តេនបិ ទោសេន អង្កិតា យុត្តា សហិតា តាទិសី គុណាលង្ការសំយុត្តាបិ ទោសលវង្កិតា កញ្ញា វិយ ទសវស្សិកា យោព្ពនប្បត្តា វនិតាវ វិញ្ញូហិ គុណទោសបរិក្ខកេហិ ន បសំសិយា ន បសំសិតព្ពា។ យថា ហិ ទសវស្សិកា ឥត្ថី បិយសភាវសណ្ឋិតា មនុញ្ញេហិ គុណេហិ, សោភនានុរូបគីវេយ្យាទិអាភរណវិសេសេហិ យុត្តាបិ ទិស្សមានេន កេនចិ សេតកុដ្ឋលវេន យុត្តា សមានា គុណទោសបរិក្ខកេហិ ទស្សនីយា ន ហោតិ, ឯវំ វុត្តប្បការាបិ ពន្ធបទ្ធតិ កុដ្ឋតុល្យេន កេនចិ បទាទិទោសេន យុត្តា វិញ្ញូហិ អស្សាទនីយាតិ អធិប្បាយោ។ ទោសានំ លវោ, តេន អង្កិតាតិ ច, សា វិយ ទិស្សតីតិ តាទីសីតិ ច វិគ្គហោ។
១៥.
តេន ទោសនិរាសោវ, មហុស្សាហេន សាធិយោ;
និទ្ទោសា សព្ពថា សា’យំ, សគុណា ន ភវេយ្យ កិំ។
១៥. យតោ ឯវំ, តេន តស្មា ការណា មហុស្សាហេន មហតា វាយាមេន ទោសានំ បទទោសាទីនមនត្ថនិមិត្តានំ និរាសោវ សត្ថទិដ្ឋិយា សត្ថប្បភាវតោ បរិច្ចាគោយេវ សាធិយោ សាធេតព្ពោ, ‘‘វិញ្ញូហី’’តិ សេសោ។ ឯវំ ទោសនិរាសេ កោ គុណោ ឧបលព្ភតីតិ ចេ។ សព្ពថា សព្ពប្បការេន និទ្ទោសា ទោសេហិ និគ្គតា សាយំ សទ្ទត្ថាវលិ សគុណា សទ្ទាលង្ការសង្ខាតេហិ គុណេហិ សហិតា ន ភវេយ្យ កិំ, ភវត្យេវ, គុណរហិតំ តំអលង្កតមនុបាទេយ្យំ សិយាតិ អធិប្បាយោ។
១៥. តេន មហុស្សាហេន អធិកវាយាមេន ទោសនិរាសោវ បទទោសាទីនំ និរាករណមេវ សាធិយោ អនេកសត្ថវិសយាយ បញ្ញាយ វិញ្ញូហិ សាធេតព្ពោ, ឯវំ សតិ សព្ពថា សព្ពាការេន និទ្ទោសា ទោសរហិតា សា អយំ សទ្ទត្ថាវលិ សគុណា សទ្ទាលង្ការសង្ខាតេហិ គុណេហិ យុត្តា ន ភវេយ្យ កិំ, គុណយុត្តា ភវេយ្យាតិ អធិប្បាយោ។ ទោសានំ និរាសោតិ ច, នត្ថិ ទោសា ឯតិស្សា, និគ្គតា ទោសេហិ វាតិ ច, សហ គុណេហិ វត្តមានាតិ ច វិគ្គហោ។
១៦.
សា’លង្ការវិយុត្តាបិ, គុណយុត្តា មនោហរា;
និទ្ទោសា ទោសរហិតា, គុណយុត្តា វធូ វិយ។
១៦. កិំការណមេវំភូតោ ទោសបរិច្ចាគេន គុណាទានេន ពន្ធោតិ អាហ ‘‘សា’លង្ការេ’’ច្ចាទិ។ សា សទ្ទត្ថាវលិ អលង្ការេហិ វិយុត្តាបិ សតី និទ្ទោសា សព្ពប្បការេន ទោសេហិ និគ្គតា គុណេហិ សទ្ទាលង្ការសង្ខាតេហិ សំយុត្តា ជនានមានន្ទសន្ទោហាភិសន្ទនេកហេតុតាយ មនោ ហរតិ អត្តនោ សន្តិកមាកឌ្ឍតីតិ មនោហរា ហោតីតិ។ តត្ថោទាហរណមាហ ‘‘ទោសរហិតា គុណយុត្តា វធូ វិយា’’តិ។ យថា យេន កេនចិបិ ទោសេន វិរហិតា វធូ មនាបចារិតាទីហិ គុណវិសេសេហិ សំយុត្តា សតី កេនចិ អាភរណេន អមណ្ឌិតា អបសាធិតាបិ កិន្នាម មធុរា កវីនំ បសាធនំ កិន្នាម មនោហរា ហោតិ, ឯវមយំ សទ្ទត្ថាវលិបិ មនោហរា ហោតីតិ អត្ថោ។
១៦. ឥទានិ ទោសបរិច្ចាគេន គុណាទានេ បយោជនំ ទស្សេតិ ‘‘សា’លង្ការវិយុត្តេ’’ច្ចាទិនា។ សា សទ្ទត្ថាវលិ អលង្ការេហិ វិយុត្តា សតីបិ និទ្ទោសា សព្ពប្បការេន ទោសរហិតា គុណយុត្តា តតោយេវ គុណីភូតា សទ្ទាលង្ការេន យុត្តា ទោសរហិតា ទុព្ពណ្ណទុស្សណ្ឋានាទិទោសេហិ គុណយុត្តា ហទយង្គមគុណយុត្តា វធូ វិយ អង្គនា វិយ មនោហរា សាធុជនេ អារាធេតិ។
១៧.
បទេ វាក្យេ តទត្ថេ ច, ទោសា យេ វិវិធា មតា;
សោទាហរណមេតេសំ, លក្ខណំ កថយាម្យ’ហំ។
១៧. យតោ ឯវំ គុណាលង្ការសំយុត្តាយបិ ទោសលវង្កិតាយ វិញ្ញូនមនាទរណីយតា, អលង្ការវិយុត្តាបិ ទោសាភាវេន គុណយុត្តាយ មនោហរតា, ឯវមនត្ថាវហស្សាបិ ទោសស្ស បរិហរិតព្ពតា សត្ថទិដ្ឋិយា, តស្មា តេ ទោសេ ទស្សេតុំ បដិជានាតិ ‘‘បទេ’’តិអាទិនា។ តេសំ បទានំ វាក្យានំ អត្ថោ តទត្ថោ, តស្មិំ។ ឧទាហរីយតិ លក្ខ្យភាវេនាតិ ឧទាហរណំ, សហ ឧទាហរណេហីតិ សោទាហរណំ។ លក្ខិយតិ លក្ខិយមនេនាតិ លក្ខណំ។
១៧. ឯវំ អលង្ការយុត្តាបិ អប្បកេន ទោសេន យុត្តពន្ធស្ស អនុបាទេយ្យត្តា, អលង្ការអលង្ករណេ អសតិបិ ទោសរហិតេ វិញ្ញូហិ ឧបាទេយ្យត្តា ច មុខ្យស្ស ទោសបរិហារស្ស អវស្សំ កត្តព្ពត្តា ឥទានិ អធិគតទោសេ ទស្សេតុំ បដិជានាតិ ‘‘បទេ វាក្យេ’’ច្ចាទិនា។ បទេ នាមាទិចតុព្ពិធបទេ ច, វាក្យេ ‘‘ស្យាទ្យន្តត្យាទ្យន្តានំ ចយោ វាក្យំ សការកកិរិយា’’តិ វុត្តលក្ខណេ វាក្យេ ច, តទត្ថេ ច តេសំ បទវាក្យានំ អត្ថេ ច វិវិធា អនេកប្បការា យេ ទោសា វិញ្ញូហិ ទោសភាវេន មតា ញេយ្យា, ឯតេសំ បទាទិទោសានំ សោទាហរណំ ឧទាហរណសហិតំ លក្ខណំ អហំ កថយាមិ។ ឯត្ថ ច–
‘‘បទំ ចតុព្ពិធំ វុត្តំ, នាមាខ្យាតោបសគ្គិកំ;
និបាតកញ្ច តញ្ញូហិ, អស្សោ ខល្វាភិធាវតី’’តិ
វុត្តនិយាមេន បទំ តាវ ទដ្ឋព្ពំ។ ឧទាហរីយន្តិ លក្ខិយភាវេនាតិ ឧទាហរណានីតិ ច, សហ ឧទាហរណេនាតិ សោទាហរណន្តិ
បទទោសឧទ្ទេស
១៨.
វិរុទ្ធត្ថន្តរាឈត្ថ-កិលិដ្ឋានិ វិរោធិ ច;
នេយ្យំ វិសេសនាបេក្ខំ, ហីនត្ថកមនត្ថកំ។
វាក្យទោសឧទ្ទេស
១៩.
ទោសា បទាន, វាក្យាន-មេកត្ថំ ភគ្គរីតិកំ;
តថា ព្យាកិណ្ណគាម្មានិ, យតិហីនំ កមច្ចុតំ;
អតិវុត្តមបេតត្ថំ, សពន្ធផរុសំ តថា
វាក្យត្ថទោសឧទ្ទេស
២០.
អបក្កមោ’ចិត្យហីនំ, ភគ្គរីតិ សសំសយំ;
គាម្មំ ទុដ្ឋាលង្កតីតិ, ទោសា វាក្យត្ថនិស្សិតា។
បទទោសាទិឧទ្ទេសវណ្ណនា
១៨-១៩-២០. ឥទានិ យថាបដិញ្ញាតេ ទោសេ ឧទ្ទិសតិ ‘‘វិរុទ្ធត្ថន្តរ’’ ឥច្ចាទិនា។ វិរុទ្ធំ អត្ថន្តរំ យស្ស តំ វិរុទ្ធត្ថន្តរំ។ កិំ តំ? បទំ។ ឯវមុបរិបិ យថាយោគំ។ អធិកោ អត្ថោ វិសេស្យស្ស យេន តំ អធ្យត្ថំ។ នីយតិ អវុត្តោ ហេតុ ឯត្ថ អានីយតីតិ នេយ្យំ។ ទោសា បទានន្តិ យេហិ ទោសេហិ បទានិ ទុដ្ឋានិ, តេ វិរុទ្ធត្ថន្តរតាទយោ បទានំ ទោសាតិ អត្ថោ។ ឯវមុបរិបិ យថាយោគំ។ វាក្យានំ ទោសាតិ សម្ពន្ធោ។ ភគ្គា រីតិ កមោ យស្មិំ តំ ភគ្គរីតិកំ, វាក្យំ។ អបក្កមតាទយោ វាក្យត្ថទោសា, វាក្យត្ថានំ ទោសតោ។ វាក្យំ ទុដ្ឋំ សិយាតិ វាក្យមេវ វិសេស្យតេ។ តេន សព្ពត្ថ នបុំសកលិង្គេន និទ្ទេសោ។
១៨-១៩-២០. ឥទានិ កថេតព្ពភាវេន បដិញ្ញាតេ ទោសេ ឧទ្ទិសន្តោ ‘‘វិរុទ្ធ…បេ.… និស្សិតា’’តិ អាហ។ កវីហិ ឥច្ឆិតត្ថតោ វិរុទ្ធត្ថន្តរំ នាម។ វិសេស្យស្ស អធិកត្ថភាវករណតោ អឈត្ថំ នាម។ កវីហិ ឥច្ឆិតត្ថស្សាវីករណេ អវិសទត្តា កិលិដ្ឋំ នាម។ ទេសកាលកលាទីនំ វិរុទ្ធត្តា វិរោធិ នាម។ អញ្ញមាហរិត្វា វត្តព្ពតោ នេយ្យំ នាម។ វិសេសនំ បត្វាវ សាត្ថកភាវប្បត្តិតោ វិសេសនាបេក្ខំ នាម។ វិសេស្យស្ស ហីនតាបាទនតោ ហីនត្ថកំ នាម។ អត្ថរហិតត្តា អនត្ថកំ នាមាតិ ឥមេ អដ្ឋ បទនិស្សិតត្តា បទទោសា នាម។
វុត្តត្ថស្សេវ បុន វចនតោ ឯកត្ថំ នាម។ ភិន្នក្កមត្តា ភគ្គរីតិកំ នាម។ តថា សម្មោហការណត្តា ព្យាកិណ្ណំ នាម។ វិសិដ្ឋវចនវិរហតោ គាម្មំ នាម។ យតិសម្បត្តិវិរហតោ យតិហីនំ នាម។ បទត្ថក្កមតោ ចុតត្តា កមច្ចុតំ នាម។ លោកិយំ វោហារមតិក្កម្ម វុត្តត្តា អតិវុត្តំ នាម។ សមុទាយត្ថតោ អបគតត្តា អបេតត្ថំ នាម។ ពន្ធផរុសយុត្តត្តា ពន្ធផរុសំ នាម, តេន សហិតំ សពន្ធផរុសន្តិ ឥមេ នវ វាក្យានំ តថា ទោសា នាម។ ឯត្ថ តថាសទ្ទោ ‘‘ទោសា’’តិ បទំ ឧបសំហរតិ។
អបគតក្កមត្តា អបក្កមំ នាម។ ឧចិតភាវស្ស បរិហីនត្តា ឱចិត្យហីនំ នាម។ ភិន្នវិភត្តិក្កមត្តា ភគ្គរីតិ នាម។ សំសយជននតោ សសំសយំ នាម។ ទុប្បតីតិករត្តា គាម្មំ នាម។ ទូសិតាលង្ការត្តា ទុដ្ឋាលង្កតិ នាមាតិមេ ឆ វាក្យត្ថនិស្សិតត្តា វាក្យត្ថទោសា នាម។
អញ្ញោ អត្ថោ អត្ថន្តរោ។ វិរុទ្ធោ អត្ថន្តរោ យស្សាតិ វិគ្គហោ។ ទោសបកាសកបទម្បិ ទោសតោ អព្យតិរិត្តត្តា ទោសោ នាម។ ឯវំ សន្តេបិ សមាសេន បទស្ស គហិតត្តា នបុំសកំ ហោតិ។ ឯសេវនយោ ឥតោ បរេសុបិ។ វិសេស្យស្ស អធិកោ អត្ថោ យស្ស តំ, កិលិដ្ឋំ វិយ កិលិដ្ឋំ។ យថា ហិ មលគ្គហិតោ អាទាសោ អត្តនោ កិលិដ្ឋត្តា កិលិដ្ឋំ នាម។ វិរោធោ អស្ស អត្ថីតិ វិរោធិ។ នីយតិ អវុត្តោ ហេតុ ឯត្ថាតិ នេយ្យំ។ វិសេសនេ អបេក្ខា យស្ស តំ។ ហីនោ វិសេស្យស្ស អត្ថោ យេន តំ។ នត្ថិ អត្ថោ យស្ស តន្តិ វិគ្គហោ។
បទទោសានំ អនញ្ញត្តេបិ វិកប្បនាភេទតោ ‘‘បទានំ ទោសា’’តិ វុត្តំ, យថា ‘‘សិលាបុត្តកស្ស សរីរ’’ន្តិ។ វាក្យានំ ទោសាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ ឯកោ អត្ថោ យស្ស តំ។ ភគ្គារីតិ កមោ យស្ស តំ។ វិសុំ វិសុំ អាកិណ្ណំ ព្យាកិណ្ណំ។ គាមេ ភវោ គាម្មោ, អព្យត្តានំ វោហារោ។ តប្បកាសកបទម្បិ ឧបចារតោ គាម្មំ នាម។ យតិ ហីនា ឯត្ថាតិ យតិហីនំ។ កមតោ ចុតំ កមច្ចុតំ។ អតិក្កម្ម វុត្តំ អតិវុត្តំ។ អត្ថតោ អបេតំ អបេតត្ថំ។ ពន្ធេ ផរុសំ ផរុសតា យត្ថ តំ។ អបគតោ កមោ យស្មា តំ។ ឱចិត្យំ ហីនំ យត្ថ តំ។ ភគ្គា រីតិ យត្ថ តំ។ សហ សំសយេន វត្តតីតិ តំ។ គាម្មំ វុត្តនយមេវ។ ទុដ្ឋា ទូសិតា អលង្កតិ អលង្ការោ យត្ថ តំ។ វាក្យានំ អត្ថោ, តន្និស្សិតា វាក្យត្ថនិស្សិតាតិ វិគ្គហោ។ ឯត្ថ អនត្ថកាបេតត្ថទោសទ្វយំ បទវាក្យតោ ភិន្នំ, អញ្ញំ ភគ្គរីតិទោសទ្វយំ, គាម្មទ្វយំ, កមច្ចុតអបក្កមទ្វយញ្ច វាក្យវាក្យត្ថតោ ភិន្នំ។
បទទោសនិទ្ទេសវណ្ណនា
២១.
វិរុទ្ធត្ថន្តរំ តញ្ហិ, យស្ស’ញ្ញត្ថោ វិរុជ្ឈតិ;
អធិប្បេតេ យថា មេឃោ, វិសទោ សុខយេ ជនំ។
២១. អថោទ្ទេសក្កមេន បទាទិទោសេ ឧទាហរតិ ‘‘វិរុទ្ធិ’’ ច្ចាទិនា។ ហិ យស្មា ការណា, បសិទ្ធិយំ វា ហិសទ្ទោ។ យស្ស បទស្ស អញ្ញោ អធិប្បេតតោ អបរោ អត្ថោ អធិប្បេតេ វត្តុមិច្ឆិតេ អត្ថេ វិរុជ្ឈតីតិ អនុវទិត្វា តស្មា តំ ‘‘វិរុទ្ធត្ថន្តរ’’ន្តិ វិធីយតេ។ ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ។ យថា ឥទំ វិរុទ្ធត្ថន្តរំ, តថា អញ្ញម្បិ តាទិសំ ទដ្ឋព្ពំ។ ន ត្វិទមេវេតិ យថាសទ្ទស្ស អត្ថោ។ មេឃោ វិសទោ សុខយេ ជនន្តិ។ វិសំ ឧទកំ, តំ ទទាតីតិ វិសទោ មេឃោ វារិវហោ ជនំ លោកំ សុខយេ សុខយតីតិ កវិច្ឆិតត្ថោ។ វិសសទ្ទោ គរឡស្ស ច វាចកោ សិយាតិ គរឡទោ មេឃោ មារយតិ, ន បន សុខយតីតិ ‘‘វិសទោ’’តិ វិសេសនបទស្ស វិរុទ្ធតា។
២១. ឥទានិ ឧទ្ទិដ្ឋានុក្កមេន វិរុទ្ធត្ថន្តរាទីនំ សលក្ខណលក្ខិយំ ទស្សេន្តោ ‘‘វិរុទ្ធិ’’ច្ចាទិមាហ។ យស្ស បទស្ស អញ្ញត្ថោ កវិច្ឆិតត្ថតោ អញ្ញោ អត្ថោ អធិប្បេតេ ឥច្ឆិតត្ថេ ហិ យស្មា វិរុជ្ឈតិ, តស្មា តំ បទំ វិរុទ្ធត្ថន្តរំ នាម។ បសិទ្ធិយំ វា ហិសទ្ទោ។ តថា ហេស អប្បសិទ្ធំ វិរុទ្ធត្ថន្តរំ ‘‘យស្ស អញ្ញត្ថោ អធិប្បេតេ វិរុជ្ឈតី’’តិ បកាសេត្វា តស្មិំ បកាសិតត្ថវិសយេ វត្តតិ។ ‘‘តំ ហី’’តិ យោជិតត្តា ‘‘យស្ស អញ្ញត្ថោ អធិប្បេតេ វិរុជ្ឈតី’’តិ លក្ខណំ បសិទ្ធភាវេន អនុវទិត្វា តំ វិរុទ្ធត្ថន្តរន្តិ អនុវទិតព្ពអប្បសិទ្ធវិរុទ្ធត្ថន្តរំ វិធីយតេ, យថា ‘‘យោ កុណ្ឌលី, សោ ទេវទត្តោ’’តិ។ ឧបរិ បសិទ្ធានុវាទេន អប្បសិទ្ធវិធានមេវ ទដ្ឋព្ពំ។ ‘‘យថា…បេ.… ជន’’ន្តិ ឧទាហរណំ លក្ខិយំ ទស្សេតិ។ យថា ‘‘មេឃោ វិសទោ’’ច្ចាទិ វិរុទ្ធត្ថន្តរស្ស ឧទាហរណំ, ឯវមីទិសមញ្ញម្បិ ឥមស្សុទាហរណំ, ន កេវលំ ‘‘មេឃោ’’ច្ចាទិមេវ ភវតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ យថាសទ្ទោ ចេត្ថ ឥវសទ្ទបរិយាយត្ថេបិ ឧទាហរណត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ឧបរិប្យេវំ។ មេឃោ អម្ពុធរោ វិសទោ វិសសង្ខាតំ ជលំ ទទន្តោ ជនំ សុខយេ សុខយតីតិ កវីហិ អធិប្បេតត្ថោ។ ឯត្ថ វិសសទ្ទស្ស គរឡសង្ខាតសប្បវិសវាចកត្តា, ‘‘វិសំ ទទាតីតិ វិសទោ’’តិ ឯត្ថ វិសស្ស ឧទកវិសានំ សាធារណត្តា វិសទាយកោ មេឃោ នាសេតិយេវ, ន សុខយតីតិ កវិនា វិសសទ្ទស្ស វិរុទ្ធអញ្ញត្ថតាតិ វិសបទំ វិរុទ្ធត្ថន្តរទោសេន ទុដ្ឋន្តិ។
២២.
វិសេស្យមធិកំ យេនា’-
ធ្យត្ថមេតំ ភវេ យថា;
ឱភាសិតាសេសទិសោ,
ខជ្ជោតោ’យំ វិរាជតេ។
២២. យេន បទេន វិសេស្យំ វិសេសិតព្ពំ អបរំ បទំ អត្ថវសេន អធិកំ ភវតីត្យនុវទិត្វា ឯតំ អឈត្ថំ ភវេតិ វិធីយតេ។ ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ ‘‘ឱភាសិតេ’’ច្ចាទិ។ ឯវមុបរិបិ សុវិញ្ញេយ្យំ។ ឱភាសិតា ទីបិតា អសេសា និខិលា ទិសាយេន សោយំ ខជ្ជោតោ វិរាជតេ ទិប្បតិ។ ឯត្ថ ខជ្ជោតស្សាខិលទិសាភាគាវភាសនមតិវុត្តីតិ អធិកត្ថំ។
២២. យេន វិសេសនបទេន វិសេស្យំ វិសេសិតព្ពំ បទំ អត្ថវសេន អធិកំ ហោតិ, ឯតំ យថាវុត្តលក្ខណោបេតំ បទំ អឈត្ថំ ភវេ អឈត្ថំ នាម បទទោសោ ភវេ។ យថា តស្សុទាហរណមេវំ។ ឱភាសិតាសេសទិសោ ជោតិតសព្ពទិសោ អយំ ខជ្ជោតោ អយំ ជោតិរិង្គណោ វិរាជតេ ទិប្បតិ។ ឯត្ថ វិសេស្យស្ស ខជ្ជោតស្ស សកលទិសោភាសនស្ស អឈត្ថត្តា
២៣.
យស្ស’ត្ថាវគមោ ទុក្ខោ,
បកត្យាទិវិភាគតោ;
កិលិដ្ឋំ តំ យថា តាយ,
សោ’យមាលិង្គ្យតេ បិយា។
២៣. បកត្យាទិវិភាគតោតិ បកតិ។ អាទិសទ្ទេន បច្ចយាទីនំ បរិគ្គហោ។ បកត្យាទីនំវិភាគតោ វិភជនតោ, ‘‘អយំ បកតិ, អយំ បច្ចយោ, អយមាទេសោ’’តិអាទិនា បកតិបច្ចយវិភាគកប្បនតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ បីណេតីតិ បី, តាយ បិយា វល្លភាយ សោយំ សាមី អាលិង្គ្យតេ សិលិស្សតេ។ ឯត្ថ ‘‘បិយា’’តិ កិលិដ្ឋំ។
២៣. យស្ស បទស្ស អត្ថាវគមោ អត្ថាវពោធោ បកត្យាទិវិភាគតោ ‘‘អយំ បកតិ, អយំ បច្ចយោ, អយមាទេសោ’’តិអាទិនា បកត្យាទីនំ វិភជនជាននេន, ‘‘បកត្យាទិ នាម កិ’’ន្តិ គវេសនតោ វា ទុក្ខោ, តំ កិលិដ្ឋំ នាម។ យថា តស្សុទាហរណមេវំ។ តាយ បិយា វនិតាយ សោ អយំ វល្លភោ អាលិង្គ្យតេ សិលិស្សតេ។ បច្ចយា បឋមំ ករីយតីតិ បកតិ។ សា អាទិ យេសំ បច្ចយានំ, តេសំ វិភាគោតិ វាក្យំ។ បីណេតីតិ បី, នារី។ តាយ បិយា ឯត្ថ បិយាសង្ខាតាយ វល្លភាយ កថនេ បីសទ្ទស្ស អវិសទត្តា ‘‘បិយា’’តិ បទំ កិលិដ្ឋំ។
២៤.
យំ កិលិដ្ឋបទំ មន្ទា-ភិធេយ្យំ យមកាទិកំ;
កិលិដ្ឋបទទោសេវ, តម្បិ អន្តោ ករីយតិ។
២៤. ឥទានិ យមកាទិកមនធិប្បេតម្បិ កិលិដ្ឋេយេវ អន្តោគធំ ទស្សេតុមាហ ‘‘យ’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ យន្តិ អនិយមវចនំ, តស្ស និយមវចនំ យមកាទិកន្តិ។ យមកមាទិ យស្ស បហេឡិកាជាតស្ស តំ យមកាទិកំ។ កីទិសន្តិ អាហ ‘‘កិលិដ្ឋបទ’’ន្តិអាទិ។ កិលិដ្ឋានិ អប្បតីតទោសសភាវេ ឋិតតាយ មលិតាន្យវិសទានិ បទានិ យស្ស តំ កិលិដ្ឋបទំ។ មន្ទោ អប្បកោ អភិធេយ្យោ អត្ថោ យស្ស តំ មន្ទាភិធេយ្យំ, តាទិសំ តម្បិ យមកាទិកំ កិលិដ្ឋបទទោសេយេវ យថាវុត្តេ អន្តោ អព្ភន្តរេ ករីយតិ វិធីយតិ
២៤. ឥទានិ អនធិប្បេតមបិ យមកាទិំ កិលិដ្ឋទោសេយេវ អន្តោករណព្យាជេន អាវីករោន្តោ អាហ ‘‘យំ កិលិដ្ឋេ’’ច្ចាទិ។ កិលិដ្ឋបទំ អប្បតីតទោសេន មិស្សកត្តា អវិសទបទំ មន្ទាភិធេយ្យំ អប្បកាភិធេយ្យំ យំ យមកាទិកំ យំ យមកប្បហេឡិកាជាតមត្ថិ, តម្បិ កិលិដ្ឋបទទោសេយេវ យថាវុត្តកិលិដ្ឋបទទោសេយេវ អន្តោ ករីយតិ អព្ភន្តរេ ករីយតិ, កិលិដ្ឋបទទោសតោ អព្យតិរិត្តន្តិ អធិប្បាយោ។ កិលិដ្ឋានិ បទានិ យស្ស, មន្ទោ អភិធេយ្យោ យស្ស, យមកំ អាទិ យស្ស បហេឡិកាជាតស្ស, កិលិដ្ឋបទានំ ទោសោតិ វិគ្គហោ។
២៥.
បតីតសទ្ទរចិតំ, សិលិដ្ឋបទសន្ធិកំ;
បសាទគុណសំយុត្តំ, យមកំ មត’មេទិសំ។
២៥. ហោតុ កាមមនភិមតមេទិសំ យមកាទិកំ, កិញ្ចរហិ អភិមតន្តិ អាហ ‘‘បតីតិ’’ច្ចាទិ។ អត្តនោ វចនីយត្ថប្បតីតវសេន វាចកាបិ សទ្ទា បតីតាយេវ នាមាតិ បតីតេហិ បសិទ្ធេហិ សទ្ទេហិ បាដិបទិកេហិ រចិតំ កតំ បតីតសទ្ទរចិតំ។ សិលិដ្ឋា អញ្ញមញ្ញាលិង្គនេន មដ្ឋា បទានំ ស្យាទ្យន្តាទីនំ សន្ធយោ សន្ធនា យស្ស តំ សិលិដ្ឋបទសន្ធិកំ។ បតីតសទ្ទរចិតត្តាយេវ បសាទសង្ខាតេន គុណេន សទ្ទាលង្ការេន សំយុត្តំ សម្មទេវោបេតំ ឯទិសំ យថាវុត្តគុណាសយំ រមណីយំ យមកំ មតំ អភិមតន្តិ អត្ថោ។
២៥. ឥទានិ អធិគតេសុ យមកេសុ ឦទិសំ យមកមិដ្ឋមិតិ សិស្សានំ ឧបទិសន្តោ អាហ ‘‘បតីតេ’’ច្ចាទិ។ បតីតសទ្ទរចិតំ ‘‘ឥមស្សត្ថស្សាយំ វាចកោ’’តិ បតីតេហិ បសិទ្ធេហិ សទ្ទេហិ រចិតំ បាដិបទិកេហិ កតំ សិលិដ្ឋបទសន្ធិកំ សិលិដ្ឋា ស្យាទ្យន្តាទិបទានំ សន្ធយោ យស្ស តំ បសាទគុណសំយុត្តំ បតីតសទ្ទរចិតត្តាយេវ បសាទសង្ខាតេន សទ្ទាលង្ការគុណេន សំយុត្តំ ឦទិសំ ឯវំភូតំ គុណាធិកតោ រមណីយំ ឧបរិ វក្ខមានយមកសទិសំ យមកំ មតំ វិញ្ញូហិ អភិមតំ។ បតីតា ច តេ សទ្ទា ច, តេហិ រចិតំ, សិលិដ្ឋា បទានំ សន្ធយោ យស្ស, បសាទោតិ គុណោ សទ្ទាលង្ការោ, តេន សំយុត្តន្តិ វិគ្គហោ។
២៦.
អព្យបេតំ ព្យបេត’ញ្ញ-មាវុត្តានេកវណ្ណជំ;
យមកំ តញ្ច បាទាន-មាទិមជ្ឈន្តគោចរំ។
២៦. ឥទានិ តំ យថាវុត្តមភិមតំ ទស្សេតុមុបក្កមតេ ‘‘អព្យបេតេ’’ច្ចាទិនា។ អាវុត្តា អធិវុត្តា បុនប្បុនុច្ចារណុបេតា អនេកេសំ បតិរូបត្តា, ពហុវណ្ណា សរព្យញ្ជនរូបា, ន ឯកោ វណ្ណោ តស្សានុប្បាសត្តា, តថា ច វក្ខតិ ‘‘វណ្ណាវុត្តិ បរោ យថា’’តិ ‘‘អព្យបេតំ ព្យបេតញ្ញ’’ន្តិ។ តត្ថ យំ វណ្ណន្តរាព្យវហិតំ វណ្ណសមុទាយេន វុត្តំ។ តទព្យបេតំ យមកំ។ យំ តុ ព្យវហិតំ, តំ ព្យបេតំ។ យំ បន ឧភយមិស្សំ, តំ អញ្ញំ អបរំ អព្យបេតព្យបេតន្តិ តិធា យមកំ តាវ វិកប្បីយតេ។ តមេតំ តិវិធំ យមកំ វិសយវិភាគនិរូបនាយំ អាទិ ច មជ្ឈោ ច អន្តោ ច គោចរោ វិសយោ យស្សេតិ អាទិមជ្ឈន្តគោចរំ វិញ្ញេយ្យំ។ កេសំ បាទានំ? បច្ចេកំ ចតុន្នំគាថាវយវានំ។ សាបេក្ខត្តេបិ សមាសោ គម្មកត្តា។
តត្ថ បាទចតុក្កស្ស អាទិមជ្ឈន្តភាវីនំ យមកានំ យាវន្តោ បការា សម្ភវន្តិ, តេ មូលា សត្ត។ កថំ? ឯកស្មិំយេវ បាទេ ក្វចិ អាទិយមកំ, ក្វចិ មជ្ឈយមកំ, ក្វចិ អន្តយមកំ, ក្វចិ មជ្ឈន្តយមកំ, ក្វចិ មជ្ឈាទិយមកំ, ក្វចិ អាទ្យន្តយមកំ, ក្វចិ សព្ពយមកន្តិ។ ឯវំ បច្ចេកំ មូលភូតា សត្តាតិ
២៦. ឥទានិ អភិមតយមកំ ទីបេតិ ‘‘អព្យបេតេ’’ច្ចាទិនា។ អាវុត្តេហិ បុនប្បុនំ វុត្តេហិ អនេកវណ្ណេហិ សមុទាយរូបត្តា អនេកេហិ សរព្យញ្ជនសរីរេហិ វណ្ណេហិ ជាតំ យមកំ អញ្ញេហិ វណ្ណេហិ អព្យវហិតត្តា អព្យបេតំ, វណ្ណន្តរេហិ ព្យវហិតត្តា ព្យបេតំ, ឧភយមិស្សកត្តា តេហិ អញ្ញំ អព្យបេតព្យបេតញ្ចាតិ តិវិធំ ហោតិ។ តញ្ច យមកំ វិសយវិភាគនិយមេន គាថាបាទានំ អាទិគោចរំ មជ្ឈគោចរំ អន្តគោចរមិតិ តិវិធំ ហោតិ។ ឯត្ថ ចសទ្ទោ វត្តព្ពន្តរេ បវត្តតិ, វត្តព្ពន្តរំ នាម យថាវុត្តអព្យបេតាទិភេទតោ អញ្ញំ វត្តព្ពតាយ សមុខីភូតំ បាទានំ អាទិមជ្ឈាវសានន្តរំ, ឧបន្យាសោ វាក្យារម្ភោតិ ច ឯតស្សេវ នាមំ។ វិសទិសេន វណ្ណេន អបេតំ ព្យបេតំ។ តព្ពិបរីតមព្យបេតំ។ អព្យបេតញ្ច ព្យបេតញ្ច អញ្ញញ្ចាតិ សមាហារទ្វន្ទោ។ អនេកេ ច តេ វណ្ណា ច, អាវុត្តាយេវ អនេកវណ្ណា, តេហិ ជាតំ, អាទិ ច មជ្ឈោ ច អន្តោ ច, តេ គោចរា យស្សាតិ វិគ្គហោ។
តត្ថ បាទចតុក្កស្ស អាទិមជ្ឈាវសានេសុ លព្ភមានយមកភេទា ឯកេកស្មិំ បាទេ សត្ត សត្ត ភវន្តិ។ កថំ? បាទាទិយមកំ បាទមជ្ឈយមកំ បាទន្តយមកំ មជ្ឈន្តយមកំ មជ្ឈាទិយមកំ អាទ្យន្តយមកំ សព្ពតោយមកន្តិ ឯវំ បច្ចេកំ សត្ត សត្ត កត្វា ចតូសុ មូលភូតយមកា អដ្ឋវីស
អព្យបេតបឋមបាទាទិយមកវណ្ណនា
២៧.
សុជនា’សុជនា សព្ពេ, គុណេនាបិ វិវេកិនោ;
វិវេកំ ន សមាយន្តិ, អវិវេកិជនន្តិកេ។
២៧. ‘‘សុជនា’’ឥច្ចាទិ។ សុជនា សជ្ជនា, អសុជនា អសជ្ជនាតិ ឯតេ សព្ពេ ឧភយបក្ខបាតិនោ វិសេសា ជនា គុណេន សីលាទិនា ករណភូតេន, ហេតុភូតេន វា វិវេកិនោបិ សាធូសុ លព្ភមានានមសាធូស្វនុបលព្ភនតោ បុថុភូតាបិ អវិវេកីនំ ជនានំ អន្តិកេ សមីបេ តេសំ សន្និធានេ វិវេកំ វិភាគំ ន សមាយន្តិ នបាបុណន្តិ, វិភាគវិជាននបញ្ញាវេកល្លេន ច វិវេកិនោបិ ជនា តេ ឯកតោ កត្វា បស្សន្តីតិ។ ឥទំ បឋមបាទាទិយមកមព្យបេតំ។
២៧. ឥទានិ អព្យបេតបឋមបាទាទិយមកស្ស មុខមត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សុជនិ’’ច្ចាទិ។ សុជនា សាធុជនា, អសុជនា អសាធុជនា ចេតិ សព្ពេ ឧភយបក្ខិកា សីលាទិនា, បាណាតិបាតាទិនា គុណេន ហេតុនា វិវេកិនោ អបិ សាធូសុ អវិវេកិជនន្តិកេ វិវេកញាណរហិតានំ ជនានំ សន្តិកេ វិវេកំ វិភាគំ ន សមាយន្តិ ន បាបុណន្តិ។ វិវេកោ វិនាភវនមេតេសមត្ថីតិ វិវេកិនោ។ ឯត្ថ វិសយោបចារេន វិវេកោតិ បញ្ញា, ន វិវេកិនោតិ អវិវេកិនោ, តេយេវ ជនា, តេសំ អន្តិកមិតិ ច វិគ្គហោ។ ឥទំ អព្យបេតបឋមបាទាទិយមកំ។
អព្យបេតបឋមទុតិយបាទាទិយមកវណ្ណនា
២៨.
កុសលា’កុសលា សព្ពេ, បពលា’បពលា’ថវា;
នោ យាតា យាវ’ហោសិត្តំ, សុខទុក្ខប្បទា សិយុំ។
២៨. ‘‘កុសលា’’ឥច្ចាទិ។ បពលា អាសេវនប្បដិលាភវសេន ពលវន្តោ ច។ អថាតិ អនន្តរត្ថេ និបាតោ។ អបពលា តទភាវតោ ទុព្ពលា ច សព្ពេ កុសលាកុសលា ធម្មា យាវ យត្តកំ កាលំ អហោសិត្តំ វិនា ឧប្បត្តិមត្តំ ផលទានាសម្ភវតោ កេវលំ ‘‘អហោសី’’តិ វចនីយត្ថនិមិត្តមត្តកម្មភាវេន អហោសិកម្មត្តំ នោ យាតា ន សម្បត្តា, តាវ តត្តកំ កាលំ សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច តំ បទន្តីតិ សុខទុក្ខប្បទា សិយុំ។ យាវ សំសារបវត្តិ, តាវ សុខទុក្ខទាយកា ហោន្តីតិ។ ឥទំ បឋមទុតិយបាទាទិយមកមព្យបេតំ។
២៨. បពលា អាសេវនាទិបច្ចយលាភេន ពលវន្តោ វា អថ អបពលា តទភាវេន ទុព្ពលា វា សព្ពេ កុសលាកុសលា អហោសិត្តំ ផលទានាភាវតោ បវត្តិមត្តតំ យាវ យត្តកំ កាលំ នោ យាតា អប្បត្តា, តាវ តត្តកំ សុខទុក្ខប្បទា យថាក្កមំ សុខទុក្ខបទាយិនោ សិយុំ ភវន្តិ។ ឥទំ អព្យបេតបឋមទុតិយបាទាទិយមកំ។ កុសលបដិបក្ខា អកុសលា។ ‘‘អហោសី’’តិ វត្តព្ពស្ស ភាវោ អហោសិត្តំ។ ‘‘ឯហិបស្សិកោ’’តិអាទីសុ វិយ ក្រិយាបទតោបិ ណាទិបច្ចយា ហោន្តិ។
អព្យបេតបឋមទុតិយតតិយបាទាទិយមកវណ្ណនា
២៩.
សាទរំ សា ទរំ ហន្តុ, វិហិតា វិហិតា មយា;
វន្ទនា វន្ទនាមាន-ភាជនេ រតនត្តយេ។
២៩. ‘‘សាទរ’’មិច្ចាទិ។ វន្ទនា ទ្វារត្តយោបទស្សិយមានា មានោ ច បូជា, តេសំ ភាជនេ អាធារភូតេ រតិជននាទិនា អត្ថេន រតនសង្ខាតានំ ពុទ្ធាទីនំ តយេ សមូហភូតេ រតនត្តយេ សាទរំ អាទរសហិតំ កត្វា មយា វិហិតា កតា, វិហិតា អលំសំសារទុក្ខវិសដនិរាករណតោ វិសេសេន ហិតា បធ្យា សា វន្ទនា សោ បណាមោ ទរំ ទរថំ កាយចិត្តបរិឡាហំ ហន្តុ ហិំសតុ។ មយាតិ វុត្តត្តា មេតិ អត្ថតោ វិញ្ញាយតិ។ ឥទំ បន បឋមទុតិយតតិយបាទាទិយមកមព្យបេតំ។
២៩. វន្ទនាមានភាជនេ ទ្វារត្តយេន វិធិយមានបណាមបូជានំ អាធារភូតេ រតនត្តយេ រតិជននាទិអត្ថេន រតនសង្ខាតានំ ពុទ្ធាទីនំ តយេ មយា យា វន្ទនា សាទរំ អាទរសហិតំ វិហិតា កតា, វិហិតា លោកិយ លោកុត្តរ សម្បត្តិសាធនតោ វិសេសេន ហិតា សា វន្ទនា ទរំ មយ្ហំ កាយចិត្តទរថំ ហន្តុ វិនាសេតុ។ ឥទំ អព្យបេតបឋមទុតិយតតិយបាទាទិយមកំ។ សហ អាទរេន វត្តមានំ សាទរំ, ក្រិយាវិសេសនំ។ ឯត្ថ ក្រិយា នាម វិហិតាសទ្ទេន និទ្ទិដ្ឋករណំ។ ករណញ្ហិ វិហិតាសទ្ទស្ស វុត្តកម្មត្តេបិ អញ្ញថានុបបត្តិលក្ខណសាមត្ថិយតោ ភិជ្ជិត្វា វិជ្ជមានំ ‘‘អកាសិ’’ន្តិ ក្រិយាយ សម្ពន្ធមុបេន្តំ កម្មញ្ច ហោតិ, ភាវេ វិហិតស្ស យុបច្ចយន្តស្ស នបុំសកត្តា នបុំសកញ្ច, សត្តាយ ឯកត្តា ឯកវចនញ្ច តព្ពិសេសនត្តា សាទរសទ្ទោបិ នបុំសកទុតិយេកវចនោ ហោតិ។
‘‘វិសេស្យេ
លិង្គសង្ខ្យាវិភត្តិយោ;
តុល្យាធិករណេ ភិយ្យោ,
កាតព្ពា តា វិសេសនេ’’តិ
ហិ វុត្តំ។ ឯវំ ក្រិយាវិសេសនេ គហិតេ សាមត្ថិយតោ ‘‘មយា’’តិ តតិយន្តស្ស បឋមន្តត្តំ, ‘‘វន្ទនា’’តិ បឋមន្តស្ស ឆដ្ឋុន្តញ្ច ហោតិ។ វន្ទនា ច មានោ ច, តេសំ ភាជនំ។ តិណ្ណំ សមូហោ តយំ, រតនានំ តយន្តិ ច វិគ្គហោ។
អព្យបេតចតុក្កបាទាទិយមកវណ្ណនា
៣០.
កមលំ ក’មលំ កត្តុំ-វនទោ វនទោ’ម្ពរំ;
សុគតោ សុគតោ លោកំ, សហិតំ សហិតំ ករំ។
៣០. ‘‘កមល’’មិច្ចាទិ។ កមលំ អរវិន្ទំ កំ ជលំ អលង្កត្តុំ សជ្ជនត្ថាយ ហោតិ, វិកសិតារវិន្ទសន្ទោហសម្ភាវិតោទកស្ស វាបាទីសុ តាទិសរមណីយត្តសម្បត្តិសម្ភវតោ, អវនំ រក្ខំ ទទាតិ សស្សសម្បត្យាទិការណភាវេនាតិ អវនទោ។ វនំ ជលំ ទទាតិ ន តុច្ឆោតិ វនទោ មេឃោ អម្ពរំ អាកាសំ ជលធារភារភរិតម្ពរកុហរស្ស ទស្សនីយតាគុណយោគតោ អលំកត្តុន្តិ អធិកតំ។ សហិតំ សម្បុណ្ណំ ហិតំ អភិវុទ្ធិំ ករំ ករោន្តោ សុដ្ឋុ គទតីតិ សុគតោ មញ្ជុភាណី បុព្ពពុទ្ធា វិយ នេក្ខម្មាទិនា កាមច្ឆន្ទាទិកេ បជហន្តោ គន្ត្វា អរហត្តមគ្គេន សវាសនសកលកិលេសេ សមុច្ឆិន្ទិត្វា សោភនំ និព្ពានបុរំ គតោតិ វា សុគតោតិ វុត្តោ សោ មហាមុនិ អត្តនោ អបរិមិតបារមិតាសិម្បកចគលិតតិលកភាវេន លោកំ លោកត្តយំ, សហិតំ លោកន្តិ វា យោជនីយំ អលង្កត្តុំ អលំករណាយាតិ។ ឥទំ បាទចតុក្កាទិយមកមព្យបេតំ។
៣០. កមលំ កំ ជលំ អលង្កត្តុំ បញ្ចវិធបទុមសញ្ឆន្នស្ស ឧទកស្ស រមណីយត្តា សជ្ជេតុំ ហោតិ។ អវនទោ កាលេ វុដ្ឋិសម្បទាយ សស្សសម្បទាទីនំ ការណត្តា អារក្ខំ ទេន្តោ វនទោ មេឃោ អម្ពរំ អាកាសំ អលង្កត្តុំ ជលធារភារភរិតម្ពរកុច្ឆិយា ទស្សនីយត្តា សជ្ជេតុំ ហោតិ, សហិតំ សម្បុណ្ណំ ហិតំ អភិវុឌ្ឍិំ ករំ ករោន្តោ សុគតោ ចិត្រកថី សុន្ទរំ និព្ពានំ គតោ វា សោ សុគតោ សោ តថាគតោ លោកំ លោកត្តយំ, សហិតំ លោកំ វា អលង្កត្តុំ ចិត្រកថាទិការណេហិ តាទិសស្ស អញ្ញស្ស ច លោករាមណេយ្យស្សាភាវា សជ្ជេតុំ ហោតិ។ សព្ពបទត្ថានំ សត្តាព្យភិចារិត្តា ហោតីតិ គម្មំ។ តតោយេវ សព្ពេ បឋមន្តភវនក្រិយាយ យុជ្ជន្តីតិ វទន្តិ។ ឥទំ អព្យបេតចតុក្កបាទាទិយមកំ។
៣១.
អព្យបេតាទិយមក-ស្សេសោ លេសោ និទស្សិតោ;
ញេយ្យានិ’មាយេវ ទិសា-យ’ញ្ញានិ យមកានិបិ។
៣១. ឥច្ចេវមភិមតយមកេ អព្យបេតបាទាទិយមកស្ស ទិសាមត្តំ ទស្សេត្វា ឧបសំហរតិ ‘‘អព្យបេតេ’’ច្ចាទិនា។ អព្យបេតស្ស អព្យវហិតស្ស ចតុន្នំ បាទានំ អាទោ, អាទិភូតស្ស វា យមកស្ស ឯសោ យថាវុត្តោ លេសោ កោចិទេវ ភេទោ និទស្សិតោ វិកប្បិតោ។ អបរានិបិ កិំ ន វិកប្បិយន្តីតិចេតិ អាហ ‘‘ញេយ្យានិ’’ច្ចាទិ។ ឥមាយ ទិសាយ ឥមិនា ឧបាយេន មគ្គេនេវ អញ្ញានិ វុត្តតោ អបរានិ ទុតិយបាទាទិយមកតតិយបាទាទិយមកចតុត្ថបាទាទិយមកាទីនិ អព្យបេតានិបិ បឋមទុតិយបាទាទិយមកបឋមតតិយបាទាទិយមកានិបិ ព្យបេតានិ, បឋមចតុត្ថទុតិយតតិយបាទាទិយមកាទីនិបិ អព្យបេតព្យបេតានិ, តថា មជ្ឈន្តបាទយមកានិ ញេយ្យានិ ជានិតព្ពានិ, វិញ្ញូនំ តាទិសាយ ទិសាយ ទស្សិតត្តាតិ។ តត្ថ ច –
‘‘គុណាគុណេន
វិគាហន្តេ សមំ នាថ, ចិត្តំ ចិត្តេ កថំ នុ តេ’’។
ឥច្ចាទិនា ទុតិយបាទាទិយមកាទីនិ អព្យបេតានិ,
‘‘បិយេន វចសា សព្ពេ,
បិយេន’ប្បិយភាណិនោ;
បាទានតេ ជិនោកាសិ,
សោ ធម្មោ ហន្តុ វោ’ប្បិយំ’’។
ឥច្ចាទិនា បឋមទុតិយបាទាទិយមកាទីនិ អព្យបេតានិ,
‘‘ស’មលំ សមលំ កត្តុំ, សុចិរំសុចិ រំជយេ;
សុចិរំ សុចិរំគំ តំ, ស’មលំ សមលំភិ យោ’’។
ឥច្ចាទិនា បឋមចតុត្ថទុតិយតតិយបាទាទិយមកាទីនិ អព្យបេតព្យបេតានិ,
‘‘មនោហរ ហរ ក្លេសំ, ជិន ចេតោភវំ មម;
ននុ ត្វំ បារមីសារា-មតភាវិតមោសធំ’’។
ឥច្ចាទិនា មជ្ឈបាទយមកានិ,
‘‘សាធុនា រំជយ ជយ-ទ្ធនិនា’បូរយិ មហិំ;
យោ តំ ជិនវរំ ធីរ-មត្ថកាមោសិ ចេ តុវំ’’។
ឥច្ចាទិនា អន្តបាទយមកានិ ជានិតព្ពានិ។
៣១. ឯវំ អភិមតយមកេន អព្យបេតយមកានមុបាយាទីនិ និគមេន្តោ អាហ ‘‘អព្យបេតិ’’ច្ចាទិ។ អព្យបេតាទិយមកស្ស វិសទិសវណ្ណេហិ អព្យវហិតាទិយមកស្ស, អព្យបេតបាទាទិយមកស្ស វា ឯសោ លេសោ ‘‘សុជនិ’’ច្ចាទិកោ អប្បកោទាហរណនយោ និទស្សិតោ និទ្ទិដ្ឋោ។ អញ្ញានិ យមកានិបិ ឥមាយេវ ទិសាយ ឥមិនា នយេនេវ ញេយ្យានិ វិញ្ញូហិ ញាតព្ពានិ។ អាទោ យមកំ, អាទិភូតំ វា យមកំ, អព្យបេតញ្ច តំ អាទិយមកញ្ចាតិ វាក្យំ។ ឯវំ ទស្សិតេន
តត្ថ អព្យបេតទុតិយបាទាទិយមកមេវំ វេទិតព្ពំ –
គុណាគុណេន សហ តេ, សាធវោ’សាធវោ ជនា;
វិគាហន្តេ សមំ នាថ, ចិត្តំ ចិត្តេ កថំ នុ តេ។
ភោ នាថ តេ តុយ្ហំ ចិត្តេ សាធវោ អសាធវោ តេ ជនា គុណាគុណេន សកសកគុណេន អគុណេន ច សហ សមំ ឯកជ្ឈំ កថំ នុ វិគាហន្តេ, ចិត្តំ អច្ឆរិយំ សុជនទុជ្ជនេសុ សមមេត្តា អច្ឆរិយាតិ អធិប្បាយោ។
អព្យបេតបឋមទុតិយបាទាទិយមកមេវំ ទដ្ឋព្ពំ –
បិយេន វចសា សព្ពេ, បិយេន’ប្បិយភាណិនោ;
បាទានតេ ជិនោកាសិ, សោ ធម្មោ ហន្តុ វោ’ប្បីយំ។
ជិនោ អប្បិយភាណិនោបិ សព្ពេ ជនេ បិយេន យេន វចសា បាទានតេ អកាសិ, សោ ធម្មោ វោ អប្បិយំ ហន្តុ។ ឯត្ថ អបិសទ្ទបរិយាយស្ស បិសទ្ទស្ស គហិតត្តា យតិភង្គោ នត្ថិ។
បឋមចតុត្ថទុតិយតតិយបាទាទិអព្យបេតព្យបេតយមកមេវំ ទដ្ឋព្ពំ –
ស’មលំ សមលំ កត្តុំ, សុចិរំសុចិ រំជយេ;
សុចិរំ សុចិរំគំ តំ, ស’មលំ សមលំភិ យោតិ។
ឯត្ថ ‘‘សមលំ សមលំ, សុចិរំ សុចិរ’’ន្តិ វិសទិសវណ្ណេហិ អព្យវហិតត្តា អព្យបេតំ, ‘‘សមលំ សមល’’ន្តិ បុព្ពបរយុគឡំ សុចិរំសុចិ សោភនរំសិនា ឧចិ យុត្តោ យោ ជិនោ សំ សមលំភិ អលភិ, អលំ អច្ចន្តំ អតិសយេន សុចិរំគំ វិសុទ្ធទេហំ តំ ជិនំ សមលំ ជល្លិកាសង្ខាតេន, រាគាទិកុច្ឆិតសង្ខាតេន វា មលេន សហិតំ សំ អត្តានំ អលំកត្តុំ និម្មលំ កត្វា សជ្ជេតុំ សុចិរំ សុចិរកាលំ រំជយេ អត្តនិ អភិរមាបេយ្យ។
បាទមជ្ឈយមកមេវំ ទដ្ឋព្ពំ –
មនោហរ ហរ ក្លេសំ, ជិន ចេតោភវំ មម;
ននុ ត្វំ បារមីសារា-មតភាវិតមោសធន្តិ។
មនោហរ ជិន មម ចេតោភវំ ក្លេសំ សន្តាបំ ហរ អបនយ, ត្វំ បារមីសារាមតភាវិតំ ឱសធំ ទិព្ពោសធំ ននុ។
បាទន្តយមកមេវំ ទដ្ឋព្ពំ –
សាធុនា រំជយ ជយ-ទ្ធនិនា’បូរយិ មហិំ;
យោ តំ ជិនវរំ ធីរ-មត្ថកាមោសិ ចេ តុវន្តិ។
យោ ជិនវរោ សាធុនា ជយទ្ធនិនា វេនេយ្យជយឃោសេន មហិំ អាបូរយិ, ធីរំ តំ ជិនវរំ តុវំ សប្បុរិស ចេ អត្ថកាមោ អសិ, រំជយ អភិរមាបេហិ។ ឥមិនា និទ្ទិដ្ឋយមកេហេវ អវសេសា តតិយបាទាទិយមកាទយោ វិញ្ញេយ្យា។
៣២.
អច្ចន្តពហវោ តេសំ,
ភេទា សម្ភេទយោនិយោ;
តត្ថាបិ កេចិ សុករា,
កេចិ អច្ចន្តទុក្ករា។
៣២. កិំ បន សាកល្លេន ន វិកប្បិតានីតិ អាហ ‘‘អច្ចន្តិ’’ច្ចាទិ។ តេសំ វិកប្បានំ សម្ភេទោ សង្ករោ មិស្សត្តមុច្ចារណប្បការោ យោនិ បភវោ យេសំ តេ សម្ភេទយោនិយោ, ភេទា បការា អច្ចន្តពហវោ អតិសយេន ពហុលា យថាវុត្តនយេន សម្ភវន្តិ, តត្ថាបិ តេសុ វិកប្បេសុបិ កេចិ វិកប្បា សុខេន ករីយន្តិ បយុជ្ជន្តីតិ សុករា, តព្ពិបរីតោ ច កេចិ វិកប្បា អច្ចន្តទុក្ករា។ ឥតិ ទ្វិធា សង្គយ្ហន្តិ, តេសុ សុករានំ កេសញ្ចិ អភិមតយមកានំ មុខមត្តំ ទស្សិតំ។ ឥទានិ ទុក្ករានំ កេសញ្ចិ មុខមត្តំ ន សព្ពមេវំ វេទិតព្ពំ។
សមុន្នតេន តេ សតា,
កថំ ន តេ ន តេ សិយុំ;
យតោ នតេនតេបិ’តោ,
សិយុំ ន តេ នតេ សុភា។
ឥទំ បាទចតុក្កមជ្ឈយមកមព្យបេតព្យបេតមេករូបំ ទុក្ករំ។
ន ភាសុរា តេបិ សុរា វិភូសិតា,
តថាសុរា ភូរិ សុរាបរាជិតា;
សភាសុ រាជាបិ តថា សុរាជិតោ,
យថា សុរាជន្តិ សុរាវិនិស្សដា។
ឥទំ ចតុក្កបាទមជ្ឈយមកមេករូបព្យបេតំ។
៣២. សព្ពមិទមនុទ្ទិសិត្វា លក្ខណាតិទេសេន និគមនំ កិមត្ថមិច្ចាសង្កាយមាហ ‘‘អច្ចន្តេ’’ច្ចាទិ។ តេសំ យមកានំ សម្ភេទយោនិយោ បភេទុប្បត្តិការណភូតា ភេទា ឧច្ចាវចបការា អច្ចន្តពហវោ, តត្ថាបិ តេសុបិ កេចិ យមកា សុករា សុសាធិយា, កេចិ អច្ចន្តទុក្ករា អតិសយេន ទុស្សាធិយា។ សម្ភេទោ យោនិ យេសន្តិ វិគ្គហោ។
ឥហ សុករស្ស ឧបទិសិតត្តា ទុក្ករយមកបវេសោបាយមត្តមុបទិសីយតេ –
‘‘មនំ មនំ សត្ថុ ទទេយ្យ ចេ យោ,
មនំ មនំ បីណយត’ស្ស សត្ថុ;
មនំ មនំ តេន ទទេយ្យ ចេ ន,
មនំ មនំប’ស្ស ន សាធុបុជ្ជ’’ន្តិ។
ឥទំ បាទចតុក្កាទិយមកមេករូបំ អព្យបេតព្យបេតំ។
យោ មនំ អត្តនោ ចិត្តំ សត្ថុ ជិនស្ស មនំ ខណមត្តម្បិ ទទេយ្យ ចេ, សត្ថុ មុនិន្ទស្ស មនំ ចិត្តំ អស្ស បុគ្គលស្ស មនំ ចិត្តំ បីណយតិ សម្បីណេតិ, តេន តស្មា មនំ មនំ ចិត្តំ ចិត្តំ ទទេយ្យ ចេ ន យទិ នោ ទទេយ្យ, អស្ស បុគ្គលស្ស មនំ ចិត្តំ មនំបិ មុហុត្តម្បិ សាធុបុជ្ជំ សាធូហិ បូជិតព្ពំ ន ភវតិ។
‘‘សមុន្នតេន តេ សតា,
កថំ ន តេ ន តេ សិយុំ;
យតោ នតេ’នតេបិ’តោ,
សិយុំ ន តេ នតេ សុភា’’តិ។
ឥទំ បាទចតុក្កមជ្ឈយមកមេករូបមព្យបេតព្យបេតំ។
យតោ យេន ការណេន តេ តុយ្ហំ សតា សោភនេន សមុន្នតេន សម្មា ឧន្នតេន ហេតុនា នតេបិ អវនតេបិ អនតេបិ អនវនតេបិ តេ តេ សុភា តេ តេ សោភនា ន ន សិយុំ, ភវន្តេវ, អតោ តេន ការណេន តេ សុភា តេ សោភនា នតេ អវនតេ កថំ ន សិយុំ, ភវន្តេវ។
‘‘ជិនំ បណាមោនតសជ្ជនំ ជនំ,
គុណេ និវេសេន្តមសជ្ជនំ’ជនំ;
វេនេយ្យនេត្តេ គុណភាជនំ ជនំ,
នមេ មមេន្តំ ខលុ សជ្ជនំជន’’ន្តិ។
ឥទំ បាទចតុក្កន្តយមកមេករូបមព្យបេតព្យបេតយមកំ ទុក្ករំ។
បណាមោនតសជ្ជនំ បណាមិតុកាមោនតសាធុជនវន្តំ ជនំ វេនេយ្យជនំ អសជ្ជ បមាទមកត្វា គុណេ សីលាទិគុណេ និវេសេន្តំ និយោជេន្តំ វេនេយ្យនេត្តេ អញ្ជនំ អញ្ជនភូតំ គុណភាជនំ គុណានមាធារភូតំ សជ្ជនំជនំ ឥមិនា ការណេន សាធុជនានំ អញ្ជនភូតំ ជនំ សាធុជនំ ខលុ ឯកន្តេន មមេន្តំ មមាយន្តំ នំ ជិនំ នមេ នមាមិ។
‘‘សាភាសុ
សាភាយ សា ភាសតិយេវ ជាតុ;
សាភាយ សា ភាតិ ន ចេ កថំ ន,
សាភា សសាភានមតិច្ច ភាតី’’តិ។
ឥទំ បាទចតុក្កាទិយមកេករូបព្យបេតំ។
ភុវនេ សត្តលោកេ សាភាសុ វិជ្ជមានាភាសុ ជិនស្ស សាភា សោភនា អាភា សាភាយ វិជ្ជមានាយ, សោភនាយ វា អាភាយ អាភាតោ ជាតុ ឯកន្តេន ភាសតិយេវ ទិប្បតេវ, សា ជិនាភា សាភាយ វិជ្ជមានាភាតោ អធិកា ហុត្វា ចេ ន ភាតិ យទិ ន ភាសតិ, សសាភានំ វិជ្ជមានសោភនាភានំ ព្រហ្មាទីនំ សាភា សោភនាភាយោ អតិច្ច អតិក្កម្ម កថំ ន ភាតិ, ភាសតិយេវ។
‘‘ន ភាសុរា តេបិ សុរា វិភូសិតា,
តថាសុរា ភូរិ សុរាបរាជិតា;
សភាសុ រាជាបិ តថា សុរាជិតោ,
យថា សុរាជន្តិ សុរាវិនិស្សដា’’តិ។
ឥទំ បាទចតុក្កមជ្ឈយមកេករូបព្យបេតំ។
សុរាវិនិស្សដា សុរាបានតោ អបគតា ជនា យថា សុរាជន្តិ, តថា វិភូសិតា វិសេសេន អលង្កតា តេបិ សុរា តេ ទេវា អបិ ន ភាសុរា សោភមានា ន ហោន្តិ, តថា ឯវំ សុរាបរាជិតា សុរាបានហេតុ បរាជិតភាវំ បត្តា ភូរិ អសុរា ពហវោ វេបចិត្តិអាទយោ អសុរាបិ ន ភាសុរា ន សោភន្តិ, តថា ឯវំ សុរាជិតោ សុដ្ឋុ អលង្កតោ រាជាបិ សភាសុ ន ភាសុរោ។
‘‘ជិនាណត្តិយំ
អវស្សំវ តេ ហោន្ត្យ’តាសា ហតាសា;
អតោ សព្ពបាបេ សតាសា វតាសា,
ករោន្តេវ សន្តិស្សិតា សាមិតាសា’’តិ។
ឥទំ បាទចតុក្កន្តយមកមេករូបព្យបេតំ។
យេ សប្បុរិសា ជិនាណត្តិយំ ពុទ្ធស្ស វិនយបញ្ញត្តិសង្ខាតាណត្តិយំ ឱហិតាសា អវីតិក្កមវសេន បតិដ្ឋិតអាសា ហោន្តិ សិតាសា បរិសុទ្ធាសា, តេ សាធវោ ហតាសា អនុក្កមេន ហតតណ្ហា អវស្សំវ ឯកន្តេនេវ អតាសា ភយរហិតា យតោ ហោន្តិ, អតោ តស្មា សព្ពបាបេ សព្ពាកុសលេ សតាសា ភយសហិតា វតាសាវ និរវជ្ជវតាភិលាសវន្តោ សាធុជនា សន្តិស្សិតា សន្តិនិស្សិតាយោ សាមិតាសា សាមិភាវាសាយោ ករោន្តេវ។
៣៣.
យមកំ តំ បហេឡី ច, នេកន្តមធុរានិ’តិ;
ឧបេក្ខិយន្តិ សព្ពានិ, សិស្សខេទភយា មយា។
៣៣. ននុ យមកំ នាម កវីនំ សាមត្ថិយវិសេសសូចកន្តិ តត្ថ តំ សោបយោគំ, បហេឡិកា ច សោបយោគា កីឡាវិនោទនេ សម្ពាធដ្ឋានមន្តនេ បរព្យាមោហនេ ‘‘យមក’’ន្តិអាទិ។ តំ យថាវុត្តំ យមកញ្ច សុករទុក្ករប្បភេទំ។ បហេឡិកា បន បុព្ពាចរិយេហិ សោឡស និទ្ទិដ្ឋា សមាគតាវញ្ចិតាទិកា។ តត្ថិទំ លក្ខណំ –
សមាគតា នាម សិយា, គុឡ្ហត្ថា បទសន្ធិនា;
វញ្ចិតាញ្ញត្ថ រុឡ្ហេន, យត្ថ សទ្ទេន វញ្ចនា។
ឧក្កន្តាតិព្យវហិត-ប្បយោគា
សិយា បមុស្សិតា យស្សា, ទុព្ពោធត្ថា បទាវលិ។
សមានរូបា’មុខ្យត្ថា-រោបាហិតបទា សិយា;
ផរុសា បច្ចយាទីហិ, ជាតសទ្ទា កថញ្ចិបិ។
សង្ខ្យាតា នាម សង្ខ្យានំ, យត្ថ ព្យាមោហការណំ;
អញ្ញថា’ភាសតេ យត្ថ, វាក្យត្ថោ សា បកប្បិតា។
សា នាមន្តរិកា យស្សា, នាមេ នានត្ថកប្បនា;
និភូតា’វដ្ឋិតញ្ញត្ថា, តុល្យត្ថសុតិហេតុតោ។
សមានសទ្ទា សា ឥដ្ឋ-សទ្ទបរិយាយសាធិតា;
សម្មុឡ្ហា មូឡ្ហតាយេវ, និទ្ទិដ្ឋត្ថាបិ សាធុកំ។
យស្សា សម្ពន្ធពាហុល្យា, នាមំ សា បារិហារិកី;
ឯកច្ឆន្នា ភវេ ព្យញ្ជា-ធេយ្យំ និស្សយគោបនា។
សា ភវេ ឧភយច្ឆន្នា, យស្សា ឧភយគោបនា;
សំកិណ្ណា នាម សា យស្សា, នានាលក្ខណសង្ករោតិ។
ទោសត្តេបិ ចេសំ សព្ពេសំ ឧក្កន្តាទីសុ ទោសភាវេ នារោបិតព្ពា។ ឯសា ហិ
‘‘បភវា’នតវិត្តិណ្ណា, តវា’ណា មហតី សតិ;
ចិរាយ ជយតំ នាថ, បហុតផលសាធនី’’តិ។
អយំ សមាគតា។
‘‘ភទ្ទមេវោ’បសេវេយ្យ,
សម្បាបយេ បុរំ ខេមំ, ស ទន្តោ’ត្តនិសេវិន’’ន្តិ។
អយំ វញ្ចិតា។
បមុស្សិតាទយោ តុ លក្ខណានុសារេន, តត្ថោទាហរណានុសារេន ច វេទិតព្ពា។
ឯវំ បុព្ពាចរិយេហិ បរិកប្បិតា បហេឡិកា ចេតិ ឯតានិ សព្ពានិ ឯកន្តេន និយមេន ន មធុរានិ អត្ថរសស្ស វា សទ្ទរសស្ស វា កស្សចិ អភាវេន អស្សាទិតព្ពានិ ន ហោន្តីតិ ឥមិនា ការណេន សិស្សានមុប្បន្នោ ខេទោយេវ ភយំ តតោ តេសំ ខេទតោ វា ឧប្បន្នភយតោ មយា ឧបេក្ខិយន្តីតិ សម្ពន្ធនីយំ។
៣៣. ឯវំ សុករទុក្ករវសេន ទុវិធត្តំ វត្វា កវីនំ សាមត្ថិយប្បកាសនេ សប្បយោជនយមកានញ្ច, កីឡាវិនោទនេ សម្ពាធដ្ឋានសម្មន្តនេ បរព្យាមោហនេ ចាតិ ឥមេសុ សប្បយោជនានញ្ច បហេឡិកានមវចនេ ការណំ និទ្ទិសតិ ‘‘យមក’’មិច្ចាទិនា។ តំ យមកំ យថាវុត្តំ សុករទុក្ករាទិភេទំ យមកជាតញ្ច បហេឡិ ច បុព្ពាចរិយេហិ និទ្ទិដ្ឋា សមាគភាទិកា បហេឡិកា ច ឥតិ ឥមានិ សព្ពានិ ឯកន្តមធុរានិ ន ឥតិ អស្សាទេតព្ពស្ស អត្ថរសស្ស, សទ្ទរសស្ស វា និយមតោ អភាវា ឯកន្តេន អមធុរានិ, ឥតិ ឥមិនា ការណេន ច សិស្សខេទភយា សិស្សានំ អសហនសង្ខាតាយ អសហនេន ជាតាយ វា ភីតិយា ច មយា ឧបេក្ខីយន្តិ។ សិស្សានំ ខេទោយេវ ភយំ, សិស្សខេទតោ ឧប្បន្នំ វា ភយំ, តតោតិ វិគ្គហោ។
ឯត្ថ បហេឡិកា ឯវំ ទដ្ឋព្ពា –
សមាគតា ច វញ្ចិតុ-ក្កន្តា បមុស្សិតាបិ ច;
សមានរូបា ផរុសា, សង្ខ្យាតា ច បកប្បិតា។
អថោបិ
អថោ សមានសទ្ទា ច, សម្មុឡ្ហា បារិហារិកី;
ឯកច្ឆន្នោភយច្ឆន្នា, សំកិណ្ណាតិ ច សោឡសាតិ។
តត្រិទំ លក្ខណំ –
សមាគតា នាម សិយា, គុឡ្ហត្ថា បទសន្ធិនា;
វញ្ចិតាញ្ញត្ថ រុឡ្ហេន, យត្ថ សទ្ទេន វញ្ចនា។
ឧក្កន្តាតិព្យវហិត-ប្បយោគា មោហការិនី;
សិយា បមុស្សិតា យស្សា, ទុព្ពោធត្ថា បទាវលិ។
សមានរូបា’មុខ្យត្ថា-រោបាហិតបទា សិយា;
ផរុសា បច្ចយាទីហិ, ជាតសទ្ទា កថញ្ចិបិ។
សង្ខ្យាតា នាម សង្ខ្យានំ, យត្ថ ព្យាមោហការណំ;
អញ្ញថា’ភាសតេ យត្ថ, វាក្យត្ថោ សា បកប្បិតា។
សា នាមន្តរិកា យស្សា, នាមេ នានត្ថកប្បនា;
និភូតា’វដ្ឋិតញ្ញត្ថា, តុល្យត្ថសុតិហេតុតោ។
សមានសទ្ទា សា ឥដ្ឋ-សទ្ទបរិយាយសាធិតា;
សម្មុឡ្ហា មូឡ្ហតាយេវ, និទ្ទិដ្ឋត្ថាបិ សាធុកំ។
យស្សា សម្ពន្ធពាហុល្យា, នាមំ សា បារិហារិកី;
ឯកច្ឆន្នា ភវេ ព្យញ្ជា-ធេយ្យំ និស្សយគោបនា។
សា ភវេ ឧភយច្ឆន្នា, យស្សា ឧភយគោបនា;
សំកិណ្ណា នាម សា យស្សា, នានាលក្ខណសង្ករោតិ។
អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – បទសន្ធិនា បទានំ សន្ធានតោ គុឡ្ហត្ថា អបាកដត្ថា សមាគតា នាម សិយា។ គុឡ្ហត្ថាតិ បសិទ្ធានុវាទេន អបសិទ្ធា សមាគតា វិធីយតេ។ ឥតោ បរម្បិ អនុវាទានុវាទ្យភាវោ ឯវំ វេទិតព្ពោ។ យត្ថ បហេឡិកាយំ អញ្ញត្ថ រុឡ្ហេន សទ្ទេន អញ្ញស្មិំ អត្ថេ បសិទ្ធេន រុឡ្ហិសទ្ទេន វញ្ចនា វញ្ចិតា នាម សិយា។
អតិព្យវហិតប្បយោគា មោហការិនី សម្មោហការិកា បហេឡិកា ឧក្កន្តា នាម។ យស្សា បហេឡិកាយ បទាវលិ បទបន្តិ ទុព្ពោធត្ថា ទុរនុពោធាភិធេយ្យា, សា បមុស្សិតា នាម។
អមុខ្យត្ថារោបាហិតបទា អប្បធានត្ថេ មុខ្យត្ថបកាសកសទ្ទានំ កិញ្ចិ សធម្មំ និស្សាយ អារោបនតោ ឧបដ្ឋិតបទយុត្តា សមានរូបា នាម សិយា។ បច្ចយាទីហិ បច្ចយាទេសាទីហិ កថញ្ចិបិ យេន កេនចិ បការេន ជាតសទ្ទា និប្ផន្នសទ្ទា ផរុសា នាម។
យត្ថ យស្សំ បហេឡិកាយំ សង្ខ្យានំ គណនំ វុត្តមបិ ព្យាមោហការណំ ហោតិ, សា បហេឡិកា សង្ខ្យាតា នាម សិយា។ យត្ថ យស្សំ បហេឡិកាយំ វាក្យត្ថោ សមុទាយត្ថោ អញ្ញថា អញ្ញេន បការេន អាភាសតេ វិញ្ញាយតេ, សា បកប្បិតា នាម។
យស្សា បហេឡិកាយ នាមេ បយុត្តាភិធានេ នានត្ថកប្បនា វិវិធាភិធេយ្យកប្បនា សម្ភវតិ, សា បហេឡិកា នាមន្តរិកា នាម។ តុល្យត្ថសុតិហេតុតោ សមានត្ថសទ្ទានំ បយោគហេតុយា អវដ្ឋិតញ្ញត្ថា បតិដ្ឋិតអញ្ញត្ថា ហោតិ, សា និភូតា នាម។
យា បហេឡិកា ឥដ្ឋសទ្ទបរិយាយសាធិតា ឥច្ឆិតត្ថសទ្ទស្ស វេវចនេហិ និប្ផាទិតា ហោតិ, សា សមានសទ្ទា នាម។ សាធុកំ និទ្ទិដ្ឋត្ថាបិ ទស្សិតអត្ថយុត្តាបិយា មូឡ្ហតាយេវ សម្មោហភាវត្ថំ ឯវ ភវតិ, សា សម្មុឡ្ហា នាម។
យស្សា បហេឡិកាយ វិរចនេ នាមំ ទស្សិយមានំ នាមំ សម្ពន្ធពាហុល្យា សម្ពន្ធស្ស ពហុលភាវតោ ភវតិ, សា បារិហារិកី នាម។ យស្សា អាធេយ្យំ ព្យញ្ជ អភិព្យញ្ជិយ បកាសេត្វា និស្សយគោបនា អាធារគុត្តិ ភវតិ, សា ឯកច្ឆន្នា នាម។
យស្សា បយោគេ ឧភយគោបនា ឧភិន្នមាធារាធេយ្យានំ គោបនា ភវតិ, សា ឧភយច្ឆន្នា នាម។ យស្សា នានាលក្ខណសង្ករោ សមាគតាទិនានាវិធលក្ខណានំ សង្ករោ ហោតិ, សា សំកិណ្ណា នាម សិយា។
ឥទានិ សមាគតាទីនំ លក្ខិយំ កមេន ឯវំ ញាតព្ពំ –
‘‘បភវា’នតវិត្តិណ្ណា, តវា’ណា មហតី សតី;
ចិរាយ ជយតំ នាថ, បហុតផលសាធិនី’’តិ។
អយំ សមាគតា។
នាថ តវ បភវតោ បដ្ឋាយ នតវិត្តិណ្ណា ឱណតវសេន បត្ថដា, ឯវំ សតិ នទី វិយ ទិស្សតិ។ បភវ បកដ្ឋត្ត សោភាវន្ត។ ភោ នាថ តវ តុយ្ហំ មហតី សតី មហន្តី សមានា អាណា អានតវិត្តិណ្ណា អត្តនិ នតេសុ ជនេសុ បត្ថដា បហុតផលសាធិនី ពហុលត្ថនិប្ផាទនី ចិរាយ ចិរកាលំ ជយតំ ឧក្កំសភាវេន បវត្តតុ។ ឯត្ថ បភវអានតឥតិសន្ធិនា អត្ថោ គុឡ្ហោ។
‘‘ភទ្ទមេវោ’បសេវេយ្យ, វិធូតមទកិព្ពិសំ;
សម្បាបយេ បុរំ ខេមំ, ស ទន្តោ’ត្តនិសេវិត’’ន្តិ។
អយំ វញ្ចិតា។
វិធូតមទកិព្ពិសំ វិនាសិតមទទោសំ ភទ្ទមេវ មន្ទបិយ ភទ្ទមេវ ឧត្តមបុរិសមេវ សេវេយ្យាតិ អត្ថោ។ សេវនំ កិមត្ថន្តិ ចេ? ហត្ថិបក្ខេ ទន្តោ សិក្ខិតោ សោ ហត្ថិ អត្តនិសេវិតំ អត្តានំ ភជិតំ ជនំ ខេមំ និព្ភយំ បុរំ នគរំ សម្បាបេតិ។ បុរិសបក្ខេ បន ទន្តោ ទមិតោ សោ អរិយបុគ្គលោ អត្តនិសេវិតំ អត្តានមុបសេវិតំ ជនំ ខេមំ និទ្ទុក្ខំ បុរំ និព្ពានបុរំ បាបេតិ។ ឯត្ថ កវិច្ឆិតឧត្តមត្ថតោ អញ្ញេន ហត្ថិអត្ថេ រុឡ្ហេន សទ្ទេន វញ្ចនា នាម។
‘‘ពហុគុណេ បណមតិ, ទុជ្ជនានំប្យយំ ជនោ;
ហិតំ បមុទិតោ និច្ចំ, សុគតំ សមនុស្សរ’’ន្តិ។
អយំ ឧក្កន្តា។ ឥមស្សត្ថោ ឧបរិ អាគមិស្សតិ។
ព្យាកិណ្ណទោសត្តេ សតិបិ បហេឡិការុឡ្ហត្តា ឯសា ឥដ្ឋា។ វុត្តញ្ហិ ‘‘បហេឡិកាយមារុឡ្ហា, ន ហិ ទុដ្ឋា កិលិដ្ឋតា’’តិ។ ឥហ សម្ពន្ធីបទានំ អដ្ឋានដ្ឋាបនេន ព្យវហិតត្តំ ហោតិ។
‘‘មុខផុល្លំ គិង្គមកំ, និយុរុគ្គត្ថនុន្នតំ;
បដច្ចរី វរំ បោសោ, ភីរុយា ធារយន្តិយា’’តិ។
អយំ បមុស្សិតា។
មុខផុល្លំ តិលកាទិំ គិង្គមកំ ឯវំនាមកំ បសាធនំ និយុរុគ្គត្ថនុន្នតំ និយុរំ វលយំ, ឧគ្គត្ថនំ បយោធរបដំ, ឧន្នតំ នលាដបដាទិកំ, មុខតោ ឧន្នតាភរណញ្ច ធារយន្តិយា ភីរុយា ឥត្ថិយា បដច្ចរី ជិណ្ណវត្ថនិវាសី បោសោ បុរិសោ វរំ ឧត្តមោ។ ឯត្ថ ពហុបយោគរហិតេហិ សទ្ទេហិ រចិតត្តា អត្ថស្ស ទុរវពោធតា។
‘‘នវ’គ្គរតនាន’ស្មិំ, ទិស្សន្តិ រតនាករេ;
បុរិសានេត្ថ អដ្ឋន្នំ, អដ្ឋា’សាធារណា’បរ’’ន្តិ។
អយំ សមានរូបា។
អស្មិំ រតនាករេ អគ្គរតនានិ នវ ទិស្សន្តិ, ឯត្ថ ឥមេសុ រតនេសុ អដ្ឋ រតនានិ អដ្ឋន្នំ បុរិសានំ អសាធារណានិ, អបរំ រតនំ សាធារណំ។ ឥមានិ នវ លោកុត្តរានិ ចិត្តីកតាទិអត្ថេន ‘‘រតនានី’’តិ ច តប្បភវោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ
‘‘វិន្ទន្តិ ទេវគន្ធព្ពា, ហិមវន្តមហាតលេ;
រសវន្តេ សរេ សត្ត, ន នាគាបិ ឧបោសថា’’តិ។
អយំ ផរុសា។
ហិមវន្តមហាតលេ ហិមាលយស្ស មត្ថកេ រសវន្តេ សោទកេ សត្ត សរេ អនោតត្តាទិកេ ទេវគន្ធព្ពា វិន្ទន្តិ សេវន្តិ, ឧបោសថា នាគាបិ ន វិន្ទន្តិ។ អយមបរត្ថោ។ ហិមវន្តមហាតលេ ចន្ទរំសិយុត្តេ មហាបាសាទតលេ ទេវគន្ធព្ពា កីឡមានា គន្ធព្ពា រសវន្តេ មធុរគុណយុត្តេ សត្ត សរេ វីណាយ ឆជ្ជាទិកេ សត្ត សរេ វិន្ទន្តិ, នាគាបិ អរិយាបិ ឧបោសថាបិ ឧបវុត្ថាបិ ន វិន្ទន្តិ នានុភវន្តិ។ ឯត្ថ ទិព្ពន្តីតិ ទេវា។ ឧបោសថោ ឯតេសមត្ថីតិ ឧបោសថាតិ វិគ្គហោ។ លក្ខណក្កមតោ បសិទ្ធបចុរបយោគតោ អញ្ញទត្ថា យេន កេនចិ លេសេន បច្ចយាទីនំ ជាតសទ្ទស្ស អត្ថិតា។
‘‘គីតសទ្ទេ សរា ទ្វេ ទ្វេ, ទ្វេ ឆជ្ជញ្ញត្រ ឆស្សរា;
បញ្ចវណ្ណំ យថា ចក្ខុ, ឆព្ពណ្ណា នាសិកា តថា’’តិ។
អយំ សង្ខ្យាតា។
គីតសទ្ទេ សរា ទ្វេ ហោន្តិ, ឆជ្ជ’ញ្ញត្រ ឆជ្ជតោ អញ្ញត្រ ឆជ្ជំ វជ្ជេត្វា ឧសភោ គន្ធារោ មជ្ឈិមោ បញ្ចមោ ធេវតោ និសាទោតិ។ ឯត្ថ យុគឡតោ ទ្វេ ទ្វេ ឆស្សរា ឆសរវន្តោ។ យថា ចក្ខុ បញ្ចវណ្ណំ ហោតិ, តថា ឯវំ នាសិកា ឆព្ពណ្ណា ហោតិ, គីតសទ្ទេ ឦការអការសរទ្វយសព្ភាវតោ ច ឆជ្ជំ ឋបេត្វា ឧសភាទីសុ សរានំ តិវិធត្តា ច ‘‘ចក្ខូ’’តិ សរព្យញ្ជនវសេន បញ្ចវណ្ណានំ សព្ភាវតោ ច ‘‘នាសិកា’’តិ ឆន្នំ សព្ភាវតោ ច ឯវំ វុត្តំ។ ឯត្ថ វុត្តសង្ខ្យាគីតាទិសទ្ទសន្និដ្ឋានតោ សម្មោហការិនី ហោតិ។
‘‘បាតុ
សកន្តិគហនក្ខត្ត-សង្ឃយុត្តោ សុលក្ខណោ’’តិ។
អយំ បកប្បិតា។
សិរិមា សិរិមន្តោ រត្តមណ្ឌលោ អនុរត្តជនបទមណ្ឌលោ, អនុរត្តអមច្ចមណ្ឌលោ វា សកន្តិគហនក្ខត្តសង្ឃយុត្តោ សកស្ស អត្តនោ អន្តេ សមីបេ គហនេហិ អវិរឡេហិ ខត្តសង្ឃេហិ ខត្តិយសមូហេហិ យុត្តោ សំយុត្តោ សុលក្ខណោ បសត្ថបុរិសលក្ខណោ ឧទិតោ បសិទ្ធោ រាជា នរិន្ទោ វោ តុម្ហេ បាតុ រក្ខតូតិ អយំ អនធិប្បេតត្ថោ។ សិរិមា ‘‘លក្ខិយា វាសដ្ឋានត្តា’’តិ វុត្តត្តា សិរិមន្តោ រត្តមណ្ឌលោ ឧគ្គមនេ រត្តមណ្ឌលោ សកន្តិគហនក្ខត្តសង្ឃយុត្តោ កន្តិសហិតេហិ គហនក្ខត្តតារគណេហិ យុត្តោ សុលក្ខណោ សុដ្ឋុ សសលក្ខណោ ឧទិតោ ឧគ្គតោ រាជា ចន្ទោ វោ តុម្ហេ បាតូតិ ឧភយបក្ខស្ស សាធារណគុណគុណីបទបរិគ្គហេន ឥធ វាក្យត្ថស្ស អញ្ញថា ទិស្សមានតា ហោតិ។
‘‘វុច្ចតា’ទោ ឥសិត្យេ’កោ, សុមហន្តោបការវា;
សនាតនោ ច ន ឥសិ, ន សខា ន សនាតនោ’’តិ។
អយំ នាមន្តរិកា។
ឯកោ អាទោ បុព្ពេ ‘‘ឥសី’’តិ វុច្ចតិ, សុមហន្តោបការវា អតិមហន្តោបការសមន្នាគតោ សនាតនោ ច សស្សតោ ច ហោតិ, តថាបិ ន ឥសិ ឥសិ នាម ន ហោតិ, ន សខា មិត្តោបិ ន ហោតិ, ន សនាតនោ សស្សតោបិ ន ហោតិ, អយំ គម្យមានត្ថោ។ សុមហា អតិមហន្តោ ឯកោ អាទោ នាមាទិម្ហិ ឥសីតិ វុច្ចតិ, អន្តោ មជ្ឈេ បការវា ប-ការេន សមន្នាគតោ, សនាតនោ ច សស្សតោ ច ហោតិ, ឥសិបិ នាម ន ហោតិ, មិត្តោបិ ន ហោតិ, សោ នាតនោ តនឥតិ អក្ខរទ្វយរហិតោ ន អន្តេតិ ញាយតិ, ‘‘ឥសិបតនវិហារោ’’តិ គហេតព្ពំ។ តត្ថ ឥសិបតននាមេន ឥសិអាទីនំ គម្យមានត្ថត្តា នានត្ថកប្បនា ហោតិ។
‘‘ធាវន្តំ ឧទយា អត្ថំ, មុហុត្តំ ន និវត្តតិ;
ន ចន្ទមណ្ឌលំ ឯតំ, នាបិ អាទិច្ចមណ្ឌល’’ន្តិ។
អយំ និភូតា។
ឧទយា ឧទយតោ បភុតិ អត្ថំ យាវ អត្ថំ ធាវន្តំ ជវន្តំ មុហុត្តំ មុហុត្តកាលំ ន និវត្តតិ ន បុនាវត្តតិ។ ឯតំ ចន្ទមណ្ឌលម្បិ ន ហោតិ, អាទិច្ចមណ្ឌលម្បិ ន ហោតិ។ ឧទយា បដិសន្ធិតោ អត្ថំ យាវចុតិ។ ធាវន្តន្តិ អាយុកិច្ចតោ អាយុចន្ទាទីនមត្ថានំ, តប្បកាសកសទ្ទានញ្ច តុល្យត្តា ឯត្ថ បតិដ្ឋិតចន្ទាទិអត្ថន្តរានំ សម្ភវោ។
‘‘ទេវិំ កិត្តិមហីនាមំ, កឡារត្ថវ្ហយំ បុរិំ;
ហិត្វា ន សរិ សោ ធីរោ, ករោន្តោប្យុ’យ្យមវ្ហយ’’ន្តិ
អយំ សមានសទ្ទា។
កិត្តិមហីនាមំ កិត្តិមហីនំ ទ្វិន្នំ នាមេន សមន្នាគតំ ទេវិំ អគ្គមហេសិំ កឡារត្ថវ្ហយំ បុរិំ កឡារអត្ថានំ ទ្វិន្នំ នាមេន សមន្នាគតំ បុរិំ នគរញ្ច សោ ធីរោ ហិត្វា បរិច្ចជិត្វា ឧយ្យមវ្ហយំ ឧយ្យមនាមេន សមន្នាគតំ ករោន្តោ អបិ ន សរិ សម្បត្តិំ នានុសរិ, យសោធរាទេវិញ្ច កបិលវត្ថុបុរិញ្ច ហិត្វា វីរិយសង្ខាតបធានំ ករោន្តោ មហាសត្តោ សម្បត្តិំ ន សរិ, ឯត្ថាភិមតយសោធរាទិសទ្ទានំ បរិយាយេហិ កិត្តិមហីសទ្ទាទីហិ រចិតតា។
‘‘ចតុទ្ទិសាមុខា ពន្ធា, ចត្តារោ សិន្ធវា សយំ;
បរិភុញ្ជន្តិ និក្ខិត្តំ, តិណំ មជ្ឈេ យថាសុខ’’ន្តិ។
អយំ សម្មុឡ្ហា។
សិន្ធវា ចតុទ្ទិសាមុខា យថា ចតុទ្ទិសាសម្មុខា ហោន្តិ, តថា ពន្ធា មជ្ឈេ និក្ខិត្តំ តិណំ សយំ យថាសុខំ បរិភុញ្ជន្តិ, អញ្ញមញ្ញំ បិដ្ឋិំ កត្វា ពន្ធា វិយ ខាយតិ, តេ បន សម្មុខំ កត្វា ពន្ធា ហោន្តិ។ ឯត្ថ ‘‘ចតុទ្ទិសាមុខាពន្ធា’’តិ និទ្ទិដ្ឋត្តា បិដ្ឋិំ កត្វា ពន្ធាតិ សម្មុឡ្ហតា ហោតិ។
‘‘ជនោ ជីវនជានន្ទ-ករពន្ធុស្ស ភាសិតំ;
សក្ករោន្តោវ បប្បោតិ, បុញ្ញារិក្ខយគោចរេ’’តិ។
អយំ បារិហារិកី។
ជីវនជានន្ទករពន្ធុស្ស ជីវនតោ ឧទកតោ ជាតានំ បទុមានំ អានន្ទករស្ស សូរិយស្ស ពន្ធុស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ភាសិតំ វចនំ សក្ករោន្តោ បូជេន្តោ ជនោ បុញ្ញារិក្ខយគោចរេ បុញ្ញានំ បដិបក្ខត្តា បុញ្ញារិសង្ខាតានំ អកុសលានំ ខយស្ស និមិត្តភូតំ និព្ពានមារម្មណំ កត្វា ឧប្បន្នេ មគ្គផលេ បប្បោតិ បាបុណាតិ។ ឯត្ថ ជីវនជានំ អានន្ទករស្ស ពន្ធុស្សេតិ ច, បុញ្ញារីនំ ខយនិមិត្តំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តេតិ ច ឥមិនា ពុទ្ធោ មគ្គផលា ច បារម្បរិយេន សម្ពន្ធេន វុត្តាតិ សម្ពន្ធានំ ពាហុល្លភាវោ។
‘‘ន គណ្ហាតិ មហន្តម្បិ, សទ្ទំ ន ច វិភូសនំ;
ចតុប្បទស្ស កស្សាបិ, កណ្ណោយំ ន កិលាផលោ’’តិ។
អយំ ឯកច្ឆន្នា។
កស្សាបិ ចតុប្បទស្ស កណ្ណោ មហន្តម្បិ សទ្ទំ ន គណ្ហាតិ, អារម្មណំ ន ករោតិ, វិភូសនម្បិ ន គណ្ហាតិ។ តថាបិ អយំ កណ្ណោ អផលោ ន កិល, សផលតោ និប្ផលោ ន ហោតិ កិរ។ អស្សកណ្ណោ រុក្ខោ។ ឯត្ថ កណ្ណោតិ អាធេយ្យំ កត្វា តទាធារស្ស អវចនតោ និស្សយគុត្តិ។
‘‘អលង្ករោន្តោ
កស្មិំ សញ្ជាតសំវទ្ធោ, កោ កេន នុបលិម្បតី’’តិ។
អយំ ឧភយច្ឆន្នា។
សស្សិរិកោ សទេវកំ ភុវនំ អលង្ករោន្តោតិ ពុទ្ធោ វិយ ខាយតិ។ ភុវនំ ភុវនសង្ខាតំ កំ ជលំ សទា ឯវ អលង្ករោន្តោ សស្សិរិកោ លក្ខិយសមន្នាគតោ កស្មិំ ជលេ សញ្ជាតសំវទ្ធោ កោ កតរោ កេន ជលេន ន ឧបលិម្បតិ ន លិម្បតិ។ បទុមោតិ វិសជ្ជនំ។ បទុមោ ហិ បុំនបុំសកលិង្គោ។ ឥហ ជលបទុមានំ ទ្វិន្នម្បិ ឆាទិតត្តា ឧភយច្ឆន្នា នាម។
‘‘អាទោ សោយេវ យោ អន្តេ, មជ្ឈិមស្សាទិ មជ្ឈិមោ;
សិទ្ធន្តាទីសុ វត្តន្តំ, អសង្ខតបទំ វទា’’តិ។
អយំ សំកិណ្ណា។
អន្តេ អវសានេ យោ ហោតិ, អាទោបិ សោយេវ ហោតិ, មជ្ឈិមស្ស អាទិភូតោ មជ្ឈិមោ ឯវ ហោតិ, សិទ្ធំ និប្ផន្នំ តាទីសុ អរិយេសុ វត្តន្តំ អសង្ខតបទំ វទ កថេហីតិ អយមបរត្ថោ។ អាទោ អាទិម្ហិ សោយេវ សការោ ឯវ អន្តេ បរិយោសានេ យោ យការោយេវ, មជ្ឈិមោ មជ្ឈិមវណ្ណោ មជ្ឈិមស្ស សទ្ទស្ស អាទិ មការោ, សិទ្ធន្តាទីសុ មតសមយកាលាទីសុ វត្តន្តំ វាចកភាវេន បវត្តន្តំ អសង្ខតបទំ សង្ខតតោ អញ្ញត្តា អសង្ខតភូតំ បញ្ញត្តិំ វទ កថេហីតិ។ សមយសទ្ទោ ហិ នាមបញ្ញត្តិ។ ឯត្ថ សិទ្ធន្តសទ្ទេន អាទិសទ្ទស្ស សង្គហិតត្តា តាទិអត្ថោ លព្ភតីតិ អត្ថស្ស គុឡ្ហតាយ សមាគតាលក្ខណេន ច ‘‘សោ’’តិ ‘‘យោ’’តិ ‘‘អសង្ខតបទ’’ន្តិ អញ្ញត្ថរុឡ្ហសទ្ទេន វញ្ចិតត្តា វញ្ចិតាលក្ខណេន ច សមយសទ្ទេ នានត្ថកប្បនតោ នាមន្តរិកាលក្ខណេន ចាតិ តីហិបិ លក្ខណេហិ មិស្សិតោតិ។ សេសេសុបិ សំកិណ្ណត្តំ ឯវមេវ
៣៤.
ទេសកាលកលាលោក-ញាយាគមវិរោធិ យំ;
តំ វិរោធិបទំ ចេ’ត-មុទាហរណតោ ផុដំ។
៣៤. ‘‘ទេសិ’’ច្ចាទិ។ ទេសោ ថលជលទេសាទិ។ កាលោ រត្តិន្ទិវោ។ កលា នច្ចគីតាទយោ។ លោកោ ចរាចរភូតប្បវត្តិ។ ញាយោ យុត្តិ។ អាគមោ ឥធ ពុទ្ធវចនំ។ អញ្ញត្ថ តុ សុតិធម្មសំហិតា, តេ ច។ តេហិ វិរោធោ អស្ស អត្ថីតិ ទេស…បេ.… វិរោធិ។ យន្តិ អនុវទិត្វា។ តំ វិរោធិបទន្តិ វិធីយតេ។ ឯតញ្ច បទំ ឧទាហរណតោ លក្ខិយតោ ផុដំ បាកដំ។ យតោ ជលជាទីនំ ថលាទីសុ បាតុភាវាទិ, រត្យាទីសុ សម្ភវន្តានំ កុសុមាទីនំ ទិវាទីសុ សម្ភវោ ច, ‘‘នច្ចគីតាទិចតុសដ្ឋិយា កលាសុ ភិន្នឆជ្ជោ នាម សត្តសរោ’’តិអាទិនា កលាសត្ថាភិហិតលក្ខណាតិក្កមវិរោធោ ច, ‘‘អគ្គិសីតលោ, និស្សារោ ខទិរោ’’តិអាទិនា លោកសីមាតិក្កមោ ច, វុត្តាយបា’នរុប្បត្តសមុប្បត្តិយា មិទ្ធស្ស រូបភាវាបាទនាទិញាយវិរោធោ ច, យថាសកមាគមេន វិរោធោ ច សុខេន ច សក្កា បាកដត្តា វិញ្ញាតុំ, តតោ សព្ពមេតំ នោទាហដន្តិ អធិប្បាយោ។
៣៤. ឯវំ យមកបហេឡិកានមទស្សនេ ការណំ វត្វា ឥទានិ ឧទ្ទេសក្កមេន សម្បត្តវិរោធិទោសំ ‘‘ទេសកាលិ’’ច្ចាទិនា វទតិ។ យំ បទំ ទេសោ ថលជលបព្ពតាទិ។ កាលោ រត្តិន្ទិវោ ហេមន្តាទិវសេន តិវិធោ, វសន្តាទិវសេន ឆព្ពិធោ។ កលា នច្ចគីតាទិចតុសដ្ឋិ។ លោកោ ថាវរជង្គមភូតបវត្តិសង្ខាតោ។ ញាយោ យុត្តិ។ អាគមោ ឥហ ពុទ្ធវចនំ, អញ្ញត្ថ បន សុតិធម្មសំហិតោ ច។ តេហិ វិរោធោ អស្ស អត្ថីតិ ទេស…បេ.… វិរោធិ។ តំ វិរោធិបទំ នាម។ ឯតំ វិរោធិបទំ ឧទាហរណតោ លក្ខិយតោ ផុដំ បរិព្យត្តំ។ វស្សិកជាតិសុមនាទីនំ ជលជាទិភាវោ ច, បទុមកុមុទាទីនំ ថលជាទិភាវោ ច, រត្តិអាទីសុ លព្ភមានានំ កុមុទាទីនំ ទិវាទីសុ សម្ភវោ ច, នច្ចគីតាទិចតុសដ្ឋិយា កលាសុ ‘‘ឆជ្ជោ ឧសភោ គន្ធារោ មជ្ឈិមោ បញ្ចមោ ធេវតោ និសាទោ’’តិ ទស្សិតសត្តសរានមេកទេសស្ស ឆជ្ជស្ស ភិន្នសត្តសរោ ឆជ្ជោ នាមាតិ សមុទាយវសេន វោហារករណាទីហិ សត្ថាគតតំ, លក្ខណាតិក្កមញ្ច, ‘‘អគ្គិ សីតលោ, ចន្ទនំ ឧណ្ហំ, ខទិររុក្ខោ និស្សារោ, ឯរណ្ឌោ សសារោ’’ ឥច្ចាទិនា លោកមរិយាទាតិក្កមោ ច, មិទ្ធស្ស អរូបភាវុបបត្តិយា វុត្តាយបិ រូបភាវសាធនសទិសយុត្តិវិរោធិកថនញ្ច, យថាសកមាគមមតិក្កម្ម កថនញ្ចាតិ សព្ពេសំ វិរុទ្ធសភាវស្ស បាកដត្តា ឧទាហរណំ ន ទស្សយិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ។ ឥមេសមេវ ទេសាទិវិរោធីនមវិរុទ្ធត្តំ ឯត្ថេវ វិរោធិបទទោសបរិហារេ ‘‘ពោធិសត្តប្បភាវេនា’’តិច្ចាទិនា ទិស្សតិ។ ទេស…បេ.… គមេហិ វិរោធោ, សោ អស្ស អត្ថីតិ ទេស…បេ.… វិរោធិ។ និន្ទាយំ អយមស្សត្ថីតិ វិវច្ឆិតា។
៣៥.
យ’ទប្បតីត’មានីយ, វត្តព្ពំ នេយ្យមាហុ តំ;
យថា សព្ពាបិ ធវលា, ទិសា រោចន្តិ រត្តិយំ។
៣៥. ‘‘យ’’មិច្ចាទិ។ អប្បតីតំ សទ្ទតោ, អត្ថតោ វា អនធិគតំ នហ្យញ្ញថាវគមោ គន្ថន្តរាភាវតោ។ វក្ខតិ ហិ ‘‘ទុល្លភាវគតី សទ្ទ-សាមត្ថិយវិលង្ឃិនី’’តិ។ យំ កិញ្ចិ បទំ សមានីយ អានេត្វា វត្តព្ពំ, តំ នេយ្យមាហុ។ យថេត្យុទាហរតិ។ សព្ពាបិ សកលាបិ ទិសា បុព្ពទិសាទយោ ទស ទិសា រត្តិយំ រជន្យំ ធវលា ឧជ្ជលា រោចន្តិ ទិប្បន្តីតិ ឯត្តកេ និទ្ទិដ្ឋេ ចន្ទមរីចិនោ ឯត្ថ នេយ្យត្តំ។
៣៥. ឥទានិ នេយ្យទោសមុទាហរតិ ‘‘យ’’មិច្ចាទិនា។ យំ បទំ អប្បតីតំ បទន្តរេន, តេនាភិហិតត្ថេន វា ‘‘ឥមស្សត្ថោយ’’មិតិ តំ នេយ្យមាហុ ‘‘នេយ្យទោសោ’’តិ បោរាណា អាហុ។ យថា តត្ថោទាហរណមីទិសំ ‘‘សព្ពាបិ ធវលា ទិសា រោចន្តិ រត្តិយ’’ន្តិ។ សព្ពាបិ ទិសា បុព្ពទក្ខិណាទយោ ទស ទិសា ធវលា សេតា រត្តិយំ រជន្យំ រោចន្តិ ទិប្បន្តិ។ ឯត្ថ ទិសាយ វិសេសនំ ធវលគុណំ កេលាសកូដសុធាភិត្តិចន្ទរំសិអាទីសុ កុតោ សញ្ជាតមិតិ អនិច្ឆិតត្តា អញ្ញនិវត្តនត្ថំ ចន្ទកិរណាទិវាចកបទំ អានេត្វា ធវលតា ឥមិនេតិ វត្តព្ពត្តា ធវល បទំ នេយ្យទោសេន ទុដ្ឋំ ហោតិ។ បតីតំ វិញ្ញាតំ, ន បតីតំ អប្បតីតំ។ ឯត្ថ អការោ បសជ្ជបដិសេធេ។
៣៦.
នេទិសំ ពហុ មញ្ញន្តិ, សព្ពេ សព្ពត្ថ វិញ្ញុនោ;
ទុល្លភា’វគតី សទ្ទ-សាមត្ថិយវិលង្ឃិនី។
៣៦. អប្បតីតំ និច្ឆន្តិ វិញ្ញូតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘នេ’’តិអាទិ។ ឦទិសំ អនន្តរេ វុត្តប្បការំ នេយ្យំ សព្ពេបិ វិញ្ញុនោ ញេយ្យវិទូ សព្ពត្ថ គជ្ជាទិកេ ន ពហុ មញ្ញន្តិ ន សម្ភាវេន្តិ នប្បយុជ្ជន្តិ។ កិំ ន ពហុមញ្ញន្តីតិ ចេ អាហ ‘‘ទុល្លភា’’តិអាទិ។ តថា ហិ អវគតី អត្ថាវគមោ សទ្ទំ វាចកំ, សាមត្ថិយញ្ច ញាយំ វិលង្ឃយតិ ចជតិ អនុបទស្សនតោតិ សទ្ទសាមត្ថិយវិលង្ឃិនី ទុល្លភា ន លភ្យតេ។ ញាយោបត្ថោ វា សទ្ទោបត្ថោ វា យោត្ថោ ន ហោតិ។ សោ នប្បតីយតេ យថា មនសិ អវដ្ឋិតមត្តេនាតិ អត្ថោ។ តស្មា សទ្ទតោ, អត្ថតោ វា បតីតព្ពមនេយ្យំ, តព្ពិបរីតំ នេយ្យន្តិ វិញ្ញេយ្យំ។
៣៦. ឥមំ អប្បតីតបទំ វិញ្ញូហិ នាភិមតន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘នេទិស’’មិច្ចាទិ។ ឦទិសំ យថាវុត្តប្បការំ នេយ្យំ សព្ពេ វិញ្ញុនោ សព្ពត្ថ គជ្ជបជ្ជាទិកេ ន ពហុ មញ្ញន្តិ ន សម្ភាវេន្តិ នប្បយោជេន្តិ។ អវគតី អត្ថាវពោធោ សទ្ទសាមត្ថិយវិលង្ឃិនី ទុល្លភា តាទិសបយោគាភាវតោ ទុល្លភា ហោតិ។ យោ អត្ថោ សទ្ទាគតោ, ញាយាគតោ វា ន ហោតិ, សោ កត្តុនោ មនសិ បតិដ្ឋិតមត្តេន បតីតោ ន ហោតីតិ តំ បទំ នេយ្យទោសមិតិ សព្ពេ កវិនោ បរិហរន្តីតិ អធិប្បាយោ។ ពហុមានំ ករោន្តីតិ វាក្យេ ពហុមញ្ញន្តីតិ នាមធាតុ។ សទ្ទសាមត្ថិយំ វិលង្ឃយតិ សីលេនាតិ សទ្ទសាមត្ថិយវិលង្ឃិនី។
៣៧.
សិយា វិសេសនាបេក្ខំ,
យំ តំ បត្វា វិសេសនំ;
សាត្ថកំ តំ យថា តំ សោ,
ភិយ្យោ បស្សតិ ចក្ខុនា។
៣៧. ‘‘សិយា’’ឥច្ចាទិ។ យំ បទំ វិសេសនំ បត្វា អត្ថេន សហ វត្តតីតិ សាត្ថកំ។ និព្ពិសេសនន្តុ វុត្តត្ថមេវ ហោតិ។ តំ វិសេសនាបេក្ខំ សិយា។ ‘‘តំ យថេ’’ត្យាទិនា ឧទាហរតិ។ ‘‘បស្សតី’’តិ វុត្តេ ‘‘ចក្ខុនា’’តិ លព្ភតេវ។
៣៧. ‘‘សិយា’’មិច្ចាទិ។ យំ បទំ វិសេសនំ បត្វា សាត្ថកំ អត្ថសហិតំ, តទភាវេ និរត្ថកំ ហោតិ, តំ វិសេសនាបេក្ខំ នាម សិយា។ តំ យថា តស្សោទាហរណមេវំ ‘‘តំ សោ ភិយ្យោ បស្សតិ ចក្ខុនា’’តិ។ សោ បុរិសោ តំ បុរិសំ ភិយ្យោ យេភុយ្យសា ចក្ខុនា បស្សតិ។ ឯត្ថ ‘‘បស្សតី’’តិ វុត្តេយេវ ‘‘ចក្ខុនា’’តិ ញាយតិ។ ចក្ខុនាតិ វិសេស្យបទំ វិសេសនំ លទ្ធាវ សាត្ថកំ ហោតិ។ វិសេសនេ អបេក្ខា អស្សាតិ ច, សហ អត្ថេន វត្តមានំ សាត្ថកមិតិ ច សមាសោ។
៣៨.
ហីនំ ករេ វិសេស្យំ យំ, តំ ហីនត្ថំ ភវេ យថា;
និប្បភីកតខជ្ជោតោ, សមុទេតិ ទិវាករោ។
៣៨. ‘‘ហីន’’មិច្ចាទិ យំ វិសេសនបទំ វិសេស្យំ វិសេសិតព្ពំ ហីនំ លាមកំ ករេ ករេយ្យ, តំ វិសេសនបទំ ហីនត្ថំ ហីនោ អត្ថោ យស្ស តំ ហីនត្ថំ នាម ភវេយ្យ។ ‘‘យថា’’ឥត្យាទិនា ឧទាហរតិ។ និប្បភីកតោ ខជ្ជោតោ យេន សោ ទិវាករោ បភាករោ សមុទេតិ ឧបគច្ឆតីតិ។ ឯត្ថ ខជ្ជោតប្បភាបហរណេ ន ថុតិ ទិវាករស្សាតិ។
៣៨. ‘‘ហីនំ ករេ’’ច្ចាទិ។ យំ បទំ វិសេស្យំ ហីនំ ករោតិ, តំ ហីនត្ថំ ភវេ។ យថា តត្ថោទាហរណមេវំ ‘‘និប្បភីកតខជ្ជោតោ, សមុទេតិ ទិវាករោ’’តិ។ បភារហិតកតា ខជ្ជោតា យេន សោ ទិវាករោ សូរិយោ សមុទេតិ ឧគ្គច្ឆតិ។ ‘‘និប្បភីកតខជ្ជោតោ’’តិ ឥមិនា វិសេសនេន លាមកាលោកលទ្ធយុត្តស្ស ខជ្ជោបនកស្ស អភិភវនប្បកាសនំ សហស្សរំសិនោ និន្ទាយេវ, ន ថុតីតិ វិសេស្យំ ហីនត្ថំ ហោតិ។ ហីនោ អត្ថោ យស្សេតិ ច, នត្ថិ បភា ឯតេសន្តិ ច, និប្បភា កតាតិ ច, និប្បភីកតា ខជ្ជោតា យេនាតិ ច វិគ្គហោ។
៣៩.
បាទបូរណមត្តំ យំ, អនត្ថមិតិ តំ មតំ;
យថា ហិ វន្ទេ ពុទ្ធស្ស, បាទបង្កេរុហម្បិច។
៣៩. ហិ អបិ ចសទ្ទានំ បាទបូរណមត្តត្តា អនត្ថកត្តំ។ វិសេសនវិសេស្យបទទោសោ។
៣៩. ‘‘បាទបូរណិ’’ច្ចាទិ។ យំ បទំ បាទបូរណមត្តំ ចតុត្ថំសសង្ខាតស្ស បាទស្ស បូរណមត្តមេវ ហោតិ, តំ អនត្ថមិតិ មតំ ញាតំ។ យថាសទ្ទោ វុត្តត្ថោ។ ពុទ្ធស្ស បាទបង្កេរុហំ បាទម្ពុជំ វន្ទេតិ។ ឯត្ថ ហិ អបិចាតិ ឥមេសំ សមត្តនាទិអត្ថេសុ អប្បវត្តិតោ កេវលំ បាទបូរណមត្តតោ អនត្ថកត្តំ។ មត្តសទ្ទោ អវធារណេ។ វិសេសនវិសេស្យបទទោសោ។
បទទោសនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
វាក្យទោសនិទ្ទេសវណ្ណនា
៤០.
សទ្ទតោ អត្ថតោ វុត្តំ, យត្ថ ភិយ្យោបិ វុច្ចតិ;
តមេកត្ថំ យថា’ភាតិ, វារិទោវារិទោ អយំ។
៤០. ‘‘សទ្ទតោ’’ឥច្ចាទិ។ សទ្ទតោ វាចកេន តស្មិំយេវត្ថេ តស្សេវ សទ្ទស្ស បុន បយោគតោ អត្ថតោ អភិធេយ្យេន បុព្ពបដិបាទិកស្សេវ វត្ថុស្សាវិសេសេន បុន បដិបាទនតោ វុត្តំ បយុត្តំ យំ បទត្ថរូបំ យត្ថ យស្មិំ វាក្យេ ភិយ្យោបិ វុច្ចតិ បុនបិ បយុជ្ជតេ, តមេកត្ថន្តិ អនុវទិត្វា ‘‘យថេ’’ច្ចាទិនា វិធីយតេ។ វារិំ ទទាតីតិ វារិទោ។ អយំ វារិទោ មេឃោ អាភាតិ ទិប្បតីតិ។ ជលទានមត្តាបេក្ខាយ ឥទំ សទ្ទតោ ឯកត្ថំ។
៤០. ឥទានិ ឧទ្ទិដ្ឋក្កមេន វាក្យទោសំ និទ្ទិសតិ ‘‘សទ្ទតោ’’ច្ចាទិនា។ សទ្ទតោ វាចកេន អត្ថតោ អភិធេយ្យេន វុត្តំ បយុត្តំ យំ បទត្ថរូបំ យត្ថ យស្មិំ វាក្យេ ភិយ្យោបិ បុនបិ វុច្ចតិ យុជ្ជតេ, តំ វាក្យំ ឯកត្ថំ នាម ទោសោ។ ឧទាហរណំ ‘‘យថិ’’ច្ចាទិ។ វារិទោ ជលទាយកោ អយំ វារិទោ មេឃោ អាភាតិ ទិប្បតិ។ សម្បត្តិសាធកំ ‘‘ជលទាយកោ’’ច្ចាទិវិសេសនំ វិនា ជលទានមត្តស្ស វុត្តត្តា សទ្ទតោ ឯកត្ថំ នាម ហោតិ។
យថា ច
៤១.
តិត្ថិយង្កុរពីជានិ, ជហំ ទិដ្ឋិគតានិ’ហ;
បសាទេតិ បសន្នេ សោ, មហាមុនិ មហាជនេ។
៤១. តិត្ថិយសង្ខាតានំ អង្កុរានំ ពីជានិ ឧប្បត្តិហេតុភូតានិ ទិដ្ឋិគតានិ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ជហំ ជហន្តោ ទូរីករោន្តោ សោ មហាមុនិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឥហ លោកេ អត្តនិ បសន្នេ បសាទពហុលេ មហាជនេ បសាទេតីតិ អបរមុទាហរណំ។ ‘‘បសន្នេ បសាទេតី’’តិ វុត្តត្តា ឥទមត្ថតោ ឯកត្ថំ។
៤១. ‘‘តិត្ថិយិ’’ច្ចាទិ។ សោ មហាមុនិ តិត្ថិយង្កុរពីជានិ តិត្ថិយសង្ខាតានំ អង្កុរានំ ឧប្បត្តិការណភូតានិ ទិដ្ឋិគតានិ សស្សតាទិភេទភិន្នា ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិយោ ជហំ ជហន្តោ អបនេន្តោ ឥហ លោកេ បសន្នេ អត្តនិ បសន្នេ មហាជនេ បសាទេតិ។ បសន្នសទ្ទេន វុត្តប្បសាទសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស បសាទេតីតិ ក្រិយាបទេនបិ វុត្តត្តា សទ្ទេ ភិន្នេបិ អត្ថតោ ឯកន្តិ អត្ថតោ ឯកត្ថស្សុទាហរណំ។ តិត្ថិយា ឯវ អង្កុរានិ, តេសំ ពីជានិ, ទិដ្ឋីសុ គតានិ, ទិដ្ឋិយោ ឯវ គតានីតិ វា វិគ្គហោ។
៤២.
អារទ្ធក្កមវិច្ឆេទា, ភគ្គរីតិ ភវេ យថា;
កាបិ បញ្ញា, កោបិ គុណោ, បកតីបិ អហោ តវ។
៤២. អារទ្ធោ វត្តុមុបក្កមន្តោ, កមោ វចនបដិបាដិ។ តស្ស វិច្ឆេទោ ភង្គោ, តតោ។ ‘‘យថេ’’តិអាទិនា ឧទាហរតិ។ អវុត្តស្សបិ បសាទវសា អជ្ឈាហារោតិ។ មហាមុនិ តវ តេ បញ្ញា កាបិ សាតិសយត្តា អនិទ្ធារិតំ សភាវវិសេសា កាចិយេវ, អហោ បវត្តមានាយបិ វសភាវស្សានិទ្ធារិតត្តា អច្ឆរិយន្តិ អត្ថោ។ ឯត្ថ កាបិ កោបីតិ សព្ពនាមបទក្កមស្ស បកតីតិ ឯត្ថ វិច្ឆិន្នត្តា ភគ្គរីតិ។
៤២. ‘‘អារទ្ធក្កមិ’’ច្ចាទិ។ អារទ្ធក្កមវិច្ឆេទា វត្ថុមារទ្ធបទក្កមស្ស វិច្ឆេទហេតុ ភគ្គរីតិ ភវេ ភគ្គរីតិវាក្យទោសោ ភវតិ។ ឧទាហរតិ ‘‘យថិ’’ច្ចាទិ។ មហាមុនិ តវ តុយ្ហំ បញ្ញា សាតិសយភូតា បញ្ញា កាបិ វចនវិសយាតិក្កន្តត្តា កាបិយេវ។ គុណោ សីលសមាធិអាទិអនញ្ញសាធារណគុណសមូហោ កោបិ បមាណបរិគ្គហស្ស កេនចិ បកតីបិ អចិន្តេយ្យភូតា បកតីបិ ឯវមេវ អហោ វិជ្ជមានានំយេវ បញ្ញាទីនំ សភាវាវពោធស្ស ទុក្ករតា អច្ឆរិយា។ កាបិ កោបីតិ បទក្កមស្ស ‘‘បកតី’’តិ ឯត្ថ សុញ្ញត្តា រីតិភង្គោ។ អារទ្ធោយេវ កមោ, តស្ស វិច្ឆេទោ, ភគ្គា រីតិ អស្ស, ឯត្ថ វាតិ វិគ្គហោ។
៤៣.
បទានំ ទុព្ពិនិក្ខេបា, ព្យាមោហោ យត្ថ ជាយតិ;
តំ ព្យាកិណ្ណន្តិ វិញ្ញេយ្យំ, តទុទាហរណំ យថា។
៤៣. ‘‘បទាន’’មិច្ចាទិ។ យត្ថ យស្មិំ វាក្យេ បទានំ ស្យាទ្យន្តាខ្យាតិកានំ ទុព្ពិនិក្ខេបា ទុដ្ឋបនតោ ព្យាមោហោ សំមុឡ្ហតា ជាយតិ ឧប្បជ្ជតិ, តំ វាក្យំ ព្យាកិណ្ណន្តិ វិញ្ញេយ្យំ ញាតព្ពំ។ តស្ស ព្យាកិណ្ណស្ស ឧទាហរណំ លក្ខិយំ ‘‘យថេ’’តិ ទស្សេតិ។ យថា ឥទំ, តថា អញ្ញម្បីតិ អត្ថោ។
៤៣. ‘‘បទានិ’’ច្ចាទិ។ បទានំ ស្យាទ្យន្តត្យាទ្យន្តបទានំ ទុព្ពិនិក្ខេបា ទុដ្ឋបនតោ យត្ថ វាក្យេ ព្យាមោហោ សំមោហោ ជាយតិ, តំ ព្យាកិណ្ណទោសោតិ វិញ្ញេយ្យំ។ តទុទាហរណំ តស្ស ព្យាកិណ្ណទោសស្ស លក្ខិយំ យថា ឥមិនា វក្ខមាននយេន។
៤៤.
ពហុគុណេ បណមតិ, ទុជ្ជនានំ ប្យយំ ជនោ;
ហិតំ បមុទិតោ និច្ចំ, សុគតំ សមនុស្សរំ។
៤៤. ពហុអនន្តត្តា ពហុភូតេ គុណេ សីលាទិកេ សមនុស្សរំ សម្មទេវ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ អនុស្សរន្តោ គុណវិសយសតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេន្តោ តេនេវ ការណេន បមុទិតោ ហដ្ឋបហដ្ឋោ អយំ ជនោ សព្ពោបិ លោកោ ទុជ្ជនានំ សុជនេតរានម្បិ ទេវទត្តាទីនំ និច្ចំ កាលំ ហិតំ សុគតំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ បណមតិ នមស្សតីតិ អយំ អត្ថោ កវិវញ្ចិតោ។ តត្ថ ‘‘ពហុគុណេ បណមតី’’ត្យាទិ ព្យវហិតបទប្បយោគា មោហោ ជាយតីតិ ព្យាកិណ្ណំ។
៤៤. ‘‘ពហុគុណេ’’ច្ចាទិ។ ពហុគុណេ អនន្តត្តា ពហុភូតេ សីលសមាធិអាទិគុណេ សមនុស្សរំ វិសេសតោ អនុស្សរន្តោ បមុទិតោ តតោយេវ បហដ្ឋោ អយំ ជនោ សត្តនិកាយោ ទុជ្ជនានម្បិ អសប្បុរិសានម្បិ និច្ចំ សតតំ ហិតំ មិត្តភូតំ សុគតំ សព្ពញ្ញុំ បណមតិ វន្ទតិ។ ឯត្ថ បទានំ អដ្ឋានបយោគតោ ព្យាកិណ្ណត្តំ បទត្ថានុសារេនេវ គម្យតេ។
៤៥.
វិសិដ្ឋវចនា’បេតំ, គាម្មំ’ត្យ’ភិមតំ យថា;
កញ្ញេ កាមយមានំ មំ, ន កាមយសិ កិំ ន្វិ’ទំ។
៤៥. វិសិដ្ឋស្ស កស្សចិ អត្ថស្ស វចនតោ កថនតោ អបេតំ បរិច្ចត្តំ។ កញ្ញេឥត្យាមន្តនំ។ អហំ តំ ឥច្ឆាមិ, តាទិសំ មំ ត្វំ កស្មា និច្ឆសិ, ឥទំ កិំ នុ ឥតិ គាមិកជនវចនត្តា ‘‘កញ្ញិ’’ច្ចាទិកំ គាម្មំ។
៤៥. ‘‘វិសិដ្ឋេ’’ច្ចាទិ។ វិសិដ្ឋវចនាបេតំ បិយភូតេន ឧត្តិវិសេសេន វិសេសិតព្ពស្ស កថនតោ បរិហីនំ វាក្យំ ‘‘គាម្មទោស’’ន្តិ កវីហិ អភិមតំ។ ឧទាហរតិ ‘‘យថិ’’ច្ចាទិ។ កញ្ញេ ហេ កញ្ញេ កាមយមានំ មំ តុវំ ឥច្ឆយមានំ មំ ន កាមយសិ ត្វំ ន ឥច្ឆសិ, ឥទំ កិំ នុ។ ឦទិសេ ឥច្ឆាវិឃាតេ វុច្ចមានេ ឯវំ–
‘‘យាចនា មទីយា តវ ការណាយំ,
ទិនេ ទិនេ និប្ផលតំ ឧបេតិ;
ទក្ខោ សទា មានិនិមានភង្គេ,
ស មន្មថោន្យត្រ គតោ មតោ នុ’’ឥតិ វិយ។
បិយត្ថស្ស កថនាភាវតោ ‘‘កញ្ញេ’’ត្យាទិកំ វចនំ មិលក្ខុកានំ វចនត្តា គាម្មំ។ ឯត្ថ កញ្ញាសទ្ទោ ទសវស្សិកាយ វត្តតីតិ និយមោ នត្ថិ។ វិសិដ្ឋស្ស អត្ថស្ស វចនតោ អបេតន្តិ វាក្យំ។
៤៦.
បទសន្ធានតោ កិញ្ចិ, ទុប្បតីតិករំ ភវេ;
តម្បិ គាម្មំត្យ’ភិមតំ, យថា យាភវតោ បិយា។
៤៦. ‘‘បទេ’’ច្ចាទិ។ បទសន្ធានតោ បុព្ពាបរានំ បទានំ សន្ធិវសេន យំ កិញ្ចិ វាក្យំ ទុដ្ឋុ អសុតិសុភគំ បតីតិមវពោធំ ករោតីតិ ករំ ភវេ, តម្បិ យថាវុត្តំ គាម្មន្ត្យភិមតំ។ យថាត្យុទាហរតិ។ ភវតោ យា កាចិ វនិតា បិយា ហោតីតិ ឯកោត្ថោ។ យភ មេថុនេ។ យភនំ យាភោ។ សោ វិជ្ជតេ យស្ស សោ យាភវា។ តស្ស យាភវតោ បិយាឥត្យបិ ភវតិ។
៤៦. ‘‘បទសន្ធានិ’’ច្ចាទិ។ កិញ្ចិ វាក្យំ បទសន្ធានតោ បុព្ពាបរបទានំ ឃដនតោ ទុប្បតីតិករំ ភវេ អសព្ភភូតទុដ្ឋត្ថស្ស បកាសកោ ហោតិ, តម្បិ គាម្មន្តិ យថាវុត្តគាម្មទោសេន ទូសិតន្តិ អភិមតំ ញាតំ។ យថាតិ ឧទាហរតិ។ ភវតោ ភវន្តស្ស យា កាចិ ឥត្ថី បិយា ភវតីតិ អយំ កវិនា ឥច្ឆិតត្ថោ។ យាភវតោ មេថុនវន្តស្ស បិយាតិបិ អត្ថោ។ ‘‘យភ មេថុនេ’’តិ ហិ ធាតុ។ យភនំ យាភោ, សោ អស្ស អត្ថីតិ យាភវា, តស្ស យាភវតោតិ គហិតេ អសោតព្ពត្តា ទុប្បតីតិករតា។ ទុដ្ឋាយេវ បតីតិ អវពោធោ, តំ ករោតីតិ វិគ្គហោ។
៤៧.
វុត្តេសុ សូចិតេ ឋានេ, បទច្ឆេទោ ភវេ យតិ;
យំ តាយ ហីនំ តំ វុត្តំ, យតិហីនន្តិ សា បន។
៤៧. ‘‘វុត្តេស្វិ’’ច្ចាទិ។ វុត្តេសុ ឆន្ទោសត្ថបរិនិទ្ទិដ្ឋេសុ អនុដ្ឋុភាទីសុ សូចិតេ ឋានេ ‘‘ឯត្ថយតី’’តិ ឆន្ទោវិចិតិយា បកាសិតដ្ឋានេ បទានំ ស្យាទ្យន្តានំ ឆេទោ វិច្ឆិតិ វិភាគោ អនុវាទោ យំ យតិ ភវេតិ វិធីយតិ។ តាយ ហីនំ បរិហីនំ វិរុទ្ធំ យំ វាក្យំ, តំ យតិហីនន្តិ វុត្តំ, ‘‘យមនំ វិរាមោ យតិ, សា ហីនា ឯត្ថា’’តិ កត្វា។ បនាតិ វិសេសេ, សា យតិ បនាតិ សម្ពន្ធោ។
៤៧. ‘‘វុត្តេស្វ’’ច្ចាទិ។ វុត្តេសុ ឆន្ទោសត្ថេ និទ្ទិដ្ឋអនុដ្ឋុភាទីសុ សូចិតេ ឋានេ ‘‘អយមេត្ថ យតី’’តិ បកាសិតេ ឋានេ បទច្ឆេទោ ស្យាទ្យន្តត្យាទ្យន្តាទីនំ បទានំ វិច្ឆេទោ យតិ នាម ភវេ, តាយ យតិយា យំ វាក្យំ ហីនំ អភិមតដ្ឋានេ វណ្ណវិច្ឆេទេន បរិហីនំ, តំ វាក្យំ យតិហីនន្តិ យតិហីនទោសេន ទុដ្ឋន្តិ វិញ្ញូហិ វុត្តំ។
៤៨.
យតិ សព្ពត្ថ បាទន្តេ, វុត្តឌ្ឍេ ច វិសេសតោ;
បុព្ពាបរានេកវណ្ណ-បទមជ្ឈេបិ កត្ថចិ។
៤៨. ‘‘យតិ’’ច្ចាទិ។ សព្ពត្ថ បាទន្តេ សព្ពស្មិំ ចតុត្ថំសសង្ខាតានំ គាថាបាទានំ អន្តេ អវសានេ ច វិសេសតោ វិសេសេន ឯកន្តេន វុត្តឌ្ឍេ ច វុត្តានំ បាទទ្វយសង្ខាតេ អឌ្ឍេ ច, តទវសានេ ចាតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘សិយា’’តិ សេសោ។ ននុ ‘‘បទច្ឆេទោ’’តិ វុត្តត្តា បទមជ្ឈេ យតិ ន ហោតេវាតិ ចេតិ អាហ ‘‘បុព្ព’’ឥច្ចាទិ។ កត្ថចិ កិស្មិញ្ចិ ឋានេ, ន សព្ពត្ថ។ បុព្ពាបរានេកវណ្ណបទមជ្ឈេបិ យតីតិ សម្ពន្ធោ។ បុព្ពេ ច អបរេ ច បុព្ពាបរេ។ អនេកេ វណ្ណា អនេកវណ្ណា។ បុព្ពាបរេ អនេកវណ្ណា យស្ស តំ តថា។ តញ្ច តំ បទញ្ច, តស្ស មជ្ឈេបិ។
៤៨. ឥទានិ យតិម្ហិ លព្ភមានំ សព្ពវិសយំ ទស្សេតិ ‘‘យតិ’’ច្ចាទិនា។ សា បន យតិ សព្ពត្ថ បាទន្តេ ចតុត្ថំសសង្ខាតគាថាបាទានំ អន្តេ ច វិសេសតោ និយមតោ វុត្តឌ្ឍេ ច វុត្តានំ បាទទ្វយសង្ខាតេ អឌ្ឍេ ច, តទវសានេ ចាតិ អធិប្បាយោ។ កត្ថចិ កិស្មិញ្ចិ ឋានេ បុព្ពាបរានេកវណ្ណបទមជ្ឈេបិ បុព្ពាបរភូតអនេកវណ្ណសមន្នាគតបទានំ មជ្ឈេ
តត្ថោទាហរណបច្ចុទាហរណានិ យថា –
៤៩.
តំ នមេ សិរសា ចាមី-ករវណ្ណំ តថាគតំ;
សកលាបិ ទិសា សិញ្ច-តីវ សោណ្ណរសេហិយោ។
៤៩. ឧទាហរីយតីតិ ឧទាហរណំ។ បដិបក្ខមុទាហរណំ បច្ចុទាហរណំ។ ចាមីករស្សេវ សុវណ្ណស្ស វិយ វណ្ណោ យស្ស តំ តថាគតំ សិរសា នមាមិ។ កីទិសំ? យោ តថាគតោ សកលាបិ ទិសា សព្ពាយេវ ទស ទិសា សោណ្ណរសេហិ ចាមីករវណ្ណត្តា រសេហិ សុវណ្ណរសេហិ សិញ្ចតីវ សិញ្ចតីតិ មញ្ញេ, តំ តថាគតន្តិ អបេក្ខតេ។ ឯត្ថ បុព្ពបាទន្តេ វុត្តឌ្ឍេ ច និយតា យតិ។ ចាមីករសទ្ទោ ចេត្ថ ចតុរក្ខរោ។ តត្ថ ចាមីឥតិ បុព្ពភាគោ, ករឥតិ បរោ។ ឯត្ថ បុព្ពាបរានេកវណ្ណបទមជ្ឈេ យតិ។ សិញ្ចតីតិ ឯត្ថ បន បុព្ពាបរានេកវណ្ណបទមជ្ឈត្តាភាវា សិញ្ចឥត្យត្រ យតិ ទុដ្ឋាតិ។ ឥទំ បច្ចុទាហរណំ។
៤៩. តត្ថ បាទន្តវុត្តឌ្ឍេសុ យតិយា បាកដត្តា តស្មិំ បទមជ្ឈេ យតិយា ឧទាហរណបច្ចុទាហរណានិ ឥដ្ឋោទាហរណបដិបក្ខោទាហរណានិ យថា។ ‘‘តំ នមេ’’ច្ចាទិ។ យោ តថាគតោ សកលាបិ ទិសា សោណ្ណរសេហិ សុវណ្ណរសធារាហិ សិញ្ចតីវ សិញ្ចតិ មញ្ញេ, ឥវសទ្ទោ វិតក្កេ។ ចាមីករវណ្ណំ សុវណ្ណវណ្ណសទិសឆវិវណ្ណំ តំ តថាគតំ សិរសា នមេ។ ឯត្ថ ‘‘ចាមីករវណ្ណ’’ន្តិ យតិយា ចាមីតិ អក្ខរទ្វយមតិក្កម្ម ឋិតត្តា អន្តេបិ ករឥតិ អក្ខរទ្វយេនានូនត្តា សិញ្ចតីតិ បទេ សិញ្ចាតិ វណ្ណទ្វយមតិក្កម្ម យតិយា ទិស្សមានត្តេបិ តិឥតិ បរភាគេ ឯកវណ្ណត្តា អនេកវណ្ណាភាវោតិ បច្ចុទាហរណំ។ ឯត្ថ អនេកវណ្ណត្តំ បទវសេនេវ ញាតព្ពំ។ ចាមីករស្ស វណ្ណោ វិយ វណ្ណោ យស្ស សោតិ វិគ្គហោ។
៥០.
សរោ សន្ធិម្ហិ បុព្ពន្តោ, វិយ លោបេ វិភត្តិយា;
អញ្ញថា ត្វ’ញ្ញថា តត្ថ, យាទេសាទិ បរាទិ’វ។
៥០. ‘‘សរោ’’ច្ចាទិ។ វិភត្តិយា លោបេ សតិ សន្ធិម្ហិ សំហិតាយំ កតាយំ សរោ បរបទាទិភូតោ បុព្ពន្តោ វិយ បុព្ពបទស្ស អន្តភូតោ យោ សរោ, សោ វិយ ហោតិ, អនេកវណ្ណត្តាភាវេបិ តតោ វិហិតយតិយា នេវត្ថិ ភង្គោតិ អធិប្បាយោ។ អញ្ញថា តុ វិភត្តិយា អលោបេ តុ សតិ សំហិតាយំ កតាយំ បុព្ពបទន្តភូតោ សរោ ចេ, អញ្ញថា អញ្ញេន បការេន ហោតិ, បរបទស្សាទិសរោ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ។ តំ វិភត្តិយា សទ្ធិំ វិហាយ កតយតិយា នត្ថិ ភង្គោតិ អធិប្បាយោ។ តត្ថ តស្សំ យតិយំ យាទេសាទិ ឥវណ្ណាទីនំ កាតព្ពោ យការាទេសាទិ បរាទិវ បរបទស្ស អាទិសរោ វិយ ហោតិ។ កតយាទេសាទិសហិតំ ព្យញ្ជនំ វិហាយ កតាយ យតិយា នត្ថិ ភង្គោតិ អធិប្បាយោ។
៥០. ឥទានិ ហេដ្ឋា វុត្តស្ស វិរុទ្ធត្តេបិ យតិភង្គាភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សរោ’’ច្ចាទិ។ វិភត្តិយា លោបេ សន្ធិម្ហិ សតិ សរោ សន្ធិសរោ បុព្ពន្តោ វិយ បុព្ពបទស្ស អន្តោ វិយ ហោតិ, អញ្ញថា តុ វិភត្តិយា អលោបេ សំហិតាយំ កតាយំ អញ្ញថា ហោតិ, បុព្ពបទន្តភូតោ សរោ បរបទស្ស អាទិសរោ វិយ ហោតិ។ តត្ថ យតិយំ យាទេសាទិ យការាទេសាទិ បរាទិវ បរបទស្ស អាទិសរោ វិយ ហោតិ, បុព្ពន្តសទិសសរមតិក្កមិត្វាបិ បរបទាទិសរសទិសវណ្ណមាគម្ម តំ អនតិក្កមិត្វាបិ បរបទាទិសរសទិសយាទេសាទិមតិក្កមិត្វាបិ យតិយា បយុត្តាយ សតិ អនេកវណ្ណត្តាភាវេបិ យតិភង្គោ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ។ បុព្ពស្ស អន្តោតិ ច, យោ ច សោ អាទេសោ ច, សោ អាទិ យស្ស មការាទិនោតិ ច, បរស្ស អាទីតិ ច វាក្យំ។
៥១.
ចាទី បុព្ពបទន្តាវ, និច្ចំ បុព្ពបទស្សិតា;
បាទយោ និច្ចសម្ពន្ធា, បរាទីវ បរេន តុ។
៥១. និច្ចំ អនវរតំ បុព្ពបទំ សិតា និស្សិតា ចាទី ចការាទយោ និបាតា បុព្ពស្ស បទស្ស អន្តា អវយវា វិយ ហោន្តិ, តេ អន្តោ កត្វា យតិ កាតព្ពាតិ អធិប្បាយោ។ បរេន បរបទេន និច្ចសម្ពន្ធា សតតយោគិនោ, តុសទ្ទោ អដ្ឋានប្បយុត្តោ, បាទយោ តុ បរាទីវ បរបទស្ស អាទី អវយវា វិយ ហោន្តិ, តំ វិហាយ បុព្ពបទន្តេ យតិ កាតព្ពាតិ អធិប្បាយោ។
៥១. ‘‘ចាទិ’’ច្ចាទិ។ និច្ចំ សតតំ បុព្ពបទស្សិតា បុព្ពបទំ និស្សាយ បវត្តា ចាទី ចការាទិនិបាតា បុព្ពបទន្តាវ បុព្ពបទស្ស អន្តា អវយវា វិយ ហោន្តិ, បរេន បរបទេន និច្ចសម្ពន្ធា និរន្តរយោគិនោ បាទយោ តុ បាទិឧបសគ្គា បន បរាទីវ បរបទស្ស អាទី អវយវាវិយ ហោន្តិ។ ចាទយោ អាគម្ម តេ ពហិ កត្វាបិ បាទយោ អាគម្ម តេ អន្តោ កត្វាបិ បវត្តោ វិរាមោ យតិភង្គោតិ អធិប្បាយោ។ ចោអាទិ យេសន្តិ ច, បុព្ពបទំ សិតាតិ ច, បោ អាទិ យេសន្តិ ច, និច្ចំ សម្ពន្ធាតិ ច វិគ្គហោ។ ឯត្ថ ច តគ្គុណសំវិញ្ញាណត្តា ចការបការាទីនម្បិ បរិគ្គហោ។
សព្ពត្ថោទាហរណានិ យថា
៥២.
នមេ តំ សិរសា សព្ពោ-បមាតីតំ តថាគតំ;
យស្ស លោកគ្គតំ បត្ត-ស្សោ’បមា ន ហិ យុជ្ជតិ។
៥៣.
មុនិន្ទំ តំ សទា វន្ទា-ម្យ’នន្តមតិ’មុត្តមំ;
យស្ស បញ្ញា ច មេត្តា ច, និស្សីមាតិ វិជម្ភតិ។
៥២-៥៣. សព្ពត្ថាតិ ‘‘នមេត’’ន្តិអាទិគាថាទ្វយេ បទត្ថោ បាកដោ, អធិប្បាយោ តុ យតោ លោកគ្គតំ បត្តោ, តតោ សព្ពោបមាតីតោ, យតោ បញ្ញាមេត្តា លោកេ និរន្តរមិវ វត្តន្តិ, តតោ អនន្តមតិ, ឧត្តមោ ចាតិ។ ឯត្ថ ‘‘សព្ពា ឧបមា’’តិ សមាសំ កត្វា វិភត្តិលោបេ សំហិតាយញ្ច កតាយំ បរបទាទិឧការោ បុព្ពបទន្តព្ពការដ្ឋអការោ វិយ ហោតីតិ សព្ពោ ឥច្ចត្រ បាទន្តយតិ។ បត្តស្សោបមា ឥច្ចត្រ យការាទេសស្ស បរាទិសទិសភាវោ វិយ ហោតិ, វិភត្តិយា អលោបេ សំហិតាយំ កតាយំ សវិភត្តិយា អការោ បរបទាទិ ឧការោ វិយ ហោតីតិ តំវិភត្តិយា បសិទ្ធំ វិហាយ បត្តឥច្ចត្រ បាទន្តយតិ។ តថា វន្ទាម្យនន្តឥច្ចត្រ យការាទេសស្ស បរាទិសទិសភាវោ វិហិតោតិ ម្យសទ្ទំ វជ្ជេត្វា វន្ទាឥច្ចត្រ បាទន្តយតិ។ បុព្ពបទស្សិតានំ ចាទីនំ បុព្ពបទន្តសទិសតា វុត្តាតិ មេត្តា ចាតិ ចសទ្ទតោ យតិ, អបរបទសម្ពន្ធា បាទយោ បរបទាទិសទិសា ហោន្តីតិ និស្សីមាតិ ឯត្ថ និសទ្ទំ វិហាយ តតោ អាទិម្ហិ យតិ។
៥២-៥៣. សព្ពត្ថ យថាវុត្តបុព្ពន្តសទិសសរាទីសុ បញ្ចសុ ឧទាហរណានិយថា។ ‘‘នមេ ត’’មិច្ចាទិ, លោកគ្គតំ បត្តស្ស យស្ស ពុទ្ធស្ស ឧបមា ន ហិ យុជ្ជតិ សកលបទត្ថានំ អតិក្កម្ម ឋិតត្តា ន ហិ យុជ្ជតិ។ សព្ពោបមាតីតំ តំ តថាគតំ សិរសា នមេ នមាមិ។ សព្ពោតិ ឯត្ថ ឱការស្ស បុព្ពបទន្តសរសទិសត្តា តតោ បរាយ យតិយា ច ស្សោបមាតិ បរបទាទិសទិសំ
‘‘មុនិន្ទេ’’ច្ចាទិ។ យស្ស សម្ពុទ្ធស្ស បញ្ញា ច មេត្តា ចនិស្សីមា អនន្តសត្តអនន្តញេយ្យវិសយករណតោ សីមារហិតា អតិវិជម្ភតិ។ អនន្តមតិំ ឧទយព្ពយសម្ភវេបិ ញេយ្យស្សានន្តត្តា វិសយិម្ហិ វិសយវោហារេន អនន្តបញ្ញាយ សមន្នាគតំ ឧត្តមំ តតោ ឯវ បវរំ តំ មុនិន្ទំ សទា វន្ទាមិ, យាទេសស្ស បរាទិសទិសត្តា តមនាគម្ម យតិ ភវតិ។ មេត្តាចនិស្សីមាតិ ឯត្ថ ចាទីនំ បុព្ពបទន្តសទិសត្តាច បាទីនំ បរបទាទិសទិសត្តា ច ‘‘ចា’’តិ ‘‘នី’’តិ ឥមេសម្បិ យតិ ភវតិ។
ចាទិបាទីសុ បច្ចុទាហរណានិ យថា
៥៤.
មហាមេត្តា មហាបញ្ញា, ច យត្ថ បរមោទយា;
បណមាមិ ជិនំ តំ ប-វរំ វរគុណាលយំ។
៥៤. ‘‘មហា’’ឥច្ចាទិ។ យត្ថាតិ យស្មិំ ជិនេ។ បរមោទយាតិ មហាមេត្តាទយោ ឧក្កដ្ឋាភិវុឌ្ឍិយោ។ តតោយេវ វរគុណាលយំ, តេនេវ បវរំ ឧត្តមំ តំ ជិនន្តិ សម្ពន្ធោ។ ឯត្ថ បុព្ពបទនិស្សិតំ ចការំ បរបទាទិភូតំ កត្វា តតោ បុព្ពេ កតា យតិ ច, បរបទាទិសម្ពន្ធបការំ បុព្ពបទន្តភូតំ កត្វា បការតោ បរំ កតា យតិ ច វិរុទ្ធាតិ ឧភយត្ថ បច្ចុទាហរណំ។
៥៤. ចាទិបាទីសុ វិសយភូតេសុ បច្ចុទាហរណំ យថា។ ‘‘មហាមេត្តិ’’ច្ចាទិ។ យត្ថ យស្មិំ ជិនេ មហាមេត្តា ច មហាបញ្ញា ច ឥមា បរមោទយា ឧក្កដ្ឋាភិវុឌ្ឍិយោ ហោន្តិ។ វរគុណាលយំ ឧត្តមគុណាករំ បវរំ តតោយេវ ឧត្តមំ តំ ជិនំ បណមាមិ។ ឯត្ថ ចការំ បរបទាទិំ កត្វា បការំ បុព្ពបទន្តំ កត្វា យតិយា បវត្តត្តា ‘‘ច យត្ថ, តំ បា’’តិទ្វយមបិ បច្ចុទាហរណំ។
៥៥.
បទត្ថក្កមតោ មុត្តំ, កមច្ចុតមិទំ យថា;
ខេត្តំ វា ទេហិ គាមំ វា, ទេសំ វា មម សោភនំ។
៥៥. ‘‘បទ’’ឥច្ចាទិ។ បទានំ អត្ថក្កមតោ មុត្តំ គឡិតំ កមច្ចុតមិទន្តិ វិធីយតេ។ ខេត្តំ វា ឥច្ចាទិនា អរុចិតោយំ យាចនក្កមោ វត្តុនោ អវិញ្ញុតំ គមេតិ។ យោ ហិ ខេត្តម្បិ ទាតុំ និច្ឆតិ, កថំ សោ គាមាទិកំ ទស្សតីតិ។
៥៥. ‘‘បទត្ថិ’’ច្ចាទិ។ បទត្ថក្កមតោ បទានំ អត្ថក្កមតោ មុត្តំ គឡិតំ ឥទំ វាក្យំ កមច្ចុតំ នាម។ ឧទាហរតិ ‘‘យថិ’’ច្ចាទិ។ មម សោភនំ ខេត្តំ វា គាមំ វា ទេសំ វា ជនបទំ វា ទេហិ។ ឯត្ថ ខេត្តមិច្ចាទិ យាចនក្កមោ វត្តុនោ អវិញ្ញុភាវំ វិនា ឧចិតបទត្ថក្កមំ នប្បកាសេតិ, តថា ហិ ខេត្តមបិ ទាតុមនិច្ឆន្តោ គាមនិគមជនបទាទិំ កថំ ទស្សតីតិ កមហានិ។
៥៦.
លោកិយត្ថ’មតិក្កន្តំ, អតិវុត្តំ មតំ យថា;
អតិសម្ពាធ’មាកាស-មេតិស្សា ថនជម្ភនេ
៥៦. ‘‘លោកិ’’ច្ចាទិ។ លោកេ វិទិតោ លោកិយោ, តំ លោកិយត្ថមភិធេយ្យំ អតិក្កន្តំ អននុវុត្តំ យំ តំ អតិវុត្តំ មតន្តិ វិធីយតេ។ យថេត្យាទិនា ឧទាហរតិ។ ឯតិស្សា វនិតាយ ថនានំ បយោធរានំ ជម្ភនេ ព្យាបនេ អាកាសំ គគនំ អតិសម្ពាធំ អច្ចន្តប្បកំ។
៥៦. ‘‘លោកិយត្ថិ’’ច្ចាទិ។ លោកិយត្ថំ លោកេ បសិទ្ធមភិធេយ្យំ អតិក្កន្តំ កថនាការេន អតិក្កមិតំ វាក្យំ អតិវុត្តមិតិ មតំ។ ឧទាហរតិ ‘‘យថិ’’ច្ចាទិ។ ឯតិស្សា ថនជម្ភនេ ថនានំ វិជម្ភនេ អាកាសំ អតិសម្ពាធំ អនោកាសំ។ ឯត្ថ បយោធរានំ មហន្តត្តំ វទាមាតិ លោកេ មហន្តន្តិ
៥៧.
សមុទាយត្ថតោ’បេតំ, តំ អបេតត្ថកំ យថា;
គាវិបុត្តោ ពលីពទ្ធោ, តិណំ ខាទី បិវី ជលំ។
៥៧. ‘‘សមុទាយិ’’ច្ចាទិ។ សមុទាយស្ស បករណតោ បទសន្ធិនោ វាក្យស្ស អត្ថោ អភិធេយ្យំ អង្គង្គិភូតំ ក្រិយាការកសម្ពន្ធីវិសេសលក្ខណំ សំវោហារិកំ, តតោ អបេតំ អបគតំ សុញ្ញំ, វិនា
៥៧. ‘‘សមុទាយិ’’ច្ចាទិ។ សមុទាយត្ថតោ វិសេសនវិសេស្យភូតក្រិយាការកសម្ពន្ធេហិ យុត្តវាក្យសង្ខាតបទសមុទាយស្ស សម្ពន្ធបទត្តា វោហារានុរូបអត្ថតោ អបេតំ អបគតំ, អវយវត្ថមត្តស្ស វា សព្ពត្ថ លព្ភមានត្តា សមុទាយត្ថតោ សុញ្ញំ, តំ វាក្យំ អបេតត្ថកំ នាម។ យថិច្ចាទិនា ឧទាហរតិ ‘‘គាវិបុត្តោ ពលីពទ្ធោ ឧសភោ តិណំ ខាទិ, ជលំ បិវី’’តិ។ ឯត្ថ អវយវត្ថមត្តេន វិនា សមុទាយេន គម្យមានស្ស កស្សចិ វិសេសត្ថស្ស អភាវា សមុទាយត្ថតោ អបគតំ នាម ហោតិ។
៥៨.
ពន្ធេ ផរុសតា យត្ថ, តំ ពន្ធផរុសំ យថា;
ខរា ខិលា បរិក្ខីណា, ខេត្តេ ខិត្តំ ផលត្យ’លំ។
៥៨. ‘‘ពន្ធេ’’ច្ចាទិ។ ខរាឥច្ចាទិកំ ពន្ធផរុសំ សុតិសុភគត្តាភាវតោ ខរា កក្កសា ខិលា ខាណុកាទយោ បរិក្ខីណា ខយំ បត្តា យតោ, តស្មា ខេត្តេ កេទារេ ខិត្តំ វុត្តំ អលមច្ចន្តំ ផលតិ និប្ផជ្ជតិ។ វាក្យទោសោ។
៥៨. ‘‘ពន្ធេ’’ច្ចាទិ។ ពន្ធេ ពន្ធសរីរេ ផរុសតា សុតិសុខតាភាវតោ ផរុសភាវោ យត្ថ វាក្យេ ភវតិ, តំ វាក្យំ ពន្ធផរុសំ នាម ហោតិ។ យថាតិ ឧទាហរតិ។ ខរា កក្កសា ខិលា ខាណុកាទយោ បរិក្ខីណា យស្មា ខីណា ហោន្តិ, តស្មា ខេត្តេ ខិត្តំ វុត្តំ ពីជំ អលំ អតិសយេន ផលតិ និប្ផជ្ជតិ។
វាក្យទោសនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
វាក្យត្ថទោសនិទ្ទេសវណ្ណនា
៥៩.
ញេយ្យំ លក្ខណមន្វត្ថ-វសេនា’បក្កមាទិនំ;
ឧទាហរណមេតេសំ, ទានិ សន្ទស្សយាម្យ’ហំ។
៥៩. ‘‘ញេយ្យ’’មិច្ចាទិ។ អបក្កមាទីនំ យថាឧទ្ទិដ្ឋានំ លក្ខីយតិ ឧទាហរណមនេនាតិ អត្ថេន លក្ខណំ អន្វត្ថវសេន អបគតោ កមោ យត្ថ តំ អបក្កមន្តិអាទិនា អត្ថានុគមនវសេន ញេយ្យំ វិញ្ញាតព្ពំ។ ឥទានិ វាក្យទោសេ និទ្ទិសិត្វា អវសរប្បត្តេ ឥមស្មិំ កាលេ ឯតេសំ អបក្កមាទីនំ ឧទាហរណំ លក្ខិយំ អហំ សន្ទស្សយាមិ បកាសេស្សាមិ។
៥៩. ឥទានិ ឧទ្ទិដ្ឋានុក្កមេន អបក្កមាទិអត្ថទោសានិ វិភាវេតិ ‘‘ញេយ្យ’’មិច្ចាទិនា។ អបក្កមាទីនំ អបក្កមោចិត្យហីនាទីនំ លក្ខណំ អបក្កមាទិវិសយពុទ្ធិយា អវិបរីតវុត្តិយា បវត្តិការណំ អន្វត្ថវសេន អបគតោ កមោ យត្ថិច្ចាទិវចនត្ថានុគតញាណវសេន ញេយ្យំ ញាតព្ពំ, វិសុំ លក្ខណំ ន វទាមាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឥទានិ អហំ ឯតេសំ អបក្កមាទីនំ ឧទាហរណំ លក្ខិយំ សន្ទស្សយាមិ។ អត្ថានុគតមន្វត្ថំ អន្វត្ថស្ស ញាណស្ស វសោតិ វិគ្គហោ។
តត្ថាបក្កមំ យថា
៦០.
ភាវនាទានសីលានិ, សម្មា សម្បាទិតានិ’ហ;
ភោគសគ្គាទិនិព្ពាន-សាធនានិ ន សំសយោ។
៦០. ‘‘ភាវនា’’ឥច្ចាទិ។ សម្មា អលោភាទិហេតុសម្បត្តិយា សក្កច្ចំ សម្បាទិតានិ និប្ផាទិតានិ។ ឯត្ថ ភោគសគ្គាទិនិព្ពានានំ ហេតវោ យថាក្កមំ ទានសីលភាវនាយោ, ន តុ ភាវនាទានសីលានិ។
៦០. តត្ថ តេសុ អបក្កមាទីសុ អបក្កមំ យថា អបក្កមស្សោទាហរណមេវំ។ ឱចិត្យហីនំ យថាត្យាទីសុបិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ‘‘ភាវនិ’’ច្ចាទិ។ ឥហ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ សម្មា សម្បាទិតានិ អលោភាទិហេតុសម្បត្តិយា សក្កច្ចំ សម្បាទិតានិ រាសិកតានិ ភាវនាទានសីលានិ ភោគសគ្គាទិនិព្ពានសាធនានិ ឧបភោគបរិភោគានិ, សគ្គុប្បត្តិអាយុអារោគ្យាទីនិ, និព្ពានញ្ចេតិ ឯតេសំ សាធកានិ។ ន សំសយោ សទិសវិសទិសវិបាកទានេ សំសយោ នាម នត្ថិ។ ឯត្ថ ភោគសគ្គនិព្ពានានំ ហេតុភូតា បន កមតោ ទានសីលភាវនាយោ ភវន្តីតិ ផលក្កមស្ស ហេតុក្កមំ វិរុទ្ធមិតិ កមាបេតំ នាម ហោតិ។
ឱចិត្យហីនំ យថា
៦១. បូជនីយតរោ លោកេ, អហ’មេកោ និរន្តរំ។
មយេកស្មិំ គុណា សព្ពេ, យតោ សមុទិតា អហុំ។
៦១. ‘‘បូជនីយិ’’ច្ចាទិ។ យតោ យស្មា ការណា សព្ពេ គុណា សីលាទយោ ឯកស្មិំ កេវលេ មយិ ឯវ សមុទិតា រាសិភូតា អហុំ អហេសុំ, តស្មា ការណា ឥមស្មិំ សត្តលោកេ ឯកោ កេវលោ អហមេវ និរន្តរំ សតតំ បូជនីយតរោ អតិសយេន បុជ្ជោតិ។ ឯវមត្តបសំសនមរុចិតំ សប្បុរិសស្ស។
៦១. ‘‘បូជនីយតរេ’’ច្ចាទិ។ យតោ យស្មា សព្ពេ គុណា សីលាទយោ ឯកស្មិំ មយិ អទុតិយេ មយិ ឯវ សមុទិតា រាសិភូតា អហុំ អហេសុំ, តស្មា លោកេ សត្តលោកេ ឯកោ អទុតិយោ អហមេវ និរន្តរំ សតតំ បូជនីយតរោ អតិសយេន បូជនីយោ។ ឯវំ អត្តប្បសំសនតោ ឧចិតតាយ បរិហានីតិ ឱចិត្យហីនំ នាម។
យថា ច
៦២.
យាចិតោហំ កថំ នាម, ន ទជ្ជាម្យបិ ជីវិតំ;
តថាបិ បុត្តទានេន, វេធតេ ហទយំ មម។
៦២. ‘‘យាចិតោ’’ឥច្ចាទិ។ ឯត្ថ ‘‘យទិ យាចិំសុ, ជីវិតម្បិ យាចកានំ ទជ្ជាមី’’តិ ទស្សិតោទារតាយានុចិតំ បុត្តទានេ ហទយបវេធនកថនំ វេស្សន្តរស្ស យជ្ជេវមវោច។
៦២. យថា ច, ឯវម្បិ ឱចិត្យហីនស្ស ឧទាហរណំ ទដ្ឋព្ពំ ‘‘យាចិតោ’’ច្ចាទិ។ យាចិតោ យាចកេហិ យាចិតោ អហំ ជីវិតមបិ កថំ នាម ន ទជ្ជាមិ, តថាបិ ឯវំ ទានជ្ឈាសយេ សតិបិ បុត្តទានេន មម ហទយំ វេធតេ កម្បតេ។ ឯត្ថ វេស្សន្តរស្ស ‘‘យទិ យាចេយ្យុំ, ជីវិតមបិ យាចកានំ ទជ្ជាមី’’តិ កតបដិញ្ញាយ បុត្តទានេន ហទយកម្បនស្ស កថនំ ចាគាតិសយយោគសង្ខាតឧទារគុណស្ស អននុច្ឆវិកន្តិ ឱចិត្យហីនំ។
ភគ្គរីតិ យថា
៦៣.
ឥត្ថីនំ ទុជ្ជនានញ្ច, វិស្សាសោ នោបបជ្ជតេ;
វិសេ សិង្គិម្ហិ នទិយំ, រោគេ រាជកុលម្ហី ច។
៦៣. ‘‘ឥត្ថីន’’មិច្ចាទិ។ នោបបជ្ជតេ ន យុជ្ជតិ។ ឯត្ថ សម្ពន្ធេ ឆដ្ឋិយា បរិច្ចាគេន វិសេឥច្ចាទិនា អាធារេ សត្តមីនិទ្ទេសោ ចការបរិច្ចាគា សទ្ទរីតិយា ភង្គោ, រីតីនំ អនន្តត្តា ភង្គាប្យនន្តា។ ឧទាហរណំ តុ ទិសាមត្តំ។
៦៣. ‘‘ឥត្ថីន’’មិច្ចាទិ។ ឥត្ថីនញ្ច ទុជ្ជនានញ្ច វិស្សាសោ សហវាសាទីហិ វិស្សាសោ នោបបជ្ជតេ អនត្ថសំសយានិវត្តិការណត្តា ន យុជ្ជតិ។ វិសេ គរឡេ ច សិង្គិម្ហិ សិង្គវតិ មហិំ សាទោ ច នទិយញ្ច រោគេ វឌ្ឍមានកេ រោគេ ច រាជកុលម្ហិ ច វធពន្ធនាទិការកេ រាជកុលេ ច វិស្សាសោ នោបបជ្ជតេ។ ឯត្ថ អាទោ សម្ពន្ធេ ឆដ្ឋិយា អារភិត្វា តំ បហាយ សត្តមិយា វុត្តត្តា អត្ថរីតិ ច, អាទិមជ្ឈេសុ ចសទ្ទបរិច្ចាគតោ សទ្ទរីតិ ច ភិន្នា។ ចសទ្ទំ បយុញ្ជន្តេន អាទោ ឯវ វា អន្តេ ឯវ វា បច្ចេកំ វា យោជេតព្ពំ ហោតិ។ ឦទិសោ បយោគោ រីតិភង្គោ នាម ហោតិ។ រីតីនំ ពហុត្តា រីតិភង្គទោសាបិ ពហុវិធា។ ឥទំ បន មុខមត្តនិទស្សនំ។
សសំសយំ យថា
៦៤.
មុនិន្ទចន្ទិមាលោក-រសលោលវិលោចនោ;
ជនោ’វក្កន្តបន្ថោ’វ, គោបទស្សនបីណិតោ។
៦៤. ‘‘មុនិន្ទិ’’ច្ចាទិ។ រសោ អនុរាគោ, តេន លោលានិ ចបលានិ លោចនានិ អក្ខីនិ យស្ស សោ ជនោ អវក្កន្តោ ឱក្កន្តោ បវិដ្ឋោ បន្ថោ មគ្គោ យេន អវក្កន្តបន្ថោ ឯវ គុន្នំ រំសីនំ, ឥដ្ឋត្ថនិប្ផត្តិសូចកភាវេន គោបទត្ថស្ស វា បទស្សនេន បីណិតោ មុទិតោតិ ឯត្ថ គោរូបស្ស បទស្សនេនាតិបិ វិញ្ញាយតីតិ សន្ទេហោ។
៦៤. ‘‘មុនិន្ទិ’’ច្ចាទិ។ មុនិន្ទចន្ទិមាលោករសលោលវិលោចនោ មុនិន្ទសង្ខាតស្ស ចន្ទិមស្ស អាលោកេ ទស្សនេ បាតុភាវេ វា រសេន អាលយេន ចញ្ចលនេត្តោ ជនោ អវក្កន្តបន្ថោវ ឱតិណ្ណមគ្គោវ ពុទ្ធស្ស ទស្សនត្ថាយ មគ្គមោតិណ្ណោតិ អធិប្បាយោ។ គោបទស្សនបីណិតោ គោសង្ខាតរំសិបទស្សនេន, អភិមង្គលសម្មតគោបទស្សនេន វា សន្តុដ្ឋោ ហោតិ។ ឯត្ថ គោបទស្សនេនាតិ ច អត្ថស្ស គម្យមានត្តា វិញ្ញាតុំ សំសយោ ឧប្បជ្ជតីតិ សសំសយំ នាម។ អវក្កន្តោ បន្ថោ យេនាតិ ច, គុន្នំ រំសីនំ, គាវស្ស វា បទស្សនន្តិ ច, គោបទស្សនេន បីណិតោតិ ច វិគ្គហោ។
៦៥.
វាក្យត្ថតោ ទុប្បតីតិ-ករំ គាម្មំ មតំ យថា;
បោសោ វីរិយវាសោ’យំ, បរំ ហន្ត្វាន វិស្សមិ។
៦៥. ‘‘វាក្យ’’ឥច្ចាទិ។ បរំ សត្តុំ ហន្ត្វាន បហរិត្វា វីរិយវា សូរោ សោយំ បោសោ បុរិសោ វិស្សមិ វិស្សត្ថោ។ អយមត្ថោ តាវ ន ទុប្បតីតោ។ បរំ អច្ចន្តំ ហន្ត្វាន វីរិយវា ឧចិតសម្ភវោ សោយំ បោសោ វិស្សមីតិ ទុប្បតីតោយមត្ថោ។
៦៥. អន្វត្ថវសេន លក្ខណស្ស អបាកដត្តា សលក្ខណំ លក្ខិយមុទាហរតិ ‘‘វាក្យត្ថតោ’’ច្ចាទិនា។ វាក្យត្ថតោ ទុប្បតីតិករំ វិរុទ្ធប្បកាសកំ គាម្មន្តិ មតំ។ យថាតិ ឧទាហរតិ។ បរំ សត្តុំ ហន្ត្វាន មារេត្វាន វីរិយវា សូរោ សោ អយំ បោសោ វិស្សមិ វិគតបរិស្សមោ អហោសិ, អយមត្ថោ ឥដ្ឋោ។ បរំ អតិសយេន ហន្ត្វាន វីតិក្កមំ កត្វា វីរិយវា ឧបចិតសម្ភវោ ឧបចិតសុក្កោ សោ អយំ បុរិសោ វាយាមេន វិស្សមិ វិគតវាយាមោ អហោសីតិ។ ឥមស្សត្ថស្ស អសព្ភារហត្តា គាម្មត្តំ។ វីរិយំ ឧស្សាហោ សម្ភវោ វា អស្ស អត្ថីតិ វិគ្គហោ។
៦៦.
ទុដ្ឋាលង្ករណំ តេតំ, យត្ថាលង្ការទូសនំ;
តស្សាលង្ការនិទ្ទេសេ, រូបមាវីភវិស្សតិ។
៦៦. ‘‘ទុដ្ឋា’’ឥច្ចាទិ។ យត្ថ យស្មិំ វាក្យេ អលង្ការានំ ទូសនំ វិកដតា, ឯតន្តុ ទុដ្ឋាលង្ករណំ ទុដ្ឋាលង្ករណំ នាម, តស្ស ទុដ្ឋាលង្ការស្ស រូបំ សរូបំ អលង្ការនិទ្ទេសេ តំនាមកេ បរិច្ឆេទេ អាវីភវិស្សតិ បកាសិស្សតិ, តត្ថេវ តំ ទស្សយិស្សាមីតិ អធិប្បាយោ។
៦៦. ‘‘ទុដ្ឋាលង្ករិ’’ច្ចាទិ។ យត្ថ វាក្យេ អលង្ការទូសនំ អលង្ការានំ វិរោធោ ហោតិ, ឯតំ វាក្យត្ថនិស្សិតំ ឯតំ វាក្យំ ទុដ្ឋាលង្ករណំ ទុដ្ឋាលង្ការោ នាម, តស្ស ទុដ្ឋាលង្ករណទោសោបលក្ខិតវាក្យស្ស រូបំ សរូបំ លក្ខិយំ អលង្ការនិទ្ទេសេ អលង្ការានំ និទស្សនដ្ឋានភូតេ បរិច្ឆេទេ អាវីភវិស្សតិ។ ឯត្ថ វុត្តេបិ បុន តត្ថាបិ វត្តព្ពំ សិយាតិ ន វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ។ ឧទ្ទេសេ ‘‘ទុដ្ឋាលង្កតី’’តិ វត្វា ឥទានិ ‘‘ទុដ្ឋាលង្ករណ’’ន្តិ វចនំ អលង្កតិ អលង្ករណអលង្ការសទ្ទានំ តុល្យត្ថត្តា ន វិរុជ្ឈតិ។
៦៧.
កតោ’ត្រ សង្ខេបនយា មយា’យំ,
ទោសានមេសំ បវរោ វិភាគោ;
ឯសោ’វ’លំ ពោធយិតុំ កវីនំ,
តមត្ថិ ចេ ខេទករំ បរម្បិ។
ឥតិ សង្ឃរក្ខិតមហាសាមិបាទវិរចិតេ សុពោធាលង្ការេ
ទោសាវពោធោ នាម
បឋមោ បរិច្ឆេទោ។
៦៧. ឯវំ ‘‘សោទាហរណមេតេសំ, លក្ខណំ កថយាម្យហ’’ន្តិ កតបដិញ្ញានុរូបំ បដិបជ្ជ ទានិ ‘‘កតោត្រិ’’ច្ចាទិនា និក្ខិបននយំ សង្ខិបតិ។ អត្រ ឥមស្មិំ អធិការេ, បរិច្ឆេទេ ឯសំ យថាវុត្តានំ ទោសានំ បទទោសាទីនំ បវរោ ឧត្តមោ វិភាគោ វិភជនំ សង្ខេបនយា សង្ខេបក្កមេន, ន វិត្ថារតោ, យតោ អបរិសង្ខ្យេយ្យានំ នត្ថិ បរិយន្តោ មយា កតោ និដ្ឋាបិតោ។ ននុ ‘‘សង្ខេបនយា’’តិ វុត្តត្តា បុរាតនេហិ
‘‘និហន្តុ សោយំ ជលិតំ, បតង្គោ អរិបាវក’’ន្តិអាទីនំ
អក្ខមត្ថន្តរាទិកំ វិរុទ្ធត្ថន្តរានុគតន្តិ ច។ ឯត្ថ ហិ បតង្គសទ្ទេន ជោតិរិង្គណសង្ខាតមត្ថន្តរមសមត្ថមិច្ឆិតត្ថេ ‘‘វចន្តិ គណ្ឌា’’ត្យេវមាទិកំ អមង្គលអបយុត្តបទាទិកំ កិលិដ្ឋេ អន្តោគធន្តិ ច។
គជហេសាទិ សម្ពន្ធទូសិតំ លោកវិរោធិ, សោគតាគមាទីសុ បសិទ្ធំ រូបក្ខន្ធាទិកមញ្ញត្រ វុត្តំ អប្បតីតំ នាម។ ឥទំ អាគមវិរោធិឥតិ, សម្ពន្ធទូសិតប្បតីតាទិកំ វិរោធិម្ហិ បវិដ្ឋន្តិ ច, អានេតព្ពហេតុត្តា ហេត្វបេក្ខំ នេយ្យតោ ន ព្យតិរិច្ចតីតិ ច។
‘‘ទេវោ វោហរតុ ក្លេសំ, រាហុខិន្នោ ទិវាករោ’’
ឥច្ចាទិកំ អសាមត្ថ្យាភិធេយ្យាទិកំ ឱចិត្យហីនេ សង្គហិតន្តិ ច។ ជិគុច្ឆអសព្ភសំសូចកអត្ថន្តរកញ្ច គាម្មំ ទុប្បតីតិករេ សង្គយ្ហតីតិ ច។ ( )
ឯត្ថ បន ឱចិត្យហីនទុប្បតីតិករានំ វាក្យត្ថទោសត្តេបិ ផន្ធផរុសស្ស ច វាក្យទោសត្តេ បទបទត្ថានំ ទោសតោ វាក្យមេវ ទុដ្ឋំ សិយា, វាក្យញ្ច បទេហិ វិរិច្ចតេ, បទេ ទុដ្ឋេ វាក្យត្ថោ ច ទុដ្ឋោ សិយា។ បទទោសតោ វាក្យវាក្យត្ថានំ នានាភាវាភាវញាបនត្ថំ អសាមត្ថិយាភិធេយ្យាទិកំ បទំ ឱចិត្យហីនាទិវាក្យត្ថទោសាទីសុ ហបុព្ពំ រិស’មានយីតិ ឥច្ឆិតត្ថា បរិ ភដ្ឋំ ភដ្ឋំ។ នានត្ថមប្បសិទ្ធេហិ យុត្តំ គុឡ្ហំ, យថា ‘‘សក្កោ សហស្សគូ’’តិ។ ឥតិ ភដ្ឋគុឡ្ហត្ថាទយោ បសាទាលង្ការវិរុទ្ធាតិ ច។
វាក្យេបិ វិសន្ធិកមិហានុបយោគីតិ ច, វាក្យន្តរោបគតំ វាក្យំ វាក្យគព្ភំ, វាក្យន្តរបទសម្មិស្សំ ‘‘អបាថ្យមេសោ ទិស្សតិ, វេជ្ជំ ខាទត្យនារត’’មិច្ចាទិកំ វាក្យសំកិណ្ណញ្ច ព្យាកិណ្ណេ សមោហិតន្តិ ច។
‘‘កាចុយ្យានេ មយា ទិដ្ឋា, វល្លរី បញ្ចបល្លវា;
បល្លវេ បល្លវេ មុធា, យស្សា កុសុមមញ្ចរី’’តិ។
ឥទមវាចកំ បហេឡិកាយ បមុស្សិតាសន្និស្សិតន្តិ ច, តត្ថ ច កវិនា ឧយ្យានសទ្ទេន គេហំ, លតាវាចិនា វល្លរីសទ្ទេន អង្គនា, បល្លវសទ្ទេន ករចរណទសនច្ឆទា, មញ្ចរីសទ្ទេន នខសោភា ទន្តកន្តិយោ ច វត្តុមិច្ឆិតា, វាក្យត្ថេបិ បទុមិនីនំ រត្តិយមុន្និទ្ទតាទិកំ វិរុទ្ធំ វិរោធិនិលីនន្តិ ច នាត្យនុញ្ញាតា, ន តុ សព្ពថា បរិច្ចាគេន។ ឯសោវ ឯវំ យថាវុត្តនយេន និដ្ឋាបិតោ អយំ សង្ខេបនយោ ឯវ កវីនំ បណ្ឌិតជនានំ ខេទករំ ‘‘កថំ នាម ពន្ធេបីទិសំ សតិ សន្តី’’តិ ឯវមាសុហនោបជនំ បរំ បទទោសេ អសាធុសន្ទិទ្ធបរិយាយ ញេយ្យអប្បតីតត្ថអប្បយោជក ទុព្ពោធទេសិយាទិកំ, វាក្យទោសេ អធិកឩនភគ្គច្ឆន្ទាទិកំ, វាក្យត្ថទោសេ ឧបក្កមោបសំហារវិសមញ្ចេតិ ឥច្ចេវមាទិកមបរម្បិ ទូសនំ អត្ថិ ចេ យទិ ភវេយ្យ, តម្បិ ពោធយិតុមវគមេតុំ អលំ សមត្ថំ យថាវុត្តទោសានុសារេន ពុទ្ធិមន្តេហិ សក្កា ឩហិតុន្តិ។
ឯវំ
តត្ថ សទ្ទសត្ថវិរុទ្ធមសាធុ។ យំ ក្រិយាទិនិមិត្តមុបាទាយ អត្ថន្តរេបិ វត្តតេ, តំ សញ្ញាភាវេនេវ បយុត្តំ សន្ទិទ្ធំ, យថា ‘‘រវិម្ហិហិមហា’’តិ, ឥទំ បន វិសេសនត្ថេ សាធុ ហោតិ។ បសិទ្ធសញ្ញាសទ្ទស្ស បរិយាយន្តរេន បរិកប្បិតបទំ បរិយាយញេយ្យំ, យថា ‘‘វឡវាមុខេនេ’’តិ ឯត្ថ ‘‘អស្សវនិតាននេន’’ ឥតិ។ យំ អច្ចន្តាព្យភិចារីភាវេន វិសេស្យស្ស គុណំ វទតិ, តំ អប្បតីតត្ថំ, យថា ‘‘កណ្ហមសី’’តិ។ អធិគតត្ថានុបយោគំ អប្បយោជកំ, យថា ‘‘អតិផេនិលំ សាគរមលង្ឃី’’តិ។ ‘‘មនុញ្ញទ្ធនយោ បាទេ, ខាទយោ កនិ ភន្តិ តេ’’ ឥច្ចាទិកោ ទុព្ពោធោ, កនិ កញ្ញេ ខាទយោ គគ្ឃរិកា។ ‘‘ឥមេ លាវណ្យតល្លា តេ, គល្លា លោលវិលោចនេ’’ឥច្ចាទិកោ ទេសិយោ, តល្លោ ជលាសយវិសេសោ, គល្លោ កបោលោ។ ‘‘សគ្គសេវីនំ រិបូនមិត្ថីនមកង្កណោ បាណិ។ នេត្តមនញ្ជន’’ន្តិអាទិកំ អធិកំ។ ‘‘អកង្កណោ បាណី’’តិអាទិនា វេធព្យស្ស គម្មមានត្តា ‘‘សគ្គសេវីន’’ន្តិ អធិកន្តិ។ យត្ថ វត្តព្ពស្ស ឩនតា, តំ ឩនំ, យថា ‘‘តិលោកតិលកំ មុនិ’’ន្តិអាទិ។ ឯត្ថ ‘‘វន្ទាមី’’តិ ឩនំ, ឆន្ទោភង្គាន្វិតំ វចោ ភគ្គច្ឆន្ទំ បាកដំ។ អារម្ភាវសានេន វិសមំ ឧបក្កមោបសំហារវិសមំ, តំ បន អារទ្ធក្កមបរិច្ចាគេនាបរេន និក្ខិបនំ វេទិតព្ពំ។
ឥតិ សុពោធាលង្ការេ មហាសាមិនាមិកាដីកាយំ
ទោសាវពោធបរិច្ឆេទោ។
៦៧. ឯវំ ‘‘សោទាហរណមេតេសំ, លក្ខណំ កថយាម្យហ’’ន្តិ កតបដិញ្ញានុរូបំ សម្បាទេត្វា ឥទានិ ‘‘កតោត្រេ’’ច្ចាទិនា និគមេន្តោ ទោសេ សង្ខិបតិ។ អត្រ ឥមស្មិំ អធិការេ, ឯសំ ទោសានំ យថាវុត្តបទទោសាទីនំ បវរោ លក្ខណាវិរោធលក្ខិយតោ ឧត្តមោ វិភាគោ អសង្ករតោ វិភជនំ សង្ខេបនយា វិត្ថារាបនិយសង្ខេបក្កមេន មយា កតោ វុត្តោ ឯសោវ យថាវុត្តោ ឯសោ សង្ខេបក្កមោ ឯវ កវីនំ វិរចយន្តានំ ខេទករំ ពន្ធសរីរេ ឦទិសំ ឦទិសប្បយោគំ កថំ នាម ករោមីតិ ឯវំ បវត្តខេទមុប្បាទយន្តំ បរម្បិ អសាធុសន្ទិទ្ធាទិ អញ្ញម្បិ ទូសនមត្ថិ ចេ, តំ សព្ពំ ពោធយិតុំ ពោធេតុំ អលំ សមត្ថោ ហោតិ។ និយតិ អវុត្តោបិ អត្ថោ ឯតេនាតិ ច, សង្ខេបោ ច សោ នយោ ចាតិ វិគ្គហោ។
ឥហានិទ្ទិដ្ឋំ
‘‘និហន្តុ សោយំ ជលិតំ, បតង្គោ អរិបាវក’’ន្តិអាទិកំ
អក្ខមត្ថន្តរាទិកំ វិរុទ្ធត្ថន្តរេ អនុបតត្តា ន វុត្តំ, ឯត្ថ សូរិយវាចកោ បតង្គសទ្ទោ ជោតិរិង្គណវាចកោបិ ហោតីតិ វត្តុមិច្ឆិតអមិត្តគ្គិវិនាសេ អសមត្ថញ្ញត្ថោ ហោតិ។
‘‘វចន្តិ គណ្ឌិ’’ច្ចាទិកំ អាគមេ អប្បសិទ្ធំ លក្ខណមត្តេន សាធិយំ។ អប្បយុត្តបទាទិទោសោ កិលិដ្ឋបទទោសេ អន្តោគធោ ហោតីតិ ន វុត្តោ។
គជហេសាតុរង្គកោញ្ចនាទាទិសម្ពន្ធទូសិតញ្ច។ ជិនាគមាទីសុ បសិទ្ធរូបក្ខន្ធាទិកមញ្ញត្រ បយុត្តមប្បតីតន្នាមាតីទំ ទ្វយំ យថាក្កមំ លោកវិរោធមាគមវិរោធញ្ច ហោតីតិ វិរោធិបទេ អន្តោគធំ ហោតិ។ ហេត្វបេក្ខំ អានេតព្ពហេតុត្តា នេយ្យេ អន្តោគធន្តិ ន វុត្តំ។
‘‘ទេវោ វោហរតុ ក្លេសំ, រាហុខិន្នោ ទិវាករោ’’
ឥច្ចាទិកំ អសមត្ថាភិធាយិច្ចាទិ ឱចិត្យហីនេ អន្តោគធន្តិ ន វុត្តំ។ ឯត្ថ ទិវាករោ សយំ រាហុគហិតោ អញ្ញេសំ កិលេសាបនយនេ
ជិគុច្ឆាវមង្គលអសព្ភានំ តិណ្ណមញ្ញត្រស្ស ជោតកំ វាចកំ វា អត្ថន្តរំ វា គាម្មំ ទុប្បតីតិករត្តា វាក្យត្ថគាម្មទោសេយេវ អន្តោគធន្តិ ន វុត្តំ។ ទុរុច្ចារណភូតលក្ខណំ កដ្ឋំ ពន្ធផរុសតោ អព្យតិរិត្តន្តិ ន វុត្តន្តិ។ ‘‘ហរិសមានយី’’តិ វត្តព្ពេ ហបុព្ពំ រិស’មានយិឥច្ចាទិកំ ឥច្ឆិតត្ថតោ បរិភដ្ឋត្តា ភដ្ឋញ្ច ‘‘សក្កោ សហស្សគូ’’ឥច្ចាទិកំ អបសិទ្ធវិសយេ បរិយុត្តគុឡ្ហញ្ចេតិ ឥមេ អត្ថគុឡ្ហាទយោ បសាទាលង្ការវិរុទ្ធត្តា បសាទគុណាទានេនេវ បរិច្ចត្តាតិ ន វុត្តំ។ ឯត្ថ ហិ សហស្សំ គាវោ ចក្ខូនិ អស្សាតិ សហស្សគូតិ សក្កស្ស នាមំ គុឡ្ហំ នាម ហោតិ។
វាក្យទោសេបិ វិសន្ធិវាក្យំ ឥធ អនុបយោគិត្តា ន វុត្តំ។ វាក្យមជ្ឈបតិតវាក្យយុត្តំ វាក្យគព្ភញ្ច, វាក្យន្តរបទសម្មិស្សំ។
‘‘អបាថ្យមេសោ ទិស្សតិ, វេជ្ជំ ខាទត្យនារតំ’’
ឥច្ចាទិកំ វាក្យសំកិណ្ណញ្ច ព្យាកិណ្ណេ អន្តោគធន្តិ ន វុត្តំ។ ឯត្ថ ឯសោ ភិសក្កោ អនារតំ និច្ចំ អបាថ្យំ រោគស្ស អហិតំ ទិស្សតិ វទតិ។ ឯសោ រោគី អនារតំ សតតំ អបាថ្យំ អហិតំ ខាទតិ។ វេជ្ជំ ភិសក្កំ ទិស្សតិ កុជ្ឈតិ។ ឯវំ អនេកវាក្យេហិបិ សន្ធិវាក្យំ សំកិណ្ណំ នាម។
‘‘កាចុយ្យានេ មយា ទិដ្ឋា, វល្លរី បញ្ចបល្លវា;
បល្លវេ បល្លវេ មុធា, យស្សា កុសុមមញ្ចរី’’តិ។
ឥទមវាចកំ បហេឡិកាសុ បមុស្សិតាសន្និស្សិតមិតិ ន វុត្តំ។ ននុ ចេត្ថ អត្តនា បហេឡិកាយ អទស្សិតត្តា អវាចកស្ស បមុស្សិតាយ អន្តោគធករណំ អសិទ្ធេន អសិទ្ធសាធនន្តិ? នយិទមេវំ, ‘‘ឧបេក្ខិយន្តិ សព្ពានិ, សិស្សខេទភយា មយា’’តិ ច ឧបរិ កិលិដ្ឋបទទោសបរិហារេ ‘‘បហេឡិកាយមារុឡ្ហា, ន ហិ ទុដ្ឋា កិលិដ្ឋតា’’តិ ចេតិ ឥមិនា ឧយ្យានសទ្ទេន គេហញ្ច លតាបរិយាយវល្លរីសទ្ទេន អង្គនា ច បល្លវសទ្ទេន ករចរណាធរា ច មញ្ចរីសទ្ទេន នខទន្តកន្តិយោ ច វត្តុមិច្ឆិតា។
វាក្យត្ថទោសេបិ បទុមិនីនំ រត្តិយំ បពុជ្ឈនាទិកំ វិរុទ្ធំ វិរោធិបទេយេវ អន្តោគធត្តា ន វុត្តន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘កតោត្រ សង្ខេបនយា’’តិ វុត្តំ, ន បន តេសំ សព្ពថា បរិច្ចត្តត្តាតិ។ ឯត្ថ ឱចិត្យហីនទុប្បតីតិករានំ ទ្វិន្នំ វាក្យត្ថទោសត្តេ សតិ ពន្ធផរុសស្ស វាក្យទោសត្តេ សតិ វិរោធិនោ បទទោសត្តេ សតិ ‘‘អសមត្ថាភិធាយិ’’អាទិបទំ, ‘‘ជិគុច្ឆាទិត្តយបកាសកា’’ទិបទំ, កដ្ឋបទំ, បទុមិនីនំ រត្តិយំ ផុល្លតាទិ
ឥមាយេវ បរសទ្ទេនអសាធុសន្ទិទ្ធបរិយាយញេយ្យាប្បតីតត្ថអប្បយោជក- ទុព្ពោធទេសិយាទិបទទោសេ ច អធិកឩនភគ្គច្ឆន្ទាទិវាក្យទោសេ ច ឧបក្កមោបសំហារវិសមសង្ខាតេ វាក្យត្ថទោសេ ច បរិគ្គណ្ហាតិ។ ឯត្ថ សទ្ទសត្ថវិរុទ្ធមសាធុ នាម។ ក្រិយានិប្ផត្តិការណមុបាទាយ អត្ថន្តរេ បវត្តនាមំ វិសេសនត្ថេន វិនា សញ្ញាភាជនេ បយុត្តំ សន្ទិទ្ធំ នាម, យថា ‘‘រវិម្ហិ ហិមហា’’តិ។ ឯត្ថ ហិមហា រវីតិ វិសេសនេ កតេ ទោសោ បរិយាយញេយ្យំ នាម, យថា ‘‘វឡវាមុខស្ស អស្សវនិតានន’’ន្តិ។ អតិសយា វិនា ភាវិតត្ថេន វិសេស្យស្ស គុណវាចកំ បទំ អប្បតីតត្ថំ នាម, យថា ‘‘កណ្ហមសី’’តិ។ អធិគតត្តានុបយោគិបទំ អប្បយោជកំ នាម, យថា ‘‘អតិផេនិលំ សាគរមលង្ឃី’’តិ។ អប្បសិទ្ធវចនំ ទុព្ពោធំ នាម, យថា–
‘‘មនុញ្ញទ្ធនយោ បាទេ, ខាទយោ កនិ ភន្តិ តេ’’តិ។
កនិ ហេ កញ្ញេ តេ តវបាទេ មនុញ្ញទ្ធនយោ មនោហរសទ្ទសមន្នាគតា ខាទយោ គគ្ឃរិកា ភន្តិ ទិព្ពន្តីតិ។ កិស្មិញ្ចិ ទេសេយេវ សិទ្ធនាមំ ទេសិយំ នាម។ យថា–
‘‘ឥមេ លាវណ្យតល្លា តេ, គល្លា លោលវិលោចនេ’’តិ។
ហេ លោលវិលោចនេ តេ តវ ឥមេ គល្លា កបោលា លាវណ្យតល្លា មនុញ្ញតល្លា ជលាសយវិសេសា ភវន្តិ។ កេនចិ លេសេន បកាសិតមត្ថមុបាទាយ បយុត្តមធិកំ នាម។ យថា–
‘‘ត្វយិ រាជតិ រាជិន្ទ, រិបូនំ សគ្គសេវិនំ;
ថីនំ អកង្កណោ បាណិ, សិយា នេត្តមនញ្ជន’’ន្តិ។
ឯត្ថ ‘‘អកង្កណោ បាណិ, នេត្តមនញ្ជន’’ន្តិ ឥមិនាយេវថីនំ វិធវត្តំ គម្យមានំ ហោតីតិ តប្បកាសនត្ថំ បយុត្តំ ‘‘សគ្គសេវិន’’ន្តិ ឥទំ អធិកំ នាម។ វត្តព្ពយុត្តតោ ឩនំ វាក្យំ ឩនំ នាម។ ‘‘តិលោកតិលកំ មុនិ’’ន្តិ ឯត្ថ ‘‘វន្ទាមី’’តិ វត្តព្ពស្ស អវុត្តត្តា ឩនំ។ ឆន្ទោហានិសំយុត្តំ ភគ្គច្ឆន្ទំ នាម។ ឥទំ តេសំ តេសំ ឆន្ទានំ អក្ខរគណនតោ ឩនាធិកវសេន បាកដំ ហោតិ។ អាទ្យន្តតោ វិសមំ ឧបក្កមោបសំហារវិសមំ នាម។ ឥទំ អារទ្ធក្កមំ បរិច្ចជិត្វា កមន្តរេន និយមន្តិ វេទិតព្ពំ។
ឥតិ សុពោធាលង្ការនិស្សយេ
បឋមោ បរិច្ឆេទោ។