១០. បាយាសិរាជញ្ញសុត្តវណ្ណនា
៤០៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ បាយាសិរាជញ្ញសុត្តំ។ តត្រាយមបុព្ពបទវណ្ណនា – អាយស្មាតិ បិយវចនមេតំ។ កុមារកស្សបោតិ តស្ស នាមំ។ កុមារកាលេ បព្ពជិតត្តា បន ភគវតា ‘‘កស្សបំ បក្កោសថ, ឥទំ ផលំ វា ខាទនីយំ វា កស្សបស្ស ទេថា’’តិ វុត្តេ ‘‘កតរកស្សបស្សា’’តិ។ ‘‘កុមារកស្សបស្សា’’តិ ឯវំ គហិតនាមត្តា តតោ បដ្ឋាយ វុឌ្ឍកាលេបិ ‘‘កុមារកស្សបោ’’ ត្វេវ វុច្ចតិ។ អបិច រញ្ញោ បោសាវនិកបុត្តត្តាបិ តំ កុមារកស្សបោតិ សញ្ជានិំសុ។
អយំ បនស្ស បុព្ពយោគតោ បដ្ឋាយ អាវិភាវកថា – ថេរោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ សេដ្ឋិបុត្តោ អហោសិ។ អថេកទិវសំ ភគវន្តំ ចិត្រកថិំ ឯកំ អត្តនោ សាវកំ ឯតទគ្គេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ភគវតោ សត្តាហំ ទានំ ទត្វា ‘‘អហម្បិ ភគវា អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស អយំ ថេរោ វិយ ចិត្រកថី សាវកោ ភវាមី’’តិ បត្ថនំ កត្វា បុញ្ញានិ ករោន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខិ។ តទា កិរ បរិនិព្ពុតស្ស ភគវតោ សាសនេ ឱសក្កន្តេ បញ្ច ភិក្ខូ និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា បព្ពតំ អារុយ្ហ សមណធម្មំ អកំសុ។ សង្ឃត្ថេរោ តតិយទិវសេ អរហត្តំ បត្តោ, អនុថេរោ ចតុត្ថទិវសេ អនាគាមី អហោសិ, ឥតរេ តយោ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តា ទេវលោកេ និព្ពត្តា។
តេសំ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សម្បត្តិំ អនុភវន្តានំ ឯកោ តក្កសិលាយំ រាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា បក្កុសាតិ នាម រាជា ហុត្វា ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិត្វា រាជគហំ ឧទ្ទិស្ស អាគច្ឆន្តោ កុម្ភការសាលាយំ ភគវតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា អនាគាមិផលំ បត្តោ។ ឯកោ
ឯកោ
សេតព្យាតិ តស្ស នគរស្ស នាមំ។ ឧត្តរេន សេតព្យន្តិ សេតព្យតោ ឧត្តរទិសាយ។ រាជញ្ញោតិ អនភិសិត្តករាជា។ ទិដ្ឋិគតន្តិ ទិដ្ឋិយេវ។ យថា គូថគតំ មុត្តគតន្តិ វុត្តេ ន គូថាទិតោ អញ្ញំ អត្ថិ, ឯវំ ទិដ្ឋិយេវ ទិដ្ឋិគតំ។ ឥតិបិ នត្ថីតិ តំ តំ ការណំ អបទិសិត្វា ឯវម្បិ នត្ថីតិ វទតិ។ បុរា…បេ.… សញ្ញាបេតីតិ យាវ ន សញ្ញាបេតិ។
ចន្ទិមសូរិយឧបមាវណ្ណនា
៤១១. ឥមេ ភោ, កស្សប, ចន្ទិមសូរិយាតិ សោ កិរ ថេរេន បុច្ឆិតោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ សមណោ បឋមំ ចន្ទិមសូរិយេ ឧបមំ អាហរិ, ចន្ទិមសូរិយសទិសោ ភវិស្សតិ បញ្ញាយ, អនភិភវនីយោ
ភគវា សុធាភោជនីយជាតកំ កថេសិ។ តត្ថ ‘‘ចន្ទេ ចន្ទោ ទេវបុត្តោ, សូរិយេ សូរិយោ ទេវបុត្តោ’’តិ អាគតំ។ ភគវតា ច កថិតំ ជាតកំ វា សុត្តន្តំ វា សកលជម្ពុទីបេ ទេវា តេ ន មនុស្សាតិ អាហ។
៤១២. អត្ថិ បន, រាជញ្ញ, បរិយាយោតិ អត្ថិ បន ការណន្តិ បុច្ឆតិ។ អាពាធិកាតិ វិសភាគវេទនាសង្ខាតេន អាពាធេន សមន្នាគតា។ ទុក្ខិតាតិ ទុក្ខប្បត្តា។ ពាឡ្ហគិលានាតិ អធិមត្តគិលានា។ សទ្ធាយិកាតិ អហំ តុម្ហេ សទ្ទហាមិ, តុម្ហេ មយ្ហំ សទ្ធាយិកា សទ្ធាយិតព្ពវចនាតិ អត្ថោ។ បច្ចយិកាតិ អហំ តុម្ហេ បត្តិយាមិ, តុម្ហេ មយ្ហំ បច្ចយិកា បត្តិយាយិតព្ពាតិ អត្ថោ។
ចោរាទិឧបមាវណ្ណនា
៤១៣. ឧទ្ទិសិត្វាតិ តេសំ អត្តានញ្ច បដិសាមិតភណ្ឌកញ្ច ទស្សេត្វា, សម្បដិច្ឆាបេត្វាតិ អត្ថោ។ វិប្បលបន្តស្សាតិ ‘‘បុត្តោ មេ, ធីតា មេ, ធនំ មេ’’តិ វិវិធំ បលបន្តស្ស។ និរយបាលេសូតិ និរយេ កម្មការណិកសត្តេសុ។ យេ បន ‘‘កម្មមេវ កម្មការណំ ករោតិ, នត្ថិ និរយបាលា’’តិ វទន្តិ។ តេ ‘‘តមេនំ, ភិក្ខវេ, និរយបាលា’’តិ ទេវទូតសុត្តំ បដិពាហន្តិ។ មនុស្សលោកេ រាជកុលេសុ ការណិកមនុស្សា វិយ ហិ និរយេ និរយបាលា ហោន្តិ។
៤១៥. វេឡុបេសិកាហីតិ វេឡុវិលីវេហិ។ សុនិម្មជ្ជថាតិ យថា សុដ្ឋុ និម្មជ្ជិតំ ហោតិ, ឯវំ និម្មជ្ជថ, អបនេថាតិ អត្ថោ។
អសុចីតិ អមនាបោ។ អសុចិសង្ខាតោតិ អសុចិកោដ្ឋាសភូតោ អសុចីតិ ញាតោ វា។ ទុគ្គន្ធោតិ ជេគុច្ឆោតិ ជិគុច្ឆិតព្ពយុត្តោ។ បដិកូលោតិ ទស្សនេនេវ បដិឃាវហោ។ ឧព្ពាធតីតិ ទិវសស្ស ទ្វិក្ខត្តុំ ន្ហត្វា តិក្ខត្តុំ វត្ថានិ បរិវត្តេត្វា អលង្កតបដិមណ្ឌិតានំ ចក្កវត្តិអាទីនម្បិ មនុស្សានំ គន្ធោ យោជនសតេ ឋិតានំ ទេវតានំ កណ្ឋេ អាសត្តកុណបំ វិយ ពាធតិ។
៤១៦. បុន តាវតិំសានន្តិ ឥទញ្ច ទូរេ និព្ពត្តា តាវ មា អាគច្ឆន្តុ, ឥមេ កស្មា ន ឯន្តីតិ វទតិ។
៤១៨. ជច្ចន្ធូបមោ មញ្ញេ បដិភាសីតិ ជច្ចន្ធោ វិយ ឧបដ្ឋាសិ។ អរញ្ញវនបត្ថានីតិ អរញ្ញកង្គយុត្តតាយ អរញ្ញានិ, មហាវនសណ្ឌតាយ វនបត្ថានិ។ បន្តានីតិ ទូរានិ។
៤១៩. កល្យាណធម្មេតិ តេនេវ សីលេន សុន្ទរធម្មេ។ ទុក្ខបដិកូលេតិ ទុក្ខំ អបត្ថេន្តេ។ សេយ្យោ ភវិស្សតីតិ បរលោកេ សុគតិសុខំ ភវិស្សតីតិ អធិប្បាយោ។
៤២០. ឧបវិជញ្ញាតិ ឧបគតវិជាយនកាលា, បរិបក្កគព្ភា ន ចិរស្សេវ វិជាយិស្សតីតិ អត្ថោ។ ឱបភោគ្គា ភវិស្សតីតិ បាទបរិចារិកា ភវិស្សតិ។ អនយព្យសនន្តិ មហាទុក្ខំ។ អយោតិ សុខំ, ន អយោ អនយោ, ទុក្ខំ។ តទេតំ សព្ពសោ សុខំ ព្យសតិ វិក្ខិបតីតិ ព្យសនំ។ ឥតិ អនយោវ ព្យសនំ អនយព្យសនំ, មហាទុក្ខន្តិ អត្ថោ។ អយោនិសោតិ អនុបាយេន។ អបក្កំ ន បរិបាចេន្តីតិ អបរិណតំ អខីណំ អាយុំ អន្តរាវ ន ឧបច្ឆិន្ទន្តិ។ បរិបាកំ អាគមេន្តីតិ អាយុបរិបាកកាលំ អាគមេន្តិ។ ធម្មសេនាបតិនាបេតំ វុត្តំ –
‘‘នាភិនន្ទាមិ មរណំ, នាភិនន្ទាមិ ជីវិតំ;
កាលញ្ច បដិកង្ខាមិ, និព្ពិសំ ភតកោ យថាតិ។ (ថេរគា. ១០០១)
៤២១. ឧព្ភិន្ទិត្វាតិ មត្តិកាលេបំ ភិន្ទិត្វា។
៤២២. រាមណេយ្យកន្តិ វេលាសិកាតិ ខិឌ្ឌាបរាធិកា។ កោមារិកាតិ តរុណទារិកា។ តុយ្ហំ ជីវន្តិ សុបិនទស្សនកាលេ និក្ខមន្តំ វា បវិសន្តំ វា ជីវំ អបិ នុ បស្សន្តិ។ ឥធ ចិត្តាចារំ ‘‘ជីវ’’ន្តិ គហេត្វា អាហ។ សោ ហិ តត្ថ ជីវសញ្ញីតិ។
៤២៣. ជិយាយាតិ ធនុជិយាយ, គីវំ វេឋេត្វាតិ អត្ថោ។ បត្ថិន្នតរោតិ ថទ្ធតរោ។ ឥមិនា កិំ ទស្សេតិ? តុម្ហេ ជីវកាលេ សត្តស្ស បញ្ចក្ខន្ធាតិ
៤២៤. និព្ពុតន្តិ វូបសន្តតេជំ។
៤២៥. អនុបហច្ចាតិ អាមតោ ហោតីតិ អទ្ធមតោ មរិតុំ អារទ្ធោ ហោតិ។ ឱធុនាថាតិ ឱរតោ ករោថ។ សន្ធុនាថាតិ បរតោ ករោថ។ និទ្ធុនាថាតិ អបរាបរំ ករោថ។ តញ្ចាយតនំ ន បដិសំវេទេតីតិ តេន ចក្ខុនា តំ រូបាយតនំ ន វិភាវេតិ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។
៤២៦. សង្ខធមោតិ សង្ខធមកោ។ ឧបលាបេត្វាតិ ធមិត្វា។
៤២៨. អគ្គិកោតិ អគ្គិបរិចារកោ។ អាបាទេយ្យន្តិ និប្ផាទេយ្យំ, អាយុំ វា បាបុណាបេយ្យំ។ បោសេយ្យន្តិ ភោជនាទីហិ ភរេយ្យំ។ វឌ្ឍេយ្យន្តិ វឌ្ឍិំ គមេយ្យំ។ អរណីសហិតន្តិ អរណីយុគឡំ។
៤២៩. តិរោរាជានោបីតិ តិរោរដ្ឋេ អញ្ញស្មិម្បិ ជនបទេ រាជានោ ជានន្តិ។ អព្យត្តោតិ អវិសទោ អឆេកោ។ កោបេនបីតិ យេ មំ ឯវំ វក្ខន្តិ, តេសុ ឧប្បជ្ជនកេន កោបេនបិ ឯតំ ទិដ្ឋិគតំ ហរិស្សាមិ បរិហរិស្សាមីតិ គហេត្វា វិចរិស្សាមិ។ មក្ខេនាតិ តយា វុត្តយុត្តការណមក្ខលក្ខណេន មក្ខេនាបិ។ បលាសេនាតិ តយា សទ្ធិំ យុគគ្គាហលក្ខណេន បលាសេនាបិ។
៤៣០. ហរិតកបណ្ណន្តិ សន្នទ្ធកលាបន្តិ សន្នទ្ធធនុកលាបំ។ អាសិត្តោទកានិ វដុមានីតិ បរិបុណ្ណសលិលា មគ្គា ច កន្ទរា ច។ យោគ្គានីតិ ពលិពទ្ទេ។
ពហុនិក្ខន្តរោតិ ពហុនិក្ខន្តោ ចិរនិក្ខន្តោតិ អត្ថោ។ យថាភតេន ភណ្ឌេនាតិ យំ វោ តិណកដ្ឋោទកភណ្ឌកំ អារោបិតំ, តេន យថាភតេន យថារោបិតេន, យថាគហិតេនាតិ អត្ថោ។
អប្បសារានីតិ អប្បគ្ឃានិ។ បណិយានីតិ ភណ្ឌានិ។
គូថភារិកាទិឧបមាវណ្ណនា
៤៣២. មម ច សូករភត្តន្តិ មម ច សូករានំ ឥទំ ភត្តំ។ ឧគ្ឃរន្តន្តិ ឧបរិ ឃរន្តំ។ បគ្ឃរន្តន្តិ តុម្ហេ ខ្វេត្ថ ភណេតិ តុម្ហេ ខោ ឯត្ថ ភណេ។ អយមេវ វា បាឋោ។ តថា ហិ បន មេ សូករភត្តន្តិ តថា ហិ បន មេ អយំ គូថោ សូករានំ ភត្តំ។
៤៣៤. អាគតាគតំ កលិំ គិលតីតិ អាគតាគតំ បរាជយគុឡំ គិលតិ។ បជ្ជោហិស្សាមីតិ បជ្ជោហនំ ករិស្សាមិ, ពលិកម្មំ ករិស្សាមីតិ អត្ថោ។ អក្ខេហិ ទិព្ពិស្សាមាតិ គុឡេហិ កីឡិស្សាម។ លិត្តំ បរមេន តេជសាតិ បរមតេជេន វិសេន លិត្តំ។
៤៣៦. គាមបដ្ដន្តិ វុដ្ឋិតគាមបទេសោ វុច្ចតិ។ ‘‘គាមបទ’’ន្តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ។ សាណភារន្តិ សាណវាកភារំ។ សុសន្នទ្ធោតិ សុពទ្ធោ។ ត្វំ បជានាហីតិ ត្វំ ជាន។ សចេ គណ្ហិតុកាមោសិ, គណ្ហាហីតិ វុត្តំ ហោតិ។
ខោមន្តិ ខោមវាកំ។ អយន្តិ កាឡលោហំ។ លោហន្តិ តម្ពលោហំ។ សជ្ឈន្តិ រជតំ។ សុវណ្ណន្តិ អភិនន្ទិំសូតិ តុស្សិំសុ។
៤៣៧. អត្តមនោតិ សកមនោ តុដ្ឋចិត្តោ។ អភិរទ្ធោតិ អភិប្បសន្នោ។ បញ្ហាបដិភានានីតិ បញ្ហុបដ្ឋានានិ។ បច្ចនីកំ កត្តព្ពន្តិ បច្ចនីកំ បដិវិរុទ្ធំ វិយ កត្តព្ពំ អមញ្ញិស្សំ, បដិលោមគាហំ គហេត្វា អដ្ឋាសិន្តិ អត្ថោ។
៤៣៨. សង្ឃាតំ អាបជ្ជន្តីតិ សង្ឃាតំ វិនាសំ មរណំ អាបជ្ជន្តិ។ ន មហប្ផលោតិ វិបាកផលេន ន មហប្ផលោ ហោតិ។ ន មហានិសំសោតិ គុណានិសំសេន មហានិសំសោ ន ហោតិ។ ន មហាជុតិកោតិ អានុភាវជុតិយា មហាជុតិកោ ន ហោតិ។ ន មហាវិប្ផារោតិ វិបាកវិប្ផារតាយ មហាវិប្ផារោ ន ហោតិ។ ពីជនង្គលន្តិ ពីជញ្ច នង្គលញ្ច។ ទុក្ខេត្តេតិ ទុដ្ឋុខេត្តេ និស្សារខេត្តេ។ ទុព្ភូមេតិ វិសមភូមិភាគេ។ បតិដ្ឋាបេយ្យាតិ ឋបេយ្យ។ ខណ្ឌានីតិ ឆិន្នភិន្នានិ។ បូតីនីតិ និស្សារានិ។ វាតាតបហតានីតិ អសារាទានីតិ តណ្ឌុលសារាទានរហិតានិ បលាលានិ។ អសុខសយិតានីតិ យានិ សុក្ខាបេត្វា កោដ្ឋេ អាកិរិត្វា ឋបិតានិ, តានិ សុខសយិតានិ នាម។ ឯតានិ បន ន តាទិសានិ។ អនុប្បវេច្ឆេយ្យាតិ អនុបវេសេយ្យ, ន សម្មា វស្សេយ្យ, អន្វទ្ធមាសំ អនុទសាហំ អនុបញ្ចាហំ ន វស្សេយ្យាតិ អត្ថោ។ អបិ នុ តានីតិ អបិ នុ ឯវំ ខេត្តពីជវុដ្ឋិទោសេ សតិ តានិ ពីជានិ អង្កុរមូលបត្តាទីហិ ឧទ្ធំ វុទ្ធិំ ហេដ្ឋា វិរូឡ្ហិំ សមន្តតោ ច វេបុល្លំ អាបជ្ជេយ្យុន្តិ ឯវរូបោ ខោ រាជញ្ញ យញ្ញោតិ ឯវរូបំ រាជញ្ញ ទានំ បរូបឃាតេន ឧប្បាទិតបច្ចយតោបិ ទាយកតោបិ បរិគ្គាហកតោបិ អវិសុទ្ធត្តា ន មហប្ផលំ ហោតិ។
ឯវរូបោ ខោ រាជញ្ញ យញ្ញោតិ ឯវរូបំ រាជញ្ញទានំ អបរូបឃាតេន ឧប្បន្នបច្ចយតោបិ អបរូបឃាតិតាយ សីលវន្តទាយកតោបិ
៤៣៩. ឥមំ បន ថេរស្ស ធម្មកថំ សុត្វា បាយាសិរាជញ្ញោ ថេរំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ ថេរស្ស មហាទានំ ទត្វា តតោ បដ្ឋាយ មហាជនស្ស ទានំ បដ្ឋបេសិ។ តំ សន្ធាយ អថ ខោ បាយាសិ រាជញ្ញោតិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ កណាជកន្តិ សកុណ្ឌកំ ឧត្តណ្ឌុលភត្តំ។ ពិលង្គទុតិយន្តិ កញ្ជិកទុតិយំ។ ធោរកានិ ច វត្ថានីតិ ថូលានិ ច វត្ថានិ។ គុឡវាលកានីតិ គុឡទសានិ, បុញ្ជបុញ្ជវសេន ឋិតមហន្តទសានីតិ អត្ថោ។ ឯវំ អនុទ្ទិសតីតិ ឯវំ ឧបទិសតិ។ បាទាបីតិ បាទេនបិ។
៤៤០. អសក្កច្ចន្តិ សទ្ធាវិរហិតំ អស្សទ្ធទានំ។ អសហត្ថាតិ ន សហត្ថេន។ អចិត្តីកតន្តិ ចិត្តីការវិរហិតំ, ន ចិត្តីការម្បិ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា ន បណីតចិត្តំ កត្វា អទាសិ។ អបវិទ្ធន្តិ ឆឌ្ឌិតំ វិប្បតិតំ។ សុញ្ញំ សេរីសកន្តិ សេរីសកំ នាម ឯកំ តុច្ឆំ រជតវិមានំ ឧបគតោ។ តស្ស កិរ ទ្វារេ មហាសិរីសរុក្ខោ, តេន តំ ‘‘សេរីសក’’ន្តិ វុច្ចតិ។
៤៤១. អាយស្មា គវំបតីតិ ថេរោ កិរ បុព្ពេ មនុស្សកាលេ គោបាលទារកានំ ជេដ្ឋកោ ហុត្វា មហតោ សិរីសស្ស មូលំ សោធេត្វា វាលិកំ ឱកិរិត្វា ឯកំ បិណ្ឌបាតិកត្ថេរំ រុក្ខមូលេ និសីទាបេត្វា អត្តនា លទ្ធំ អាហារំ ទត្វា តតោ ចុតោ តស្សានុភាវេន តស្មិំ រជតវិមានេ និព្ពត្តិ។ សិរីសរុក្ខោ វិមានទ្វារេ អដ្ឋាសិ។ សោ បញ្ញាសាយ វស្សេហិ ផលតិ, តតោ បញ្ញាស វស្សានិ គតានីតិ ទេវបុត្តោ សំវេគំ អាបជ្ជតិ។ សោ អបរេន សមយេន អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ មនុស្សេសុ និព្ពត្តិត្វា សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា អរហត្តំ បត្តោ។ បុព្ពាចិណ្ណវសេន បន ទិវាវិហារត្ថាយ តទេវ វិមានំ អភិណ្ហំ គច្ឆតិ, តំ កិរស្ស ឧតុសុខំ ហោតិ។ តំ សន្ធាយ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា គវំបតី’’តិអាទិ វុត្តំ។
សោ សក្កច្ចំ ទានំ ទត្វាតិ សោ បរស្ស សន្តកម្បិ ទានំ សក្កច្ចំ ទត្វា។ ឯវមារោចេសីតិ ‘‘សក្កច្ចំ ទានំ ទេថា’’តិអាទិនា នយេន អារោចេសិ។ តញ្ច បន ថេរស្ស អារោចនំ សុត្វា មហាជនោ សក្កច្ចំ ទានំ ទត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តោ។ បាយាសិស្ស បន រាជញ្ញស្ស បរិចារកា សក្កច្ចំ ទានំ ទត្វាបិ និកន្តិវសេន គន្ត្វា តស្សេវ សន្តិកេ និព្ពត្តា។ តំ កិរ ទិសាចារិកវិមានំ វដ្ដនិអដវិយំ អហោសិ។ បាយាសិទេវបុត្តោ ច ឯកទិវសំ វាណិជកានំ ទស្សេត្វា អត្តនោ កតកម្មំ កថេសីតិ។
ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ
បាយាសិរាជញ្ញសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
និដ្ឋិតា ច មហាវគ្គស្សត្ថវណ្ណនា។
មហាវគ្គដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។