៤. មហាសុទស្សនសុត្តវណ្ណនា
កុសាវតីរាជធានីវណ្ណនា
២៤១. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាសុទស្សនសុត្តំ។ តត្រាយំ អបុព្ពបទវណ្ណនា – សព្ពរតនមយោតិ ឯត្ថ ឯកា ឥដ្ឋកា សោវណ្ណមយា, ឯកា រូបិយមយា, ឯកា វេឡុរិយមយា, ឯកា ផលិកមយា, ឯកា លោហិតង្កមយា, ឯកា មសារគល្លមយា, ឯកា សព្ពរតនមយា, អយំ បាការោ សព្ពបាការានំ អន្តោ ឧព្ពេធេន សដ្ឋិហត្ថោ អហោសិ។ ឯកេ បន ថេរា – ‘‘នគរំ នាម អន្តោ ឋត្វា ឱលោកេន្តានំ ទស្សនីយំ វដ្ដតិ, តស្មា សព្ពពាហិរោ សដ្ឋិហត្ថោ, សេសា អនុបុព្ពនីចា’’តិ វទន្តិ។ ឯកេ – ‘‘ពហិ ឋត្វា ឱលោកេន្តានំ ទស្សនីយំ វដ្ដតិ, តស្មា សព្ពអព្ភន្តរិមោ សដ្ឋិហត្ថោ, សេសា អនុបុព្ពនីចា’’តិ។ ឯកេ – ‘‘អន្តោ ច ពហិ ច ឋត្វា ឱលោកេន្តានំ ទស្សនីយំ វដ្ដតិ, តស្មា មជ្ឈេ បាការោ សដ្ឋិហត្ថោ, អន្តោ ច ពហិ ច តយោ តយោ អនុបុព្ពនីចា’’តិ។
ឯសិកាតិ ឯសិកត្ថម្ភោ។ តិបោរិសង្គាតិ ឯកំ បោរិសំ មជ្ឈិមបុរិសស្ស អត្តនោ ហត្ថេន បញ្ចហត្ថំ, តេន តិបោរិសបរិក្ខេបា បន្នរសហត្ថបរិមាណាតិ អត្ថោ។ តេ បន កថំ ឋិតាតិ? នគរស្ស ពាហិរបស្សេ ឯកេកំ មហាទ្វារពាហំ និស្សាយ ឯកេកោ, ឯកេកំ ខុទ្ទកទ្វារពាហំ និស្សាយ ឯកេកោ, មហាទ្វារខុទ្ទកទ្វារានំ អន្តរា តយោ តយោតិ។ តាលបន្តីសុ សព្ពរតនមយានំ តាលានំ ឯកំ សោវណ្ណមយន្តិ បាការេ វុត្តលក្ខណមេវ វេទិតព្ពំ, បណ្ណផលេសុបិ ឯសេវ នយោ។ តា បន តាលបន្តិយោ អសីតិហត្ថា ឧព្ពេធេន, វិប្បកិណ្ណវាលុកេ សមតលេ ភូមិភាគេ បាការន្តរេ ឯកេកា ហុត្វា ឋិតា។
វគ្គូតិ ឆេកោ សុន្ទរោ។ រជនីយោតិ រញ្ជេតុំ សមត្ថោ។ ខមនីយោតិ ទិវសម្បិ សុយ្យមានោ ខមតេវ, ន ពីភច្ឆេតិ។ មទនីយោតិ បញ្ចង្គិកស្សាតិ អាតតំ វិតតំ អាតតវិតតំ អាតតំ នាម ចម្មបរិយោនទ្ធេសុ ភេរីអាទីសុ ឯកតលំ តូរិយំ។ វិតតំ នាម ឧភយតលំ។ អាតតវិតតំ នាម សព្ពតោ បរិយោនទ្ធំ។ សុសិរំ ឃនំ នាម សម្មាទិ។ សុវិនីតស្សាតិ អាកឌ្ឍនសិថិលករណាទីហិ សុមុច្ឆិតស្ស។ សុប្បដិតាឡិតស្សាតិ បមាណេ ឋិតភាវជាននត្ថំ សុដ្ឋុ បដិតាឡិតស្ស។ សុកុសលេហិ សមន្នាហតស្សាតិ យេ វាទិតុំ ឆេកា កុសលា, តេហិ វាទិតស្ស។ ធុត្តាតិ អក្ខធុត្តា,។ សោណ្ឌាតិ សុរាសោណ្ឌា។ តេយេវ បុនប្បុនំ បាតុកាមតាវសេន បិបាសា។ បរិចារេសុន្តិ (ទី. និ. ២.១៣២) ហត្ថំ វា បាទំ វា ចាលេត្វា នច្ចន្តា កីឡិំសុ។
ចក្ករតនវណ្ណនា
២៤៣. សីសំ ន្ហាតស្សាតិ សីសេន សទ្ធិំ គន្ធោទកេន នហាតស្ស។ ឧបោសថិកស្សាតិ សមាទិន្នឧបោសថង្គស្ស។ ឧបរិបាសាទវរគតស្សាតិ បាសាទវរស្ស ឧបរិ គតស្ស, សុភោជនំ ភុញ្ជិត្វា បាសាទវរស្ស ឧបរិមហាតលេ សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា សីលានិ អាវជ្ជន្តស្ស។ តទា កិរ រាជា បាតោវ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា មហាទានំ ទត្វា សោឡសហិ គន្ធោទកឃដេហិ សីសំ នហាយិត្វា កតបាតរាសោ សុទ្ធំ ឧត្តរាសង្គំ ឯកំសំ ករិត្វា ឧបរិបាសាទស្ស សិរិសយនេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នោ អត្តនោ ទានាទិមយំ បុញ្ញសមុទាយំ អាវជ្ជន្តោ និសីទិ។ អយំ សព្ពចក្កវត្តីនំ ធម្មតា។
តេសំ តំ អាវជ្ជន្តានំយេវ វុត្តប្បការបុញ្ញកម្មបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ នីលមណិសង្ឃាតសទិសំ បាចីនសមុទ្ទជលតលំ ភិន្ទមានំ វិយ, អាកាសំ អលង្កុរុមានំ វិយ ទិព្ពំ ចក្ករតនំ បាតុភវតិ។ តំ មហាសុទស្សនស្សាបិ តថេវ បាតុរហោសិ។ តយិទំ ទិព្ពានុភាវយុត្តត្តា ទិព្ពន្តិ វុត្តំ។ សហស្សំ អស្ស អរានន្តិ សហស្សារំ។ សហ នេមិយា, សហ នាភិយា ចាតិ សនេមិកំ សនាភិកំ។ សព្ពេហិ អាការេហិ បរិបុណ្ណន្តិ សព្ពាការបរិបូរំ។
តត្ថ ចក្កញ្ច តំ រតិជននដ្ឋេន រតនញ្ចាតិ ចក្ករតនំ។ យាយ បន តំ នាភិយា ‘‘សនាភិក’’ន្តិ វុត្តំ, សា ឥន្ទនីលមយា ហោតិ, មជ្ឈេ បនស្សា សាររជតមយា បនាឡិ, យាយ
យេហិ
យាយ បន តំ នេមិយា – ‘‘សនេមិក’’ន្តិ វុត្តំ, សា ពាលសូរិយរស្មិកលាបសិរិំ អវហសមានា វិយ សុរត្តសុទ្ធសិនិទ្ធបវាឡមយា ហោតិ។ សន្ធីសុ បនស្សា សញ្ឈារាគសស្សិរិកា រត្តជម្ពុនទបដ្ដា វដ្ដបរិច្ឆេទលេខា សុវិភត្តា ហុត្វា បញ្ញាយន្តិ។ អយមស្ស នេមិយា សព្ពាការបរិបូរតា។
នេមិមណ្ឌលបិដ្ឋិយំ បនស្ស ទសន្នំ ទសន្នំ អរានំ អន្តរេ ធមនវំសោ វិយ អន្តោ សុសិរោ ឆិទ្ទមណ្ឌលខចិតោ វាតគាហី បវាឡទណ្ឌោ ហោតិ, យស្ស វាតេរិតស្ស សុកុសលសមន្នាហតស្ស បញ្ចង្គិកតូរិយស្ស វិយ សទ្ទោ វគ្គុ ច រជនីយោ ច កមនីយោ ច មទនីយោ ច ហោតិ។ តស្ស ខោ បន បវាឡទណ្ឌស្ស ឧបរិ សេតច្ឆត្តំ ឧភោសុ បស្សេសុ សមោសរិតកុសុមទាមានំ ទ្វេ បន្តិយោតិ ឯវំ សមោសរិតកុសុមទាមបន្តិសតទ្វយបរិវារសេតច្ឆត្តសតធារិនា បវាឡទណ្ឌសតេន សមុបសោភិតនេមិបរិក្ខេបស្ស ទ្វិន្នម្បិ នាភិបនាឡីនំ អន្តោ ទ្វេ សីហមុខានិ ហោន្តិ, យេហិ តាលក្ខន្ធប្បមាណា បុណ្ណចន្ទកិរណកលាបសស្សិរីកា តរុណរវិសមានរត្តកម្ពលគេណ្ឌុកបរិយន្តា អាកាសគង្គាគតិសោភំ អវហសមានា វិយ ទ្វេ មុត្តកលាបា ឱលម្ពន្តិ។ យេហិ ចក្ករតនេន សទ្ធិំ អាកាសេ សម្បរិវត្តមានេហិ តីណិ ចក្កានិ ឯកតោ បរិវត្តន្តានិ វិយ ខាយន្តិ។ អយមស្ស សព្ពសោ សព្ពាការបរិបូរតា។
តំ បនេតំ ឯវំ សព្ពាការបរិបូរំ បកតិយា សាយមាសភត្តំ ភុញ្ជិត្វា អត្តនោ អត្តនោ ឃរទ្វារេ បញ្ញត្តាសនេសុ និសីទិត្វា បវត្តកថាសល្លាបេសុ មនុស្សេសុ វីថិចតុក្កាទីសុ
អថស្ស ចក្ករតនស្ស សទ្ទសវនេនេវ – ‘‘កុតោ នុ ខោ, កស្ស នុ ខោ អយំ សទ្ទោ’’តិ អាវជ្ជិតហទយានំ បុរត្ថិមទិសំ អាលោកយមានានំ តេសំ មនុស្សានំ អញ្ញតរោ អញ្ញតរំ ឯវមាហ
ឯវំ បវត្តសល្លាបស្សេវ តស្ស ជនស្ស ចន្ទមណ្ឌលំ ឱហាយ តំ ចក្ករតនំ អភិមុខំ ហោតិ។ តតោ តេហិ – ‘‘កស្ស នុ ខោ ឥទំ និព្ពត្ត’’ន្តិ វុត្តេ ភវន្តិ វត្តារោ – ‘‘ន កស្សចិ អញ្ញស្ស, ននុ អម្ហាកំ មហារាជា បូរិតចក្កវត្តិវត្តោ, តស្សេតំ និព្ពត្ត’’ន្តិ។ អថ សោ ច មហាជនោ, យោ ច អញ្ញោ បស្សតិ, សព្ពោ ចក្ករតនមេវ អនុគច្ឆតិ។ តំ ចាបិ ចក្ករតនំ រញ្ញោយេវ អត្ថាយ អត្តនោ អាគតភាវំ ញាបេតុកាមំ វិយ សត្តក្ខត្តុំ បាការមត្ថកេនេវ
ឯវំ ឋិតស្ស បនស្ស វាតបានឆិទ្ទាទីហិ បវិសិត្វា នានាវិរាគរតនប្បភាសមុជ្ជលំ អន្តោបាសាទំ អលង្កុរុមានំ បភាសមូហំ ទិស្វា ទស្សនត្ថាយ សញ្ជាតាភិលាសោ សោ ហោតិ រាជា ចក្កវត្តីតិ កិត្តាវតា ចក្កវត្តី ហោតីតិ? ឯកង្គុលទ្វង្គុលមត្តម្បិ ចក្ករតនេ អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បវត្តេ ឥទានិ តស្ស បវត្តាបនត្ថំ យំ កាតព្ពំ, តំ ទស្សេន្តោ អថ ខោ អានន្ទាតិអាទិមាហ។
២៤៤. តត្ថ ឧដ្ឋាយាសនាតិ និសិន្នាសនតោ ឧដ្ឋហិត្វា ចក្ករតនសមីបំ អាគន្ត្វា។ សុវណ្ណភិង្ការំ គហេត្វាតិ ហត្ថិសោណ្ឌសទិសបនាឡិំ សុវណ្ណភិង្ការំ ឧក្ខិបិត្វា។ អន្វទេវ រាជា មហាសុទស្សនោ សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយាតិ សព្ពចក្កវត្តីនញ្ហិ ឧទកេន អព្ភុក្កិរិត្វា – ‘‘អភិវិជិនាតុ ភវំ ចក្ករតន’’ន្តិ វចនសមនន្តរមេវ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ចក្ករតនំ បវត្តតិ។ យស្ស បវត្តិ សមកាលមេវ សោ រាជា ចក្កវត្តី នាម ហោតិ។ បវត្តេ បន ចក្ករតនេ តំ អនុពន្ធមានោវ រាជា ចក្កវត្តិយានវរំ អារុយ្ហ វេហាសំ អព្ភុគ្គច្ឆតិ។ អថស្ស ឆត្តចាមរាទិហត្ថោ បរិជនោ ចេវ អន្តេបុរជនោ ច តតោ នានាការកញ្ចុកកវចាទិសន្នាហវិភូសិតេន វិវិធាភរណប្បភាសមុជ្ជលេន សមុស្សិតទ្ធជបដាកបដិមណ្ឌិតេន អត្តនោ អត្តនោ ពលកាយេន សទ្ធិំ ឧបរាជសេនាបតិបភុតយោបិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា រាជានមេវ បរិវារេន្តិ។
រាជយុត្តា បន ជនសង្គហត្ថំ នគរវីថីសុ ភេរិយោ ចរាបេន្តិ – ‘‘តាតា, អម្ហាកំ រញ្ញោ ចក្ករតនំ និព្ពត្តំ, អត្តនោ វិភវានុរូបេន មណ្ឌិតបសាធិកា សន្និបតថា’’តិ។ មហាជនោ
តំ បន ចក្ករតនំ រុក្ខគ្គានំ ឧបរូបរិ នាតិឧច្ចេន នាតិនីចេន គគនប្បទេសេន បវត្តតិ។ យថា រុក្ខានំ បុប្ផផលបល្លវេហិ អត្ថិកា, តានិ សុខេន គហេតុំ សក្កោន្តិ។ យថា ច ភូមិយំ ឋិតា ‘‘ឯស រាជា, ឯស ឧបរាជា, ឯស សេនាបតី’’តិ សល្លក្ខេតុំ សក្កោន្តិ។ ឋានាទីសុ ច ឥរិយាបថេសុ យោ យេន ឥច្ឆតិ, សោ តេនេវ គច្ឆតិ។ ចិត្តកម្មាទិសិប្បបសុតា ចេត្ថ អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចំ ករោន្តាយេវ គច្ឆន្តិ។ យថេវ ហិ ភូមិយំ, តថា តេសំ សព្ពកិច្ចានិ អាកាសេវ ឥជ្ឈន្តិ។ ឯវំ ចក្កវត្តិបរិសំ គហេត្វា តំ ចក្ករតនំ វាមបស្សេន សិនេរុំ បហាយ មហាសមុទ្ទស្ស ឧបរិភាគេន សត្តសហស្សយោជនប្បមាណំ បុព្ពវិទេហំ គច្ឆតិ។
តត្ថ យោ វិនិព្ពេធេន ទ្វាទសយោជនាយ, បរិក្ខេបតោ ឆត្តិំសយោជនាយ បរិសាយ សន្និវេសក្ខមោ
ឯវំ វាសំ ឧបគតេ ចក្កវត្តិម្ហិ យេ តត្ថ រាជានោ, តេ ‘‘បរចក្កំ អាគត’’ន្តិ សុត្វាបិ ន ពលកាយំ សន្និបាតេត្វា យុទ្ធសជ្ជា ហោន្តិ។ ចក្ករតនស្ស ហិ ឧប្បត្តិសមនន្តរមេវ នត្ថិ សោ សត្តោ នាម, យោ បច្ចត្ថិកសញ្ញាយ តំ រាជានំ អារព្ភ
ចក្កានុភាវេន
អរី អសេសា ទមថំ ឧបេន្តិ;
អរិន្ទមំ នាម នរាធិបស្ស,
តេនេវ តំ វុច្ចតិ តស្ស ចក្កន្តិ។
តស្មា សព្ពេបិ តេ រាជានោ អត្តនោ អត្តនោ រជ្ជសិរិវិភវានុរូបំ បាភតំ គហេត្វា តំ រាជានំ ឧបគម្ម ឱនតសិរា អត្តនោ មោឡិមណិប្បភាភិសេកេន តស្ស បាទបូជំ ករោន្តា – ‘‘ឯហិ ខោ, មហារាជា’’តិអាទីហិ វចនេហិ តស្ស កិំការបដិសាវិតំ អាបជ្ជន្តិ។ មហាសុទស្សនស្សាបិ តថេវ អកំសុ។ តេន វុត្តំ – ‘‘យេ ខោ, បនានន្ទ, បុរត្ថិមាយ ទិសាយ…បេ.… អនុសាស, មហារាជា’’តិ។
តត្ថ ស្វាគតន្តិ សុ អាគតំ។ ឯកស្មិញ្ហិ អាគតេ សោចន្តិ, គតេ នន្ទន្តិ។ ឯកស្មិំ អាគតេ នន្ទន្តិ, គតេ សោចន្តិ, តាទិសោ ត្វំ អាគមននន្ទនោ, គមនសោចនោ។ តស្មា តវ អាគមនំ សុអាគមនន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯវំ វុត្តេ បន រាជា ចក្កវត្តី នាបិ – ‘‘ឯត្តកំ នាម មេ អនុវស្សំ ពលិំ ឧបកប្បេថា’’តិ វទតិ, នាបិ អញ្ញស្ស ភោគំ អច្ឆិន្ទិត្វា អញ្ញស្ស ទេតិ។ អត្តនោ បន ធម្មរាជភាវស្ស អនុរូបាយ បញ្ញាយ បាណាតិបាតាទីនិ ឧបបរិក្ខិត្វា បេមនីយេន មញ្ជុនា សរេន – ‘‘បស្សថ តាតា, បាណាតិបាតោ នាមេស អាសេវិតោ ភាវិតោ ពហុលីកតោ និរយសំវត្តនិកោ ហោតី’’តិអាទិនា នយេន ធម្មំ ទេសេត្វា ‘‘បាណោ ន ហន្តព្ពោ’’តិអាទិកំ យេ ខោ បនានន្ទាតិអាទិមាហ។
អថ តំ ចក្ករតនំ ឯវំ បុព្ពវិទេហវាសីនំ ឱវាទេ ទិន្នេ កតបាតរាសេ ចក្កវត្តិពលេន វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បុរត្ថិមសមុទ្ទំ អជ្ឈោគាហតិ។ យថា យថា ច តំ អជ្ឈោគាហតិ, តថា តថា អគទគន្ធំ ឃាយិត្វា សង្ខិត្តផណោ នាគរាជា វិយ, សង្ខិត្តឩមិវិប្ផារំ ហុត្វា ឱគច្ឆមានំ មហាសមុទ្ទសលិលំ យោជនមត្តំ ឱគន្ត្វា អន្តោសមុទ្ទេ វេឡុរិយភិត្តិ វិយ តិដ្ឋតិ។ តង្ខណញ្ញេវ ច តស្ស រញ្ញោ បុញ្ញសិរិំ ទដ្ឋុកាមានិ វិយ មហាសមុទ្ទតលេ វិប្បកិណ្ណានិ
ឯវំ បវត្តមានស្ស បន តស្ស បវត្តនវិធានំ, សេនាសន្និវេសោ, បដិរាជាគមនំ, តេសំ អនុសាសនិប្បទានំ ទក្ខិណសមុទ្ទអជ្ឈោគាហនំ សមុទ្ទសលិលស្ស ឱគច្ឆមានំ រតនានំ អាទានន្តិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
វិជិនិត្វា បន តំ ទសសហស្សយោជនប្បមាណំ ជម្ពុទីបំ ទក្ខិណសមុទ្ទតោបិ បច្ចុត្តរិត្វា សត្តយោជនសហស្សប្បមាណំ អបរគោយានំ វិជេតុំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ គន្ត្វា តម្បិ សមុទ្ទបរិយន្តំ តថេវ អភិវិជិនិត្វា បច្ឆិមសមុទ្ទតោបិ ឧត្តរិត្វា អដ្ឋយោជនសហស្សប្បមាណំ ឧត្តរកុរុំ វិជេតុំ តថេវ គន្ត្វា តម្បិ សមុទ្ទបរិយន្តំ តថេវ អភិវិជិយ ឧត្តរសមុទ្ទតោ បច្ចុត្តរតិ។
ឯត្តាវតា
ឯវំ បតិដ្ឋិតេ បន តស្មិំ ចក្ករតនេ រាជន្តេបុរេ ឧក្កាហិ វា ទីបិកាហិ វា កិញ្ចិ
ហត្ថិរតនវណ្ណនា
២៤៦. ឯវំ បាតុភូតចក្ករតនស្សេវ ចក្កវត្តិនោ អមច្ចា បកតិមង្គលហត្ថិដ្ឋានំ សមំ សុចិភូមិភាគំ ការេត្វា ហរិចន្ទនាទីហិ សុរភិគន្ធេហិ ឧបលិម្បាបេត្វា ហេដ្ឋា វិចិត្តវណ្ណសុរភិកុសុមសមោកិណ្ណំ ឧបរិ សុវណ្ណតារកានំ អន្តរន្តរា សមោសរិតមនុញ្ញកុសុមទាមបដិមណ្ឌិតវិតានំ ទេវវិមានំ វិយ អភិសង្ខរិត្វា – ‘‘ឯវរូបស្ស នាម ទេវ ហត្ថិរតនស្ស អាគមនំ ចិន្តេថា’’តិ វទន្តិ។ សោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ មហាទានំ ទត្វា សីលានិ ច សមាទាយ តំ បុញ្ញសម្បត្តិំ អាវជ្ជន្តោ និសីទិ។ អថស្ស បុញ្ញានុភាវចោទិតោ ឆទ្ទន្តកុលា វា ឧបោសថកុលា វា តំ សក្ការវិសេសំ អនុភវិតុកាមោ តរុណរវិមណ្ឌលាភិរត្តចរណគីវាមុខបដិមណ្ឌិតវិសុទ្ធសេតសរីរោ សត្តបតិដ្ឋោ សុសណ្ឋិតអង្គបច្ចង្គសន្និវេសោ វិកសិតរត្តបទុមចារុបោក្ខរោ ឥទ្ធិមា យោគី វិយ វេហាសគមនសមត្ថោ មនោសិលាចុណ្ណរញ្ជិតបរិយន្តោ វិយ រជតបព្ពតោ ហត្ថិសេដ្ឋោ អាគន្ត្វា តស្មិំ បទេសេ តិដ្ឋតិ។ សោ ឆទ្ទន្តកុលា អាគច្ឆន្តោ សព្ពកនិដ្ឋោ អាគច្ឆតិ។ ឧបោសថកុលា អាគច្ឆន្តោ សព្ពជេដ្ឋោ។ បាឡិយំ បន ឧបោសថោ នាគរាជា ឥច្ចេវ អាគតំ។ នាគរាជា នាម កស្សចិ អបរិភោគោ, សព្ពកនិដ្ឋោ អាគច្ឆតីតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ។ ស្វាយំ បូរិតចក្កវត្តិវត្តានំ ចក្កវត្តីនំ វុត្តនយេនេវ ចិន្តយន្តានំ អាគច្ឆតិ។ មហាសុទស្សនស្ស បន សយមេវ បកតិមង្គលហត្ថិដ្ឋានំ អាគន្ត្វា តំ ហត្ថិំ អបនេត្វា តត្ថ អដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘បុន ចបរំ អានន្ទ…បេ.… នាគរាជា’’តិ។
ឯវំ
អស្សរតនវណ្ណនា
២៤៧. ឯវំ បាតុភូតហត្ថិរតនស្ស បន ចក្កវត្តិនោ អមច្ចា បកតិមង្គលអស្សដ្ឋានំ សុចិសមតលំ ការេត្វា អលង្ករិត្វា ច បុរិមនយេនេវ រញ្ញោ តស្ស អាគមនចិន្តនត្ថំ ឧស្សាហំ ជនេន្តិ។ សោ បុរិមនយេនេវ កតទានមាននសក្ការោ សមាទិន្នសីលព្ពតោ បាសាទតលេ សុខនិសិន្នោ បុញ្ញសម្បត្តិំ សមនុស្សរតិ។ អថស្ស បុញ្ញានុភាវចោទិតោ សិន្ធវកុលតោ វិជ្ជុលតាវិនទ្ធសរទកាលសេតវលាហករាសិសស្សិរីកោ រត្តបាទោ រត្តតុណ្ឌោ ចន្ទប្បភាបុញ្ជសទិសសុទ្ធសិនិទ្ធឃនសំហតសរីរោ កាកគីវា វិយ ឥន្ទនីលមណិ វិយ ច កាឡវណ្ណេន សីសេន សមន្នាគតត្តា កាឡសីសោតិ សុដ្ឋុ កប្បេត្វា ឋបិតេហិ វិយ មុញ្ជសទិសេហិ សណ្ហវដ្ដឧជុគតេហិ កេសេហិ សមន្នាគតត្តា មុញ្ជកេសោ វេហាសង្គមោ វលាហកោ នាម អស្សរាជា អាគន្ត្វា តស្មិំ ឋានេ បតិដ្ឋាតិ។ មហាសុទស្សនស្ស បនេស ហត្ថិរតនំ វិយ អាគតោ។ សេសំ សព្ពំ ហត្ថិរតនេ
មណិរតនវណ្ណនា
២៤៨. ឯវំ បាតុភូតអស្សរតនស្ស បន រញ្ញោ ចក្កវត្តិនោ ចតុហត្ថាយាមំ សកដនាភិសមបរិណាហំ ឧភោសុ អន្តេសុ កណ្ណិកបរិយន្តតោ វិនិគ្គតេហិ សុបរិសុទ្ធមុត្តាកលាបេហិ ទ្វីហិ កញ្ចនបទុមេហិ អលង្កតំ ចតុរាសីតិមណិសហស្សបរិវារំ តារាគណបរិវុតស្ស
ឥត្ថិរតនវណ្ណនា
២៤៩. ឯវំ បាតុភូតមណិរតនស្ស បន ចក្កវត្តិនោ វិសយសុខវិសេសស្ស វិសេសការណំ ឥត្ថិរតនំ បាតុភវតិ។ មទ្ទរាជកុលតោ វា ហិស្ស អគ្គមហេសិំ អានេន្តិ, ឧត្តរកុរុតោ វា បុញ្ញានុភាវេន សយំ អាគច្ឆតិ។ អវសេសា បនស្សា សម្បត្តិ – ‘‘បុន ច បរំ, អានន្ទ, រញ្ញោ មហាសុទស្សនស្ស ឥត្ថិរតនំ បាតុរហោសិ, អភិរូបា ទស្សនីយា’’តិអាទិនា នយេន បាឡិយំយេវ អាគតា។
តត្ថ សណ្ឋានបារិបូរិយា អធិកំ រូបំ អស្សាតិ អភិរូបា។ ទិស្សមានាវ ចក្ខូនិ បិណយតិ, តស្មា អញ្ញំ កិច្ចវិក្ខេបំ ហិត្វាបិ ទដ្ឋព្ពាតិ ទស្សនីយា។ ទិស្សមានាវ សោមនស្សវសេន ចិត្តំ បសាទេតីតិ បាសាទិកា។ បរមាយាតិ ឯវំ បសាទាវហត្តា ឧត្តមាយ។ វណ្ណបោក្ខរតាយាតិ វណ្ណសុន្ទរតាយ។ សមន្នាគតាតិ ឧបេតា។ អភិរូបា វា យស្មា នាតិទីឃា នាតិរស្សា។ ទស្សនីយា យស្មា នាតិកិសា នាតិថូលា។ បាសាទិកា បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតា យស្មា អភិក្កន្តា មានុសិវណ្ណំ អប្បត្តា ទិព្ពវណ្ណំ។ មនុស្សានញ្ហិ វណ្ណាភា ពហិ ន និច្ឆរតិ។ ទេវានំ បន អតិទូរម្បិ និច្ឆរតិ។
តស្សា បន ទ្វាទសហត្ថប្បមាណំ បទេសំ សរីរាភា ឱភាសេតិ។ នាតិទីឃាទីសុ ចស្សា បឋមយុគឡេន អារោហសម្បត្តិ, ទុតិយយុគឡេន បរិណាហសម្បត្តិ, តតិយយុគឡេន វណ្ណសម្បត្តិ វុត្តា។ ឆហិ វាបិ ឯតេហិ កាយវិបត្តិយា អភាវោ, អតិក្កន្តា មានុសិវណ្ណន្តិ ឥមិនា កាយសម្បត្តិ វុត្តា។ តូលបិចុនោ វា កប្បាសបិចុនោ វាតិ សប្បិមណ្ឌេ បក្ខិបិត្វា ឋបិតស្ស សតវារវិហតស្ស តូលបិចុនោ វា កប្បាសបិចុនោ វា។ សីតេតិ រញ្ញោ សីតកាលេ។ ឧណ្ហេតិ រញ្ញោ ឧណ្ហកាលេ។ ចន្ទនគន្ធោតិ និច្ចកាលមេវ សុបិសិតស្ស ឧប្បលគន្ធោ វាយតីតិ ហសិតកថិតកាលេសុ មុខតោ តង្ខណំ វិកសិតស្សេវ នីលុប្បលស្ស អតិសុរភិគន្ធោ វាយតិ។
ឯវំ រូបសម្ផស្សគន្ធសម្បត្តិយុត្តាយ បនស្សា សរីរសម្បត្តិយា អនុរូបំ អាចារំ ទស្សេតុំ តំ ខោ បនាតិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ រាជានំ ទិស្វា និសិន្នាសនតោ អគ្គិទឌ្ឍា វិយ បឋមមេវ ឧដ្ឋាតីតិ បុព្ពុដ្ឋាយិនី។ តស្មិំ និសិន្នេ តស្ស តាលវណ្ដេន ពីជនាទិកិច្ចំ កត្វា បច្ឆា និបតតិ និសីទតីតិ បច្ឆានិបាតិនី។ កិំ ករោមិ, តេ ទេវាតិ វាចាយ កិំ-ការំ បដិសាវេតីតិ កិំ ការបដិស្សាវិនី។ រញ្ញោ មនាបមេវ ចរតិ ករោតីតិ មនាបចារិនី។ យំ រញ្ញោ បិយំ តទេវ វទតីតិ បិយវាទិនី។
ឥទានិ – ‘‘ស្វាស្សា អាចារោ ភាវវិសុទ្ធិយាវ, ន សាឋេយ្យនា’’តិ ទស្សេតុំ តំ ខោ បនាតិអាទិមាហ។ តត្ថ នោ អតិចរីតិ ន អតិក្កមិត្វា ចរិ, ឋបេត្វា រាជានំ អញ្ញំ បុរិសំ ចិត្តេនបិ ន បត្ថេសីតិ វុត្តំ ហោតិ។
តត្ថ យេ តស្សា អាទិម្ហិ ‘‘អភិរូបា’’តិអាទយោ, អន្តេ ‘‘បុព្ពុដ្ឋាយិនី’’តិអាទយោ គុណា វុត្តា, តេ បកតិគុណា ឯវ។ ‘‘អតិក្កន្តា មានុសិវណ្ណ’’ន្តិអាទយោ បន ចក្កវត្តិនោ បុញ្ញំ ឧបនិស្សាយ ចក្ករតនបាតុភាវតោ បដ្ឋាយ បុរិមកម្មានុភាវេន និព្ពត្តាតិ វេទិតព្ពា។
អភិរូបតាទិកាបិ
គហបតិរតនវណ្ណនា
២៥០. ឯវំ បាតុភូតឥត្ថិរតនស្ស បន រញ្ញោ ចក្កវត្តិនោ ធនករណីយានំ កិច្ចានំ យថាសុខំ បវត្តនត្ថំ គហបតិរតនំ បាតុភវតិ។ សោ បកតិយាវ មហាភោគោ, មហាភោគកុលេ ជាតោ។ រញ្ញោ ធនរាសិវឌ្ឍកោ សេដ្ឋិគហបតិ ហោតិ។ ចក្ករតនានុភាវសហិតំ បនស្ស កម្មវិបាកជំ ទិព្ពចក្ខុ បាតុភវតិ, យេន អន្តោបថវិយម្បិ យោជនព្ភន្តរេ និធិំ បស្សតិ, សោ តំ សម្បត្តិំ ទិស្វា តុដ្ឋមានសោ គន្ត្វា រាជានំ ធនេន បវារេត្វា សព្ពានិ ធនករណីយានិ សម្បាទេតិ
បរិណាយករតនវណ្ណនា
២៥១. ឯវំ
តត្ថ ឋបេតព្ពំ ឋបេតុន្តិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានន្តរេ ឋបេតព្ពំ ឋបេតុំ។
ចតុឥទ្ធិសមន្នាគតវណ្ណនា
២៥២. សមវេបាកិនិយាតិ សមវិបាចនិយា។ គហណិយាតិ កម្មជតេជោធាតុយា។ តត្ថ យស្ស ភុត្តមត្តោវ អាហារោ ជីរតិ, យស្ស វា
ធម្មបាសាទបោក្ខរណិវណ្ណនា
២៥៣. មាបេសិ ខោតិ នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា ជនរាសិំ ការេត្វា ន មាបេសិ, រញ្ញោ បន សហ ចិត្តុប្បាទេនេវ ភូមិំ ភិន្ទិត្វា ចតុរាសីតិ បោក្ខរណីសហស្សានិ និព្ពត្តិំសុ។ តានិ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ ទ្វីហិ វេទិកាហីតិ ឯកាយ ឥដ្ឋកានំ បរិយន្តេយេវ បរិក្ខិត្តា ឯកាយ បរិវេណបរិច្ឆេទបរិយន្តេ។ ឯតទហោសីតិ កស្មា អហោសិ? ឯកទិវសំ កិរ នហត្វា ច បិវិត្វា ច គច្ឆន្តំ មហាជនំ មហាបុរិសោ ឱលោកេត្វា ឥមេ ឧម្មត្តកវេសេនេវ គច្ឆន្តិ។ សចេ ឯតេសំ ឯត្ថ បិឡន្ធនបុប្ផានិ ភវេយ្យុំ, ភទ្ទកំ សិយាតិ។ អថស្ស ឯតទហោសិ។ តត្ថ សព្ពោតុកន្តិ រោបាបេសីតិ នានាវណ្ណឧប្បលពីជាទីនិ តតោ តតោ អាហរាបេត្វា ន រោបាបេសិ, សហ ចិត្តុប្បាទេនេវ បនស្ស សព្ពំ ឥជ្ឈតិ។ តំ លោកោ រញ្ញា រោបិតន្តិ មញ្ញិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘រោបាបេសី’’តិ។ តតោ បដ្ឋាយ មហាជនោ នានប្បការំ ជលជថលជមាលំ បិឡន្ធិត្វា នក្ខត្តំ កីឡមានោ
២៥៤. អថ រាជា តតោ ឧត្តរិបិ ជនំ សុខសមប្បិតំ កាតុកាមោ – ‘‘យំនូនាហំ ឥមាសំ បោក្ខរណីនំ តីរេ’’តិអាទិនា ជនស្ស សុខវិធានំ ចិន្តេត្វា សព្ពំ អកាសិ។ តត្ថ ន្ហាបេសុន្តិ អញ្ញោ សរីរំ ឧព្ពដ្ដេសិ, អញ្ញោ ចុណ្ណានិ យោជេសិ, អញ្ញោ តីរេ នហាយន្តស្ស ឧទកំ អាហរិ, អញ្ញោ វត្ថានិ បដិគ្គហេសិ ចេវ អទាសិ ច។
បដ្ឋបេសិ ខោតិ កថំ បដ្ឋបេសិ? ឥត្ថីនញ្ច បុរិសានញ្ច អនុច្ឆវិកេ អលង្ការេ ការេត្វា ឥត្ថិមត្តមេវ តត្ថ បរិចារវសេន សេសំ សព្ពំ បរិច្ចាគវសេន ឋបេត្វា រាជា មហាសុទស្សនោ ទានំ ទេតិ, តំ បរិភុញ្ជថាតិ ភេរិំ ចរាបេសិ។ មហាជនោ បោក្ខរណីតីរំ អាគន្ត្វា នហត្វា វត្ថានិ បរិវត្តេត្វា នានាគន្ធេហិ វិលិត្តោ បិឡន្ធនវិចិត្តមាលោ ទានគ្គំ
២៥៥. អថ ព្រាហ្មណគហបតិកា ចិន្តេសុំ – ‘‘អយំ រាជា ឯវរូបំ ទានំ ទទន្តោបិ ‘មយ្ហំ តណ្ឌុលាទីនិ វា ខីរាទីនិ វា ទេថា’តិ ន កិញ្ចិ អាហរាបេតិ, ន ខោ បន អម្ហាកំ – ‘រាជា អាហរាបេតី’តិ តុណ្ហីមាសិតុំ បតិរូប’’ន្តិ តេ ពហុំ សាបតេយ្យំ សំហរិត្វា រញ្ញោ ឧបនាមេសុំ។ តស្មា – ‘‘អថ ខោ, អានន្ទ, ព្រាហ្មណគហបតិកា’’តិអាទិមាហ។ ឯវំ សមចិន្តេសុន្តិ កស្មា ឯវំ ចិន្តេសុំ? កស្សចិ ឃរតោ អប្បំ អាភតំ, កស្សចិ ពហុ។ តស្មិំ បដិសំហរិយមានេ
២៥៦. ឯហិ ត្វំ សម្មាតិ ឯហិ ត្វំ វយស្ស។ ធម្មំ នាម បាសាទន្តិ បាសាទស្ស នាមំ អារោបេត្វាវ អាណាបេសិ។ វិស្សកម្មោ បន កីវ មហន្តោ ទេវ បាសាទោ ហោតូតិ បដិបុច្ឆិត្វា ទីឃតោ យោជនំ វិត្ថារតោ អឌ្ឍយោជនំ សព្ពរតនមយោវ ហោតូតិ វុត្តេបិ ‘ឯវំ ហោតុ, ភទ្ទំ តវ វចន’ន្តិ តស្ស បដិស្សុណិត្វា ធម្មរាជានំ សម្បដិច្ឆាបេត្វា មាបេសិ។ តត្ថ ឯវំ ភទ្ទំ តវាតិ ខោ អានន្ទាតិ ឯវំ ភទ្ទំ តវ ឥតិ ខោ អានន្ទ។ បដិស្សុត្វាតិ សម្បដិច្ឆិត្វា, វត្វាតិ អត្ថោ។ តុណ្ហីភាវេនាតិ សមណធម្មបដិបត្តិករណោកាសោ សារមយោតិ ចន្ទនសារមយោ។
២៥៧. ទ្វីហិ វេទិកាហីតិ ឯត្ថ ឯកា វេទិកា បនស្ស ឧណ្ហីសមត្ថកេ អហោសិ, ឯកា ហេដ្ឋា បរិច្ឆេទមត្ថកេ។
២៥៨. ទុទ្ទិក្ខោ អហោសីតិ ទុឧទ្ទិក្ខោ, បភាសម្បត្តិយា ទុទ្ទសោតិ អត្ថោ។ មុសតីតិ ហរតិ ផន្ទាបេតិ និច្ចលភាវេន បតិដ្ឋាតុំ ន ទេតិ។ វិទ្ធេតិ ឧព្ពិទ្ធេ, មេឃវិគមេន ទូរីភូតេតិ អត្ថោ។ ទេវេតិ អាកាសេ។
២៥៩. មាបេសិ ខោតិ អហំ ឥមស្មិំ ឋានេ បោក្ខរណិំ មាបេមិ, តុម្ហាកំ ឃរានិ ភិន្ទថាតិ ន ឯវំ ការេត្វា មាបេសិ។ ចិត្តុប្បាទវសេនេវ បនស្ស ភូមិំ ភិន្ទិត្វា តថារូបា បោក្ខរណី អហោសិ។ តេ សព្ពកាមេហីតិ សព្ពេហិ ឥច្ឆិតិច្ឆិតវត្ថូហិ, សមណេ សមណបរិក្ខារេហិ, ព្រាហ្មណេ ព្រាហ្មណបរិក្ខារេហិ សន្តប្បេសីតិ។
បឋមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ឈានសម្បត្តិវណ្ណនា
២៦០. មហិទ្ធិកោតិ ចិត្តុប្បាទវសេនេវ ចតុរាសីតិបោក្ខរណីសហស្សានំ និព្ពត្តិសង្ខាតាយ មហតិយា មហានុភាវោតិ តេសំយេវ អនុភវិតព្ពានំ មហន្តតាយ មហានុភាវេន សមន្នាគតោ។ សេយ្យថិទន្តិ និបាតោ, តស្ស – ‘‘កតមេសំ តិណ្ណ’’ន្តិ អត្ថោ។ ទានស្សាតិ សម្បត្តិបរិច្ចាគស្ស។ ទមស្សាតិ អាឡវកសុត្តេ បញ្ញា ទមោតិ អាគតោ។ ឥធ អត្តានំ សំយមស្សាតិ សីលស្ស។
ពោធិសត្តបុព្ពយោគវណ្ណនា
ឥធ ឋត្វា បនស្ស បុព្ពយោគោ វេទិតព្ពោ – រាជា កិរ បុព្ពេ គហបតិកុលេ និព្ពត្តិ។ តេន ច សមយេន ធរមានកស្សេវ កស្សបពុទ្ធស្ស សាសនេ ឯកោ ថេរោ អរញ្ញេ វាសំ វសតិ, ពោធិសត្តោ អត្តនោ
សោ បណ្ណសាលាយ កដសាដកំ បត្ថរិត្វា មញ្ចបីឋំ បញ្ញបេសិ, អបស្សេនំ និក្ខិបិ, បាទកថលិកំ ឋបេសិ, បោក្ខរណិំ ខណិ, ចង្កមំ កត្វា វាលិកំ ឱកិរិ, មិគេ អាគន្ត្វា ភិត្តិំ ឃំសិត្វា មត្តិកំ បាតេន្តេ ទិស្វា កណ្ដកវតិំ បរិក្ខិបិ។ បោក្ខរណិំ ឱតរិត្វា ឧទកំ អាឡុលិកំ ករោន្តេ ទិស្វា អន្តោ បាសាណេហិ ចិនិត្វា ពហិ កណ្ដកវតិំ បរិក្ខិបិត្វា អន្តោវតិបរិយន្តេ តាលបន្តិយោ រោបេតិ, មហាចង្កមេ សម្មដ្ឋដ្ឋានំ អាឡុលេន្តេ ទិស្វា ចង្កមម្បិ វតិយា បរិក្ខិបិត្វា អន្តោវតិបរិយន្តេ តាលបន្តិំ រោបេសិ។ ឯវំ
ពោធិសត្តោបិ យាវតាយុកំ បុញ្ញំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតោ មនុស្សលោកំ អាគច្ឆន្តោ កុសាវតិយា រាជធានិយា និព្ពត្តិត្វា មហាសុទស្សនោ រាជា អហោសិ។
‘‘ឯវំ នាតិមហន្តម្បិ, បុញ្ញំ អាយតនេ កតំ;
មហាវិបាកំ ហោតីតិ, កត្តព្ពំ តំ វិភាវិនា’’។
មហាវិយូហន្តិ រជតមយំ មហាកូដាគារំ។ តត្ថ វសិតុកាមោ ហុត្វា អគមាសិ, ឯត្តាវតា កាមវិតក្កាតិ កាមវិតក្ក តយា ឯត្តាវតា និវត្តិតព្ពំ, ឥតោ បរំ តុយ្ហំ អភូមិ, ឥទំ ឈានាគារំ នាម, នយិទំ តយា សទ្ធិំ វសនដ្ឋានន្តិ ឯវំ តយោ វិតក្កេ កូដាគារទ្វារេយេវ និវត្តេសិ។
២៦១. បឋមជ្ឈានន្តិអាទីសុ វិសុំ កសិណបរិកម្មកិច្ចំ នាម នត្ថិ។ នីលកសិណេន អត្ថេ សតិ នីលមណិំ, បីតកសិណេន អត្ថេ សតិ សុវណ្ណំ, លោហិតកសិណេន អត្ថេ សតិ រត្តមណិំ, ឱទាតកសិណេន អត្ថេ សតិ រជតន្តិ ឱលោកិតឱលោកិតដ្ឋានេ កសិណមេវ បញ្ញាយតិ។
២៦២. មេត្តាសហគតេនាតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពម្បិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តមេវ។ ឥតិ បាឡិយំ ចត្តារិ ឈានានិ, ចត្តារិ អប្បមញ្ញានេវ វុត្តានិ។ មហាបុរិសោ បន សព្ពាបិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ, បញ្ច អភិញ្ញាយោ ច និព្ពត្តេត្វា អនុលោមបដិលោមាទិវសេន ចុទ្ទសហាការេហិ សមាបត្តិយោ បវិសន្តោ មធុបដលំ បវិដ្ឋភមរោ មធុរសេន វិយ សមាបត្តិសុខេនេវ យាបេតិ។
ចតុរាសីតិនគរសហស្សាទិវណ្ណនា
២៦៣. កុសាវតីរាជធានិប្បមុខានីតិ ភត្តាភិហារោតិ
២៦៤. វស្សសតស្ស វស្សសតស្សាតិ កស្មា ឯវំ ចិន្តេសិ? តេសំ សទ្ទេន ឧក្កណ្ឋិត្វា, ‘‘សមាបន្នស្ស សទ្ទោ កណ្ដកោ’’តិ (អ. និ. ១០.៧២) ហិ វុត្តំ។ តស្មា សទ្ទេន ឧក្កណ្ឋិតោ មហាបុរិសោ។ អថ កស្មា មា អាគច្ឆន្តូតិ ន វទតិ? ឥទានិ រាជា ន បស្សតីតិ និពទ្ធវត្តំ ន លភិស្សន្តិ, តំ តេសំ មា ឧប្បជ្ជិត្ថាតិ ន វទតិ។
សុភទ្ទាទេវិឧបសង្កមនវណ្ណនា
២៦៥. ឯតទហោសីតិ កទា ឯតំ អហោសិ។ រញ្ញោ កាលង្កិរិយទិវសេ។ តទា កិរ ទេវតា ចិន្តេសុំ – ‘‘រាជា អនាថកាលង្កិរិយំ មា ករោតុ, ឱរោធេហិ ពហូហិ ធីតូហិ បុត្តេហិ បរិវារិតោវ ករោតូ’’តិ។ អថ ទេវិំ អាវដ្ដេត្វា តស្សា ឯវំ ចិត្តំ ឧប្បាទេសុំ។ បីតានិ វត្ថានីតិ តានិ កិរ បកតិយា រញ្ញោ មនាបានិ, តស្មា តានិ បារុបថាតិ អាហ។ ឯត្ថេវ ទេវិ តិដ្ឋាតិ ទេវិ ឥមំ ឈានាគារំ នាម តុម្ហេហិ សទ្ធិំ វសនដ្ឋានំ ន ហោតិ, ឈានរតិវិន្ទនដ្ឋានំ មម, មា ឥធ បាវិសីតិ។
២៦៦. ឯតទហោសីតិ លោកេ សត្តា នាម មរណាសន្នកាលេ អតិវិយ វិរោចន្តិ, តេនស្ស រញ្ញោ វិប្បសន្នឥន្ទ្រិយភាវំ ទិស្វា ឯវំ អហោសិ, តតោ មា រញ្ញោ កាលង្កិរិយា អហោសីតិ តស្ស កាលង្កិរិយំ អនិច្ឆមានា សម្បតិ គុណមស្ស កថយិត្វា តិដ្ឋមានាការំ ករិស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា ឥមានិ តេ ទេវាតិអាទិមាហ។ តត្ថ ឆន្ទំ ជនេហីតិ បេមំ ឧប្បាទេហិ, រតិំ ករោហិ។ ជីវិតេ អបេក្ខន្តិ ជីវិតេ សាបេក្ខំ, អាលយំ, តណ្ហំ ករោហីតិ អត្ថោ។
ឯវំ ខោ មំ ត្វំ ទេវីតិ ‘‘មយំ ខោ, ទេវ, ឥត្ថិយោ នាម បព្ពជិតានំ ឧបចារកថំ ន ជានាម, កថំ វទាម មហារាជា’’តិ រាជានំ ‘‘បព្ពជិតោ អយ’’ន្តិ មញ្ញមានាយ ទេវិយា វុត្តេ – ‘‘ឯវំ ខោ មំ, ត្វំ ទេវិ, សមុទាចរាហី’’តិអាទិមាហ។ គរហិតាតិ ពុទ្ធេហិ បច្ចេកពុទ្ធេហិ សាវកេហិ អញ្ញេហិ ច បណ្ឌិតេហិ ពហុស្សុតេហិ គរហិតា។ កិំ ការណា? សាបេក្ខកាលកិរិយា
២៦៨. អថ ខោ, អានន្ទ, សុភទ្ទា ទេវី អស្សូនិ បុញ្ឆិត្វាតិ ទេវី ឯកមន្តំ គន្ត្វា រោទិត្វា កន្ទិត្វា អស្សូនិ បុញ្ឆិត្វា ឯតទវោច។
ព្រហ្មលោកូបគមវណ្ណនា
២៦៩. គហបតិស្ស វាតិ កស្មា
២៧១. យំ តេន សមយេន អជ្ឈាវសាមីតិ យត្ថ វសាមិ, តំ ឯកំយេវ នគរំ ហោតិ, អវសេសេសុ បុត្តធីតាទយោ ចេវ ទាសមនុស្សា ច វសិំសុ។ បាសាទកូដាគារេសុបិ ឯសេវ នយោ។ បល្លង្កាទីសុបិ ឯកំយេវ បល្លង្កំ បរិភុញ្ជតិ, សេសា បុត្តាទីនំ បរិភោគា ហោន្តិ។ ឥត្ថីសុបិ ឯកាវ បច្ចុបដ្ឋាតិ, សេសា បរិវារមត្តា ហោន្តិ, បរិទហាមីតិ ឯកមេវ ទុស្សយុគំ និវាសេមិ, សេសានិ បរិវារេត្វា វិចរន្តានំ អសីតិសហស្សាធិកានំ សោឡសន្នំ បុរិសសតសហស្សានំ ហោន្តិ។ ភុញ្ជាមីតិ បរមប្បមាណេន នាឡិកោទនមត្តំ ភុញ្ជាមិ, សេសំ បរិវារេត្វា វិចរន្តានំ ចត្តាលីសសហស្សាធិកានំ អដ្ឋន្នំ បុរិសសតសហស្សានំ ហោតីតិ ទស្សេតិ។ ឯកថាលិបាកោ ហិ ទសន្នំ ជនានំ បហោតិ។
ឯតានិ បន ចតុរាសីតិ នគរសហស្សានិ ចេវ បាសាទសហស្សានិ ច កូដាគារសហស្សានិ ច ឯកិស្សាយេវ បណ្ណសាលាយ និស្សន្ទេន និព្ពត្តានិ។ ចតុរាសីតិ បល្លង្កសហស្សានិ និបជ្ជនត្ថាយ ទិន្នមញ្ចកស្ស និស្សន្ទេន និព្ពត្តានិ។ ចតុរាសីតិ ហត្ថិសហស្សានិ អស្សសហស្សានិ រថសហស្សានិ និសីទនត្ថាយ ទិន្នបីឋស្ស និស្សន្ទេន និព្ពត្តានិ។ ចតុរាសីតិ មណិសហស្សានិ ឯកទីបស្ស និស្សន្ទេន និព្ពត្តានិ។ ចតុរាសីតិ បោក្ខរណីសហស្សានិ ឯកបោក្ខរណិយា និស្សន្ទេន និព្ពត្តានិ។ ចតុរាសីតិ ឥត្ថិសហស្សានិ បុត្តសហស្សានិ គហបតិសហស្សានិ បរិភោគភាជនបត្តថាលក ធមករណ បរិស្សាវន អារកណ្ដក បិប្ផលក នខច្ឆេទន កុញ្ចិកកណ្ណមលហរណី បាទកថលិក ឧបាហន ឆត្ត កត្តរយដ្ឋិទានស្ស និស្សន្ទេន និព្ពត្តានិ។ ចតុរាសីតិ ធេនុសហស្សានិ គោរសទានស្ស និស្សន្ទេន និព្ពត្តានិ។ ចតុរាសីតិ វត្ថកោដិសហស្សានិ
២៧២. ឯវំ ភគវា មហាសុទស្សនស្ស សម្បត្តិំ អាទិតោ បដ្ឋាយ វិត្ថារេន កថេត្វា សព្ពំ តំ ទារកានំ បំស្វាគារកីឡនំ បស្សានន្ទាតិអាទិមាហ។ តត្ថ វិបរិណតាតិ បកតិវិជហនេន និព្ពុតបទីបោ វិយ អបញ្ញត្តិកភាវំ គតា។ ឯវំ អនិច្ចា ខោ, អានន្ទ, សង្ខារាតិ ឯវំ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចា។
ឯត្តាវតា ភគវា យថា នាម បុរិសោ សតហត្ថុព្ពេធេ ចម្បករុក្ខេ និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា អភិរុហិត្វា ចម្បកបុប្ផំ អាទាយ និស្សេណិំ មុញ្ចន្តោ ឱតរេយ្យ, ឯវមេវ និស្សេណិំ ពន្ធន្តោ វិយ អនេកវស្សកោដិសតសហស្សុព្ពេធំ មហាសុទស្សនសម្បត្តិំ អារុយ្ហ សម្បត្តិមត្ថកេ ឋិតំ អនិច្ចលក្ខណំ អាទាយ និស្សេណិំ មុញ្ចន្តោ វិយ ឱតិណ្ណោ។ តេនេវ បុព្ពេ វសភរាជា ទីឃភាណកត្ថេរានំ លោហបាសាទស្ស បាចីនបស្សេ អម្ពលដ្ឋិកាយំ ឥមំ សុត្តំ សជ្ឈាយន្តានំ សុត្វា – ‘‘កិំ, ភោ, មយ្ហំ អយ្យកេន ឯត្ថ វុត្តំ, អត្តនោ ខាទិតបីតដ្ឋានេ សម្បត្តិមេវ កថេតី’’តិ ចិន្តេន្តោ – ‘‘ឯវំ អនិច្ចា ខោ, អានន្ទ, សង្ខារា’’តិ វុត្តកាលេ ‘‘ឥមំ, ភោ, ទិស្វា បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមតា ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ វាមហត្ថំ សមិញ្ជិត្វា ទក្ខិណហត្ថេន អប្ផោដេត្វា – ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ តុដ្ឋហទយោ សាធុការំ អទាសិ។
ឯវំ អទ្ធុវាតិ ឯវំ ឧទកបុប្ផុឡាទយោ វិយ ធុវភាវវិរហិតា។ ឯវំ អនស្សាសិកាតិ ឯវំ សុបិនកេ បីតបានីយំ វិយ អនុលិត្តចន្ទនំ វិយ ច អស្សាសវិរហិតា។
សរីរំ និក្ខិបេយ្យាតិ សរីរំ ឆឌ្ឌេយ្យ។ ឥទានិ អញ្ញស្ស សរីរស្ស និក្ខេបោ វា បដិជគ្គនំ វា នត្ថិ កិលេសបហីនត្តា, អានន្ទ, តថាគតស្សាតិ វទតិ។ ឥទំ បន វត្វា បុន ថេរំ អាមន្តេសិ, ចក្កវត្តិនោ អានុភាវោ នាម រញ្ញោ បព្ពជិតស្ស សត្តមេ ទិវសេ អន្តរធាយតិ។ មហាសុទស្សនស្ស បន កាលង្កិរិយតោ សត្តមេវ ទិវសេ សត្តរតនបាការា សត្តរតនតាលា ចតុរាសីតិ បោក្ខរណីសហស្សានិ ធម្មបាសាទោ ធម្មបោក្ខរណី ចក្ករតនន្តិ សព្ពមេតំ អន្តរធាយីតិ។ ហត្ថិអាទីសុ បន អយំ ធម្មតា ខីណាយុកា សហេវ កាលង្ករោន្តិ។ អាយុសេសេ
ឥទមវោច ភគវាតិ ឥទំ បាឡិយំ អារុឡ្ហញ្ច អនារុឡ្ហញ្ច សព្ពំ ភគវា អវោច។ សេសំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ
មហាសុទស្សនសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។