៧. លក្ខណសុត្តវណ្ណនា
ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណវណ្ណនា
១៩៩. ឯវំ មេ សុតន្តិ លក្ខណសុត្តំ។ តត្រាយមនុត្តានបទវណ្ណនា។ ទ្វត្តិំសិមានីតិ ទ្វត្តិំស ឥមានិ។ មហាបុរិសលក្ខណានីតិ មហាបុរិសព្យញ្ជនានិ មហាបុរិសនិមិត្តានិ ‘‘អយំ មហាបុរិសោ’’តិ សញ្ជាននការណានិ។ ‘‘យេហិ សមន្នាគតស្ស មហាបុរិសស្សា’’តិអាទិ មហាបទានេ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
‘‘ពាហិរកាបិ ឥសយោ ធារេន្តិ, នោ ច ខោ ជានន្តិ ‘ឥមស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឥមំ លក្ខណំ បដិលភតី’តិ’’ កស្មា អាហ? អដ្ឋុប្បត្តិយា អនុរូបត្តា។ ឥទញ្ហិ សុត្តំ សអដ្ឋុប្បត្តិកំ។ សា បនស្ស អដ្ឋុប្បត្តិ កត្ថ សមុដ្ឋិតា? អន្តោគាមេ មនុស្សានំ អន្តរេ។ តទា កិរ សាវត្ថិវាសិនោ អត្តនោ អត្តនោ គេហេសុ ច គេហទ្វារេសុ ច សន្ថាគារាទីសុ ច និសីទិត្វា កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘ភគវតោ អសីតិអនុព្យញ្ជនានិ ព្យាមប្បភា ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណានិ, យេហិ ច ភគវតោ កាយោ, សព្ពផាលិផុល្លោ វិយ បារិច្ឆត្តកោ, វិកសិតមិវ កមលវនំ, នានារតនវិចិត្តំ វិយ សុវណ្ណតោរណំ, តារាមរិចិវិរោចមិវ គគនតលំ, ឥតោ ចិតោ ច វិធាវមានា វិប្ផន្ទមានា ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ មុញ្ចន្តោ អតិវិយ សោភតិ។ ភគវតោ ច ឥមិនា នាម កម្មេន ឥទំ លក្ខណំ និព្ពត្តន្តិ កថិតំ នត្ថិ, យាគុឧឡុង្កមត្តម្បិ បន កដច្ឆុភត្តមត្តំ វា បុព្ពេ ទិន្នបច្ចយា ឯវំ ឧប្បជ្ជតីតិ ភគវតា វុត្តំ។ កិំ នុ ខោ សត្ថា កម្មំ អកាសិ, យេនស្ស ឥមានិ លក្ខណានិ និព្ពត្តន្តី’’តិ។
អថាយស្មា អានន្ទោ អន្តោគាមេ ចរន្តោ ឥមំ កថាសល្លាបំ សុត្វា កតភត្តកិច្ចោ វិហារំ អាគន្ត្វា សត្ថុ វត្តំ កត្វា វន្ទិត្វា ឋិតោ ‘‘មយា, ភន្តេ, អន្តោគាមេ ឯកា កថា សុតា’’តិ អាហ។ តតោ
សុប្បតិដ្ឋិតបាទតាលក្ខណវណ្ណនា
២០១. បុរិមំ ជាតិន្តិអាទីសុ បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធា ជាតវសេន ‘‘ជាតី’’តិ វុត្តា។ តថា ភវនវសេន ‘‘ភវោ’’តិ, និវុត្ថវសេន អាលយដ្ឋេន វា ‘‘និកេតោ’’តិ។ តិណ្ណម្បិ បទានំ បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធសន្តានេ ឋិតោតិ អត្ថោ។ ឥទានិ យស្មា តំ ខន្ធសន្តានំ ទេវលោកាទីសុបិ វត្តតិ។ លក្ខណនិព្ពត្តនសមត្ថំ បន កុសលកម្មំ តត្ថ ន សុករំ, មនុស្សភូតស្សេវ សុករំ។ តស្មា យថាភូតេន យំ កម្មំ កតំ, តំ ទស្សេន្តោ បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោតិ អាហ។ អការណំ វា ឯតំ។ ហត្ថិអស្សមិគមហិំសវានរាទិភូតោបិ មហាបុរិសោ បារមិយោ បូរេតិយេវ។ យស្មា បន ឯវរូបេ អត្តភាវេ ឋិតេន កតកម្មំ ន សក្កា សុខេន ទីបេតុំ, មនុស្សភាវេ ឋិតេន កតកម្មំ បន សក្កា សុខេន ទីបេតុំ។ តស្មា ‘‘បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោ’’តិ អាហ។
ទឡ្ហសមាទានោតិ ថិរគហណោ។ កុសលេសុ ធម្មេសូតិ ទសកុសលកម្មបថេសុ។ អវត្ថិតសមាទានោតិ និច្ចលគហណោ អនិវត្តិតគហណោ។ មហាសត្តស្ស ហិ អកុសលកម្មតោ អគ្គិំ បត្វា កុក្កុដបត្តំ វិយ ចិត្តំ បដិកុដតិ, កុសលំ បត្វា វិតានំ វិយ បសារិយតិ។ តស្មា ទឡ្ហសមាទានោ ហោតិ អវត្ថិតសមាទានោ។ ន សក្កា កេនចិ សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា ទេវេន វា មារេន វា ព្រហ្មុនា វា កុសលសមាទានំ វិស្សជ្ជាបេតុំ។
តត្រិមានិ វត្ថូនិ – បុព្ពេ កិរ មហាបុរិសោ កលន្ទកយោនិយំ និព្ពត្តិ។ អថ ទេវេ វុដ្ឋេ ឱឃោ អាគន្ត្វា កុលាវកំ គហេត្វា សមុទ្ទមេវ បវេសេសិ។ មហាបុរិសោ ‘‘បុត្តកេ នីហរិស្សាមី’’តិ នង្គុដ្ឋំ តេមេត្វា តេមេត្វា សមុទ្ទតោ ឧទកំ ពហិ ខិបិ។ សត្តមេ ទិវសេ សក្កោ អាវជ្ជិត្វា តត្ថ អាគម្ម ‘‘កិំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិ? សោ តស្ស អារោចេសិ។ សក្កោ មហាសមុទ្ទតោ ឧទកស្ស ទុន្នីហរណីយភាវំ កថេសិ។ ពោធិសត្តោ
ឥទានិ យេសុ កុសលេសុ ធម្មេសុ អវត្ថិតសមាទានោ អហោសិ, តេ ទស្សេតុំ កាយសុចរិតេតិអាទិមាហ។ ទានសំវិភាគេតិ ឯត្ថ ច ទានមេវ ទិយ្យនវសេន ទានំ, សំវិភាគករណវសេន សំវិភាគោ។ សីលសមាទានេតិ បញ្ចសីលទសសីលចតុបារិសុទ្ធិសីលបូរណកាលេ។ ឧបោសថូបវាសេតិ ចាតុទ្ទសិកាទិភេទស្ស ឧបោសថស្ស ឧបវសនកាលេ។ មត្តេយ្យតាយាតិ មាតុកាតព្ពវត្តេ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អញ្ញតរញ្ញតរេសុ ចាតិ អញ្ញេសុ ច ឯវរូបេសុ។ អធិកុសលេសូតិ ឯត្ថ អត្ថិ កុសលា, អត្ថិ អធិកុសលា។ សព្ពេបិ កាមាវចរា កុសលា កុសលា នាម, រូបាវចរា អធិកុសលា។ ឧភោបិ តេ កុសលា នាម, អរូបាវចរា អធិកុសលា។ សព្ពេបិ តេ កុសលា
កដត្តា ឧបចិតត្តាតិ ឯត្ថ សកិម្បិ កតំ កតមេវ, អភិណ្ហករណេន បន ឧបចិតំ ហោតិ។ ឧស្សន្នត្តាតិ បិណ្ឌីកតំ រាសីកតំ កម្មំ ឧស្សន្នន្តិ វុច្ចតិ។ តស្មា ‘‘ឧស្សន្នត្តា’’តិ វទន្តោ មយា កតកម្មស្ស ចក្កវាឡំ អតិសម្ពាធំ, ភវគ្គំ អតិនីចំ, ឯវំ មេ ឧស្សន្នំ កម្មន្តិ ទស្សេតិ។ វិបុលត្តាតិ អប្បមាណត្តា។ ឥមិនា ‘‘អនន្តំ អបរិមាណំ មយា កតំ កម្ម’’ន្តិ ទស្សេតិ។ អធិគ្គណ្ហាតីតិ បដិលភតីតិ អធិគច្ឆតិ។
សព្ពាវន្តេហិ បាទតលេហីតិ ឥទំ ‘‘សមំ បាទំ ភូមិយំ និក្ខិបតី’’តិ ឯតស្ស វិត្ថារវចនំ។ តត្ថ សព្ពាវន្តេហីតិ សព្ពបទេសវន្តេហិ, ន ឯកេន បទេសេន បឋមំ ផុសតិ, ន ឯកេន
២០២. សាគរបរិយន្តន្តិ សាគរសីមំ។ ន ហិ តស្ស រជ្ជំ ករោន្តស្ស អន្តរា រុក្ខោ វា បព្ពតោ វា នទី វា សីមា ហោតិ មហាសមុទ្ទោវ សីមា។ តេន វុត្តំ ‘‘សាគរបរិយន្ត’’ន្តិ។ អខិលមនិមិត្តមកណ្ដកន្តិ និច្ចោរំ។ ចោរា ហិ ខរសម្ផស្សដ្ឋេន ខិលា, ឧបទ្ទវបច្ចយដ្ឋេន និមិត្តា, វិជ្ឈនដ្ឋេន កណ្ដកាតិ វុច្ចន្តិ។ ឥទ្ធន្តិ សមិទ្ធំ។ ផីតន្តិ សព្ពសម្បត្តិផាលិផុល្លំ។ ខេមន្តិ និព្ភយំ។ សិវន្តិ និរុបទ្ទវំ។ និរព្ពុទន្តិ អព្ពុទវិរហិតំ, គុម្ពំ គុម្ពំ ហុត្វា ចរន្តេហិ ចោរេហិ វិរហិតន្តិ អត្ថោ។ អក្ខម្ភិយោតិ អវិក្ខម្ភនីយោ។ ន នំ កោចិ ឋានតោ ចាលេតុំ សក្កោតិ។ បច្ចត្ថិកេនាតិ បដិបក្ខំ ឥច្ឆន្តេន។ បច្ចាមិត្តេនាតិ បដិវិរុទ្ធេន អមិត្តេន។ ឧភយម្បេតំ សបត្តវេវចនំ។ អព្ភន្តរេហីតិ អន្តោ ឧដ្ឋិតេហិ រាគាទីហិ។
ពាហិរេហីតិ
ឯត្តាវតា ភគវតា កម្មញ្ច កម្មសរិក្ខកញ្ច លក្ខណញ្ច លក្ខណានិសំសោ ច វុត្តោ ហោតិ។ កម្មំ នាម សតសហស្សកប្បាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ទឡ្ហវីរិយេន ហុត្វា កតំ កម្មំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម ទឡ្ហេន ហុត្វា កតភាវំ សទេវកោ លោកោ ជានាតូតិ សុប្បតិដ្ឋិតបាទមហាបុរិសលក្ខណំ។ លក្ខណំ នាម សុប្បតិដ្ឋិតបាទតា។ លក្ខណានិសំសោ នាម បច្ចត្ថិកេហិ អវិក្ខម្ភនីយតា។
២០៣. តត្ថេតំ វុច្ចតីតិ តត្ថ វុត្តេ កម្មាទិភេទេ អបរម្បិ ឥទំ វុច្ចតិ, គាថាពន្ធំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ឯតា បន គាថា បោរាណកត្ថេរា ‘‘អានន្ទត្ថេរេន ឋបិតា វណ្ណនាគាថា’’តិ វត្វា គតា។ អបរភាគេ ថេរា ‘‘ឯកបទិកោ អត្ថុទ្ធារោ’’តិ អាហំសុ។
តត្ថ សច្ចេតិ វចីសច្ចេ។ ធម្មេតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មេ។ ទមេតិ ឥន្ទ្រិយទមនេ។ សំយមេតិ សីលសំយមេ។ ‘‘សោចេយ្យសីលាលយុបោសថេសុ ចា’’តិ ឯត្ថ កាយសោចេយ្យាទិ តិវិធំ សោចេយ្យំ។ អាលយភូតំ សីលមេវ សីលាលយោ។ ឧបោសថកម្មំ ឧបោសថោ។ អហិំសាយាតិ អវិហិំសាយ។ សមត្តមាចរីតិ សកលំ អចរិ។
អន្វភីតិ អនុភវិ។ វេយ្យញ្ជនិកាតិ លក្ខណបាឋកា។ បរាភិភូតិ បរេ អភិភវនសមត្ថោ។ សត្តុភីតិ សបត្តេហិ អក្ខម្ភិយោ ហោតិ។
ន សោ គច្ឆតិ ជាតុ ខម្ភនន្តិ សោ ឯកំសេនេវ អគ្គបុគ្គលោ វិក្ខម្ភេតព្ពតំ ន គច្ឆតិ។ ឯសា ហិ តស្ស ធម្មតាតិ តស្ស ហិ ឯសា ធម្មតា អយំ សភាវោ។
បាទតលចក្កលក្ខណវណ្ណនា
២០៤. ឧព្ពេគឧត្តាសភយន្តិ ឧព្ពេគភយញ្ចេវ ឧត្តាសភយញ្ច។ តត្ថ ចោរតោ វា រាជតោ វា បច្ចត្ថិកតោ វា វិលោបនពន្ធនាទិនិស្សយំ ភយំ ឧព្ពេគោ នាម, តំមុហុត្តិកំ ចណ្ឌហត្ថិអស្សាទីនិ វា អហិយក្ខាទយោ វា បដិច្ច លោមហំសនករំ ភយំ ឧត្តាសភយំ នាម។ តំ សព្ពំ អបនុទិតា សំវិធាតាតិ សំវិទហិតា។ កថំ សំវិទហតិ? អដវិយំ សាសង្កដ្ឋានេសុ ទានសាលំ ការេត្វា តត្ថ អាគតេ ភោជេត្វា មនុស្សេ ទត្វា អតិវាហេតិ, តំ ឋានំ បវិសិតុំ អសក្កោន្តានំ មនុស្សេ បេសេត្វា បវេសេតិ។ នគរាទីសុបិ តេសុ តេសុ ឋានេសុ អារក្ខំ ឋបេតិ, ឯវំ សំវិទហតិ។ សបរិវារញ្ច ទានំ អទាសីតិ អន្នំ បានន្តិ ទសវិធំ ទានវត្ថុំ។
តត្ថ អន្នន្តិ យាគុភត្តំ។ តំ ទទន្តោ ន ទ្វារេ ឋបេត្វា អទាសិ, អថ ខោ អន្តោនិវេសនេ ហរិតុបលិត្តដ្ឋានេ លាជា ចេវ បុប្ផានិ ច វិកិរិត្វា អាសនំ បញ្ញបេត្វា វិតានំ ពន្ធិត្វា គន្ធធូមាទីហិ សក្ការំ កត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា យាគុំ អទាសិ។ យាគុំ ទេន្តោ ច សព្យញ្ជនំ អទាសិ។ យាគុបានាវសានេ បាទេ ធោវិត្វា តេលេន មក្ខេត្វា នានប្បការកំ អនន្តំ ខជ្ជកំ ទត្វា បរិយោសានេ អនេកសូបំ អនេកព្យញ្ជនំ បណីតភោជនំ អទាសិ
យានន្តិ ឧបាហនំ។ តំ ទទន្តោបិ ឧបាហនត្ថវិកំ ឧបាហនទណ្ឌកំ មក្ខនតេលំ ហេដ្ឋា វុត្តានិ ច អន្នាទីនិ តស្សេវ បរិវារំ កត្វា អទាសិ។ មាលំ ទេន្តោបិ ន សុទ្ធមាលមេវ អទាសិ, អថ ខោ នំ គន្ធេហិ មិស្សេត្វា ហេដ្ឋិមានិ ចត្តារិ តស្សេវ បរិវារំ កត្វា អទាសិ។ ពោធិចេតិយអាសនបោត្ថកាទិបូជនត្ថាយ ចេវ ចេតិយឃរធូបនត្ថាយ ច គន្ធំ ទេន្តោបិ ន សុទ្ធគន្ធមេវ អទាសិ, គន្ធបិសនកនិសទាយ ចេវ បក្ខិបនកភាជនេន ច សទ្ធិំ ហេដ្ឋិមានិ បញ្ច តស្ស បរិវារំ កត្វា អទាសិ។ ចេតិយបូជាទីនំ អត្ថាយ ហរិតាលមនោសិលាចីនបិដ្ឋាទិវិលេបនំ ទេន្តោបិ ន សុទ្ធវិលេបនមេវ អទាសិ, វិលេបនភាជនេន សទ្ធិំ ហេដ្ឋិមានិ ឆ តស្ស បរិវារំ កត្វា អទាសិ។ សេយ្យាតិ មញ្ចបីឋំ។ តំ ទេន្តោបិ ន សុទ្ធកមេវ អទាសិ, កោជវកម្ពលបច្ចត្ថរណមញ្ចប្បដិបាទកេហិ សទ្ធិំ អន្តមសោ មង្គុលសោធនទណ្ឌកំ ហេដ្ឋិមានិ ច សត្ត តស្ស បរិវារំ កត្វា អទាសិ។ អាវសថំ បទីបេយ្យន្តិ បទីបតេលំ។ តំ ទេន្តោ ចេតិយង្គណេ ពោធិយង្គណេ ធម្មស្សវនគ្គេ វសនគេហេ បោត្ថកវាចនដ្ឋានេ ឥមិនា ទីបំ ជាលាបេថាតិ ន សុទ្ធតេលមេវ អទាសិ, វដ្ដិ កបល្លកតេលភាជនាទីហិ សទ្ធិំ ហេដ្ឋិមានិ នវ តស្ស បរិវារំ កត្វា អទាសិ។ សុវិភត្តន្តរានីតិ សុវិភត្តអន្តរានិ។
រាជានោតិ អភិសិត្តា។ ភោគិយាតិ ភោជកា កុមារាតិ រាជកុមារា។ ឥធ កម្មំ នាម សបរិវារំ ទានំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម សបរិវារំ កត្វា ទានំ អទាសីតិ ឥមិនា ការណេន សទេវកោ លោកោ ជានាតូតិ និព្ពត្តំ ចក្កលក្ខណំ។ លក្ខណំ នាម តទេវ ចក្កលក្ខណំ។ អានិសំសោ មហាបរិវារតា។
២០៥. តត្ថេតំ វុច្ចតីតិ ឥមា តទត្ថបរិទីបនា គាថា វុច្ចន្តិ។ ទុវិធា ហិ គាថា ហោន្តិ – តទត្ថបរិទីបនា ច វិសេសត្ថបរិទីបនា ច។ តត្ថ បាឡិអាគតមេវ អត្ថំ បរិទីបនា តទត្ថបរិទីបនា នាម។ បាឡិយំ អនាគតំ បរិទីបនា វិសេសត្ថបរិទីបនា នាម។ ឥមា បន តទត្ថបរិទីបនា។ តត្ថ បុរេតិ បុព្ពេ។ បុរត្ថាតិ តស្សេវ វេវចនំ។ បុរិមាសុ ជាតីសូតិ ឥមិស្សា ជាតិយា ឧព្ពេគឧត្តាសភយាបនូទនោតិ ឧព្ពេគភយស្ស ច ឧត្តាសភយស្ស ច អបនូទនោ។ ឧស្សុកោតិ អធិមុត្តោ។
សតបុញ្ញលក្ខណន្តិ សតេន សតេន បុញ្ញកម្មេន និព្ពត្តំ ឯកេកំ លក្ខណំ។ ឯវំ សន្តេ យោ កោចិ ពុទ្ធោ ភវេយ្យាតិ ន រោចយិំសុ, អនន្តេសុ បន ចក្កវាឡេសុ សព្ពេ សត្តា ឯកេកំ កម្មំ សតក្ខត្តុំ ករេយ្យុំ, ឯត្តកេហិ ជនេហិ កតំ កម្មំ ពោធិសត្តោ ឯកោវ ឯកេកំ សតគុណំ កត្វា និព្ពត្តោ។ តស្មា ‘‘សតបុញ្ញលក្ខណោ’’តិ ឥមមត្ថំ រោចយិំសុ។ មនុស្សាសុរសក្ករក្ខសាតិ មនុស្សា ច អសុរា ច សក្កា ច រក្ខសា ច។
អាយតបណ្ហិតាទិតិលក្ខណវណ្ណនា
២០៦. អន្តរាតិ បដិសន្ធិតោ សរសចុតិយា អន្តរេ។ ឥធ កម្មំ នាម បាណាតិបាតា វិរតិ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម បាណាតិបាតំ ករោន្តោ បទសទ្ទសវនភយា អាយតបណ្ហិ មហាបុរិសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ ព្រហ្មុជុគត្តមហាបុរិសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ។ តថា បរំ ឃាតេន្តា អាវុធំ វា មុគ្គរំ វា គណ្ហិត្វា មុដ្ឋិកតហត្ថា បរំ ឃាតេន្តិ។ តេ ឯវំ តេសំ បរស្ស ឃាតិតភាវំ ឥមិនា ការណេន ជនោ ជានាតូតិ រស្សង្គុលី វា រស្សហត្ថា វា វង្កង្គុលី វា ផណហត្ថកា វា ភវន្តិ។ តថាគតស្ស បន ឯវំ បរេសំ អឃាតិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ទីឃង្គុលិមហាបុរិសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ។ ឥទមេត្ថ កម្មសរិក្ខកំ។ ឥទមេវ បន លក្ខណត្តយំ លក្ខណំ នាម។ ទីឃាយុកភាវោ លក្ខណានិសំសោ។
២០៧. មរណវធភយត្តនោតិ ឯត្ថ មរណសង្ខាតោ វធោ មរណវធោ, មរណវធតោ ភយំ មរណវធភយំ, តំ អត្តនោ ជានិត្វា។ បដិវិរតោ បរំមារណាយាតិ យថា មយ្ហំ មរណតោ ភយំ មម ជីវិតំ សុចរិតេនាតិ សុចិណ្ណេន។ សគ្គមគមាតិ សគ្គំ គតោ។
ចវិយ បុនរិធាគតោតិ ចវិត្វា បុន ឥធាគតោ។ ទីឃបាសណ្ហិកោតិ ទីឃបណ្ហិកោ។ ព្រហ្មាវ សុជូតិ ព្រហ្មា វិយ សុដ្ឋុ ឧជុ។
សុភុជោតិ សុន្ទរភុជោ។ សុសូតិ មហល្លកកាលេបិ តរុណរូបោ។ សុសណ្ឋិតោតិ សុសណ្ឋានសម្បន្នោ។ មុទុតលុនង្គុលិយស្សាតិ មុទូ ច តលុនា ច អង្គុលិយោ អស្ស។ តីភីតិ តីហិ។ បុរិសវរគ្គលក្ខណេហីតិ បុរិសវរស្ស ចិរយបនាយាតិ ចិរំ យាបនាយ, ទីឃាយុកភាវាយ។
ចិរំ យបេតីតិ ចិរំ យាបេតិ។ ចិរតរំ បព្ពជតិ យទិ តតោតិ តតោ ចិរតរំ យាបេតិ, យទិ បព្ពជតីតិ អត្ថោ។ យាបយតិ ច វសិទ្ធិភាវនាយាតិ វសិប្បត្តោ ហុត្វា ឥទ្ធិភាវនាយ យាបេតិ។
សត្តុស្សទតាលក្ខណវណ្ណនា
២០៨. រសិតានន្តិ រសសម្បន្នានំ។ ‘‘ខាទនីយាន’’ន្តិអាទីសុ ខាទនីយានិ នាម បិដ្ឋខជ្ជកាទីនិ។ ភោជនីយានីតិ បញ្ច ភោជនានិ។ សាយនីយានីតិ សាយិតព្ពានិ សប្បិនវនីតាទីនិ។ លេហនីយានីតិ និល្លេហិតព្ពានិ បិដ្ឋបាយាសាទីនិ។ បានានីតិ អដ្ឋ បានកានិ។
ឥធ កម្មំ នាម កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ទិន្នំ ឥទំ បណីតភោជនទានំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម លូខភោជនេ កុច្ឆិគតេ លោហិតំ សុស្សតិ, មំសំ មិលាយតិ។ តស្មា លូខទាយកា សត្តា ឥមិនា ការណេន នេសំ លូខភោជនស្ស ទិន្នភាវំ ជនោ ជានាតូតិ អប្បមំសា អប្បលោហិតា មនុស្សបេតា វិយ ទុល្លភន្នបានា ភវន្តិ។ បណីតភោជនេ បន កុច្ឆិគតេ មំសលោហិតំ វឌ្ឍតិ, បរិបុណ្ណកាយា បាសាទិកា អភិរូបទស្សនា ហោន្តិ។ តស្មា តថាគតស្ស ទីឃរត្តំ បណីតភោជនទាយកត្តំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ សត្តុស្សទមហាបុរិសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ។ លក្ខណំ នាម សត្តុស្សទលក្ខណមេវ។ បណីតលាភិតា អានិសំសោ។
២០៩. ខជ្ជភោជ្ជមថលេយ្យសាយិតន្តិ ឧត្តមគ្គរសទាយកោតិ ឧត្តមោ អគ្គរសទាយកោ, ឧត្តមានំ វា អគ្គរសានំ ទាយកោ។
សត្ត ចុស្សទេតិ សត្ត ច ឧស្សទេ។ តទត្ថជោតកន្តិ ខជ្ជភោជ្ជាទិជោតកំ, តេសំ លាភសំវត្តនិកន្តិ អត្ថោ។ បព្ពជម្បិ ចាតិ បព្ពជមានោបិ ច។ តទាធិគច្ឆតីតិ តំ អធិគច្ឆតិ។ លាភិរុត្តមន្តិ លាភិ ឧត្តមំ។
ករចរណាទិលក្ខណវណ្ណនា
២១០. ទានេនាតិអាទីសុ
បេយ្យវជ្ជេនាតិ ឯកច្ចោ ហិ ‘‘អយំ ទាតព្ពំ នាម ទេតិ, ឯកេន បន វចនេន សព្ពំ មក្ខេត្វា នាសេតិ, កិំ ឯតស្ស ទាន’’ន្តិ វត្តា ហោតិ។ ឯកច្ចោ ‘‘អយំ កិញ្ចាបិ ទានំ ន ទេតិ, កថេន្តោ បន តេលេន វិយ មក្ខេតិ។ ឯសោ ទេតុ វា មា វា, វចនមេវ
អត្ថចរិយាយាតិ អត្ថសំវឌ្ឍនកថាយ។ ឯកច្ចោ ហិ នេវ ទានំ, ន បិយវចនំ បច្ចាសីសតិ។ អត្តនោ ហិតកថំ វឌ្ឍិតកថមេវ បច្ចាសីសតិ។ ឯវរូបំ បុគ្គលំ ‘‘ឥទំ តេ កាតព្ពំ, ឥទំ តេ ន កាតព្ពំ។ ឯវរូបោ បុគ្គលោ សេវិតព្ពោ, ឯវរូបោ បុគ្គលោ ន សេវិតព្ពោ’’តិ ឯវំ អត្ថចរិយាយ សង្គហេសិ។
សមានត្តតាយាតិ សមានសុខទុក្ខភាវេន។ ឯកច្ចោ ហិ ទានាទីសុ ឯកម្បិ ន បច្ចាសីសតិ, ឯកាសនេ និសជ្ជំ, ឯកបល្លង្កេ សយនំ, ឯកតោ ភោជនន្តិ ឯវំ សមានសុខទុក្ខតំ បច្ចាសីសតិ។ តត្ថ ជាតិយា ហីនោ ភោគេន អធិកោ ទុស្សង្គហោ ហោតិ។ ន ហិ សក្កា តេន សទ្ធិំ ឯកបរិភោគោ កាតុំ, តថា អករិយមានេ ច សោ កុជ្ឈតិ។ ភោគេន ហីនោ ជាតិយា អធិកោបិ ទុស្សង្គហោ ហោតិ។ សោ ហិ ‘‘អហំ ជាតិមា’’តិ ភោគសម្បន្នេន សទ្ធិំ ឯកបរិភោគំ ន ឥច្ឆតិ, តស្មិំ អករិយមានេ កុជ្ឈតិ។ ឧភោហិបិ ហីនោ បន សុសង្គហោ ហោតិ។ ន ហិ សោ ឥតរេន សទ្ធិំ ឯកបរិភោគំ ឥច្ឆតិ, ន អករិយមានេ ច កុជ្ឈតិ។ ឧភោហិ
សុសង្គហិតាស្ស ហោន្តីតិ សុសង្គហិតា អស្ស ហោន្តិ។ ទេតុ វា មា វា ទេតុ, ករោតុ វា មា វា ករោតុ, សុសង្គហិតាវ ហោន្តិ, ន ភិជ្ជន្តិ។ ‘‘យទាស្ស ទាតព្ពំ ហោតិ, តទា ទេតិ។ ឥទានិ មញ្ញេ នត្ថិ, តេន ន ទេតិ។ កិំ មយំ ទទមានមេវ ឧបដ្ឋហាម? អទេន្តំ អករោន្តំ ន ឧបដ្ឋហាមា’’តិ ឯវំ ចិន្តេន្តិ។
ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ កតំ ទានាទិសង្គហកម្មំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម យោ ឯវំ អសង្គាហកោ ហោតិ, សោ ឥមិនា ការណេនស្ស អសង្គាហកភាវំ ជនោ ជានាតូតិ ថទ្ធហត្ថបាទោ ចេវ ហោតិ, វិសមដ្ឋិតាវយវលក្ខណោ ច។ តថាគតស្ស បន ទីឃរត្តំ សង្គាហកភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឥមានិ ទ្វេ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ។ សុសង្គហិតបរិជនតា អានិសំសោ។
២១១. ករិយាតិ ករិត្វា។ ចរិយាតិ ចរិត្វា។ អនវមតេនាតិ អនវញ្ញាតេន។ ‘‘អនបមោទេនា’’តិបិ បាឋោ, ន អប្បមោទេន, ន ទីនេន ន គព្ភិតេនាតិ អត្ថោ។
ចវិយាតិ ចវិត្វា។ អតិរុចិរ សុវគ្គុ ទស្សនេយ្យន្តិ អតិរុចិរញ្ច សុបាសាទិកំ សុវគ្គុ ច សុដ្ឋុ ឆេកំ ទស្សនេយ្យញ្ច ទដ្ឋព្ពយុត្តំ។ សុសុ កុមារោតិ សុដ្ឋុ សុកុមារោ។
បរិជនស្សវោតិ បរិជនោ អស្សវោ វចនករោ។ វិធេយ្យោតិ កត្តព្ពាកត្តព្ពេសុ យថារុចិ វិធាតព្ពោ។ មហិមន្តិ មហិំ ឥមំ។ បិយវទូ ហិតសុខតំ ជិគីសមានោតិ បិយវទោ ហុត្វា ហិតញ្ច សុខញ្ច បរិយេសមានោ។ វចនបដិករស្សា ភិប្បសន្នាតិ វចនបដិករា អស្ស អភិប្បសន្នា។ ធម្មានុធម្មន្តិ ធម្មញ្ច អនុធម្មញ្ច។
ឧស្សង្ខបាទាទិលក្ខណវណ្ណនា
២១២. អត្ថូបសំហិតន្តិ ធម្មូបសំហិតន្តិ ទសកុសលកម្មបថនិស្សិតំ។ ពហុជនំ និទំសេសីតិ ពហុជនស្ស និទំសនកថំ កថេសិ។ បាណីនន្តិ សត្តានំ។ ‘‘អគ្គោ’’តិអាទីនិ សព្ពានិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ។ ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ ភាសិតា ឧទ្ធង្គមនីយា អត្ថូបសំហិតា វាចា។ កម្មសរិក្ខកំ នាម យោ ឯវរូបំ ឧគ្គតវាចំ ន ភាសតិ, សោ ឥមិនា ការណេន ឧគ្គតវាចាយ អភាសនំ ជនោ ជានាតូតិ អធោសង្ខបាទោ ច ហោតិ អធោនតលោមោ ច។ តថាគតស្ស បន ទីឃរត្តំ ឯវរូបាយ ឧគ្គតវាចាយ ភាសិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឧស្សង្ខបាទលក្ខណញ្ច ឧទ្ធគ្គលោមលក្ខណញ្ច និព្ពត្តតិ។ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ។ ឧត្តមភាវោ អានិសំសោ។
២១៣. ឯរយន្តិ ពហុជនំ និទំសយីតិ ពហុជនស្ស ហិតំ ទស្សេតិ។ ធម្មយាគន្តិ ធម្មទានយញ្ញំ។
ឧព្ភមុប្បតិតលោមវា សសោតិ សោ ឯស ឧទ្ធគ្គតលោមវា ហោតិ។ បាទគណ្ឋិរហូតិ បាទគោប្ផកា អហេសុំ។ សាធុសណ្ឋិតាតិ សុដ្ឋុ សណ្ឋិតា។ មំសលោហិតាចិតាតិ មំសេន ច លោហិតេន ច អាចិតា។ តចោត្ថតាតិ តចេន បរិយោនទ្ធា និគុឡ្ហា។ វជតីតិ គច្ឆតិ។ អនោមនិក្កមោតិ អនោមវិហារី សេដ្ឋវិហារី។
ឯណិជង្ឃលក្ខណវណ្ណនា
២១៤. សិប្បំ វាតិអាទីសុ សិប្បំ នាម ទ្វេ សិប្បានិ – ហីនញ្ច សិប្បំ, ឧក្កដ្ឋញ្ច សិប្បំ។ ហីនំ នាម សិប្បំ នឡការសិប្បំ, កុម្ភការសិប្បំ បេសការសិប្បំ នហាបិតសិប្បំ។ ឧក្កដ្ឋំ នាម សិប្បំ លេខា មុទ្ទា គណនា។ វិជ្ជាតិ អហិវិជ្ជាទិអនេកវិធា។ ចរណន្តិ បញ្ចសីលំ ទសសីលំ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ។ កម្មន្តិ កម្មស្សកតាជាននបញ្ញា។ កិលិស្សេយ្យុន្តិ កិលមេយ្យុំ។ អន្តេវាសិកវត្តំ នាម ទុក្ខំ, តំ នេសំ មា ចិរមហោសីតិ ចិន្តេសិ។
រាជារហានីតិ រញ្ញោ អនុរូបានិ ហត្ថិអស្សាទីនិ, តានិយេវ រញ្ញោ សេនាយ អង្គភូតត្តា រាជង្គានីតិ វុច្ចន្តិ។ រាជូបភោគានីតិ រញ្ញោ រាជានុច្ឆវិកានីតិ រញ្ញោ អនុច្ឆវិកានិ។ តេសំយេវ សព្ពេសំ ឥទំ គហណំ។ សមណារហានីតិ សមណង្គានីតិ សមណានំ កោដ្ឋាសភូតា ចតស្សោ បរិសា។ សមណូបភោគានីតិ សមណានំ ឧបភោគបរិក្ខារា។ សមណានុច្ឆវិកានីតិ តេសំយេវ អធិវចនំ។
ឥធ បន កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ សក្កច្ចំ សិប្បាទិវាចនំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម យោ ឯវំ សក្កច្ចំ សិប្បំ អវាចេន្តោ អន្តេវាសិកេ ឧក្កុដិកាសនជង្ឃបេសនិកាទីហិ កិលមេតិ, តស្ស ជង្ឃមំសំ លិខិត្វា បាតិតំ វិយ ហោតិ។ តថាគតស្ស បន សក្កច្ចំ វាចិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ អនុបុព្ពឧគ្គតវដ្ដិតំ ឯណិជង្ឃលក្ខណំ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ។ អនុច្ឆវិកលាភិតា អានិសំសោ។
២១៥. យទូបឃាតាយាតិ យំ សិប្បំ កស្សចិ ឧបឃាតាយ ន ហោតិ។ កិលិស្សតីតិ កិលមិស្សតិ។ សុខុមត្តចោត្ថតាតិ សុខុមត្តចេន បរិយោនទ្ធា។ កិំ បន អញ្ញេន កម្មេន អញ្ញំ លក្ខណំ និព្ពត្តតីតិ? ន និព្ពត្តតិ។ យំ បន និព្ពត្តតិ, តំ អនុព្យញ្ជនំ ហោតិ, តស្មា ឥធ វុត្តំ។
សុខុមច្ឆវិលក្ខណវណ្ណនា
២១៦. សមណំ វាតិ សមិតបាបដ្ឋេន សមណំ។ ព្រាហ្មណំ វាតិ ពាហិតបាបដ្ឋេន ព្រាហ្មណំ។
មហាបញ្ញោតិអាទីសុ មហាបញ្ញាទីហិ សមន្នាគតោ ហោតីតិ អត្ថោ។ តត្រិទំ មហាបញ្ញាទីនំ នានត្តំ។
តត្ថ កតមា មហាបញ្ញា? មហន្តេ សីលក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ សមាធិក្ខន្ធេ បញ្ញាក្ខន្ធេ វិមុត្តិក្ខន្ធេ វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា។ មហន្តានិ ឋានាឋានានិ មហន្តា វិហារសមាបត្តិយោ មហន្តានិ អរិយសច្ចានិ មហន្តេ សតិបដ្ឋានេ សម្មប្បធានេ ឥទ្ធិបាទេ មហន្តានិ ឥន្ទ្រិយានិ ពលានិ មហន្តេ ពោជ្ឈង្គេ មហន្តេ អរិយមគ្គេ មហន្តានិ សាមញ្ញផលានិ មហន្តា អភិញ្ញាយោ មហន្តំ បរមត្ថំ និព្ពានំ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា។
កតមា បុថុបញ្ញា? បុថុនានាខន្ធេសុ ញាណំ បវត្តតីតិ បុថុបញ្ញា។ បុថុនានាធាតូសុ បុថុនានាអាយតនេសុ
កតមា ហាសបញ្ញា? ឥធេកច្ចោ ហាសពហុលោ វេទពហុលោ តុដ្ឋិពហុលោ បាមោជ្ជពហុលោ សីលំ បរិបូរេតិ ឥន្ទ្រិយសំវរំ បរិបូរេតិ ភោជនេ មត្តញ្ញុតំ ជាគរិយានុយោគំ សីលក្ខន្ធំ សមាធិក្ខន្ធំ បញ្ញាក្ខន្ធំ វិមុត្តិក្ខន្ធំ
កតមា ជវនបញ្ញា? យំកិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ យំ ទូរេ សន្តិកេ វា, សព្ពំ តំ រូបំ អនិច្ចតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ ទុក្ខតោ ខិប្បំ អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ យា កាចិ វេទនា…បេ.… យំកិញ្ចិ វិញ្ញាណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ, សព្ពំ តំ វិញ្ញាណំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ ចក្ខុ…បេ.… ជរាមរណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន ទុក្ខំ ភយដ្ឋេន អនត្តា អសារកដ្ឋេនាតិ តុលយិត្វា តីរយិត្វា វិភាវយិត្វា វិភូតំ កត្វា រូបនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណំ ចក្ខុ…បេ.… ជរាមរណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន…បេ.… វិភូតំ កត្វា ជរាមរណនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ
កតមា តិក្ខបញ្ញា? ខិប្បំ កិលេសេ ឆិន្ទតីតិ តិក្ខបញ្ញា។ ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតិ, ឧប្បន្នំ ព្យាបាទវិតក្កំ, ឧប្បន្នំ វិហិំសាវិតក្កំ, ឧប្បន្នុប្បន្នេ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ ឧប្បន្នំ រាគំ ទោសំ មោហំ កោធំ ឧបនាហំ មក្ខំ បឡាសំ ឥស្សំ មច្ឆរិយំ មាយំ សាឋេយ្យំ ថម្ភំ សារម្ភំ
កតមា និព្ពេធិកបញ្ញា? ឥធេកច្ចោ សព្ពសង្ខារេសុ ឧព្ពេគពហុលោ ហោតិ ឧត្តាសពហុលោ ឧក្កណ្ឋនពហុលោ អរតិពហុលោ អនភិរតិពហុលោ ពហិមុខោ ន រមតិ សព្ពសង្ខារេសុ, អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អបទាលិតបុព្ពំ លោភក្ខន្ធំ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញា។ អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អបទាលិតបុព្ពំ ទោសក្ខន្ធំ មោហក្ខន្ធំ កោធំ ឧបនាហំ…បេ.… សព្ពេ ភវគាមិកម្មេ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញាតិ (បដិ. ម. ៣.៣)។
២១៧. បព្ពជិតំ ឧបាសិតាតិ បណ្ឌិតំ បព្ពជិតំ ឧបសង្កមិត្វា បយិរុបាសិតា។ អត្ថន្តរោតិ យថា ឯកេ រន្ធគវេសិនោ ឧបារម្ភចិត្តតាយ ទោសំ អព្ភន្តរំ ករិត្វា និសាមយន្តិ, ឯវំ អនិសាមេត្វា អត្ថំ អព្ភន្តរំ កត្វា អត្ថយុត្តំ កថំ និសាមយិ ឧបធារយិ។
បដិលាភគតេនាតិ បដិលាភត្ថាយ គតេន។ ឧប្បាទនិមិត្តកោវិទាតិ ឧប្បាទេ ច និមិត្តេ ច ឆេកា។ អវេច្ច ទក្ខិតីតិ ញត្វា បស្សិស្សតិ។
អត្ថានុសិដ្ឋីសុ បរិគ្គហេសុ ចាតិ យេ អត្ថានុសាសនេសុ បរិគ្គហា អត្ថានត្ថំ បរិគ្គាហកានិ ញាណានិ, តេសូតិ អត្ថោ។
សុវណ្ណវណ្ណលក្ខណវណ្ណនា
២១៨. អក្កោធនោតិ នាភិសជ្ជីតិ កុដិលកណ្ដកោ វិយ តត្ថ តត្ថ មម្មំ តុទន្តោ វិយ ន លគ្គិ។ ន កុប្បិ ន ព្យាបជ្ជីតិអាទីសុ កោបោ។ តតោ ពលវតរោ ព្យាបាទោ។ តតោ ពលវតរា បតិត្ថិយនា។ តំ សព្ពំ អករោន្តោ ន កុប្បិ ន ព្យាបជ្ជិ ន បតិត្ថិយិ។ អប្បច្ចយន្តិ ទោមនស្សំ។ ន បាត្វាកាសីតិ ន កាយវិការេន វា វចីវិការេន វា បាកដមកាសិ។
ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ អក្កោធនតា ចេវ កម្មសរិក្ខកំ នាម កោធនស្ស ឆវិវណ្ណោ អាវិលោ ហោតិ មុខំ ទុទ្ទសិយំ វត្ថច្ឆាទនសទិសញ្ច មណ្ឌនំ នាម នត្ថិ។ តស្មា យោ កោធនោ ចេវ វត្ថច្ឆាទនានញ្ច អទាតា, សោ ឥមិនា ការណេនស្ស ជនោ កោធនាទិភាវំ ជានាតូតិ ទុព្ពណ្ណោ ហោតិ ទុស្សណ្ឋានោ។ អក្កោធនស្ស បន មុខំ វិរោចតិ, ឆវិវណ្ណោ វិប្បសីទតិ។ សត្តា ហិ ចតូហិ ការណេហិ បាសាទិកា ហោន្តិ អាមិសទានេន វា វត្ថទានេន វា សម្មជ្ជនេន វា អក្កោធនតាយ វា។ ឥមានិ ចត្តារិបិ ការណានិ ទីឃរត្តំ តថាគតេន កតានេវ។ តេនស្ស ឥមេសំ កតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ សុវណ្ណវណ្ណំ មហាបុរិសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ។ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ។ សុខុមត្ថរណាទិលាភិតា អានិសំសោ។
២១៩. អភិវិស្សជីតិ អភិវិស្សជ្ជេសិ។ មហិមិវ សុរោ អភិវស្សន្តិ សុរោ វុច្ចតិ ទេវោ, មហាបថវិំ អភិវស្សន្តោ ទេវោ វិយ។
សុរវរតរោរិវ ឥន្ទោតិ សុរានំ វរតរោ ឥន្ទោ វិយ។
អបព្ពជ្ជមិច្ឆន្តិ អបព្ពជ្ជំ គិហិភាវំ ឥច្ឆន្តោ។ មហតិមហិន្តិ មហន្តិំ បថវិំ។
អច្ឆាទនវត្ថមោក្ខបាវុរណានន្តិ អច្ឆាទនានញ្ចេវ វត្ថានញ្ច ឧត្តមបាវុរណានញ្ច។ បនាសោតិ វិនាសោ។
កោសោហិតវត្ថគុយ្ហលក្ខណវណ្ណនា
២២០. មាតរម្បិ បុត្តេន សមានេតា អហោសីតិ ឥមំ កម្មំ រជ្ជេ បតិដ្ឋិតេន សក្កា កាតុំ។ តស្មា ពោធិសត្តោបិ រជ្ជំ ការយមានោ អន្តោនគរេ ចតុក្កាទីសុ ចតូសុ នគរទ្វារេសុ ពហិនគរេ ចតូសុ ទិសាសុ ឥមំ កម្មំ ករោថាតិ មនុស្សេ ឋបេសិ។ តេ មាតរំ កុហិំ មេ បុត្តោ បុត្តំ
ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ ញាតីនំ សមង្គិភាវករណំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម ញាតយោ ហិ សមង្គីភូតា អញ្ញមញ្ញស្ស វជ្ជំ បដិច្ឆាទេន្តិ។ កិញ្ចាបិ ហិ តេ កលហកាលេ កលហំ ករោន្តិ, ឯកស្ស បន ទោសេ ឧប្បន្នេ អញ្ញំ ជានាបេតុំ ន ឥច្ឆន្តិ។ អយំ នាម ឯតស្ស ទោសោតិ វុត្តេ សព្ពេ ឧដ្ឋហិត្វា លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ។ បហូតបុត្តតា អានិសំសោ។
២២១. វត្ថឆាទិយន្តិ វត្ថេន ឆាទេតព្ពំ វត្ថគុយ្ហំ។
អមិត្តតាបនាតិ អមិត្តានំ បតាបនា។ គិហិស្ស បីតិំ ជននាតិ គិហិភូតស្ស សតោ បីតិជននា។
បរិមណ្ឌលាទិលក្ខណវណ្ណនា
២២២. សមំ ជានាតីតិ ‘‘អយំ តារុក្ខសមោ អយំ បោក្ខរសាតិសមោ’’តិ ឯវំ តេន តេន សមំ ជានាតិ។ សាមំ ជានាតីតិ សយំ ជានាតិ។ បុរិសំ ជានាតីតិ ‘‘អយំ សេដ្ឋសម្មតោ’’តិ បុរិសំ ជានាតិ។ បុរិសវិសេសំ ជានាតីតិ មុគ្គំ មាសេន សមំ អកត្វា គុណវិសិដ្ឋស្ស វិសេសំ ជានាតិ។ អយមិទមរហតីតិ អយំ បុរិសោ ឥទំ នាម ទានសក្ការំ អរហតិ បុរិសវិសេសករោ អហោសីតិ បុរិសវិសេសំ ញត្វា ការកោ អហោសិ។ យោ យំ អរហតិ, តស្សេវ តំ អទាសិ។ យោ ហិ កហាបណារហស្ស អឌ្ឍំ ទេតិ, សោ បរស្ស អឌ្ឍំ នាសេតិ។ យោ ទ្វេ កហាបណេ ទេតិ, សោ អត្តនោ កហាបណំ នាសេតិ។ តស្មា ឥទំ ឧភយម្បិ អកត្វា យោ យំ អរហតិ, តស្ស តទេវ អទាសិ។ សទ្ធាធនន្តិអាទីសុ សម្បត្តិបដិលាភដ្ឋេន សទ្ធាទីនំ ធនភាវោ វេទិតព្ពោ។
ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ បុរិសវិសេសំ ញត្វា កតំ សមសង្គហកម្មំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម តទស្ស លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ។ ធនសម្បត្តិ អានិសំសោ។
២២៣. តុលិយាតិ តុលយិត្វា។ បដិវិចយាតិ បដិវិចិនិត្វា។ មហាជនសង្គាហកន្តិ មហាជនសង្គហណំ។ សមេក្ខមានោតិ សមំ បេក្ខមានោ។ អតិនិបុណា មនុជាតិ អតិនិបុណា សុខុមបញ្ញា លក្ខណបាឋកមនុស្សា។ ពហុវិវិធា គិហីនំ អរហានីតិ ពហូ វិវិធានិ គិហីនំ អនុច្ឆវិកានិ បដិលភតិ។ ទហរោ សុសុ កុមារោ ‘‘អយំ ទហរោ កុមារោ បដិលភិស្សតី’’តិ ព្យាកំសុ មហីបតិស្សាតិ រញ្ញោ។
សីហបុព្ពទ្ធកាយាទិលក្ខណវណ្ណនា
២២៤. យោគក្ខេមកាមោតិ យោគតោ ខេមកាមោ។ បញ្ញាយាតិ កម្មស្សកតបញ្ញាយ។ ឥធ កម្មំ នាម មហាជនស្ស អត្ថកាមតា។ កម្មសរិក្ខកំ នាម តំ មហាជនស្ស អត្ថកាមតាយ វឌ្ឍិមេវ បច្ចាសីសិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឥមានិ សមន្តបរិបូរានិ អបរិហីនានិ តីណិ លក្ខណានិ និព្ពត្តន្តិ។ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណត្តយំ។ ធនាទីហិ ចេវ សទ្ធាទីហិ ច អបរិហានិ អានិសំសោ។
២២៥. សទ្ធាយាតិ ឱកប្បនសទ្ធាយ បសាទសទ្ធាយ។ សីលេនាតិ បញ្ចសីលេន ទសសីលេន។ សុតេនាតិ បរិយត្តិសវនេន។ ពុទ្ធិយាតិ ឯតេសំ ពុទ្ធិយា ធម្មេនាតិ លោកិយធម្មេន។ ពហូហិ សាធូហីតិ អញ្ញេហិបិ ពហូហិ ឧត្តមគុណេហិ។ អសហានធម្មតន្តិ អបរិហីនធម្មំ។
រសគ្គសគ្គិតាលក្ខណវណ្ណនា
២២៦. សមាភិវាហិនិយោតិ យថា តិលផលមត្តម្បិ ជិវ្ហគ្គេ ឋបិតំ សព្ពត្ថ ផរតិ, ឯវំ សមា ហុត្វា វហន្តិ។ ឥធ កម្មំ នាម អវិហេឋនកម្មំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម បាណិអាទីហិ បហារំ លទ្ធស្ស តត្ថ តត្ថ លោហិតំ សណ្ឋាតិ, គណ្ឋិ គណ្ឋិ ហុត្វា អន្តោវ បុព្ពំ គណ្ហាតិ, អន្តោវ ភិជ្ជតិ, ឯវំ សោ ពហុរោគោ ហោតិ។ តថាគតេន បន ទីឃរត្តំ ឥមំ អារោគ្យករណកម្មំ កតំ។ តទស្ស សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ អារោគ្យករំ រសគ្គសគ្គិលក្ខណំ និព្ពត្តតិ។ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ។ អប្បាពាធតា អានិសំសោ។
២២៧. មរណវធេនាតិ ឧព្ពាធនាយាតិ
អភិនីលនេត្តាទិលក្ខណវណ្ណនា
២២៨. ន ច វិសដន្តិ កក្កដកោ វិយ អក្ខីនិ នីហរិត្វា ន កោធវសេន បេក្ខិតា អហោសិ។ ន ច វិសាចីតិ វង្កក្ខិកោដិយា បេក្ខិតាបិ នាហោសិ។ ន ច បន វិចេយ្យ បេក្ខិតាតិ វិចេយ្យ បេក្ខិតា នាម យោ កុជ្ឈិត្វា យទា នំ បរោ ឱលោកេតិ, តទា និម្មីលេតិ ន ឱលោកេតិ, បុន គច្ឆន្តំ កុជ្ឈិត្វា ឱលោកេតិ, ឯវរូបោ នាហោសិ។ ‘‘វិនេយ្យបេក្ខិតា’’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ។ ឧជុំ តថា បសដមុជុមនោតិ ឧជុមនោ ហុត្វា ឧជុ បេក្ខិតា ហោតិ, យថា ច ឧជុំ, តថា បសដំ វិបុលំ វិត្ថតំ បេក្ខិតា ហោតិ។ បិយទស្សនោតិ បិយាយមានេហិ បស្សិតព្ពោ។
ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ មហាជនស្ស បិយចក្ខុនា ឱលោកនកម្មំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម កុជ្ឈិត្វា ឱលោកេន្តោ កាណោ វិយ កាកក្ខិ វិយ ហោតិ, វង្កក្ខិ បន អាវិលក្ខិ ច ហោតិយេវ។ បសន្នចិត្តស្ស បន ឱលោកយតោ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ។ បិយទស្សនតា អានិសំសោ។ អភិយោគិនោតិ លក្ខណសត្ថេ យុត្តា។
ឧណ្ហីសសីសលក្ខណវណ្ណនា
២៣០. ពហុជនបុព្ពង្គមោ អហោសីតិ ពហុជនស្ស បុព្ពង្គមោ អហោសិ គណជេដ្ឋកោ។ តស្ស ទិដ្ឋានុគតិំ អញ្ញេ អាបជ្ជិំសុ។ ឥធ កម្មំ នាម បុព្ពង្គមតា។ កម្មសរិក្ខកំ នាម យោ បុព្ពង្គមោ ហុត្វា ទានាទីនិ កុសលកម្មានិ ករោតិ, សោ អមង្កុភូតោ សីសំ ឧក្ខិបិត្វា បីតិបាមោជ្ជេន បរិបុណ្ណសីសោ វិចរតិ, មហាបុរិសោ ច ហោតិ។ តថាគតោ ច តថា អកាសិ។ អថស្ស សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ឥទំ បុព្ពង្គមកម្មំ ជានាតូតិ ឧណ្ហីសសីសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ។ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ។ មហាជនានុវត្តនតា អានិសំសោ។
២៣១. ពហុជនំ ហេស្សតីតិ ពហុជនស្ស ភវិស្សតិ។ បដិភោគិយាតិ អភិហរន្តិ តទាតិ ទហរកាលេយេវ តទា ឯវំ ព្យាករោន្តិ។ បដិហារកន្តិ វេយ្យាវច្ចករភាវំ។ វិសវីតិ ចិណ្ណវសី។
ឯកេកលោមតាទិលក្ខណវណ្ណនា
២៣២. ឧបវត្តតីតិ អជ្ឈាសយំ អនុវត្តតិ, ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ សច្ចកថនំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម ទីឃរត្តំ អទ្វេជ្ឈកថាយ បរិសុទ្ធកថាយ កថិតភាវមស្ស សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឯកេកលោមលក្ខណញ្ច ឧណ្ណាលក្ខណញ្ច និព្ពត្តតិ។ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ។ មហាជនស្ស អជ្ឈាសយានុកូលេន អនុវត្តនតា អានិសំសោ។ ឯកេកលោមូបចិតង្គវាតិ ឯកេកេហិ លោមេហិ ឧបចិតសរីរោ។
ចត្តាលីសាទិលក្ខណវណ្ណនា
២៣៤. អភេជ្ជបរិសោតិ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ អបិសុណវាចាយ កថនំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម បិសុណវាចស្ស កិរ សមគ្គភាវំ ភិន្ទនតោ ទន្តា អបរិបុណ្ណា ចេវ ហោន្តិ វិរឡា ច។ តថាគតស្ស បន ទីឃរត្តំ អបិសុណវាចតំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឥទំ លក្ខណទ្វយំ និព្ពត្តតិ។ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ។ អភេជ្ជបរិសតា អានិសំសោ។ ចតុរោ ទសាតិ ចត្តារោ ទស ចត្តាលីសំ។
បហូតជិវ្ហាទិលក្ខណវណ្ណនា
២៣៦. អាទេយ្យវាចោ ហោតីតិ គហេតព្ពវចនោ ហោតិ។ ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ អផរុសវាទិតា។ កម្មសរិក្ខកំ នាម យេ ផរុសវាចា ហោន្តិ, តេ ឥមិនា ការណេន នេសំ ជិវ្ហំ បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ផរុសវាចាយ កថិតភាវំ ជនោ ជានាតូតិ ពទ្ធជិវ្ហា វា ហោន្តិ, គូឡ្ហជិវ្ហា វា ទ្វិជិវ្ហា វា មម្មនា វា។ យេ បន ជិវ្ហំ បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ផរុសវាចំ ន វទន្តិ, តេ ពទ្ធជិវ្ហា គូឡ្ហជិវ្ហា ទ្វិជិវ្ហា ន ហោន្តិ។ មុទុ នេសំ ជិវ្ហា ហោតិ រត្តកម្ពលវណ្ណា។ តស្មា តថាគតស្ស ទីឃរត្តំ ជិវ្ហំ បរិវត្តេត្វា ផរុសាយ វាចាយ អកថិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ បហូតជិវ្ហាលក្ខណំ និព្ពត្តតិ។ ផរុសវាចំ កថេន្តានញ្ច សទ្ទោ ភិជ្ជតិ។ តេ សទ្ទភេទំ កត្វា ផរុសវាចាយ កថិតភាវំ ជនោ ជានាតូតិ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ។ អាទេយ្យវចនតា អានិសំសោ។
២៣៧. ឧព្ពាធិកន្តិ អក្កោសយុត្តត្តា អាពាធករិំ ពហុជនប្បមទ្ទនន្តិ ពហុជនានំ បមទ្ទនិំ អពាឡ្ហំ គិរំ សោ ន ភណិ ផរុសន្តិ ឯត្ថ អការោ បរតោ ភណិសទ្ទេន យោជេតព្ពោ។ ពាឡ្ហន្តិ ពលវំ អតិផរុសំ។ ពាឡ្ហំ គិរំ សោ ន អភណីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ សុសំហិតន្តិ សុដ្ឋុ បេមសញ្ហិតំ។ សខិលន្តិ វាចាតិ វាចាយោ។ កណ្ណសុខាតិ កណ្ណសុខាយោ។ ‘‘កណ្ណសុខ’’ន្តិបិ បាឋោ, យថា កណ្ណានំ សុខំ ហោតិ, ឯវំ ឯរយតីតិ អត្ថោ។ វេទយថាតិ វេទយិត្ថ។ ព្រហ្មស្សរត្តន្តិ ព្រហ្មស្សរតំ។ ពហុនោ ពហុន្តិ ពហុជនស្ស ពហុំ។ ‘‘ពហូនំ ពហុន្តិ’’បិ បាឋោ, ពហុជនានំ ពហុន្តិ អត្ថោ។
សីហហនុលក្ខណវណ្ណនា
២៣៨. អប្បធំសិកោ ហោតីតិ គុណតោ វា ឋានតោ វា បធំសេតុំ ចាវេតុំ អសក្កុណេយ្យោ។ ឥធ កម្មំ នាម បលាបកថាយ អកថនំ។ កម្មសរិក្ខកំ នាម យេ តំ កថេន្តិ, តេ ឥមិនា ការណេន នេសំ ហនុកំ ចាលេត្វា ចាលេត្វា បលាបកថាយ កថិតភាវំ ជនោ ជានាតូតិ អន្តោបវិដ្ឋហនុកា វា វង្កហនុកា វា បព្ភារហនុកា វា ហោន្តិ។ តថាគតោ បន តថា ន កថេសិ។ តេនស្ស ហនុកំ ចាលេត្វា ចាលេត្វា ទីឃរត្តំ បលាបកថាយ អកថិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ សីហហនុលក្ខណំ និព្ពត្តតិ។ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ។ អប្បធំសិកតា អានិសំសោ។
២៣៩. អវិកិណ្ណវចនព្យប្បថោ ចាតិ អវិកិណ្ណវចនានំ វិយ បុរិមពោធិសត្តានំ វចនបថោ អស្សាតិ អវិកិណ្ណវចនព្យប្បថោ។ ទ្វិទុគមវរតរហនុត្តមលត្ថាតិ ទ្វីហិ ទ្វីហិ គច្ឆតីតិ មនុជាធិបតីតិ មនុជានំ អធិបតិ។ តថត្តោតិ តថសភាវោ។
សមទន្តាទិលក្ខណវណ្ណនា
២៤០. សុចិបរិវារោតិ កម្មំ នាម សម្មាជីវតា។ កម្មសរិក្ខកំ នាម យោ វិសមេន សំកិលិដ្ឋាជីវេន ជីវិតំ កប្បេតិ, តស្ស ទន្តាបិ វិសមា ហោន្តិ ទាឋាបិ កិលិដ្ឋា។ តថាគតស្ស បន សមេន សុទ្ធាជីវេន ជីវិតំ កប្បិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ សមទន្តលក្ខណញ្ច សុសុក្កទាឋាលក្ខណញ្ច និព្ពត្តតិ។ លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ។ សុចិបរិវារតា អានិសំសោ។
២៤១. អវស្សជីតិ តិទិវបុរវរសមោតិ តិទិវបុរវរេន សក្កេន សមោ។ លបនជន្តិ មុខជំ, ទន្តន្តិ អត្ថោ។ ទិជសមសុក្កសុចិសោភនទន្តោតិ ទ្វេ វារេ ជាតត្តា ទិជនាមកា សុក្កា សុចិ សោភនា ច ទន្តា អស្សាតិ ទិជសមសុក្កសុចិសោភនទន្តោ។ ន ច ជនបទតុទនន្តិ យោ តស្ស ចក្កវាឡបរិច្ឆិន្នោ ជនបទោ, តស្ស អញ្ញេន តុទនំ បីឡា វា អាពាធោ វា នត្ថិ។ ហិតមបិ ច ពហុជន សុខញ្ច ចរន្តីតិ ពហុជនា សមានសុខទុក្ខា ហុត្វា តស្មិំ ជនបទេ អញ្ញមញ្ញស្ស ហិតញ្ចេវ សុខញ្ច ចរន្តិ។ វិបាបោតិ វិគតបាបោ។ វិគតទរថកិលមថោតិ វិគតកាយិកទរថកិលមថោ។ មលខិលកលិកិលេសេ បនុទេហីតិ រាគាទិមលានញ្ចេវ រាគាទិខិលានញ្ច ទោសកលីនញ្ច សព្ពកិលេសានញ្ច អបនុទេហិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ
លក្ខណសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។