៥. ចូឡយមកវគ្គោ
១. សាលេយ្យកសុត្តវណ្ណនា
៤៣៩. ឯវំ មេ សុតន្តិ សាលេយ្យកសុត្តំ។ តត្ថ កោសលេសូតិ កោសលា នាម ជានបទិនោ រាជកុមារា។ តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ រុឡ្ហីសទ្ទេន កោសលាតិ វុច្ចតិ, តស្មិំ កោសលេសុ ជនបទេ។ បោរាណា បនាហុ – យស្មា បុព្ពេ មហាបនាទំ រាជកុមារំ នានានាដកានិ ទិស្វា សិតមត្តម្បិ អករោន្តំ សុត្វា រាជា អាហ – ‘‘យោ មម បុត្តំ ហសាបេតិ, សព្ពាលង្ការេន នំ អលង្ករោមី’’តិ។ តតោ នង្គលានិបិ ឆឌ្ឌេត្វា មហាជនកាយេ សន្និបតិតេ មនុស្សា សាតិរេកានិ សត្តវស្សានិ នានាកីឡិកាយោ ទស្សេត្វា នំ ហសាបេតុំ នាសក្ខិំសុ។ តតោ
ចារិកំ ចរមានោតិ អតុរិតចារិកំ ចរមានោ។ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិន្តិ សតំ វា សហស្សំ វា សតសហស្សំ វាតិ ឯវំ អបរិច្ឆិន្នេន មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ។ ព្រាហ្មណគាមោតិ ព្រាហ្មណានំ សមោសរណគាមោបិ ព្រាហ្មណគាមោតិ វុច្ចតិ ព្រាហ្មណានំ ភោគគាមោបិ។ ឥធ សមោសរណគាមោ អធិប្បេតោ។ តទវសរីតិ តំ អវសរិ, សម្បត្តោតិ អត្ថោ។ វិហារោ បនេត្ថ អនិយាមិតោ; តស្មា តស្ស អវិទូរេ ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកោ ឯកោ វនសណ្ឌោ ភវិស្សតិ, សត្ថា តំ វនសណ្ឌំ គតោតិ វេទិតព្ពោ។ អស្សោសុន្តិ សុណិំសុ ឧបលភិំសុ។ សោតទ្វារសម្បត្តវចននិគ្ឃោសានុសារេន ជានិំសុ។ ខោតិ អវធារណត្ថេ បទបូរណមត្តេ វា និបាតោ។ តត្ថ
ឥទានិ យមត្ថំ អស្សោសុំ, តំ បកាសេតុំ សមណោ ខលុ, ភោ, គោតមោតិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សមិតបាបត្តា សមណោតិ វេទិតព្ពោ។ ខលូតិ អនុស្សវនត្ថេ និបាតោ។ ភោតិ តេសំ អញ្ញមញ្ញំ អាលបនមត្តំ។ គោតមោតិ ភគវតោ គោត្តវសេន បរិទីបនំ។ តស្មា សមណោ ខលុ, ភោ, គោតមោតិ ឯត្ថ សមណោ កិរ, ភោ, គោតមគោត្តោតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ សក្យបុត្តោតិ ឥទំ បន ភគវតោ ឧច្ចាកុលបរិទីបនំ។ សក្យកុលា បព្ពជិតោតិ សទ្ធាបព្ពជិតភាវទីបនំ។ កេនចិ បារិជុញ្ញេន អនភិភូតោ អបរិក្ខីណំយេវ តំ កុលំ បហាយ សទ្ធាបព្ពជិតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ តតោ បរំ វុត្តត្ថមេវ។ តំ ខោ បនាតិ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ ឧបយោគវចនំ, តស្ស ខោ បន ភោតោ គោតមស្សាតិ អត្ថោ។ កល្យាណោតិ កិត្តិសទ្ទោតិ កិត្តិយេវ, ថុតិឃោសោ វា។ អព្ភុគ្គតោតិ សទេវកំ លោកំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឧគ្គតោ។ កិន្តិ? ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា…បេ.… ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ។
តត្រាយំ បទសម្ពន្ធោ – សោ ភគវា ឥតិបិ អរហំ, ឥតិបិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ…បេ.… ឥតិបិ ភគវាតិ។ ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ តត្ថ អារកត្តា, អរីនំ អរានញ្ច ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវាតិ ឥមេហិ តាវ ការណេហិ សោ ភគវា អរហន្តិ វេទិតព្ពោតិអាទិនា នយេន មាតិកំ និក្ខិបិត្វា សព្ពានេវ ឯតានិ បទានិ វិសុទ្ធិមគ្គេ ពុទ្ធានុស្សតិនិទ្ទេសេ វិត្ថារិតានីតិ តតោ តេសំ វិត្ថារោ គហេតព្ពោ។
សាធុ ខោ បនាតិ សុន្ទរំ ខោ បន; អត្ថាវហំ សុខាវហន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ តថារូបានំ អរហតន្តិ យថារូបោ សោ ភវំ គោតមោ, ឯវរូបានំ អនេកេហិបិ កប្បកោដិសតសហស្សេហិ ទុល្លភទស្សនានំ ព្យាមប្បភាបរិក្ខិត្តេហិ អសីតិអនុព្យញ្ជនរតនបដិមណ្ឌិតេហិ ទ្វត្តិំស្មហាបុរិសលក្ខណវរេហិ សមាកិណ្ណមនោរមសរីរានំ អតប្បកទស្សនានំ អតិមធុរធម្មនិគ្ឃោសានំ, យថាភូតគុណាធិគមេន លោកេ អរហន្តោតិ លទ្ធសទ្ទានំ អរហតំ។ ទស្សនំ ហោតីតិ បសាទសោម្មានិ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតិ។ សចេ បន អដ្ឋង្គសមន្នាគតេន ព្រហ្មស្សរេន ធម្មំ
យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសូតិ សព្ពកិច្ចានិ បហាយ តុដ្ឋមានសា អាគមំសុ។ ឯតទវោចុន្តិ ទុវិធា ហិ បុច្ឆា អគារិកបុច្ឆា អនគារិកបុច្ឆា ច។ តត្ថ ‘‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសល’’ន្តិ ឥមិនា នយេន អគារិកបុច្ឆា អាគតា។ ‘‘ឥមេ ខោ, ភន្តេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា’’តិ ឥមិនា នយេន អនគារិកបុច្ឆា។ ឥមេ បន អត្តនោ អនុរូបំ អគារិកបុច្ឆំ បុច្ឆន្តា ឯតំ, ‘‘កោ នុ ខោ, ភោ គោតម, ហេតុ កោ បច្ចយោ’’តិអាទិវចនំ អវោចុំ។ តេសំ ភគវា យថា ន សក្កោន្តិ សល្លក្ខេតុំ, ឯវំ អធម្មចរិយាវិសមចរិយាហេតុ ខោ គហបតយោតិអាទិមាហ។ កស្មា បន ភគវា យថា ន សល្លក្ខេន្តិ, ឯវំ វិស្សជ្ជេសីតិ? បណ្ឌិតមានិកា ហិ តេ; អាទិតោវ មាតិកំ អដ្ឋបេត្វា យថា សល្លក្ខេន្តិ, ឯវំ អត្ថេ វិត្ថារិតេ, ទេសនំ ឧត្តានិកាតិ មញ្ញន្តា អវជានន្តិ, មយម្បិ កថេន្តា ឯវមេវ កថេយ្យាមាតិ វត្តារោ ភវន្តិ។ តេន នេសំ ភគវា យថា ន សក្កោន្តិ សល្លក្ខេតុំ, ឯវំ សំខិត្តេនេវ តាវ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេសិ។ តតោ សល្លក្ខេតុំ អសក្កោន្តេហិ វិត្ថារទេសនំ យាចិតោ វិត្ថារេន ទេសេតុំ, តេន ហិ គហបតយោតិអាទិមាហ។ តត្ថ តេន ហីតិ ការណត្ថេ និបាតោ។ យស្មា មំ តុម្ហេ យាចថ, តស្មាតិ អត្ថោ។
៤៤០. តិវិធន្តិ តីហិ កោដ្ឋាសេហិ។ កាយេនាតិ កាយទ្វារេន។ អធម្មចរិយាវិសមចរិយាតិ អធម្មចរិយសង្ខាតា វិសមចរិយា។ អយំ បនេត្ថ បទត្ថោ, អធម្មស្ស ចរិយា អធម្មចរិយា, អធម្មករណន្តិ អត្ថោ។ វិសមា ចរិយា, វិសមស្ស វា កម្មស្ស ចរិយាតិ វិសមចរិយា។ អធម្មចរិយា ច សា វិសមចរិយា ចាតិ អធម្មចរិយាវិសមចរិយា។ ឯតេនុបាយេន សព្ពេសុ កណ្ហសុក្កបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ លុទ្ទោតិ កក្ខឡោ។ ទារុណោតិ សាហសិកោ។ លោហិតបាណីតិ បរំ ជីវិតា វោរោបេន្តស្ស បាណី លោហិតេន លិប្បន្តិ។ សចេបិ ន លិប្បន្តិ, តថាវិធោ លោហិតបាណីត្វេវ វុច្ចតិ។ ហតប្បហតេ និវិដ្ឋោតិ ហតេ ច បរស្ស បហារទានេ អទយាបន្នោតិ និក្ករុណតំ អាបន្នោ។
យំ តំ បរស្សាតិ យំ តំ បរស្ស សន្តកំ។ បរវិត្តូបករណន្តិ តស្សេវ បរស្ស វិត្តូបករណំ តុដ្ឋិជននំ គាមគតំ វាតិ អន្តោគាមេ វា ឋបិតំ។ អរញ្ញគតំ វាតិ អរញ្ញេ រុក្ខគ្គបព្ពតមត្ថកាទីសុ វា ឋបិតំ។ អទិន្នន្តិ តេហិ បរេហិ កាយេន វា វាចាយ វា អទិន្នំ។ ថេយ្យសង្ខាតន្តិ ឯត្ថ ថេនោតិ ចោរោ។ ថេនស្ស ភាវោ ថេយ្យំ, អវហរណចិត្តស្សេតំ អធិវចនំ។ សង្ខា សង្ខាតន្តិ អត្ថតោ ឯកំ, កោដ្ឋាសស្សេតំ អធិវចនំ, ‘‘សញ្ញានិទានា ហិ បបញ្ចសង្ខា’’តិអាទីសុ វិយ។ ថេយ្យញ្ច តំ សង្ខាតញ្ចាតិ ថេយ្យសង្ខាតំ, ថេយ្យចិត្តសង្ខាតោ ឯកោ ចិត្តកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ
មាតុរក្ខិតាតិអាទីសុ យំ បិតរិ នដ្ឋេ វា មតេ វា ឃាសច្ឆាទនាទីហិ បដិជគ្គមានា, វយបត្តំ កុលឃរេ ទស្សាមីតិ មាតា រក្ខតិ, អយំ មាតុរក្ខិតា នាម។ ឯតេនុបាយេន បិតុរក្ខិតាទយោបិ វេទិតព្ពា។ សភាគកុលានិ បន កុច្ឆិគតេសុបិ គព្ភេសុ កតិកំ ករោន្តិ – ‘‘សចេ មយ្ហំ បុត្តោ ហោតិ, តុយ្ហំ ធីតា, អញ្ញត្ថ គន្តុំ ន លភិស្សតិ, មយ្ហំ បុត្តស្សេវ ហោតូ’’តិ។ ឯវំ គព្ភេបិ បរិគ្គហិតា សស្សាមិកា នាម។ ‘‘យោ ឥត្ថន្នាមំ ឥត្ថិំ គច្ឆតិ, តស្ស ឯត្តកោ ទណ្ឌោ’’តិ ឯវំ គាមំ វា គេហំ វា វីថិំ វា ឧទ្ទិស្ស ឋបិតទណ្ឌា, បន សបរិទណ្ឌា នាម។ អន្តមសោ មាលាគុណបរិក្ខិត្តាបីតិ យា សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន, ‘‘ឯសា មេ ភរិយា ភវិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ តស្សា ឧបរិ កេនចិ មាលាគុណំ ខិបន្តេន មាលាគុណមត្តេនាបិ បរិក្ខិត្តា ហោតិ។ តថារូបាសុ ចារិត្តំ អាបជ្ជិតា ហោតីតិ ឯវរូបាសុ ឥត្ថីសុ សម្មាទិដ្ឋិសុត្តេ វុត្តមិច្ឆាចារលក្ខណវសេន វីតិក្កមំ កត្តា ហោតិ។
សភាគតោតិ សភាយំ ឋិតោ។ បរិសាគតោតិ បរិសាយំ ឋិតោ។ ញាតិមជ្ឈគតោតិ ទាយាទានំ មជ្ឈេ ឋិតោ។ បូគមជ្ឈគតោតិ សេនីនំ មជ្ឈេ ឋិតោ។ រាជកុលមជ្ឈគតោតិ រាជកុលស្ស មជ្ឈេ មហាវិនិច្ឆយេ ឋិតោ អភិនីតោតិ បុច្ឆនត្ថាយ នីតោ។ សក្ខិបុដ្ឋោតិ សក្ខិំ កត្វា បុច្ឆិតោ។ ឯហម្ភោ បុរិសាតិ អាលបនមេតំ។ អត្តហេតុ វា បរហេតុ វាតិ អត្តនោ វា បរស្ស វា ហត្ថបាទាទិហេតុ វា ធនហេតុ វា។ អាមិសកិញ្ចិក្ខហេតុ វាតិ ឯត្ថ អាមិសន្តិ លាភោ អធិប្បេតោ។ កិញ្ចិក្ខន្តិ យំ វា តំ វា អប្បមត្តកំ។ អន្តមសោ តិត្តិរវដ្ដកសប្បិបិណ្ឌនវនីតបិណ្ឌាទិមត្តកស្សបិ លញ្ជស្ស ហេតូតិ អត្ថោ។ សម្បជានមុសា ភាសិតា ហោតីតិ ជានន្តោយេវ មុសាវាទំ កត្តា ហោតិ។
ឥមេសំ ភេទាយាតិ យេសំ ឥតោតិ វុត្តានំ សន្តិកេ សុតំ ហោតិ, តេសំ ភេទាយ។ អមូសំ ភេទាយាតិ យេសំ អមុត្រាតិ វុត្តានំ សន្តិកេ សុតំ ហោតិ, តេសំ ភេទាយ។ ឥតិ សមគ្គានំ វា ភេទកាតិ ឯវំ សមគ្គានំ វា ទ្វិន្នំ សហាយកានំ ភេទំ ភិន្នានំ វា អនុប្បទាតាតិ សុដ្ឋុ កតំ តយា, តំ បជហន្តេន កតិបាហេនេវ តេ មហន្តំ អនត្ថំ ករេយ្យាតិ ឯវំ ភិន្នានំ បុន អសំសន្ទនាយ អនុប្បទាតា ឧបត្ថម្ភេតា ការណំ ទស្សេតាតិ អត្ថោ។ វគ្គោ អារាមោ អភិរតិដ្ឋានមស្សាតិ វគ្គារាមោ។ វគ្គរតោតិ វគ្គេសុ រតោ។ វគ្គេ ទិស្វា វា សុត្វា វា នន្ទតីតិ វគ្គនន្ទី។ វគ្គករណិំ វាចន្តិ យា វាចា សមគ្គេបិ សត្តេ វគ្គេ ករោតិ ភិន្ទតិ, តំ កលហការណំ វាចំ ភាសិតា ហោតិ។
អណ្ឌកាតិ យថា សទោសេ រុក្ខេ អណ្ឌកានិ ឧដ្ឋហន្តិ, ឯវំ សទោសតាយ ខុំសនាវម្ភនាទិវចនេហិ អណ្ឌកា ជាតា។ កក្កសាតិ បូតិកា។ យថា នាម បូតិករុក្ខោ កក្កសោ ហោតិ បគ្ឃរិតចុណ្ណោ, ឯវំ កក្កសា ហោតិ, សោតំ ឃំសមានា វិយ បវិសតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘កក្កសា’’តិ។ បរកដុកាតិ បរេសំ កដុកា អមនាបា ទោសជននី។ បរាភិសជ្ជនីតិ កុដិលកណ្ដកសាខា វិយ មម្មេសុ វិជ្ឈិត្វា បរេសំ អភិសជ្ជនី គន្តុកាមានម្បិ គន្តុំ អទត្វា លគ្គនការី។ កោធសាមន្តាតិ កោធស្ស អាសន្នា។ អសមាធិសំវត្តនិកាតិ អប្បនាសមាធិស្ស វា ឧបចារសមាធិស្ស វា អសំវត្តនិកា។ ឥតិ សព្ពានេវ តានិ សទោសវាចាយ វេវចនានិ។
អកាលវាទីតិ អកាលេន វត្តា។ អភូតវាទីតិ យំ នត្ថិ, តស្ស វត្តា។ អនត្ថវាទីតិ អការណនិស្សិតំ វត្តា។ អធម្មវាទីតិ អសភាវំ វត្តា អវិនយវាទីតិ អសំវរវិនយបដិសំយុត្តស្ស វត្តា។ អនិធានវតិ វាចន្តិ ហទយមញ្ជូសាយំ និធេតុំ អយុត្តំ វាចំ ភាសិតា ហោតិ។ អកាលេនាតិ វត្តព្ពកាលស្ស បុព្ពេ វា បច្ឆា វា អយុត្តកាលេ វត្តា ហោតិ។ អនបទេសន្តិ សុត្តាបទេសវិរហិតំ។ អបរិយន្តវតិន្តិ អបរិច្ឆេទំ, សុត្តំ វា ជាតកំ វា និក្ខិបិត្វា តស្ស ឧបលព្ភំ វា ឧបមំ វា វត្ថុំ វា អាហរិត្វា ពាហិរកថំយេវ កថេតិ។ និក្ខិត្តំ និក្ខិត្តមេវ ហោតិ។ ‘‘សុត្តំ នុ ខោ កថេតិ ជាតកំ នុ ខោ, នស្ស អន្តំ វា កោដិំ វា បស្សាមា’’តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ។ យថា វដរុក្ខសាខានំ គតគតដ្ឋានេ បារោហា ឱតរន្តិ, ឱតិណ្ណោតិណ្ណដ្ឋានេ សម្បជ្ជិត្វា បុន វឌ្ឍន្តិយេវ អនត្ថសំហិតន្តិ ន អត្ថនិស្សិតំ។
អភិជ្ឈាតា ហោតីតិ អភិជ្ឈាយ ឱលោកេតា ហោតិ។ អហោ វតាតិ បត្ថនត្ថេ និបាតោ។ អភិជ្ឈាយ ឱលោកិតមត្តកេន ចេត្ថ កម្មបថភេទោ ន ហោតិ។ យទា បន, ‘‘អហោ វតិទំ មម សន្តកំ អស្ស, អហមេត្ថ វសំ វត្តេយ្យ’’ន្តិ អត្តនោ បរិណាមេតិ, តទា កម្មបថភេទោ ហោតិ, អយមិធ អធិប្បេតោ។
ព្យាបន្នចិត្តោតិ វិបន្នចិត្តោ បូតិភូតចិត្តោ។ បទុដ្ឋមនសង្កប្បោតិ ទោសេន ទុដ្ឋចិត្តសង្កប្បោ។ ហញ្ញន្តូតិ ឃាតិយន្តូ។ វជ្ឈន្តូតិ វធំ បាបុណន្តុ។ មា វា អហេសុន្តិ កិញ្ចិបិ មា អហេសុំ។ ឥធាបិ កោបមត្តកេន កម្មបថភេទោ ន ហោតិ។ ហញ្ញន្តូតិអាទិចិន្តនេនេវ ហោតិ, តស្មា ឯវំ វុត្តំ។
មិច្ឆាទិដ្ឋិកោតិ អកុសលទស្សនោ។ វិបរីតទស្សនោតិ វិបល្លត្ថទស្សនោ។ នត្ថិ ទិន្នន្តិ ទិន្នស្ស ផលាភាវំ សន្ធាយ វទតិ។ យិដ្ឋំ វុច្ចតិ មហាយាគោ។ ហុតន្តិ បហេណកសក្ការោ អធិប្បេតោ, តម្បិ ឧភយំ ផលាភាវមេវ សុកតទុក្កដានន្តិ សុកតទុក្កដានំ, កុសលាកុសលានន្តិ អត្ថោ។ ផលំ វិបាកោតិ យំ ផលន្តិ វា វិបាកោតិ វា វុច្ចតិ, តំ នត្ថីតិ វទតិ។ នត្ថិ អយំ លោកោតិ បរលោកេ ឋិតស្ស អយំ លោកោ នត្ថិ។ នត្ថិ បរោ លោកោតិ ឥធ លោកេ ឋិតស្សបិ បរលោកោ នត្ថិ, សព្ពេ តត្ថ តត្ថេវ ឧច្ឆិជ្ជន្តីតិ ទស្សេតិ។ នត្ថិ មាតា នត្ថិ បិតាតិ តេសុ សម្មាបដិបត្តិមិច្ឆាបដិបត្តីនំ ផលាភាវវសេន វទតិ។ នត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកាតិ ចវិត្វា ឧបបជ្ជនកសត្តា នាម នត្ថីតិ វទតិ។ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា បវេទេន្តីតិ យេ ឥមញ្ច លោកំ បរញ្ច លោកំ អភិវិសិដ្ឋាយ បញ្ញាយ សយំ បច្ចក្ខំ កត្វា បវេទេន្តិ, តេ នត្ថីតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំ អភាវំ
៤៤១. បាណាតិបាតំ បហាយាតិអាទយោ សត្ត កម្មបថា ចូឡហត្ថិបទេ វិត្ថារិតា។ អនភិជ្ឈាទយោ ឧត្តានត្ថាយេវ។
៤៤២. សហព្យតំ ឧបបជ្ជេយ្យន្តិ សហភាវំ ឧបគច្ឆេយ្យំ។ ព្រហ្មកាយិកានំ ទេវានន្តិ បឋមជ្ឈានភូមិទេវានំ។ អាភានំ ទេវានន្តិ អាភា នាម វិសុំ នត្ថិ, បរិត្តាភអប្បមាណាភអាភស្សរានមេតំ អធិវចនំ។ បរិត្តាភានន្តិអាទិ បន ឯកតោ អគ្គហេត្វា តេសំយេវ ភេទតោ គហណំ។ បរិត្តសុភានន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥតិ ភគវា អាសវក្ខយំ ទស្សេត្វា អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋបេសិ។
ឥធ ឋត្វា បន ទេវលោកា សមានេតព្ពា។ តិស្សន្នំ តាវ ឈានភូមីនំ វសេន នវ ព្រហ្មលោកា, បញ្ច សុទ្ធាវាសា ចតូហិ អារូបេហិ សទ្ធិំ នវាតិ អដ្ឋារស, វេហប្ផលេហិ សទ្ធិំ ឯកូនវីសតិ, តេ អសញ្ញំ បក្ខិបិត្វា វីសតិ ព្រហ្មលោកា ហោន្តិ, ឯវំ ឆហិ កាមាវចរេហិ សទ្ធិំ ឆព្ពីសតិ ទេវលោកា នាម។ តេសំ សព្ពេសម្បិ ភគវតា ទសកុសលកម្មបថេហិ និព្ពត្តិ ទស្សិតា។
តត្ថ ឆសុ តាវ កាមាវចរេសុ តិណ្ណំ សុចរិតានំ វិបាកេនេវ និព្ពត្តិ ហោតិ។ ឧបរិទេវលោកានំ បន ឥមេ កម្មបថា ឧបនិស្សយវសេន កថិតា
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
សាលេយ្យកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. វេរញ្ជកសុត្តវណ្ណនា
៤៤៤. ឯវំ មេ សុតន្តិ វេរញ្ជកសុត្តំ។ តត្ថ វេរញ្ជកាតិ វេរញ្ជវាសិនោ។ កេនចិទេវ ករណីយេនាតិ កេនចិទេវ អនិយមិតកិច្ចេន។ សេសំ សព្ពំ បុរិមសុត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ កេវលញ្ហិ ឥធ អធម្មចារី វិសមចារីតិ ឯវំ បុគ្គលាធិដ្ឋានា ទេសនា កតា។ បុរិមសុត្តេ ធម្មាធិដ្ឋានាតិ អយំ វិសេសោ។ សេសំ តាទិសមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
វេរញ្ជកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. មហាវេទល្លសុត្តវណ្ណនា
៤៤៩. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាវេទល្លសុត្តំ។ តត្ថ អាយស្មាតិ សគារវសប្បតិស្សវចនមេតំ។ មហាកោដ្ឋិកោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ។ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ ផលសមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតោ។ ទុប្បញ្ញោ ទុប្បញ្ញោតិ ឯត្ថ បញ្ញាយ ទុដ្ឋំ នាម នត្ថិ, អប្បញ្ញោ និប្បញ្ញោតិ អត្ថោ។ កិត្តាវតា នុ ខោតិ ការណបរិច្ឆេទបុច្ឆា, កិត្តកេន នុ ខោ ឯវំ វុច្ចតីតិ
កតមា អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា? បកតិយា លក្ខណំ អញ្ញាតំ ហោតិ អទិដ្ឋំ អតុលិតំ អតីរិតំ អវិភូតំ អវិភាវិតំ, តស្ស ញាណាយ ទស្សនាយ តុលនាយ តីរណាយ វិភូតាយ វិភាវនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ។ អយំ អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា។
កតមា ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា? បកតិយា លក្ខណំ ញាតំ ហោតិ ទិដ្ឋំ តុលិតំ តីរិតំ វិភូតំ វិភាវិតំ, អញ្ញេហិ បណ្ឌិតេហិ សទ្ធិំ សំសន្ទនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ។ អយំ ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា។
កតមា វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា? បកតិយា សំសយបក្ខន្ទោ ហោតិ វិមតិបក្ខន្ទោ, ទ្វេឡ្ហកជាតោ, ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ន នុ ខោ, កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ’’តិ, សោ វិមតិច្ឆេទនត្ថាយ
‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, រូបំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វាតិ? អនិច្ចំ, ភន្តេ’’តិ (មហាវ. ២១) ឯវរូបា អនុមតិំ គហេត្វា ធម្មទេសនាកាលេ បុច្ឆា អនុមតិបុច្ឆា នាម។
‘‘ចត្តារោមេ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា នាម។ តាសុ ឥធ ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា អធិប្បេតា។
ថេរោ ហិ អត្តនោ ទិវាដ្ឋានេ និសីទិត្វា សយមេវ បញ្ហំ សមុដ្ឋបេត្វា សយំ វិនិច្ឆិនន្តោ ឥទំ សុត្តំ អាទិតោ បដ្ឋាយ មត្ថកំ បាបេសិ។ ឯកច្ចោ ហិ បញ្ហំ សមុដ្ឋាបេតុំយេវ សក្កោតិ ន និច្ឆេតុំ; ឯកច្ចោ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ ន សមុដ្ឋាបេតុំ; ឯកច្ចោ ឧភយម្បិ ន សក្កោតិ; ឯកច្ចោ ឧភយម្បិ សក្កោតិ។ តេសុ ថេរោ ឧភយម្បិ សក្កោតិយេវ។ កស្មា? មហាបញ្ញតាយ។ មហាបញ្ញំ និស្សាយ ហិ ឥមស្មិំ សាសនេ សារិបុត្តត្ថេរោ, មហាកច្ចានត្ថេរោ, បុណ្ណត្ថេរោ, កុមារកស្សបត្ថេរោ, អានន្ទត្ថេរោ, អយមេវ អាយស្មាតិ សម្ពហុលា ថេរា វិសេសដ្ឋានំ អធិគតា។ ន ហិ សក្កា យាយ វា តាយ វា អប្បមត្តិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា សារិបុត្តត្ថេរោ តំ ឋានំ អធិគតោ។ បញ្ញាយ ហិ ថេរេន សទិសោ នត្ថិ។ តេនេវ នំ ភគវា ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ មហាបញ្ញានំ យទិទំ សារិបុត្តោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៩)។
តថា ន សក្កា យាយ វា តាយ វា អប្បមត្តិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ភគវតា សំខិត្តេន ភាសិតស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា សមានេត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជេតុំ, មហាបញ្ញេន បន សក្កាតិ មហាបញ្ញតាយ មហាកច្ចានត្ថេរោ តត្ថ បដិពលោ ជាតោ, តេនេវ នំ ភគវា ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជន្តានំ យទិទំ មហាកច្ចានោ’’តិ (អ. និ. ១.១៩៧)។
តថា បុណ្ណត្ថេរោ ចតុបរិសមជ្ឈេ អលង្កតធម្មាសនេ ចិត្តពីជនិំ គហេត្វា និសិន្នោ លីឡាយន្តោ បុណ្ណចន្ទោ វិយ ធម្មំ កថេសិ។ តេនេវ នំ ភគវា ឯតទគ្គេ
តថា យាយ វា តាយ វា អប្បមត្តិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ធម្មំ កថេន្តោ ឥតោ វា ឯត្តោ វា អនុក្កមិត្វា យដ្ឋិកោដិំ គហេត្វា អន្ធោ វិយ, ឯកបទិកំ ទណ្ឌកសេតុំ អារុឡ្ហោ វិយ ច គច្ឆតិ។ មហាបញ្ញោ បន ចតុប្បទិកំ គាថំ និក្ខិបិត្វា ឧបមា ច ការណានិ ច អាហរិត្វា តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ គហេត្វា ហេដ្ឋុបរិយំ ករោន្តោ កថេសិ។ មហាបញ្ញតាយ បន កុមារកស្សបត្ថេរោ ចតុប្បទិកំ គាថំ និក្ខិបិត្វា ឧបមា ច ការណានិ ច អាហរិត្វា តេហិ សទ្ធិំ យោជេន្តោ ជាតស្សរេ បញ្ចវណ្ណានិ កុសុមានិ ផុល្លាបេន្តោ វិយ សិនេរុមត្ថកេ វដ្ដិសហស្សំ តេលបទីបំ ជាលេន្តោ វិយ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ហេដ្ឋុបរិយំ ករោន្តោ
តថា យាយ វា តាយ វា អប្បមត្តិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ចតូហិ មាសេហិ ចតុប្បទិកម្បិ គាថំ គហេតុំ ន សក្កោតិ។ មហាបញ្ញោ បន ឯកបទេ ឋត្វា បទសតម្បិ បទសហស្សម្បិ គណ្ហាតិ។ អានន្ទត្ថេរោ បន មហាបញ្ញតាយ ឯកបទុទ្ធារេ ឋត្វា សកិំយេវ សុត្វា បុន អបុច្ឆន្តោ សដ្ឋិ បទសហស្សានិ បន្នរស គាថាសហស្សានិ វល្លិយា បុប្ផានិ អាកឌ្ឍិត្វា គណ្ហន្តោ វិយ ឯកប្បហារេនេវ គណ្ហាតិ។ គហិតគហិតំ បាសាណេ ខតលេខា វិយ, សុវណ្ណឃដេ បក្ខិត្តសីហវសា វិយ ច គហិតាការេនេវ តិដ្ឋតិ។ តេនេវ នំ ភគវា ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ គតិមន្តានំ យទិទំ អានន្ទោ
ន ហិ សក្កា យាយ វា តាយ វា អប្បមត្តិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ចតុបដិសម្ភិទាបភេទស្ស មត្ថកំ បាបុណិតុំ។ មហាបញ្ញេន បន សក្កាតិ មហាបញ្ញតាយ មហាកោដ្ឋិតត្ថេរោ អធិគមបរិបុច្ឆាសវនបុព្ពយោគានំ វសេន អនន្តនយុស្សទំ បដិសម្ភិទាបភេទំ បត្តោ។ តេនេវ នំ ភគវា ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ បដិសម្ភិទាបត្តានំ យទិទំ មហាកោដ្ឋិតោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៨)។
ឥតិ
នប្បជានាតីតិ ឥទំ ទុក្ខន្តិ នប្បជានាតីតិ ឥទំ ទុក្ខំ, ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ឥតោ ឧទ្ធំ នត្ថីតិ ទុក្ខសច្ចំ យាថាវសរសលក្ខណតោ ន បជានាតិ។ អយំ ទុក្ខសមុទយោតិ ឥតោ ទុក្ខំ សមុទេតីតិ បវត្តិទុក្ខបភាវិកា តណ្ហា សមុទយសច្ចន្តិ យាថាវសរសលក្ខណតោ ន បជានាតិ។ អយំ ទុក្ខនិរោធោតិ ឥទំ ទុក្ខំ អយំ ទុក្ខសមុទយោ ច ឥទំ នាម ឋានំ បត្វា និរុជ្ឈតីតិ ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និព្ពានំ និរោធសច្ចន្តិ យាថាវសរសលក្ខណតោ ន បជានាតិ។ អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ អយំ បដិបទា ទុក្ខនិរោធំ គច្ឆតីតិ មគ្គសច្ចំ យាថាវសរសលក្ខណតោ ន បជានាតីតិ។ អនន្តរវារេបិ
អយញ្ហិ អាចរិយសន្តិកេ ចត្តារិ សច្ចានិ សវនតោ ឧគ្គណ្ហាតិ។ ឋបេត្វា តណ្ហំ តេភូមកា ធម្មា ទុក្ខសច្ចំ, តណ្ហា សមុទយសច្ចំ, ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និព្ពានំ និរោធសច្ចំ, ទុក្ខសច្ចំ បរិជានន្តោ សមុទយសច្ចំ បជហន្តោ និរោធបាបនោ មគ្គោ មគ្គសច្ចន្តិ ឯវំ ឧគ្គហេត្វា អភិនិវិសតិ។ តត្ថ បុរិមានិ ទ្វេ សច្ចានិ វដ្ដំ, បច្ឆិមានិ វិវដ្ដំ, វដ្ដេ អភិនិវេសោ ហោតិ, នោ វិវដ្ដេ, តស្មា អយំ អភិនិវិសមានោ ទុក្ខសច្ចេ អភិនិវិសតិ។
ទុក្ខសច្ចំ នាម រូបាទយោ បញ្ចក្ខន្ធាតិ វវត្ថបេត្វា ធាតុកម្មដ្ឋានវសេន ឱតរិត្វា, ‘‘ចត្តារិ មហាភូតានិ ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយ រូបំ រូប’’ន្តិ វវត្ថបេតិ។ តទារម្មណា វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណំ នាមន្តិ ឯវំ យមកតាលក្ខន្ធំ ភិន្ទន្តោ វិយ ‘‘ទ្វេវ ឥមេ ធម្មា
មគ្គក្ខណេ
តស្មា បញ្ញវាតិ វុច្ចតីតិ ឯត្ថ ហេដ្ឋិមកោដិយា សោតាបន្នោ, ឧបរិមកោដិយា ខីណាសវោ បញ្ញវាតិ និទ្ទិដ្ឋោ។ យោ បន តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច អនុសន្ធិតោ ច បុព្ពាបរតោ ច ឧគ្គហេត្វា ហេដ្ឋុបរិយំ ករោន្តោ វិចរតិ, អនិច្ចទុក្ខានត្តវសេន បរិគ្គហមត្តម្បិ នត្ថិ, អយំ បញ្ញវា នាម, ទុប្បញ្ញោ នាមាតិ? វិញ្ញាណចរិតោ នាមេស, បញ្ញវាតិ ន វត្តព្ពោ។ អថ យោ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា វិបស្សនាបដិបាដិយា សម្មសន្តោ អជ្ជ អជ្ជេវ អរហត្តន្តិ ចរតិ, អយំ បញ្ញវា នាម, ទុប្បញ្ញោ នាមាតិ? ភជាបិយមានោ បញ្ញវាបក្ខំ ភជតិ។ សុត្តេ បន បដិវេធោវ កថិតោ។
វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណន្តិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? យេន វិញ្ញាណេន សង្ខារេ សម្មសិត្វា ឯស បញ្ញវា នាម ជាតោ, តស្ស អាគមនវិបស្សនា វិញ្ញាណំ កម្មការកចិត្តំ បុច្ឆាមីតិ បុច្ឆតិ។ សុខន្តិបិ វិជានាតីតិ សុខវេទនម្បិ វិជានាតិ។ ឧបរិបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ ឥមិនា
សំសដ្ឋាតិ ឥមេ ធម្មា សំសដ្ឋាតិអាទិមាហ។ តត្ថ ន ច លព្ភា ឥមេសំ ធម្មានន្តិ ឥមេសំ លោកិយមគ្គក្ខណេបិ លោកុត្តរមគ្គក្ខណេបិ ឯកតោ ឧប្បន្នានំ ទ្វិន្នំ ធម្មានំ។ វិនិព្ភុជិត្វា វិនិព្ភុជិត្វាតិ វិសុំ វិសុំ កត្វា វិនិវដ្ដេត្វា, អារម្មណតោ វា វត្ថុតោ វា ឧប្បាទតោ វា និរោធតោ វា នានាករណំ
សម្មាសម្ពុទ្ធោបិ ហិ លោកិយធម្មំ បុច្ឆន្តោ, ‘‘ភិក្ខុ, ត្វំ កតមំ បញ្ញំ អធិគតោ, កិំ បឋមមគ្គបញ្ញំ, ឧទាហុ ទុតិយ តតិយ ចតុត្ថ មគ្គបញ្ញ’’ន្តិ ន ឯវំ បុច្ឆតិ។ កិំ ផស្សោ ត្វំ, ភិក្ខុ, កិំ វេទនោ, កិំ សញ្ញោ, កិំ ចេតនោតិ ន ច បុច្ឆតិ, ចិត្តវសេន បន, ‘‘កិញ្ចិត្តោ ត្វំ, ភិក្ខូ’’តិ (បារា. ១៣៥) បុច្ឆតិ។ កុសលាកុសលំ បញ្ញបេន្តោបិ ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា’’តិ (ធ. ប. ១, ២) ច, ‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ១) ច ឯវំ ចិត្តវសេនេវ បញ្ញាបេតិ។ លោកុត្តរំ បុច្ឆន្តោ បន កិំ ផស្សោ ត្វំ ភិក្ខុ, កិំ វេទនោ, កិំ សញ្ញោ, កិំ ចេតនោតិ ន បុច្ឆតិ។ កតមា តេ, ភិក្ខុ, បញ្ញា អធិគតា, កិំ បឋមមគ្គបញ្ញា, ឧទាហុ ទុតិយតតិយចតុត្ថមគ្គបញ្ញាតិ ឯវំ បញ្ញាវសេនេវ បុច្ឆតិ។
ឥន្ទ្រិយសំយុត្តេបិ ‘‘បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេ, ឥន្ទ្រិយានិ។ កតមានិ បញ្ច? សទ្ធិន្ទ្រិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ សមាធិន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ។ កត្ថ ច, ភិក្ខវេ, សទ្ធិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ពំ? ចតូសុ
យថា ហិ ចត្តារោ សេដ្ឋិបុត្តា រាជាតិ រាជបញ្ចមេសុ សហាយេសុ នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមាតិ វីថិំ ឱតិណ្ណេសុ ឯកស្ស សេដ្ឋិបុត្តស្ស គេហំ គតកាលេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ, ‘‘ឥមេសំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ទេថ, គន្ធមាលាលង្ការាទីនិ
ឥតិ
យំ ហាវុសោ, បជានាតីតិ យំ ចតុសច្ចធម្មមិទំ ទុក្ខន្តិអាទិនា នយេន មគ្គបញ្ញា បជានាតិ។ តំ វិជានាតីតិ យំ វិជានាតីតិ យំ សង្ខារគតំ អនិច្ចន្តិអាទិនា នយេន វិបស្សនាវិញ្ញាណំ វិជានាតិ។ តំ បជានាតីតិ វិបស្សនាបញ្ញាបិ តថេវ តំ បជានាតិ។ តស្មា ឥមេ ធម្មាតិ តេន ការណេន ឥមេ ធម្មា។ សំសដ្ឋាតិ ឯកុប្បាទឯកនិរោធឯកវត្ថុកឯការម្មណតាយ សំសដ្ឋា។
បញ្ញា ភាវេតព្ពាតិ ឥទំ មគ្គបញ្ញំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តំសម្បយុត្តំ បន វិញ្ញាណំ តាយ សទ្ធិំ ភាវេតព្ពមេវ ហោតិ។ វិញ្ញាណំ បរិញ្ញេយ្យន្តិ ឥទំ វិបស្សនាវិញ្ញាណំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តំសម្បយុត្តា បន បញ្ញា តេន សទ្ធិំ បរិជានិតព្ពាវ ហោតិ។
៤៥០. វេទនា វេទនាតិ ឥទំ កស្មា បុច្ឆតិ? វេទនាលក្ខណំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ។ ឯវំ សន្តេបិ តេភូមិកសម្មសនចារវេទនាវ អធិប្បេតាតិ សល្លក្ខេតព្ពា។ សុខម្បិ វេទេតីតិ សុខំ អារម្មណំ វេទេតិ អនុភវតិ។ បរតោ បទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ ‘‘រូបញ្ច ហិទំ, មហាលិ, ឯកន្តទុក្ខំ អភវិស្ស, ទុក្ខានុបតិតំ ទុក្ខាវក្កន្តំ អនវក្កន្តំ សុខេន, នយិទំ សត្តា រូបស្មិំ សារជ្ជេយ្យុំ។ យស្មា ច ខោ, មហាលិ, រូបំ សុខំ សុខានុបតិតំ សុខាវក្កន្តំ អនវក្កន្តំ ទុក្ខេន, តស្មា សត្តា រូបស្មិំ សារជ្ជន្តិ, សារាគា សំយុជ្ជន្តិ, សំយោគា សំកិលិស្សន្តិ។ វេទនា ច ហិទំ… សញ្ញា… សង្ខារា… វិញ្ញាណញ្ច ហិទំ, មហាលិ, ឯកន្តទុក្ខំ អភវិស្ស…បេ.… សំកិលិស្សន្តី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧០) ឥមិនា ហិ មហាលិសុត្តបរិយាយេន ឥធ អារម្មណំ សុខំ ទុក្ខំ អទុក្ខមសុខន្តិ កថិតំ។ អបិច បុរិមំ សុខំ វេទនំ អារម្មណំ កត្វា អបរា សុខា វេទនា វេទេតិ; បុរិមំ ទុក្ខំ វេទនំ អារម្មណំ កត្វា អបរា ទុក្ខា វេទនា វេទេតិ; បុរិមំ អទុក្ខមសុខំ វេទនំ អារម្មណំ កត្វា អបរា អទុក្ខមសុខា វេទនា វេទេតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ វេទនាយេវ ហិ វេទេតិ, ន អញ្ញោ កោចិ វេទិតា នាម អត្ថីតិ វុត្តមេតំ។
សញ្ញា សញ្ញាតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? សព្ពសញ្ញាយ លក្ខណំ។ កិំ សព្ពត្ថកសញ្ញាយាតិ? សព្ពសញ្ញាយ លក្ខណន្តិបិ នីលកម្បិ សញ្ជានាតីតិ នីលបុប្ផេ វា វត្ថេ វា បរិកម្មំ កត្វា ឧបចារំ វា អប្បនំ វា បាបេន្តោ សញ្ជានាតិ។ ឥមស្មិញ្ហិ អត្ថេ បរិកម្មសញ្ញាបិ ឧបចារសញ្ញាបិ អប្បនាសញ្ញាបិ វដ្ដតិ។ នីលេ នីលន្តិ ឧប្បជ្ជនកសញ្ញាបិ វដ្ដតិយេវ។ បីតកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
យា ចាវុសោ, វេទនាតិ ឯត្ថ វេទនា, សញ្ញា, វិញ្ញាណន្តិ ឥមានិ តីណិ គហេត្វា បញ្ញា កស្មា ន គហិតាតិ? អសព្ពសង្គាហិកត្តា។ បញ្ញាយ ហិ គហិតាយ បញ្ញាយ សម្បយុត្តាវ វេទនាទយោ លព្ភន្តិ, នោ វិប្បយុត្តា។ តំ បន អគ្គហេត្វា ឥមេសុ គហិតេសុ បញ្ញាយ សម្បយុត្តា ច វិប្បយុត្តា ច អន្តមសោ ទ្វេ បញ្ចវិញ្ញាណធម្មាបិ លព្ភន្តិ។ យថា ហិ តយោ បុរិសា សុត្តំ សុត្តន្តិ វទេយ្យុំ, ចតុត្ថោ រតនាវុតសុត្តន្តិ។ តេសុ បុរិមា តយោ តក្កគតម្បិ បដ្ដិវដ្ដកាទិគតម្បិ យំកិញ្ចិ ពហុំ សុត្តំ លភន្តិ អន្តមសោ មក្កដកសុត្តម្បិ។ រតនាវុតសុត្តំ បរិយេសន្តោ មន្ទំ លភតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ។ ហេដ្ឋតោ វា បញ្ញា វិញ្ញាណេន សទ្ធិំ សម្បយោគំ លភាបិតា វិស្សដ្ឋត្តាវ ឥធ ន គហិតាតិ វទន្តិ។ យំ ហាវុសោ, វេទេតីតិ យំ អារម្មណំ វេទនា វេទេតិ, សញ្ញាបិ តទេវ សញ្ជានាតិ។ យំ សញ្ជានាតីតិ យំ អារម្មណំ សញ្ញា សញ្ជានាតិ, វិញ្ញាណម្បិ តទេវ វិជានាតីតិ អត្ថោ។
ឥទានិ សញ្ជានាតិ វិជានាតិ បជានាតីតិ ឯត្ថ វិសេសោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ ឧបសគ្គមត្តមេវ វិសេសោ។ ជានាតីតិ បទំ បន អវិសេសោ។ តស្សាបិ ជាននត្ថេ វិសេសោ វេទិតព្ពោ។ សញ្ញា ហិ នីលាទិវសេន អារម្មណំ សញ្ជាននមត្តមេវ, អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ លក្ខណបដិវេធំ បាបេតុំ ន សក្កោតិ។ វិញ្ញាណំ នីលាទិវសេន អារម្មណញ្ចេវ សញ្ជានាតិ, អនិច្ចាទិលក្ខណបដិវេធញ្ច បាបេតិ, ឧស្សក្កិត្វា បន មគ្គបាតុភាវំ បាបេតុំ ន សក្កោតិ។ បញ្ញា នីលាទិវសេន អារម្មណម្បិ
យថា ហិ ហេរញ្ញិកផលកេ កហាបណរាសិម្ហិ កតេ អជាតពុទ្ធិ ទារកោ គាមិកបុរិសោ មហាហេរញ្ញិកោតិ
តេនាហ អាយស្មា នាគសេនោ – ‘‘ទុក្ករំ, មហារាជ, ភគវតា កតន្តិ។ កិំ, ភន្តេ, នាគសេន ភគវតា ទុក្ករំ កតន្តិ? ទុក្ករំ, មហារាជ, ភគវតា កតំ, ឥមេសំ អរូបីនំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ ឯការម្មណេ បវត្តមានានំ វវត្ថានំ អក្ខាតំ, អយំ ផស្សោ, អយំ វេទនា, អយំ សញ្ញា, អយំ ចេតនា, ឥទំ ចិត្ត’’ន្តិ (មិ. ប. ២.៧.១៦)។ យថា ហិ តិលតេលំ, សាសបតេលំ, មធុកតេលំ, ឯរណ្ឌកតេលំ, វសាតេលន្តិ ឥមានិ បញ្ច តេលានិ ឯកចាដិយំ បក្ខិបិត្វា ទិវសំ យមកមន្ថេហិ មន្ថេត្វា តតោ ឥទំ តិលតេលំ, ឥទំ សាសបតេលន្តិ ឯកេកស្ស បាដិយេក្កំ ឧទ្ធរណំ នាម ទុក្ករំ, ឥទំ តតោ
៤៥១. និស្សដ្ឋេនាតិ និស្សដេន បរិច្ចត្តេន វា។ តត្ថ និស្សដេនាតិ អត្ថេ សតិ បញ្ចហិ ឥន្ទ្រិយេហីតិ បរិច្ចត្តេនាតិ អត្ថេ សតិ ករណវចនំ វេទិតព្ពំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បញ្ចហិ ឥន្ទ្រិយេហិ និស្សរិត្វា មនោទ្វារេ បវត្តេន បញ្ចហិ វា ឥន្ទ្រិយេហិ តស្ស វត្ថុភាវំ អនុបគមនតាយ បរិច្ចត្តេនាតិ។ បរិសុទ្ធេនាតិ និរុបក្កិលេសេន។ មនោវិញ្ញាណេនាតិ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានចិត្តេន។ កិំ នេយ្យន្តិ កិំ ជានិតព្ពំ។ ‘‘យំកិញ្ចិ នេយ្យំ នាម អត្ថិ ធម្ម’’ន្តិអាទីសុ (មហានិ. ៦៩) ហិ ជានិតព្ពំ នេយ្យន្តិ វុត្តំ។ អាកាសានញ្ចាយតនំ នេយ្យន្តិ កថំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានចិត្តេន អរូបាវចរសមាបត្តិ នេយ្យាតិ? រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានេ ឋិតេន អរូបាវចរសមាបត្តិំ និព្ពត្តេតុំ សក្កា ហោតិ។ ឯត្ថ ឋិតស្ស ហិ សា ឥជ្ឈតិ។ តស្មា ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនំ នេយ្យ’’ន្តិអាទិមាហ។ អថ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ កស្មា ន វុត្តន្តិ? បាដិយេក្កំ អភិនិវេសាភាវតោ។ តត្ថ ហិ កលាបតោ នយតោ សម្មសនំ លព្ភតិ, ធម្មសេនាបតិសទិសស្សាបិ ហិ ភិក្ខុនោ បាដិយេក្កំ អភិនិវេសោ ន ជាយតិ។ តស្មា ថេរោបិ, ‘‘ឯវំ កិរមេ ធម្មា អហុត្វា សម្ភោន្តិ, ហុត្វា បដិវេន្តី’’តិ (ម. និ. ៣.៩៤) កលាបតោ នយតោ សម្មសិត្វា វិស្សជ្ជេសីតិ។ ភគវា បន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស ហត្ថគតត្តា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិយម្បិ បរោបញ្ញាស ធម្មេ បាដិយេក្កំ អំគុទ្ធារេនេវ ឧទ្ធរិត្វា, ‘‘យាវតា សញ្ញាសមាបត្តិយោ, តាវតា អញ្ញាបដិវេធោ’’តិ អាហ។
បញ្ញាចក្ខុនា បជានាតីតិ ទស្សនបរិណាយកដ្ឋេន ចក្ខុភូតាយ បញ្ញាយ បជានាតិ។ តត្ថ ទ្វេ បញ្ញា សមាធិបញ្ញា វិបស្សនាបញ្ញា ច។ សមាធិបញ្ញាយ កិច្ចតោ អសម្មោហតោ ច បជានាតិ។ វិបស្សនាបញ្ញាយ លក្ខណបដិវេធេន អារម្មណតោ ជាននំ កថិតំ។ កិមត្ថិយាតិ កោ ឯតិស្សា អត្ថោ។ អភិញ្ញត្ថាតិអាទីសុ អភិញ្ញត្ថា។ បរិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ បរិជានាតីតិ បរិញ្ញត្ថា។ បហាតព្ពេ ធម្មេ បជហតីតិ បហានត្ថា។ សា បនេសា លោកិយាបិ អភិញ្ញត្ថា ច បរិញ្ញត្ថា ច វិក្ខម្ភនតោ បហានត្ថា។ លោកុត្តរាបិ អភិញ្ញត្ថា ច បរិញ្ញត្ថា ច សមុច្ឆេទតោ បហានត្ថា។ តត្ថ លោកិយា កិច្ចតោ អសម្មោហតោ ច បជានាតិ, លោកុត្តរា អសម្មោហតោ។
៤៥២. សម្មាទិដ្ឋិយា ឧប្បាទាយាតិ វិបស្សនាសម្មាទិដ្ឋិយា ច មគ្គសម្មាទិដ្ឋិយា ច។ បរតោ ច ឃោសោតិ សប្បាយធម្មស្សវនំ។ យោនិសោ ច មនសិការោតិ អត្តនោ ឧបាយមនសិការោ។ តត្ថ សាវកេសុ អបិ ធម្មសេនាបតិនោ ទ្វេ បច្ចយា លទ្ធុំ វដ្ដន្តិយេវ។ ថេរោ ហិ កប្បសតសហស្សាធិកំ
អនុគ្គហិតាតិ លទ្ធូបការា។ សម្មាទិដ្ឋីតិ អរហត្តមគ្គសម្មាទិដ្ឋិ។ ផលក្ខណេ និព្ពត្តា ចេតោវិមុត្តិ ផលំ អស្សាតិ ចេតោវិមុត្តិផលា។ តទេវ ចេតោវិមុត្តិសង្ខាតំ ផលំ អានិសំសោ អស្សាតិ ចេតោវិមុត្តិផលានិសំសា។ ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្ថ ច ចតុត្ថផលបញ្ញា បញ្ញាវិមុត្តិ នាម, អវសេសា ធម្មា ចេតោវិមុត្តីតិ វេទិតព្ពា។ សីលានុគ្គហិតាតិអាទីសុ សីលន្តិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ។ សុតន្តិ សប្បាយធម្មស្សវនំ។ សាកច្ឆាតិ កម្មដ្ឋានេ ខលនបក្ខលនច្ឆេទនកថា។ សមថោតិ វិបស្សនាបាទិកា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ។ វិបស្សនាតិ សត្តវិធា អនុបស្សនា។ ចតុបារិសុទ្ធិសីលញ្ហិ បូរេន្តស្ស, សប្បាយធម្មស្សវនំ សុណន្តស្ស, កម្មដ្ឋានេ ខលនបក្ខលនំ ឆិន្ទន្តស្ស, វិបស្សនាបាទិកាសុ អដ្ឋសមាបត្តីសុ កម្មំ ករោន្តស្ស, សត្តវិធំ អនុបស្សនំ ភាវេន្តស្ស អរហត្តមគ្គោ ឧប្បជ្ជិត្វា ផលំ ទេតិ។
យថា ហិ មធុរំ អម្ពបក្កំ បរិភុញ្ជិតុកាមោ អម្ពបោតកស្ស
៤៥៣. កតិ បនាវុសោ, ភវាតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? មូលមេវ គតោ អនុសន្ធិ, ទុប្បញ្ញោ យេហិ ភវេហិ ន ឧដ្ឋាតិ, តេ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ។ តត្ថ កាមភវោតិ កាមភវូបគំ កម្មំ កម្មាភិនិព្ពត្តា ឧបាទិន្នក្ខន្ធាបីតិ ឧភយមេកតោ កត្វា កាមភវោតិ អាហ។ រូបារូបភវេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អាយតិន្តិ អនាគតេ។ បុនព្ភវស្ស អភិនិព្ពត្តីតិ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ។ ឥធ វដ្ដំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ។ តត្រាតត្រាភិនន្ទនាតិ រូបាភិនន្ទនា សទ្ទាភិនន្ទនាតិ ឯវំ តហិំ តហិំ អភិនន្ទនា, ករណវចនេ ចេតំ បច្ចត្តំ។ តត្រតត្រាភិនន្ទនាយ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ។ ឯត្តាវតា ហិ គមនំ ហោតិ, អាគមនំ ហោតិ, គមនាគមនំ ហោតិ, វដ្ដំ វត្តតីតិ វដ្ដំ មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សេសិ។ ឥទានិ វិវដ្ដំ បុច្ឆន្តោ ‘‘កថំ បនាវុសោ’’តិអាទិមាហ។ តស្ស វិស្សជ្ជនេ អវិជ្ជាវិរាគាតិ អវិជ្ជាយ ខយនិរោធេន។ វិជ្ជុប្បាទាតិ អរហត្តមគ្គវិជ្ជាយ ឧប្បាទេន។ កិំ តណ្ហានិរោធាតិ តណ្ហាយ ខយនិរោធេន។ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ ន ហោតីតិ ឯវំ អាយតិំ បុនព្ភវស្ស អភិនិព្ពត្តិ ន ហោតិ, គមនំ អាគមនំ គមនាគមនំ ឧបច្ឆិជ្ជតិ, វដ្ដំ ន វត្តតីតិ វិវដ្ដំ មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សេសិ។
៤៥៤. កតមំ បនាវុសោតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? ឧភតោភាគវិមុត្តោ ភិក្ខុ កាលេន កាលំ និរោធំ សមាបជ្ជតិ។ តស្ស និរោធបាទកំ បឋមជ្ឈានំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ។ បឋមំ ឈានន្តិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? និរោធំ សមាបជ្ជនកេន វិតក្កោតិអាទីសុ បន អភិនិរោបនលក្ខណោ វិតក្កោ, អនុមជ្ជនលក្ខណោ វិចារោ, ផរណលក្ខណា បីតិ, សាតលក្ខណំ សុខំ, អវិក្ខេបលក្ខណា ចិត្តេកគ្គតាតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា វត្តន្តិ។ កតង្គវិប្បហីនន្តិ ឥធ បន កិំ បុច្ឆតិ? និរោធំ សមាបជ្ជនកេន ភិក្ខុនា ឧបការានុបការានិ អង្គានិ ជានិតព្ពានិ, តានិ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ, វិស្សជ្ជនំ បនេត្ថ បាកដមេវ។ ឥតិ ហេដ្ឋា និរោធបាទកំ បឋមជ្ឈានំ គហិតំ, ឧបរិ តស្ស អនន្តរបច្ចយំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិំ បុច្ឆិស្សតិ។ អន្តរា បន ឆ សមាបត្តិយោ សំខិត្តា, នយំ វា ទស្សេត្វា វិស្សដ្ឋាតិ វេទិតព្ពា។
៤៥៥. ឥទានិ បញ្ចិមានិ, អាវុសោតិអាទិមាហ។ តត្ថ គោចរវិសយន្តិ គោចរភូតំ វិសយំ។ អញ្ញមញ្ញស្សាតិ ចក្ខុ សោតស្ស សោតំ វា ចក្ខុស្សាតិ ឯវំ ឯកេកស្ស គោចរវិសយំ ន បច្ចនុភោតិ។ សចេ ហិ នីលាទិភេទំ រូបារម្មណំ សមោធានេត្វា សោតិន្ទ្រិយស្ស ឧបនេយ្យ, ‘‘ឥង្ឃ តាវ នំ វវត្ថបេហិ វិភាវេហិ, កិំ នាមេតំ អារម្មណ’’ន្តិ។ ចក្ខុវិញ្ញាណញ្ហិ វិនាបិ មុខេន អត្តនោ ធម្មតាយ ឯវំ វទេយ្យ – ‘‘អរេ អន្ធពាល កិំ បដិសរណន្តិ ឯតេសំ កិំ បដិសរណំ, កិំ ឯតានិ បដិសរន្តីតិ បុច្ឆតិ។ មនោ បដិសរណន្តិ ជវនមនោ បដិសរណំ។ មនោ ច នេសន្តិ មនោទ្វារិកជវនមនោ វា បញ្ចទ្វារិកជវនមនោ វា ឯតេសំ គោចរវិសយំ រជ្ជនាទិវសេន អនុភោតិ។ ចក្ខុវិញ្ញាណញ្ហិ រូបទស្សនមត្តមេវ, ឯត្ថ រជ្ជនំ វា ទុស្សនំ វា មុយ្ហនំ វា នត្ថិ។ ឯតស្មិំ បន ទ្វារេ ជវនំ រជ្ជតិ វា ទុស្សតិ វា មុយ្ហតិ វា។ សោតវិញ្ញាណាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
តត្រាយំ ឧបមា – បញ្ច កិរ ទុព្ពលភោជកា រាជានំ សេវិត្វា កិច្ឆេន កសិរេន ឯកស្មិំ បញ្ចកុលិកេ គាមេ បរិត្តកំ អាយំ លភិំសុ។ តេសំ តត្ថ
៤៥៦. បញ្ចិមានិ, អាវុសោតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? អន្តោនិរោធស្មិំ បញ្ច បសាទេ។ កិរិយមយបវត្តស្មិញ្ហិ អាយុំ បដិច្ចាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ បដិច្ច តិដ្ឋន្តិ ឧស្មំ បដិច្ចាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ កម្មជតេជំ បដិច្ច តិដ្ឋតិ។ យស្មា បន កម្មជតេជោបិ ជីវិតិន្ទ្រិយេន វិនា ន តិដ្ឋតិ, តស្មា ‘‘ឧស្មា អាយុំ បដិច្ច តិដ្ឋតី’’តិ អាហ។ ឈាយតោតិ ជលតោ។ អច្ចិំ បដិច្ចាតិ ជាលសិខំ បដិច្ច។ អាភា បញ្ញាយតីតិ អាលោកោ នាម បញ្ញាយតិ។ អាភំ បដិច្ច អច្ចីតិ តំ អាលោកំ បដិច្ច ជាលសិខា បញ្ញាយតិ។
ឯវមេវ ខោ, អាវុសោ, អាយុ ឧស្មំ បដិច្ច តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ ជាលសិខា វិយ កម្មជតេជោ។ អាលោកោ វិយ ជីវិតិន្ទ្រិយំ។ ជាលសិខា ហិ ឧប្បជ្ជមានា អាលោកំ គហេត្វាវ ឧប្បជ្ជតិ។ សា តេន អត្តនា ជនិតអាលោកេនេវ សយម្បិ អណុ ថូលា ទីឃា រស្សាតិ បាកដា ហោតិ។ តត្ថ ជាលបវត្តិយា ជនិតអាលោកេន តស្សាយេវ ជាលបវត្តិយា បាកដភាវោ វិយ ឧស្មំ បដិច្ច និព្ពត្តេន កម្មជមហាភូតសម្ភវេន ជីវិតិន្ទ្រិយេន ឧស្មាយ អនុបាលនំ។ ជីវិតិន្ទ្រិយញ្ហិ ទសបិ វស្សានិ…បេ.… វស្សសតម្បិ កម្មជតេជបវត្តំ បាលេតិ។ ឥតិ មហាភូតានិ ឧបាទារូបានំ និស្សយបច្ចយាទិវសេន បច្ចយានិ ហោន្តីតិ អាយុ ឧស្មំ បដិច្ច តិដ្ឋតិ។ ជីវិតិន្ទ្រិយំ
៤៥៧. អាយុសង្ខារាតិ អាយុមេវ។ វេទនិយា ធម្មាតិ វេទនា ធម្មាវ។ វុដ្ឋានំ បញ្ញាយតីតិ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ បញ្ញាយតិ។ យោ ហិ ភិក្ខុ អរូបបវត្តេ ឧក្កណ្ឋិត្វា សញ្ញញ្ច វេទនញ្ច និរោធេត្វា និរោធំ សមាបន្នោ, តស្ស យថាបរិច្ឆិន្នកាលវសេន រូបជីវិតិន្ទ្រិយបច្ចយា អរូបធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ។ ឯវំ បន រូបារូបបវត្តំ បវត្តតិ។ យថា កិំ? យថា ឯកោ បុរិសោ ជាលាបវត្តេ ឧក្ខណ្ឋិតោ ឧទកេន បហរិត្វា ជាលំ អប្បវត្តំ កត្វា ឆារិកាយ អង្គារេ បិធាយ តុណ្ហី និសីទតិ។ យទា បនស្ស បុន ជាលាយ អត្ថោ ហោតិ, ឆារិកំ អបនេត្វា អង្គារេ បរិវត្តេត្វា ឧបាទានំ ទត្វា មុខវាតំ វា តាលវណ្ដវាតំ វា ទទាតិ។ អថ ជាលាបវត្តំ បុន បវត្តតិ។ ឯវមេវ ជាលាបវត្តំ វិយ អរូបធម្មា។ បុរិសស្ស ជាលាបវត្តេ ឧក្កណ្ឋិត្វា ឧទកប្បហារេន ជាលំ អប្បវត្តំ កត្វា ឆារិកាយ អង្គារេ បិធាយ តុណ្ហីភូតស្ស និសជ្ជា វិយ ភិក្ខុនោ
អាយុ ឧស្មា ច វិញ្ញាណន្តិ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ, កម្មជតេជោធាតុ, ចិត្តន្តិ ឥមេ តយោ ធម្មា យទា ឥមំ រូបកាយំ ជហន្តិ, អថាយំ អចេតនំ កដ្ឋំ វិយ បថវិយំ ឆឌ្ឌិតោ សេតីតិ អត្ថោ។ វុត្តញ្ចេតំ –
‘‘អាយុ ឧស្មា ច វិញ្ញាណំ, យទា កាយំ ជហន្តិមំ;
អបវិទ្ធោ តទា សេតិ, បរភត្តំ អចេតន’’ន្តិ។ (សំ. និ. ៣.៩៥);
កាយសង្ខារាតិ អស្សាសបស្សាសា។ វចីសង្ខារាតិ វិតក្កវិចារា។ ចិត្តសង្ខារាតិ សញ្ញាវេទនា។ អាយូតិ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ។ បរិភិន្នានីតិ ឧបហតានិ, វិនដ្ឋានីតិ អត្ថោ។ តត្ថ កេចិ ‘‘និរោធសមាបន្នស្ស ចិត្តសង្ខារាវ និរុទ្ធា’’តិ វចនតោ ចិត្តំ អនិរុទ្ធំ ហោតិ, តស្មា សចិត្តកា អយំ សមាបត្តីតិ វទន្តិ។ តេ វត្តព្ពា – ‘‘វចីសង្ខារាបិស្ស និរុទ្ធា’’តិ វចនតោ វាចា អនិរុទ្ធា ហោតិ, តស្មា និរោធំ សមាបន្នេន ធម្មម្បិ កថេន្តេន សជ្ឈាយម្បិ
ឥន្ទ្រិយានិ វិប្បសន្នានីតិ កិរិយមយបវត្តស្មិញ្ហិ វត្តមានេ ពហិទ្ធា អារម្មណេសុ បសាទេ ឃដ្ដេន្តេសុ ឥន្ទ្រិយានិ កិលមន្តានិ ឧបហតានិ មក្ខិតានិ វិយ ហោន្តិ, វាតាទីហិ ឧដ្ឋិតេន រជេន ចតុមហាបថេ ឋបិតអាទាសោ វិយ។ យថា
៤៥៨. កតិ បនាវុសោ, បច្ចយាតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? និរោធស្ស អនន្តរបច្ចយំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ។ វិស្សជ្ជនេ បនស្ស សុខស្ស ច បហានាតិ ចត្តារោ អបគមនបច្ចយា កថិតា។ អនិមិត្តាយាតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? និរោធតោ វុដ្ឋានកផលសមាបត្តិំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ។ អវសេសសមាបត្តិវុដ្ឋានញ្ហិ ភវង្គេន ហោតិ, និរោធា វុដ្ឋានំ បន វិបស្សនានិស្សន្ទាយ ផលសមាបត្តិយាតិ តមេវ បុច្ឆតិ។ សព្ពនិមិត្តានន្តិ រូបាទីនំ សព្ពារម្មណានំ។ អនិមិត្តាយ ច ធាតុយា មនសិការោតិ សព្ពនិមិត្តាបគតាយ និព្ពានធាតុយា មនសិការោ។ ផលសមាបត្តិសហជាតំ មនសិការំ សន្ធាយាហ។ ឥតិ ហេដ្ឋា និរោធបាទកំ បឋមជ្ឈានំ គហិតំ, និរោធស្ស អនន្តរបច្ចយំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ គហិតំ, ឥធ និរោធតោ វុដ្ឋានកផលសមាបត្តិ គហិតាតិ។
ឥមស្មិំ ឋានេ និរោធកថា កថេតព្ពា ហោតិ។ សា, ‘‘ទ្វីហិ ពលេហិ សមន្នាគតត្តា តយោ ច សង្ខារានំ បដិប្បស្សទ្ធិយា សោឡសហិ ញាណចរិយាហិ នវហិ សមាធិចរិយាហិ វសីភាវតាបញ្ញា និរោធសមាបត្តិយា ញាណ’’ន្តិ ឯវំ បដិសម្ភិទាមគ្គេ (បដិ. ម. ១.៨៣) អាគតា។ វិសុទ្ធិមគ្គេ បនស្សា សព្ពាការេន វិនិច្ឆយកថា កថិតា។
ឥទានិ កតិ បនាវុសោ, បច្ចយាតិអាទិមាហ។ និរោធតោ ហិ វុដ្ឋានកផលសមាបត្តិយា ឋិតិ នាម ន ហោតិ, ឯកំ ទ្វេ ចិត្តវារមេវ បវត្តិត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ។ អយញ្ហិ ភិក្ខុ សត្ត ទិវសេ អរូបបវត្តំ និរោធេត្វា និសិន្នោ និរោធវុដ្ឋានកផលសមាបត្តិយំ ន ចិរំ តិដ្ឋតិ។ វលញ្ជនសមាបត្តិយំ បន អទ្ធានបរិច្ឆេទោវ បមាណំ។ តស្មា សា ឋិតិ នាម ហោតិ។ តេនាហ – ‘‘អនិមិត្តាយ ចេតោវិមុត្តិយា ឋិតិយា’’តិ។ តស្សា ចិរដ្ឋិតត្ថំ កតិ បច្ចយាតិ អត្ថោ។ វិស្សជ្ជនេ បនស្សា បុព្ពេ ច អភិសង្ខារោតិ អទ្ធានបរិច្ឆេទោ វុត្តោ។ វុដ្ឋានាយាតិ ឥធ ភវង្គវុដ្ឋានំ បុច្ឆតិ។ វិស្សជ្ជនេបិស្សា សព្ពនិមិត្តានញ្ច មនសិការោតិ រូបាទិនិមិត្តវសេន ភវង្គសហជាតមនសិការោ វុត្តោ។
៤៥៩. យា ចាយំ, អាវុសោតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? ឥធ អញ្ញំ អភិនវំ នាម នត្ថិ។ ហេដ្ឋា កថិតធម្មេយេវ ឯកតោ សមោធានេត្វា បុច្ឆាមីតិ បុច្ឆតិ។ កត្ថ បន តេ កថិតា? ‘‘នីលម្បិ អយំ វុច្ចតាវុសោ, អប្បមាណា ចេតោវិមុត្តីតិ អយំ ផរណអប្បមាណតាយ អប្បមាណា នាម។ អយញ្ហិ អប្បមាណេ វា សត្តេ ផរតិ, ឯកស្មិម្បិ វា សត្តេ អសេសេត្វា ផរតិ។
អយំ វុច្ចតាវុសោ, អាកិញ្ចញ្ញាតិ អារម្មណកិញ្ចនស្ស អភាវតោ អាកិញ្ចញ្ញា។ អត្តេន វាតិ អត្ត ភាវបោសបុគ្គលាទិសង្ខាតេន អត្តេន សុញ្ញំ។ អត្តនិយេន វាតិ ចីវរាទិបរិក្ខារសង្ខាតេន អត្តនិយេន សុញ្ញំ។ អនិមិត្តាតិ នានត្ថា ចេវ នានាព្យញ្ជនា ចាតិ ព្យញ្ជនម្បិ នេសំ នានា អត្ថោបិ។ តត្ថ ព្យញ្ជនស្ស នានតា បាកដាវ។ អត្ថោ បន, អប្បមាណា ចេតោវិមុត្តិ ភូមន្តរតោ មហគ្គតា ឯវ ហោតិ រូបាវចរា; អារម្មណតោ សត្ត បញ្ញត្តិអារម្មណា។ អាកិញ្ចញ្ញា ភុម្មន្តរតោ មហគ្គតា អរូបាវចរា; អារម្មណតោ ន វត្តព្ពារម្មណា។ សុញ្ញតា ភុម្មន្តរតោ កាមាវចរា; អារម្មណតោ សង្ខារារម្មណា។ វិបស្សនា ហិ ឯត្ថ សុញ្ញតាតិ អធិប្បេតា។ អនិមិត្តា ភុម្មន្តរតោ លោកុត្តរា; អារម្មណតោ និព្ពនារម្មណា។
រាគោ ខោ, អាវុសោ, បមាណករណោតិអាទីសុ យថា បព្ពតបាទេ បូតិបណ្ណរសឧទកំ នាម ហោតិ កាឡវណ្ណំ; ឱលោកេន្តានំ ព្យាមសតគម្ភីរំ វិយ ខាយតិ។ យដ្ឋិំ វា រជ្ជុំ វា គហេត្វា មិនន្តស្ស បិដ្ឋិបាទោត្ថរណមត្តម្បិ ន ហោតិ។ ឯវមេវំ យាវ រាគាទយោ នុប្បជ្ជន្តិ, តាវ បុគ្គលំ សញ្ជានិតុំ ន សក្កា ហោន្តិ, សោតាបន្នោ វិយ, សកទាគាមី វិយ, អនាគាមី វិយ ច ខាយតិ។ យទា បនស្ស រាគាទយោ ឧប្បជ្ជន្តិ, តទា រត្តោ ទុដ្ឋោ មូឡ្ហោតិ បញ្ញាយតិ។ ឥតិ ឯតេ ‘‘ឯត្តកោ អយ’’ន្តិ បុគ្គលស្ស បមាណំ ទស្សេន្តោ វិយ ឧប្បជ្ជន្តីតិ បមាណករណា នាម យាវតា ខោ, អាវុសោ, អប្បមាណា ចេតោវិមុត្តិយោតិ យត្តកា អប្បមាណា ចេតោវិមុត្តិយោ។ កិត្តកា បន តា? ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារា, ចត្តារោ មគ្គា, ចត្តារិ ច ផលានីតិ ទ្វាទស។ តត្ថ ព្រហ្មវិហារា ផរណអប្បមាណតាយ អប្បមាណា។ សេសា បមាណករណានំ កិលេសានំ អភាវេន អប្បមាណា។ និព្ពានម្បិ អប្បមាណមេវ, ចេតោវិមុត្តិ បន ន ហោតិ, តស្មា ន គហិតំ។ អកុប្បាតិ អរហត្តផលចេតោវិមុត្តិ; សា ហិ តាសំ សព្ពជេដ្ឋិកា, តស្មា អគ្គមក្ខាយតីតិ វុត្តា។ រាគោ ខោ, អាវុសោ, កិញ្ចនោតិ រាគោ ឧប្បជ្ជិត្វា បុគ្គលំ កិញ្ចតិ មទ្ទតិ បលិពុន្ធតិ។ តស្មា កិញ្ចនោតិ វុត្តោ។ មនុស្សា កិរ គោណេហិ ខលំ មទ្ទាបេន្តោ កិញ្ចេហិ កបិល, កិញ្ចេហិ កាឡកាតិ វទន្តិ។ ឯវំ មទ្ទនត្ថោ កិញ្ចនត្ថោតិ វេទិតព្ពោ។ ទោសមោហេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អាកិញ្ចញ្ញា ចេតោវិមុត្តិយោ នាម នវ ធម្មា អាកិញ្ចញ្ញាយតនញ្ច មគ្គផលានិ ច។ តត្ថ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ
រាគោ ខោ, អាវុសោ, និមិត្តករណោតិអាទីសុ យថា នាម ទ្វិន្នំ កុលានំ សទិសា ទ្វេ វច្ឆកា ហោន្តិ។ យាវ តេសំ លក្ខណំ ន កតំ ហោតិ, តាវ ‘‘អយំ អសុកកុលស្ស វច្ឆកោ, អយំ អសុកកុលស្សា’’តិ ន សក្កា ហោន្តិ ជានិតុំ។ យទា បន តេសំ សត្តិសូលាទីសុ អញ្ញតរំ លក្ខណំ កតំ ហោតិ, តទា
អនិមិត្តា ចេតោវិមុត្តិ នាម តេរស ធម្មា – វិបស្សនា, ចត្តារោ អារុប្បា, ចត្តារោ មគ្គា, ចត្តារិ ច ផលានីតិ។ តត្ថ វិបស្សនា និច្ចនិមិត្តំ សុខនិមិត្តំ អត្តនិមិត្តំ ឧគ្ឃាដេតីតិ អនិមិត្តា នាម។ ចត្តារោ អារុប្បា រូបនិមិត្តស្ស អភាវេន អនិមិត្តា នាម។ មគ្គផលានិ និមិត្តករណានំ កិលេសានំ អភាវេន អនិមិត្តានិ។ និព្ពានម្បិ អនិមិត្តមេវ, តំ បន ចេតោវិមុត្តិ ន ហោតិ, តស្មា ន គហិតំ។ អថ កស្មា សុញ្ញតា ចេតោវិមុត្តិ ន គហិតាតិ? សា, ‘‘សុញ្ញា រាគេនា’’តិអាទិវចនតោ សព្ពត្ថ អនុបវិដ្ឋាវ, តស្មា វិសុំ ន គហិតា ឯកត្ថាតិ អារម្មណវសេន ឯកត្ថា។ អប្បមាណំ អាកិញ្ចញ្ញំ សុញ្ញតំ អនិមិត្តន្តិ ហិ សព្ពានេតានិ និព្ពានស្សេវ នាមានិ។ ឥតិ ឥមិនា បរិយាយេន ឯកត្ថា។ អញ្ញស្មិំ បន ឋានេ អប្បមាណា ហោន្តិ, អញ្ញស្មិំ អាកិញ្ចញ្ញា អញ្ញស្មិំ សុញ្ញតា អញ្ញស្មិំ អនិមិត្តាតិ ឥមិនា បរិយាយេន នានាព្យញ្ជនា។ ឥតិ ថេរោ យថានុសន្ធិនាវ ទេសនំ និដ្ឋបេសីតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
មហាវេទល្លសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. ចូឡវេទល្លសុត្តវណ្ណនា
៤៦០. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡវេទល្លសុត្តំ។ តត្ថ វិសាខោ ឧបាសកោតិ វិសាខោតិ ឯវំនាមកោ ឧបាសកោ។ យេន ធម្មទិន្នាតិ យេន ធម្មទិន្នា នាម ភិក្ខុនី តេនុបសង្កមិ។ កោ បនាយំ វិសាខោ? កា ធម្មទិន្នា? កស្មា ឧបសង្កមីតិ? វិសាខោ នាម ធម្មទិន្នាយ គិហិកាលេ ឃរសាមិកោ។ សោ យទា ភគវា សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ យសាទយោ កុលបុត្តេ វិនេត្វា ឧរុវេលំ បត្វា តត្ថ ជដិលសហស្សំ វិនេត្វា បុរាណជដិលេហិ
ធម្មទិន្នា សីហបញ្ជរំ ឧគ្ឃាដេត្វា វីថិំ ឱលោកយមានា តស្ស អាគមនាការំ ទិស្វា, ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តស្ស បច្ចុគ្គមនំ កុរុមានា សោបានសីសេ ឋត្វា ឱលម្ពនត្ថំ ហត្ថំ បសារេសិ។ ឧបាសកោ អត្តនោ ហត្ថំ សមិញ្ជេសិ។ សា ‘‘បាតរាសភោជនកាលេ ជានិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ។ ឧបាសកោ បុព្ពេ តាយ សទ្ធិំ ឯកតោ ភុញ្ជតិ។ តំ ទិវសំ បន តំ អនបលោកេត្វា យោគាវចរភិក្ខុ វិយ ឯកកោវ ភុញ្ជិ។ សា, ‘‘សាយន្ហកាលេ ជានិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ។ ឧបាសកោ តំទិវសំ សិរិគព្ភំ ន បាវិសិ, អញ្ញំ គព្ភំ បដិជគ្គាបេត្វា កប្បិយមញ្ចកំ បញ្ញបាបេត្វា និបជ្ជិ។ ឧបាសិកា, ‘‘កិំ នុ ខ្វស្ស ពហិទ្ធា បត្ថនា អត្ថិ, ឧទាហុ កេនចិទេវ បរិភេទកេន ភិន្នោ, ឧទាហុ មយ្ហេវ កោចិ ទោសោ អត្ថី’’តិ ពលវទោមនស្សា
ឧបាសកោ, ‘‘កិំ ធម្មទិន្នេ អកាលេ អាគតាសី’’តិ បុច្ឆិ។ អាម អយ្យបុត្ត, អាគតាម្ហិ, ន ត្វំ យថា បុរាណោ, កិំ នុ តេ ពហិទ្ធា បត្ថនា អត្ថីតិ? នត្ថិ ធម្មទិន្នេតិ។ អញ្ញោ កោចិ បរិភេទកោ អត្ថីតិ? អយម្បិ នត្ថីតិ។ ឯវំ សន្តេ មយ្ហេវ កោចិ ទោសោ ភវិស្សតីតិ។ តុយ្ហម្បិ ទោសោ នត្ថីតិ។ អថ កស្មា មយា សទ្ធិំ យថា បកតិយា អាលាបសល្លាបមត្តម្បិ ន ករោថាតិ? សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ លោកុត្តរធម្មោ នាម គរុ ភារិយោ ន បកាសេតតព្ពោ, សចេ ខោ បនាហំ ន កថេស្សាមិ, អយំ ហទយំ
សា ចិន្តេសិ – ‘‘បកតិបុរិសោ ឯវំ វត្តា នាម នត្ថិ។ អទ្ធា ឯតេន លោកុត្តរវរធម្មោ បដិវិទ្ធោ។ សោ បន ធម្មោ កិំ បុរិសេហេវ បដិពុជ្ឈិតព្ពោ, ឧទាហុ មាតុគាមោបិ បដិវិជ្ឈិតុំ សក្កោតី’’តិ វិសាខំ ឯតទវោច – ‘‘កិំ នុ ខោ ឯសោ ធម្មោ បុរិសេហេវ លភិតព្ពោ, មាតុគាមេនបិ សក្កា លទ្ធុ’’ន្តិ? កិំ វទេសិ ធម្មទិន្នេ, យេ បដិបន្នកា, តេ ឯតស្ស ទាយាទា, យស្ស យស្ស ឧបនិស្សយោ អត្ថិ, សោ សោ ឯតំ បដិលភតីតិ។ ឯវំ សន្តេ មយ្ហំ បព្ពជ្ជំ អនុជានាថាតិ។ សាធុ ភទ្ទេ, អហម្បិ តំ ឯតស្មិំយេវ មគ្គេ យោជេតុកាមោ, មនំ បន តេ អជានមានោ ន កថេមីតិ តាវទេវ ពិម្ពិសារស្ស រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ។
រាជា
តស្សា បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ លាភសក្ការោ ឧប្បជ្ជិ។ តេនេវ បលិពុទ្ធា សមណធម្មំ កាតុំ ឱកាសំ ន លភតិ។ អថាចរិយ-ឧបជ្ឈាយថេរិយោ គហេត្វា ជនបទំ គន្ត្វា អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ ចិត្តរុចិតំ កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា សមណធម្មំ កាតុំ អារទ្ធា, អភិនីហារសម្បន្នត្តា បន នាតិចិរំ កិលមិត្ថ។
ឥតោ បដ្ឋាយ ហិ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ បទុមុត្តរោ នាម សត្ថា លោកេ ឧទបាទិ។ តទា ឯសា ឯកស្មិំ កុលេ ទាសី ហុត្វា អត្តនោ កេសេ វិក្កិណិត្វា សុជាតត្ថេរស្ស នាម អគ្គសាវកស្ស ទានំ ទត្វា បត្ថនមកាសិ។ សា តាយ បត្ថនាភិនីហារសម្បត្តិយា នាតិចិរំ កិលមិត្ថ, កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ យេនត្ថេន សាសនេ បព្ពជិតា, សោ មត្ថកំ បត្តោ, កិំ មេ ជនបទវាសេន, មយ្ហំ ញាតកាបិ បុញ្ញានិ ករិស្សន្តិ, ភិក្ខុនិសង្ឃោបិ បច្ចយេហិ ន កិលមិស្សតិ, រាជគហំ គច្ឆាមី’’តិ ភិក្ខុនិសង្ឃំ គហេត្វា រាជគហមេវ អគមាសិ។ វិសាខោ, ‘‘ធម្មទិន្នា កិរ អាគតា’’តិ សុត្វា, ‘‘បព្ពជិត្វា នចិរស្សេវ ជនបទំ គតា, គន្ត្វាបិ នចិរស្សេវ បច្ចាគតា, កិំ នុ ខោ ភវិស្សតិ, គន្ត្វា ជានិស្សាមី’’តិ ទុតិយគមនេន ភិក្ខុនិឧបស្សយំ អគមាសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ វិសាខោ ឧបាសកោ យេន ធម្មទិន្នា ភិក្ខុនី តេនុបសង្កមី’’តិ។
ឯតទវោចាតិ បញ្ច ខោ ឥមេ, អាវុសោ វិសាខ, ឧបាទានក្ខន្ធាតិអាទិមាហ។ តត្ថ បញ្ចាតិ គណនបរិច្ឆេទោ។ ឧបាទានក្ខន្ធាតិ ឧបាទានានំ បច្ចយភូតា ខន្ធាតិ ឯវមាទិនា នយេនេត្ថ ឧបាទានក្ខន្ធកថា វិត្ថារេត្វា កថេតព្ពា។ សា បនេសា វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតា ឯវាតិ តត្ថ វិត្តារិតនយេនេវ វេទិតព្ពា។ សក្កាយសមុទយាទីសុបិ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា តត្ថ តត្ថ វុត្តមេវ។
ឥទំ បន ចតុសច្ចព្យាករណំ សុត្វា វិសាខោ ថេរិយា អភិរតភាវំ អញ្ញាសិ។ យោ ហិ ពុទ្ធសាសនេ ឧក្កណ្ឋិតោ ហោតិ អនភិរតោ, សោ ឯវំ បុច្ឆិតបុច្ឆិតបញ្ហំ សណ្ឌាសេន ឯកេកំ បលិតំ គណ្ហន្តោ វិយ, សិនេរុបាទតោ វាលុកំ ឧទ្ធរន្តោ វិយ វិស្សជ្ជេតុំ ន សក្កោតិ។ យស្មា បន ឥមានិ ចត្តារិ សច្ចានិ លោកេ ចន្ទិមសូរិយា វិយ ពុទ្ធសាសនេ បាកដានិ, បរិសមជ្ឈេ គតោ ហិ ភគវាបិ មហាថេរាបិ សច្ចានេវ បកាសេន្តិ; ភិក្ខុសង្ឃោបិ បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ កុលបុត្តេ ចត្តារិ នាម កិំ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានីតិ បញ្ហំ ឧគ្គណ្ហាបេតិ។ អយញ្ច ធម្មទិន្នា ឧបាយកោសល្លេ ឋិតា បណ្ឌិតា ព្យត្តា នយំ គហេត្វា សុតេនបិ កថេតុំ សមត្ថា, តស្មា ‘‘ន សក្កា ឯតិស្សា ឯត្តាវតា សច្ចានំ បដិវិទ្ធភាវោ ញាតុំ, សច្ចវិនិព្ភោគបញ្ហព្យាករណេន សក្កា ញាតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ហេដ្ឋា កថិតានិ ទ្វេ សច្ចានិ បដិនិវត្តេត្វា គុឡ្ហំ កត្វា គណ្ឋិបញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆន្តោ តញ្ញេវ នុ ខោ, អយ្យេតិអាទិមាហ។
តស្ស វិស្សជ្ជនេ ន ខោ, អាវុសោ វិសាខ, តញ្ញេវ ឧបាទានន្តិ ឧបាទានស្ស សង្ខារក្ខន្ធេកទេសភាវតោ ន តំយេវ ឧបាទានំ តេ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា, នាបិ អញ្ញត្រ បញ្ចហិ ឧបាទានក្ខន្ធេហិ ឧបាទានំ។ យទិ ហិ តញ្ញេវ កថំ បនាយ្យេតិអាទិមាហ។
៤៦១. តស្ស វិស្សជ្ជនេ អស្សុតវាតិអាទិ មូលបរិយាយេ វិត្ថារិតមេវ។ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ, ‘‘ឥធេកច្ចោ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ។ យំ រូបំ សោ អហំ, យោ អហំ តំ រូបន្តិ រូបញ្ច អត្តញ្ច អទ្វយំ សមនុបស្សតិ។ សេយ្យថាបិ នាម តេលប្បទីបស្ស ឈាយតោ យា អច្ចិ សោ វណ្ណោ, យោ វណ្ណោ សា អច្ចីតិ អច្ចិញ្ច វណ្ណញ្ច អទ្វយំ សមនុបស្សតិ។ ឯវមេវ ឥធេកច្ចោ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ…បេ.… អទ្វយំ សមនុបស្សតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៣១) ឯវំ រូបំ អត្តាតិ ទិដ្ឋិបស្សនាយ បស្សតិ។ រូបវន្តំ វា អត្តានន្តិ អរូបំ អត្តាតិ គហេត្វា ឆាយាវន្តំ រុក្ខំ វិយ តំ អត្តានំ រូបវន្តំ សមនុបស្សតិ។ អត្តនិ វា រូបន្តិ អរូបមេវ អត្តាតិ គហេត្វា បុប្ផស្មិំ គន្ធំ វិយ អត្តនិ រូបំ សមនុបស្សតិ។ រូបស្មិំ វា អត្តានន្តិ អរូបមេវ អត្តាតិ គហេត្វា ករណ្ឌាយ មណិំ វិយ អត្តានំ រូបស្មិំ សមនុបស្សតិ។ វេទនំ អត្តតោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
តត្ថ, រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ សុទ្ធរូបមេវ អត្តាតិ កថិតំ។ រូបវន្តំ វា អត្តានំ, អត្តនិ វា រូបំ, រូបស្មិំ វា អត្តានំ។ វេទនំ អត្តតោ… សញ្ញំ… សង្ខារេ… វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ ឥមេសុ សត្តសុ ឋានេសុ ន រូបំ អត្តតោតិ ឯត្ថ រូបំ អត្តាតិ ន សមនុបស្សតិ។ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ បន សមនុបស្សតិ។ ន រូបវន្តំ អត្តានំ…បេ.… ន វិញ្ញាណស្មិំ អត្តានន្តិ ឥមេ
ឯត្តាវតា ថេរិយា, ‘‘ឯវំ ខោ, អាវុសោ វិសាខ, សក្កាយទិដ្ឋិ ហោតី’’តិ ឯវំ បុរិមបញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តិយា ឯត្តកេន គមនំ ហោតិ, អាគមនំ ហោតិ, គមនាគមនំ ហោតិ, វដ្ដំ វត្តតីតិ វដ្ដំ មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សិតំ។ ឯវំ ខោ, អាវុសោ វិសាខ, សក្កាយទិដ្ឋិ ន ហោតីតិ បច្ឆិមំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តិយា ឯត្តកេន គមនំ ន ហោតិ, អាគមនំ ន ហោតិ, គមនាគមនំ ន ហោតិ, វដ្ដំ នាម ន វត្តតីតិ វិវដ្ដំ មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សិតំ។
៤៦២. កតមោ បនាយ្យេ, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោតិ អយំ បញ្ហោ ថេរិយា បដិបុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោ ភវេយ្យ – ‘‘ឧបាសក, តយា ហេដ្ឋា មគ្គោ បុច្ឆិតោ, ឥធ កស្មា មគ្គមេវ បុច្ឆសី’’តិ។ សា បន អត្តនោ ព្យត្តតាយ បណ្ឌិច្ចេន តស្ស អធិប្បាយំ សល្លក្ខេសិ – ‘‘ឥមិនា ឧបាសកេន ហេដ្ឋា បដិបត្តិវសេន មគ្គោ បុច្ឆិតោ ភវិស្សតិ, ឥធ បន តំ សង្ខតាសង្ខតលោកិយលោកុត្តរសង្គហិតាសង្គហិតវសេន បុច្ឆិតុកាមោ ភវិស្សតី’’តិ។ តស្មា អប្បដិបុច្ឆិត្វាវ យំ យំ បុច្ឆិ, តំ តំ វិស្សជ្ជេសិ។ តត្ថ សង្ខតោតិ ចេតិតោ កប្បិតោ បកប្បិតោ អាយូហិតោ កតោ និព្ពត្តិតោ សមាបជ្ជន្តេន សមាបជ្ជិតព្ពោ។ តីហិ ច ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ខន្ធេហិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សង្គហិតោតិ ឯត្ថ យស្មា មគ្គោ សប្បទេសោ, តយោ ខន្ធា និប្បទេសា, តស្មា អយំ សប្បទេសត្តា នគរំ វិយ រជ្ជេន និប្បទេសេហិ តីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតោ។ តត្ថ សម្មាវាចាទយោ តយោ សីលមេវ, តស្មា តេ សជាតិតោ សីលក្ខន្ធេន សង្គហិតាតិ។ កិញ្ចាបិ ហិ បាឡិយំ សីលក្ខន្ធេតិ ភុម្មេន
តត្រាយំ ឧបមា – យថា ហិ ‘‘នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមា’’តិ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋេសុ តីសុ សហាយេសុ ឯកោ សុបុប្ផិតំ ចម្បករុក្ខំ ទិស្វា ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វាបិ គហេតុំ ន សក្កុណេយ្យ។ អថស្ស ទុតិយោ ឱនមិត្វា បិដ្ឋិំ ទទេយ្យ, សោ តស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វាបិ កម្បមានោ គហេតុំ ន សក្កុណេយ្យ
សម្មាទិដ្ឋិសម្មាសង្កប្បេសុបិ បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ អារម្មណំ និច្ឆេតុំ ន សក្កោតិ, វិតក្កេ បន អាកោដេត្វា អាកោដេត្វា ទេន្តេ សក្កោតិ។ កថំ? យថា ហិ ហេរញ្ញិកោ កហាបណំ ហត្ថេ ឋបេត្វា សព្ពភាគេសុ ឱលោកេតុកាមោ សមានោបិ ន ចក្ខុទលេនេវ បរិវត្តេតុំ សក្កោតិ, អង្គុលិបព្ពេហិ បន បរិវត្តេត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេតុំ សក្កោតិ។ ឯវមេវ ន បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចាទិវសេន អារម្មណំ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ, អភិនិរោបនលក្ខណេន
ឥទានិ ឯកចិត្តក្ខណិកំ មគ្គសមាធិំ សនិមិត្តំ សបរិក្ខារំ បុច្ឆន្តោ, កតមោ បនាយ្យេតិអាទិមាហ។ តស្ស វិស្សជ្ជនេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា មគ្គក្ខណេ ចតុកិច្ចសាធនវសេន ឧប្បន្នា សតិ, សា សមាធិស្ស បច្ចយត្ថេន និមិត្តំ។ ចត្តារោ សម្មប្បធានា ចតុកិច្ចសាធនវសេនេវ ឧប្បន្នំ វីរិយំ, តំ បរិវារដ្ឋេន បរិក្ខារោ ហោតិ។ តេសំយេវ ធម្មានន្តិ តេសំ មគ្គសម្បយុត្តធម្មានំ។ អាសេវនាតិអាទីសុ ឯកចិត្តក្ខណិកាយេវ អាសេវនាទយោ វុត្តាតិ។
វិតណ្ឌវាទី
អថ វា ឯវំ វទេយ្យ – ‘‘ឯកេន ចិត្តេន អាសេវតិ, ទ្វីហិ ភាវេតិ, តីហិ ពហុលីករោតិ។ ទ្វីហិ វា អាសេវតិ, តីហិ ភាវេតិ, ឯកេន ពហុលីករោតិ
៤៦៣. កតិ បនាយ្យេ សង្ខារាតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? យេ សង្ខារេ និរោធេត្វា និរោធំ សមាបជ្ជតិ, តេ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ។ តេនេវស្ស អធិប្បាយំ ញត្វា ថេរី, បុញ្ញាភិសង្ខារាទីសុ អនេកេសុ សង្ខារេសុ វិជ្ជមានេសុបិ, កាយសង្ខារាទយោវ អាចិក្ខន្តី, តយោមេ អាវុសោតិអាទិមាហ។ តត្ថ កាយបដិពទ្ធត្តា កាយេន សង្ខរីយតិ ករីយតិ និព្ពត្តីយតីតិ កាយសង្ខារោ។ វាចំ សង្ខរោតិ ករោតិ និព្ពត្តេតីតិ វចីសង្ខារោ។ ចិត្តបដិពទ្ធត្តា ចិត្តេន សង្ខរីយតិ ករីយតិ និព្ពត្តីយតីតិ ចិត្តសង្ខារោ។ កតមោ បនាយ្យេតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? ឥមេ សង្ខារា អញ្ញមញ្ញមិស្សា អាលុឡិតា អវិភូតា ទុទ្ទីបនា។ តថា ហិ, កាយទ្វារេ អាទានគហណមុញ្ចនចោបនានិ បាបេត្វា ឧប្បន្នា អដ្ឋ កាមាវចរកុសលចេតនា ទ្វាទស អកុសលចេតនាតិ ឯវំ កុសលាកុសលា វីសតិ ចេតនាបិ អស្សាសបស្សាសាបិ កាយសង្ខារាត្វេវ វុច្ចន្តិ។ វចីទ្វារេ ហនុសំចោបនំ វចីភេទំ បាបេត្វា ឧប្បន្នា វុត្តប្បការាវ វីសតិ ចេតនាបិ វិតក្កវិចារាបិ វចីសង្ខារោត្វេវ វុច្ចន្តិ។ កាយវចីទ្វារេសុ ចោបនំ អបត្តា រហោ និសិន្នស្ស ចិន្តយតោ ឧប្បន្នា កុសលាកុសលា ឯកូនតិំស ចេតនាបិ សញ្ញា ច វេទនា ចាតិ ឥមេ ទ្វេ ធម្មាបិ ចិត្តសង្ខារោត្វេវ វុច្ចន្តិ។ ឯវំ
កស្មា បនាយ្យេតិ ឥធ កាយសង្ខារាទិនាមស្ស បទត្ថំ បុច្ឆតិ។ តស្ស វិស្សជ្ជនេ កាយប្បដិពទ្ធាតិ កាយនិស្សិតា, កាយេ សតិ ហោន្តិ, អសតិ ចិត្តប្បដិពទ្ធាតិ ចិត្តនិស្សិតា, ចិត្តេ សតិ ហោន្តិ, អសតិ ន ហោន្តិ។
៤៦៤. ឥទានិ កិំ នុ ខោ ឯសា សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ វលញ្ជេតិ, ន វលញ្ជេតិ។ ចិណ្ណវសី វា តត្ថ នោ ចិណ្ណវសីតិ ជាននត្ថំ បុច្ឆន្តោ, កថំ បនាយ្យេ, សញ្ញាវេទយិតនិរោធសមាបត្តិ ហោតីតិអាទិមាហ។ តស្ស វិស្សជ្ជនេ សមាបជ្ជិស្សន្តិ វា សមាបជ្ជាមីតិ វា បទទ្វយេន នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិកាលោ កថិតោ។ សមាបន្នោតិ បទេន អន្តោនិរោធោ។ តថា បុរិមេហិ ទ្វីហិ បទេហិ សចិត្តកកាលោ កថិតោ, បច្ឆិមេន អចិត្តកកាលោ។ បុព្ពេវ តថា ចិត្តំ ភាវិតំ ហោតីតិ និរោធសមាបត្តិតោ បុព្ពេ អទ្ធានបរិច្ឆេទកាលេយេវ, ឯត្តកំ កាលំ អចិត្តកោ ភវិស្សាមីតិ អទ្ធានបរិច្ឆេទចិត្តំ ភាវិតំ ហោតិ។ យំ តំ តថត្តាយ ឧបនេតីតិ យំ ឯវំ ភាវិតំ ចិត្តំ, តំ បុគ្គលំ តថត្តាយ អចិត្តកភាវាយ ឧបនេតិ។
បឋមំ និរុជ្ឈតិ វចីសង្ខារោតិ សេសសង្ខារេហិ បឋមំ ទុតិយជ្ឈានេយេវ និរុជ្ឈតិ។ តតោ កាយសង្ខារោតិ តតោ ចិត្តសង្ខារោតិ តតោ បរំ ចិត្តសង្ខារោ អន្តោនិរោធេ និរុជ្ឈតិ។ វុដ្ឋហិស្សន្តិ វា វុដ្ឋហាមីតិ វា បទទ្វយេន អន្តោនិរោធកាលោ កថិតោ។ វុដ្ឋិតោតិ បទេន ផលសមាបត្តិកាលោ។ តថា បុរិមេហិ ទ្វីហិ បទេហិ អចិត្តកកាលោ កថិតោ, បច្ឆិមេន សចិត្តកកាលោ។ បុព្ពេវ តថា ចិត្តំ ភាវិតំ ហោតីតិ និរោធសមាបត្តិតោ បុព្ពេ អទ្ធានបរិច្ឆេទកាលេយេវ ឯត្តកំ កាលំ អចិត្តកោ ហុត្វា តតោ បរំ សចិត្តកោ ភវិស្សាមីតិ អទ្ធានបរិច្ឆេទចិត្តំ ភាវិតំ ហោតិ។ យំ តំ តថត្តាយ ឧបនេតីតិ យំ ឯវំ ភាវិតំ ចិត្តំ, តំ បុគ្គលំ តថត្តាយ សចិត្តកភាវាយ ឧបនេតិ។ ឥតិ ហេដ្ឋា និរោធសមាបជ្ជនកាលោ គហិតោ, ឥធ និរោធតោ វុដ្ឋានកាលោ។
ឥទានិ
បឋមំ ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តសង្ខារោតិ និរោធា វុដ្ឋហន្តស្ស ហិ ផលសមាបត្តិចិត្តំ បឋមំ ឧប្បជ្ជតិ។ តំសម្បយុត្តំ សញ្ញញ្ច វេទនញ្ច សន្ធាយ, ‘‘បឋមំ ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តសង្ខារោ’’តិ អាហ។ តតោ កាយសង្ខារោតិ តតោ បរំ ភវង្គសមយេ កាយសង្ខារោ ឧប្បជ្ជតិ។ កិំ បន ផលសមាបត្តិ អស្សាសបស្សាសេ ន សមុដ្ឋាបេតីតិ? សមុដ្ឋាបេតិ។ ឥមស្ស បន ចតុត្ថជ្ឈានិកា ផលសមាបត្តិ, សា ន សមុដ្ឋាបេតិ។ កិំ វា ឯតេន ផលសមាបត្តិ បឋមជ្ឈានិកា វា ហោតុ, ទុតិយតតិយចតុត្ថជ្ឈានិកា វា, សន្តាយ សមាបត្តិយា វុដ្ឋិតស្ស ភិក្ខុនោ អស្សាសបស្សាសា អព្ពោហារិកា ហោន្តិ។ តេសំ អព្ពោហារិកភាវោ សញ្ជីវត្ថេរវត្ថុនា វេទិតព្ពោ។ សញ្ជីវត្ថេរស្ស ហិ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ កិំសុកបុប្ផសទិសេ វីតច្ចិតង្គារេ មទ្ទមានស្ស គច្ឆតោ ចីវរេ អំសុមត្តម្បិ ន ឈាយិ, ឧសុមាការមត្តម្បិ នាហោសិ, សមាបត្តិផលំ នាមេតន្តិ វទន្តិ។ ឯវមេវំ សន្តាយ
តតោ វចីសង្ខារោតិ តតោ បរំ កិរិយមយបវត្តវឡញ្ជនកាលេ វចីសង្ខារោ ឧប្បជ្ជតិ។ កិំ ភវង្គំ វិតក្កវិចារេ ន សមុដ្ឋាបេតីតិ? សមុដ្ឋាបេតិ។ តំសមុដ្ឋានា បន វិតក្កវិចារា វាចំ អភិសង្ខាតុំ ន សក្កោន្តីតិ សុញ្ញតោ ផស្សោតិអាទយោ សគុណេនាបិ អារម្មណេនាបិ កថេតព្ពា។ សគុណេន តាវ សុញ្ញតា នាម ផលសមាបត្តិ, តាយ សហជាតំ ផស្សំ សន្ធាយ សុញ្ញតោ ផស្សោតិ វុត្តំ។ អនិមិត្តាបណិហិតេសុបិឯសេវ នយោ។ អារម្មណេន បន និព្ពានំ រាគាទីហិ សុញ្ញត្តា សុញ្ញំ នាម, រាគនិមិត្តាទីនំ អភាវា អនិមិត្តំ, រាគទោសមោហប្បណិធីនំ អភាវា អប្បណិហិតំ។ សុញ្ញតំ និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បន្នផលសមាបត្តិយំ ផស្សោ សុញ្ញតោ នាម។ អនិមិត្តាបណិហិតេសុបិ ឯសេវ នយោ។
អបរា អនិមិត្តា នាម ហោតិ។ យោ ទុក្ខតោ បរិគ្គហេត្វា ទុក្ខតោ ទិស្វា ទុក្ខតោ វុដ្ឋាតិ, តស្ស អប្បណិហិតា នាម។ យោ អនត្តតោ បរិគ្គហេត្វា អនត្តតោ ទិស្វា អនត្តតោ វុដ្ឋាតិ, តស្ស សុញ្ញតា នាម។ តត្ថ អនិមិត្តវិបស្សនាយ មគ្គោ អនិមិត្តោ នាម, អនិមិត្តមគ្គស្ស ផលំ អនិមិត្តំ នាម។ អនិមិត្តផលសមាបត្តិសហជាតេ ផស្សេ ផុសន្តេ អនិមិត្តោ ផស្សោ ផុសតីតិ វុច្ចតិ។ អប្បណិហិតសុញ្ញតេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អាគមនិយេន កថិតេ បន សុញ្ញតោ វា ផស្សោ អនិមិត្តោ វា ផស្សោ អប្បណិហិតោ វា ផស្សោតិ វិកប្បោ អាបជ្ជេយ្យ, តស្មា សគុណេន ចេវ អារម្មណេន ច កថេតព្ពំ។ ឯវញ្ហិ តយោ ផស្សា ផុសន្តីតិ សមេតិ។
វិវេកនិន្នន្តិអាទីសុ និព្ពានំ វិវេកោ នាម, តស្មិំ វិវេកេ និន្នំ ឱនតន្តិ វិវេកនិន្នំ។ អញ្ញតោ អាគន្ត្វា យេន វិវេកោ, តេន វង្កំ វិយ ហុត្វា ឋិតន្តិ វិវេកបោណំ។ យេន វិវេកោ, តេន បតមានំ វិយ ឋិតន្តិ វិវេកបព្ភារំ។
៤៦៥. ឥទានិ កតិ បនាយ្យេ, វេទនាតិ អាហ។ កាយិកំ វាតិអាទីសុ បញ្ចទ្វារិកំ សុខំ សុខន្តិ សភាវនិទ្ទេសោ។ សាតន្តិ តស្សេវ មធុរភាវទីបកំ វេវចនំ។ វេទយិតន្តិ វេទយិតភាវទីបកំ, សព្ពវេទនានំ សាធារណវចនំ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឋិតិសុខា វិបរិណាមទុក្ខាតិអាទីសុ សុខាយ វេទនាយ អត្ថិភាវោ សុខំ, នត្ថិភាវោ ទុក្ខំ។ ទុក្ខាយ វេទនាយ អត្ថិភាវោ ទុក្ខំ, នត្ថិភាវោ សុខំ។ អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ ជាននភាវោ សុខំ, អជាននភាវោ ទុក្ខន្តិ អត្ថោ។
កិំ អនុសយោ អនុសេតីតិ កតមោ អនុសយោ អនុសេតិ។ អប្បហីនដ្ឋេន សយិតោ វិយ ហោតីតិ អនុសយបុច្ឆំ បុច្ឆតិ។ ន ខោ, អាវុសោ វិសាខ, សព្ពាយ សុខាយ វេទនាយ រាគានុសយោ អនុសេតីតិ ន សព្ពាយ សុខាយ វេទនាយ រាគានុសយោ អនុសេតិ។ ន សព្ពាយ សុខាយ វេទនាយ សោ អប្បហីនោ, ន សព្ពំ សុខំ វេទនំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។
រាគំ តេន បជហតីតិ ឯត្ថ ឯកេនេវ ព្យាករណេន ទ្វេ បុច្ឆា វិស្សជ្ជេសិ។ ឥធ ភិក្ខុ រាគានុសយំ វិក្ខម្ភេត្វា បឋមជ្ឈានំ សមាបជ្ជតិ, ឈានវិក្ខម្ភិតំ រាគានុសយំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អនាគាមិមគ្គេន សមុគ្ឃាតេតិ។ សោ អនាគាមិមគ្គេន បហីនោបិ តថា វិក្ខម្ភិតត្តាវ បឋមជ្ឈានេ នានុសេតិ នាម។ តេនាហ – ‘‘ន តត្ថ រាគានុសយោ អនុសេតី’’តិ។ តទាយតនន្តិ តំ អាយតនំ, បរមស្សាសភាវេន បតិដ្ឋានភូតំ អរហត្តន្តិ អត្ថោ។ ឥតិ អនុត្តរេសូតិ ឯវំ អនុត្តរា វិមោក្ខាតិ លទ្ធនាមេ អរហត្តេ។ បិហំ ឧបដ្ឋាបយតោតិ បត្ថនំ បដ្ឋបេន្តស្ស។ ឧប្បជ្ជតិ បិហាបច្ចយា ទោមនស្សន្តិ បត្ថនាយ បដ្ឋបនមូលកំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ។ តំ បនេតំ ន បត្ថនាយ បដ្ឋបនមូលកំ ឧប្បជ្ជតិ, បត្ថេត្វា អលភន្តស្ស បន អលាភមូលកំ ឧប្បជ្ជមានំ, ‘‘ឧប្បជ្ជតិ បិហាបច្ចយា’’តិ វុត្តំ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ ទោមនស្សំ នាម ឯកន្តេន អកុសលំ, ឥទំ បន សេវិតព្ពំ ទោមនស្សំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ។ យោគិនោ ហិ
បដិឃំ តេន បជហតីតិ ឯត្ថ ទោមនស្សេនេវ បដិឃំ បជហតិ។ ន ហិ បដិឃេនេវ បដិឃប្បហានំ, ទោមនស្សេន វា ទោមនស្សប្បហានំ នាម អត្ថិ។ អយំ បន ភិក្ខុ តេមាសិកាទីសុ អញ្ញតរំ បដិបទំ គហេត្វា ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ – ‘‘បស្ស ភិក្ខុ, កិំ តុយ្ហំ សីលេន ហីនដ្ឋានំ អត្ថិ, ឧទាហុ វីរិយេន, ឧទាហុ បញ្ញាយ, ននុ តេ សីលំ សុបរិសុទ្ធំ វីរិយំ សុបគ្គហិតំ បញ្ញា សូរា ហុត្វា វហតី’’តិ។ សោ ឯវំ បដិសញ្ចិក្ខិត្វា, ‘‘ន ទានិ បុន ឥមស្ស ទោមនស្សស្ស ឧប្បជ្ជិតុំ ទស្សាមី’’តិ វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា អន្តោតេមាសេ វា អន្តោឆមាសេ វា អន្តោនវមាសេ វា អនាគាមិមគ្គេន តំ សមុគ្ឃាតេតិ។ ឥមិនា បរិយាយេន បដិឃេនេវ បដិឃំ, ទោមនស្សេនេវ ទោមនស្សំ បជហតិ នាម។
ន តត្ថ បដិឃានុសយោ អនុសេតីតិ តត្ថ ឯវរូបេ ទោមនស្សេ បដិឃានុសយោ នានុសេតិ។ ន តំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជតិ, បហីនោវ តត្ថ បដិឃានុសយោតិ អត្ថោ។ អវិជ្ជំ តេន បជហតីតិ ឥធ ភិក្ខុ អវិជ្ជានុសយំ វិក្ខម្ភេត្វា ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជតិ, ឈានវិក្ខម្ភិតំ អវិជ្ជានុសយំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តមគ្គេន សមុគ្ឃាតេតិ។ សោ អរហត្តមគ្គេន បហីនោបិ តថា វិក្ខម្ភិតត្តាវ ចតុត្ថជ្ឈានេ
៤៦៦. ឥទានិ បដិភាគបុច្ឆំ បុច្ឆន្តោ សុខាយ បនាយ្យេតិអាទិមាហ។ តស្ស វិស្សជ្ជនេ យស្មា សុខស្ស ទុក្ខំ, ទុក្ខស្ស ច សុខំ បច្ចនីកំ, តស្មា ទ្វីសុ វេទនាសុ វិសភាគបដិភាគោ កថិតោ។ ឧបេក្ខា បន អន្ធការា អវិភូតា ទុទ្ទីបនា, អវិជ្ជាបិ តាទិសាវាតិ តេនេត្ថ សភាគបដិភាគោ កថិតោ។ យត្តកេសុ បន ឋានេសុ អវិជ្ជា តមំ ករោតិ, តត្តកេសុ អវិជ្ជាយ ខោ, អាវុសោតិ ឯត្ថ ឧភោបេតេ ធម្មា អនាសវា លោកុត្តរាតិ សភាគបដិភាគោវ កថិតោ។ វិមុត្តិយា ខោ, អាវុសោតិ ឯត្ថ អនាសវដ្ឋេន លោកុត្តរដ្ឋេន អព្យាកតដ្ឋេន ច សភាគបដិភាគោវ កថិតោ។ អច្ចយាសីតិ ឯត្ថ បញ្ហំ អតិក្កមិត្វា គតោសីតិ អត្ថោ។ នាសក្ខិ បញ្ហានំ បរិយន្តំ គហេតុន្តិ បញ្ហានំ បរិច្ឆេទបមាណំ គហេតុំ នាសក្ខិ, អប្បដិភាគធម្មស្ស បដិភាគំ បុច្ឆិ។ និព្ពានំ នាមេតំ អប្បដិភាគំ
ឯត្តាវតា ចាយំ ឧបាសកោ យថា នាម សត្តមេ ឃរេ សលាកភត្តំ លភិត្វា គតោ ភិក្ខុ សត្ត ឃរានិ អតិក្កម្ម អដ្ឋមស្ស ទ្វារេ ឋិតោ សព្ពានិបិ សត្ត គេហានិ វិរទ្ធោវ ន អញ្ញាសិ, ឯវមេវំ អប្បដិភាគធម្មស្ស បដិភាគំ បុច្ឆន្តោ សព្ពាសុបិ សត្តសុ សប្បដិភាគបុច្ឆាសុ វិរទ្ធោវ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ។ និព្ពានោគធន្តិ និព្ពានព្ភន្តរំ និព្ពានំ អនុបវិដ្ឋំ។ និព្ពានបរាយនន្តិ និព្ពានំ បរំ អយនមស្ស បរា គតិ, ន តតោ បរំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ។ និព្ពានំ បរិយោសានំ អវសានំ អស្សាតិ និព្ពានបរិយោសានំ។
៤៦៧. បណ្ឌិតាតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតា, ធាតុកុសលា អាយតនកុសលា បដិច្ចសមុប្បាទកុសលា ឋានាដ្ឋានកុសលាតិ អត្ថោ។ មហាបញ្ញាតិ មហន្តេ អត្ថេ មហន្តេ ធម្មេ មហន្តា យថា តំ ធម្មទិន្នាយាតិ យថា ធម្មទិន្នាយ ភិក្ខុនិយា ព្យាកតំ, អហម្បិ តំ ឯវមេវំ ព្យាករេយ្យន្តិ។ ឯត្តាវតា ច បន អយំ សុត្តន្តោ ជិនភាសិតោ នាម ជាតោ, ន សាវកភាសិតោ។ យថា ហិ រាជយុត្តេហិ លិខិតំ បណ្ណំ យាវ រាជមុទ្ទិកាយ ន លញ្ឆិតំ ហោតិ, ន តាវ រាជបណ្ណន្តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ; លញ្ឆិតមត្តំ បន រាជបណ្ណំ នាម ហោតិ, តថា, ‘‘អហម្បិ តំ ឯវមេវ ព្យាករេយ្យ’’ន្តិ ឥមាយ ជិនវចនមុទ្ទិកាយ លញ្ឆិតត្តា អយំ សុត្តន្តោ អាហច្ចវចនេន ជិនភាសិតោ នាម ជាតោ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ចូឡវេទល្លសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. ចូឡធម្មសមាទានសុត្តវណ្ណនា
៤៦៨. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡធម្មសមាទានសុត្តំ។ តត្ថ ធម្មសមាទានានីតិ ធម្មោតិ គហិតគហណានិ។ បច្ចុប្បន្នសុខន្តិ បច្ចុប្បន្នេ សុខំ, អាយូហនក្ខណេ សុខំ អាយតិំ ទុក្ខវិបាកន្តិ អនាគតេ វិបាកកាលេ ទុក្ខវិបាកំ។ ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
៤៦៩. នត្ថិ កាមេសុ ទោសោតិ វត្ថុកាមេសុបិ កិលេសកាមេសុបិ ទោសោ នត្ថិ។ បាតព្យតំ អាបជ្ជន្តីតិ តេ វត្ថុកាមេសុ កិលេសកាមេន បាតព្យតំ បិវិតព្ពតំ, យថារុចិ បរិភុញ្ជិតព្ពតំ អាបជ្ជន្តីតិ អត្ថោ។ មោឡិពទ្ធាហីតិ មោឡិំ កត្វា ពទ្ធកេសាហិ។ បរិព្ពាជិកាហីតិ តាបសបរិព្ពាជិកាហិ។ ឯវមាហំសូតិ ឯវំ វទន្តិ។ បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តីតិ បហានំ សមតិក្កមំ បញ្ញបេន្តិ។ មាលុវាសិបាដិកាតិ ទីឃសណ្ឋានំ មាលុវាបក្កំ។ ផលេយ្យាតិ អាតបេន សុស្សិត្វា ភិជ្ជេយ្យ។ សាលមូលេតិ សាលរុក្ខស្ស សមីបេ។ សន្តាសំ អាបជ្ជេយ្យាតិ កស្មា អាបជ្ជតិ? ភវនវិនាសភយា។ រុក្ខមូលេ បតិតមាលុវាពីជតោ ហិ លតា
អារាមទេវតាតិ តត្ថ តត្ថ បុប្ផារាមផលារាមេសុ អធិវត្ថា ទេវតា។ វនទេវតាតិ អន្ធវនសុភគវនាទីសុ វនេសុ អធិវត្ថា ទេវតា។ រុក្ខទេវតាតិ អភិលក្ខិតេសុ នឡេរុបុចិមន្ទាទីសុ រុក្ខេសុ អធិវត្ថា ទេវតា។ ឱសធិតិណវនប្បតីសូតិ ហរីតកីអាមលកីអាទីសុ ឱសធីសុ តាលនាឡិកេរាទីសុ តិណេសុ វនជេដ្ឋកេសុ ច វនប្បតិរុក្ខេសុ អធិវត្ថា ទេវតា។ វនកម្មិកាតិ វនេ កសនលាយនទារុអាហរណគោរក្ខាទីសុ កេនចិទេវ ឧទ្ធរេយ្យុន្តិ ខាទេយ្យុំ។ វិលម្ពិនីតិ វាតេន បហតបហតដ្ឋានេសុ កេឡិំ ករោន្តី វិយ វិលម្ពន្តី។ សុខោ ឥមិស្សាតិ ឯវរូបាយ មាលុវាលតាយ សម្ផស្សោបិ សុខោ, ទស្សនម្បិ សុខំ។ អយំ មេ ទារកានំ អាបានមណ្ឌលំ ភវិស្សតិ, កីឡាភូមិ ភវិស្សតិ, ទុតិយំ
វិដភិំ ករេយ្យាតិ សាខានំ ឧបរិ ឆត្តាការេន តិដ្ឋេយ្យ។ ឱឃនំ ជនេយ្យាតិ ហេដ្ឋា ឃនំ ជនេយ្យ។ ឧបរិ អារុយ្ហ សកលំ រុក្ខំ បលិវេឋេត្វា បុន ហេដ្ឋា ភស្សមានា ភូមិំ គណ្ហេយ្យាតិ អត្ថោ។ បទាលេយ្យាតិ ឯវំ ឱឃនំ កត្វា បុន តតោ បដ្ឋាយ យាវ មូលា ឱតិណ្ណសាខាហិ អភិរុហមានា សព្ពសាខា បលិវេឋេន្តី មត្ថកំ បត្វា តេនេវ និយាមេន បុន ឱរោហិត្វា ច អភិរុហិត្វា ច សកលរុក្ខំ សំសិព្ពិត្វា អជ្ឈោត្ថរន្តី សព្ពសាខា ហេដ្ឋា កត្វា សយំ ឧបរិ ឋត្វា
៤៧១. តិព្ពរាគជាតិកោតិ ពហលរាគសភាវោ។ រាគជំ ទុក្ខំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេតីតិ តិព្ពរាគជាតិកត្តា ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋេ អារម្មណេ និមិត្តំ គណ្ហាតិ។ អថស្ស អាចរិយុបជ្ឈាយា ទណ្ឌកម្មំ អាណាបេន្តិ។ សោ អភិក្ខណំ ទណ្ឌកម្មំ ករោន្តោ ទុក្ខំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេតិ, នត្វេវ វីតិក្កមំ ករោតិ។ តិព្ពទោសជាតិកោតិ អប្បមត្តិកេនេវ កុប្បតិ, ទហរសាមណេរេហិ សទ្ធិំ ហត្ថបរាមាសាទីនិ ករោន្តោវ កថេតិ។ សោបិ ទណ្ឌកម្មបច្ចយា ទុក្ខំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេតិ។ មោហជាតិកោ បន ឥធ កតំ វា កតតោ អកតំ វា អកតតោ ន សល្លក្ខេតិ, តានិ តានិ កិច្ចានិ វិរាធេតិ។ សោបិ ទណ្ឌកម្មបច្ចយា ទុក្ខំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេតិ។
៤៧២. ន តិព្ពរាគជាតិកោតិអាទីនិ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពានិ។ កស្មា បនេត្ថ កោចិ តិព្ពរាគាទិជាតិកោ ហោតិ, កោចិ ន តិព្ពរាគាទិជាតិកោ? កម្មនិយាមេន។ យស្ស ហិ
យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ លោភទោសា ពលវន្តោ ហោន្តិ, អលោភាទោសា មន្ទា, អមោហោ ពលវា, មោហោ មន្ទោ, សោ បុរិមនយេនេវ លុទ្ធោ ចេវ ហោតិ ទុដ្ឋោ ច, បញ្ញវា បន ហោតិ វជិរូបមញាណោ ទត្តាភយត្ថេរោ វិយ។
យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ លោភាទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ, ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ លុទ្ធោ ចេវ ហោតិ ទន្ធោ ច, សុខសីលកោ
តថា យស្ស កម្មាយូហនក្ខណេ តយោបិ លោភទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ, អលោភាទយោ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ លុទ្ធោ ចេវ ហោតិ ទុដ្ឋោ ច មូឡ្ហោ ច។
យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ អលោភទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ, ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ អប្បកិលេសោ ហោតិ, ទិព្ពារម្មណម្បិ ទិស្វា និច្ចលោ, ទុដ្ឋោ បន ហោតិ ទន្ធបញ្ញោ ច។
យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ អលោភាទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ, ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ អលុទ្ធោ ចេវ ហោតិ សុខសីលកោ ច, មូឡ្ហោ បន ហោតិ។
តថា យស្ស កម្មាយូហនក្ខណេ អលោភទោសាមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ, ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ អលុទ្ធោ ចេវ ហោតិ បញ្ញវា ច, ទុដ្ឋោ បន ហោតិ កោធនោ។
យស្ស
សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ចូឡធម្មសមាទានសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. មហាធម្មសមាទានសុត្តវណ្ណនា
៤៧៣. ឯវំ មេ សុត្តន្តិ មហាធម្មសមាទានសុត្តំ។ តត្ថ ឯវំកាមាតិ ឯវំឥច្ឆា។ ឯវំឆន្ទាតិ ឯវំអជ្ឈាសយា។ ឯវំអធិប្បាយាតិ ឯវំលទ្ធិកា។ តត្រាតិ តស្មិំ អនិដ្ឋវឌ្ឍនេ ចេវ ឥដ្ឋបរិហានេ ច។ ភគវំមូលកាតិ ភគវា មូលំ ឯតេសន្តិ ភគវំមូលកា។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥមេ, ភន្តេ, អម្ហាកំ ធម្មា បុព្ពេ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធេន ឧប្បាទិតា, តស្មិំ បរិនិព្ពុតេ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ អញ្ញោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឥមេ ធម្មេ ឧប្បាទេតុំ សមត្ថោ នាម នាហោសិ, ភគវតា បន នោ ឥមេ ធម្មា ឧប្បាទិតា។ ភគវន្តញ្ហិ និស្សាយ មយំ ឥមេ ធម្មេ អាជានាម បដិវិជ្ឈាមាតិ ឯវំ ភគវំមូលកា នោ, ភន្តេ, ធម្មាតិ។ ភគវំនេត្តិកាតិ ភគវា ហិ ធម្មានំ នេតា វិនេតា អនុនេតាតិ។ យថាសភាវតោ ភគវំបដិសរណាតិ ចតុភូមកា ធម្មា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស អាបាថំ អាគច្ឆមានា ភគវតិ បដិសរន្តិ នាមាតិ ភគវំបដិសរណា។ បដិសរន្តីតិ ឱសរន្តិ សមោសរន្តិ។ អបិច មហាពោធិមណ្ឌេ និសិន្នស្ស ភគវតោ បដិវេធវសេន ផស្សោ អាគច្ឆតិ, អហំ ភគវា កិន្នាមោតិ? ត្វំ ផុសនដ្ឋេន ផស្សោ នាម។ វេទនា, សញ្ញា, សង្ខារា, វិញ្ញាណំ អាគច្ឆតិ។ អហំ ភគវា កិន្នាមន្តិ? ត្វំ វិជាននដ្ឋេន វិញ្ញាណំ នាមាតិ ឯវំ ចតុភូមកធម្មានំ យថាសភាវតោ បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ នាមំ គណ្ហន្តោ ភគវា ធម្មេ បដិសរតីតិបិ ភគវំបដិសរណា។ ភគវន្តញ្ញេវ បដិភាតូតិ ភគវតោយេវ ឯតស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ ឧបដ្ឋាតុ, តុម្ហេយេវ នោ កថេត្វា ទេថាតិ អត្ថោ។
៤៧៤. សេវិតព្ពេតិ ភជិតព្ពេតិ ឧបគន្តព្ពេ។ យថា តំ អវិទ្ទសុនោតិ យថា អវិទុនោ ពាលស្ស អន្ធបុថុជ្ជនស្ស។ យថា តំ វិទ្ទសុនោតិ យថា វិទុនោ មេធាវិនោ បណ្ឌិតស្ស។
៤៧៥. អត្ថិ, ភិក្ខវេ, ធម្មសមាទានន្តិ បុរិមសុត្តេ ឧប្បដិបាដិអាការេន មាតិកា ឋបិតា ធម្មសមាទានន្តិ បាណាតិបាតាទីនំ ធម្មានំ គហណំ។
៤៧៦. អវិជ្ជាគតោតិ អវិជ្ជាយ សមន្នាគតោ។
៤៧៧. វិជ្ជាគតោតិ វិជ្ជាយ សមន្នាគតោ បញ្ញវា។
៤៧៨. សហាបិ ទុក្ខេនាតិ ឯត្ថ មិច្ឆាចារោ អភិជ្ឈា មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ឥមេ តាវ តយោ បុព្ពចេតនាយ ច អបរចេតនាយ ចាតិ ទ្វិន្នំ ចេតនានំ វសេន ទុក្ខវេទនា ហោន្តិ។ សន្និដ្ឋាបកចេតនា បន សុខសម្បយុត្តា វា ឧបេក្ខាសម្បយុត្តា វា ហោតិ។ សេសា បាណាតិបាតាទយោ សត្ត តិស្សន្នម្បិ ចេតនានំ វសេន ទុក្ខវេទនា ហោន្តិ។ ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សហាបិ ទុក្ខេន សហាបិ ទោមនស្សេនា’’តិ។ ទោមនស្សមេវ ចេត្ថ ទុក្ខន្តិ វេទិតព្ពំ។ បរិយេដ្ឋិំ វា អាបជ្ជន្តស្ស បុព្ពភាគបរភាគេសុ កាយិកំ ទុក្ខម្បិ វដ្ដតិយេវ។
៤៧៩. សហាបិ សុខេនាតិ ឯត្ថ បាណាតិបាតោ ផរុសវាចា ព្យាបាទោតិ ឥមេ តាវ តយោ បុព្ពចេតនាយ ច អបរចេតនាយ ចាតិ ទ្វិន្នំ ចេតនានំ វសេន សុខវេទនា ហោន្តិ។ សន្និដ្ឋាបកចេតនា បន ទុក្ខសម្បយុត្តាវ ហោតិ។ សេសា សត្ត តិស្សន្នម្បិ ចេតនានំ វសេន សុខវេទនា ហោន្តិយេវ។ សហាបិ សោមនស្សេនាតិ សោមនស្សមេវ ចេត្ថ សុខន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឥដ្ឋផោដ្ឋព្ពសមង្គិនោ វា បុព្ពភាគបរភាគេសុ កាយិកំ សុខម្បិ វដ្ដតិយេវ។
៤៨០. តតិយធម្មសមាទានេ ឥធេកច្ចោ មច្ឆពន្ធោ វា ហោតិ, មាគវិកោ វា, បាណុបឃាតំយេវ និស្សាយ ជីវិកំ កប្បេតិ។ តស្ស គរុដ្ឋានិយោ ភិក្ខុ អកាមកស្សេវ បាណាតិបាតេ អាទីនវំ, បាណាតិបាតវិរតិយា ច អានិសំសំ កថេត្វា សិក្ខាបទំ ទេតិ។ សោ គណ្ហន្តោបិ ទុក្ខិតោ ទោមនស្សិតោវ ហុត្វា គណ្ហាតិ។ អបរភាគេ កតិបាហំ វីតិនាមេត្វា
៤៨១. ចតុត្ថធម្មសមាទានេ ទសសុបិ បទេសុ តិស្សោបិ បុព្ពភាគាបរភាគសន្និដ្ឋាបកចេតនា សុខសម្បយុត្តា ហោន្តិយេវ, តំ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ – ‘‘សហាបិ សុខេន សហាបិ សោមនស្សេនា’’តិ។ សោមនស្សមេវ ចេត្ថ សុខន្តិ វេទិតព្ពំ។
៤៨២. តិត្តកាលាពូតិ តិត្តករសអលាពុ។ វិសេន សំសដ្ឋោតិ ហលាហលវិសេន សម្បយុត្តោ មិស្សិតោ លុឡិតោ។ នច្ឆាទេស្សតីតិ ន រុច្ចិស្សតិ ន តុដ្ឋិំ ករិស្សតិ។ និគច្ឆសីតិ គមិស្សសិ។ អប្បដិសង្ខាយ បិវេយ្យាតិ តំ អប្បច្ចវេក្ខិត្វា បិវេយ្យ។
៤៨៣. អាបានីយកំសោតិ អាបានីយស្ស មធុរបានកស្ស ភរិតកំសោ។ វណ្ណសម្បន្នោតិ បានកវណ្ណាទីហិ សម្បន្នវណ្ណោ, កំសេ បក្ខិត្តបានកវសេន បានកកំសោបិ ឯវំ វុត្តោ។ ឆាទេស្សតីតិ
៤៨៤. បូតិមុត្តន្តិ មុត្តមេវ។ យថា ហិ មនុស្សភាវោ សុវណ្ណវណ្ណោ បូតិកាយោត្វេវ, តទហុជាតាបិ គលោចិលតា បូតិលតាត្វេវ វុច្ចតិ។ ឯវំ តង្ខណំ គហិតំ តរុណម្បិ មុត្តំ បូតិមុត្តមេវ។ នានាភេសជ្ជេហីតិ ហរីតកាមលកាទីហិ នានោសធេហិ។ សុខី អស្សាតិ អរោគោ សុវណ្ណវណ្ណោ សុខី ភវេយ្យ។
៤៨៥. ទធិ ច មធុ ចាតិ សុបរិសុទ្ធំ ទធិ ច សុមធុរំ មធុ ច។ ឯកជ្ឈំ សំសដ្ឋន្តិ ឯកតោ កត្វា មិស្សិតំ អាលុឡិតំ។ តស្ស តន្តិ តស្ស តំ ចតុមធុរភេសជ្ជំ បិវតោ រុច្ចេយ្យ។ ឥទញ្ច យំ ភគន្ទរសំសដ្ឋំ លោហិតំ បក្ខន្ទតិ, ន តស្ស ភេសជ្ជំ, អាហារំ ថម្ភេត្វា មគ្គំ អវលញ្ជំ ករោតិ។ យំ
៤៨៦. វិទ្ធេតិ វិគតវលាហកេតិ អបគតមេឃេ, ទេវេតិ អាកាសេ។ អាកាសគតំ តមគតន្តិ អាកាសគតំ តមំ។ បុថុសមណព្រាហ្មណបរប្បវាទេតិ បុថូនំ សមណព្រាហ្មណសង្ខាតានំ បរេសំ វាទេ។ អភិវិហច្ចាតិ អភិហន្ត្វា។ ភាសតេ ច តបតេ ច វិរោចតេ ចាតិ សរទកាលេ មជ្ឈន្ហិកសមយេ អាទិច្ចោវ ឱភាសំ មុញ្ចតិ តបតិ វិជ្ជោតតីតិ។
ឥទំ បន សុត្តំ ទេវតានំ អតិវិយ បិយំ មនាបំ។ តត្រិទំ វត្ថុ – ទក្ខិណទិសាយំ កិរ ហត្ថិភោគជនបទេ សង្គរវិហារោ នាម អត្ថិ។ តស្ស ភោជនសាលទ្វារេ សង្គររុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា រត្តិភាគេ ឯកស្ស ទហរស្ស សរភញ្ញវសេន ឥទំ សុត្តំ ឱសារេន្តស្ស សុត្វា សាធុការំ អទាសិ។ ទហរោ កិំ ឯសោតិ អាហ។ អហំ, ភន្តេ, ឥមស្មិំ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតាតិ។ កស្មិំ ទេវតេ បសន្នាសិ, កិំ សទ្ទេ, ឧទាហុ សុត្តេតិ? សទ្ទោ នាម, ភន្តេ, យស្ស កស្សចិ ហោតិយេវ, សុត្តេ
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
មហាធម្មសមាទានសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. វីមំសកសុត្តវណ្ណនា
៤៨៧. ឯវំ មេ សុតន្តិ វីមំសកសុត្តំ។ តត្ថ វីមំសកេនាតិ តយោ វីមំសកា – អត្ថវីមំសកោ សង្ខារវីមំសកោ សត្ថុវីមំសកោតិ។ តេសុ, ‘‘បណ្ឌិតា ហាវុសោ, មនុស្សា វីមំសកា’’តិ (សំ. និ. ៣.២) ឯត្ថ អត្ថវីមំសកោ អាគតោ។ ‘‘យតោ ខោ, អានន្ទ, ភិក្ខុ ធាតុកុសលោ ច ហោតិ, អាយតនកុសលោ ច ហោតិ, បដិច្ចសមុប្បាទកុសលោ ច ហោតិ, ឋានាដ្ឋានកុសលោ ច ហោតិ, ឯត្តាវតា ខោ, អានន្ទ, បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ វីមំសកោតិ អលំ វចនាយា’’តិ (ម. និ. ៣.១២៤) ឯត្ថ សង្ខារវីមំសកោ អាគតោ។ ឥមស្មិំ បន សុត្តេ សត្ថុវីមំសកោ អធិប្បេតោ។ ចេតោបរិយាយន្តិ ចិត្តវារំ ចិត្តបរិច្ឆេទំ។ សមន្នេសនាតិ ឯសនា បរិយេសនា ឧបបរិក្ខា។ ឥតិ វិញ្ញាណាយាតិ ឯវំ វិជាននត្ថាយ។
៤៨៨. ទ្វីសុ ធម្មេសុ តថាគតោ សមន្នេសិតព្ពោតិ ឥធ កល្យាណមិត្តូបនិស្សយំ ទស្សេតិ។ មហា ហិ ឯស កល្យាណមិត្តូបនិស្សយោ
ភិក្ខូនំ ពាហិរង្គសម្បត្តិំ កថេន្តោបិ អាហ – ‘‘ពាហិរំ, ភិក្ខវេ, អង្គន្តិ ករិត្វា នាញ្ញំ ឯកង្គម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ មហតោ អត្ថាយ សំវត្តតិ, យថយិទំ, ភិក្ខវេ, កល្យាណមិត្តតា។ កល្យាណមិត្តតា, ភិក្ខវេ, មហតោ អត្ថាយ សំវត្តតី’’តិ (អ. និ. ១.១១៣)។ មហាចុន្ទស្ស កិលេសសល្លេខបដិបទំ កថេន្តោបិ, ‘‘បរេ បាបមិត្តា ភវិស្សន្តិ, មយមេត្ថ កល្យាណមិត្តា ភវិស្សាមាតិ សល្លេខោ ករណីយោ’’តិ (ម. និ. ១.៨៣) អាហ។ មេឃិយត្ថេរស្ស វិមុត្តិបរិបាចនិយធម្មេ កថេន្តោបិ, ‘‘អបរិបក្កាយ, មេឃិយ, ចេតោវិមុត្តិយា បញ្ច ធម្មា បរិបាកាយ សំវត្តន្តិ។ កតមេ បញ្ច? ឥធ, មេឃិយ, ភិក្ខុ
‘‘មិត្តេ ភជស្សុ កល្យាណេ, បន្តញ្ច សយនាសនំ;
វិវិត្តំ អប្បនិគ្ឃោសំ, មត្តញ្ញូ ហោហិ ភោជនេ។
ចីវរេ បិណ្ឌបាតេ ច, បច្ចយេ សយនាសនេ;
ឯតេសុ តណ្ហំ មាកាសិ, មា លោកំ បុនរាគមី’’តិ។ (សុ. និ. ៣៤០, ៣៤១) –
កល្យាណមិត្តូបនិស្សយមេវ សព្ពបឋមំ កថេសិ។ ឯវំ មហា ឯស កល្យាណមិត្តូបនិស្សយោ នាម។ ឥធាបិ តំ ទស្សេន្តោ ភគវា ទ្វីសុ ធម្មេសុ តថាគតោ សមន្នេសិតព្ពោតិ ទេសនំ អារភិ។ បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ ទ្វីសុ ធម្មេសុ តថាគតំ ឯសតុ គវេសតូតិ អត្ថោ។ ឯតេន ភគវា អយំ មហាជច្ចោតិ វា, លក្ខណសម្បន្នោតិ វា, អភិរូបោ ទស្សនីយោតិ វា, អភិញ្ញាតោ អភិលក្ខិតោតិ វា, ឥមំ និស្សាយាហំ ចីវរាទយោ បច្ចយេ លភិស្សាមីតិ វា, ឯវំ ចិន្តេត្វា មំ និស្សាយ វសនកិច្ចំ
ឥទានិ ចក្ខុសោតវិញ្ញេយ្យេសូតិ អាហ។ តត្ថ សត្ថុ កាយិកោ សមាចារោ វីមំសកស្ស ចក្ខុវិញ្ញេយ្យោ ធម្មោ នាម។ វាចសិកោ សមាចារោ សោតវិញ្ញេយ្យោ ធម្មោ នាម។ ឥទានិ តេសុ សមន្នេសិតព្ពាការំ ទស្សេន្តោ យេ សំកិលិដ្ឋាតិអាទិមាហ។ តត្ថ សំកិលិដ្ឋាតិ កិលេសសម្បយុត្តា។ តេ ច ន ចក្ខុសោតវិញ្ញេយ្យា។ យថា បន ឧទកេ ចលន្តេ វា បុប្ផុឡកេ វា មុញ្ចន្តេ អន្តោ មច្ឆោ អត្ថីតិ វិញ្ញាយតិ, ឯវំ បាណាតិបាតាទីនិ វា ករោន្តស្ស, មុសាវាទាទីនិ វា ភណន្តស្ស កាយវចីសមាចារេ ទិស្វា ច សុត្វា ច តំសមុដ្ឋាបកចិត្តំ សំកិលិដ្ឋន្តិ វិញ្ញាយតិ។ តស្មា ឯវមាហ។ សំកិលិដ្ឋចិត្តស្ស ហិ កាយវចីសមាចារាបិ សំកិលិដ្ឋាយេវ នាម។ ន តេ តថាគតស្ស សំវិជ្ជន្តីតិ ន តេ តថាគតស្ស អត្ថិ។ ន ឧបលព្ភន្តីតិ ឯវំ ជានាតីតិ អត្ថោ។ នត្ថិតាយេវ ហិ តេ ន ឧបលព្ភន្តិ ន បដិច្ឆន្នតាយ។ តថា ហិ ភគវា ឯកទិវសំ ឥមេសុ ធម្មេសុ ភិក្ខុសង្ឃំ
‘‘មហាវីរ
សព្ពវេរភយាតីតំ, បាទេ វន្ទាមិ គោតម’’ន្តិ។ (សំ. និ. ១.១៥៩) –
គាថំ វត្វា គតោ។
វីតិមិស្សាតិ កាលេ កណ្ហា, កាលេ សុក្កាតិ ឯវំ វោមិស្សកា។ វោទាតាតិ បរិសុទ្ធា និក្កិលេសា។ សំវិជ្ជន្តីតិ វោទាតា ធម្មា អត្ថិ ឧបលព្ភន្តិ។ តថាគតស្ស ហិ បរិសុទ្ធា កាយសមាចារាទយោ។ តេនាហ – ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថាគតស្ស អរក្ខេយ្យានិ។ កតមានិ ចត្តារិ? បរិសុទ្ធកាយសមាចារោ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ, នត្ថិ តថាគតស្ស កាយទុច្ចរិតំ, យំ តថាគតោ រក្ខេយ្យ, ‘មា មេ ឥទំ បរោ អញ្ញាសី’តិ។ បរិសុទ្ធវចីសមាចារោ… បរិសុទ្ធមនោសមាចារោ… បរិសុទ្ធាជីវោ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ
ឥមំ កុសលំ ធម្មន្តិ ឥមំ អនវជ្ជំ អាជីវដ្ឋមកសីលំ។ ‘‘អយមាយស្មា សត្ថា កិំ នុ ខោ ទីឃរត្តំ សមាបន្នោ អតិចិរកាលតោ បដ្ឋាយ ឥមិនា សមន្នាគតោ, ឧទាហុ ឥត្តរសមាបន្នោ ហិយ្យោ វា បរេ វា បរសុវេ វា ទិវសេ សមាបន្នោ’’តិ ឯវំ គវេសតូតិ អត្ថោ។ ឯកច្ចេន ហិ ឯកស្មិំ ឋានេ វសន្តេន ពហុ មិច្ឆាជីវកម្មំ កតំ, តំ តត្ថ កាលាតិក្កមេ បញ្ញាយតិ, បាកដំ ហោតិ។ សោ អញ្ញតរំ បច្ចន្តគាមំ វា សមុទ្ទតីរំ វា គន្ត្វា បណ្ណសាលំ ការេត្វា អារញ្ញកោ វិយ ហុត្វា វិហរតិ។ មនុស្សា សម្ភាវនំ ឧប្បាទេត្វា តស្ស បណីតេ បច្ចយេ ទេន្តិ។ ជនបទវាសិនោ ភិក្ខូ តស្ស បរិហារំ ទិស្វា, ‘‘អតិទប្បិតោ វតាយំ អាយស្មា, កោ នុ ខោ ឯសោ’’តិ បរិគ្គណ្ហន្តា, ‘‘អសុកដ្ឋានេ អសុកំ នាម មិច្ឆាជីវំ កត្វា បក្កន្តភិក្ខូ’’តិ ញត្វា ន សក្កា ឥមិនា សទ្ធិំ ឧបោសថោ វា បវារណា វា កាតុន្តិ សន្និបតិត្វា ធម្មេន សមេន ឧក្ខេបនីយាទីសុ អញ្ញតរំ កម្មំ ករោន្តិ។ ឯវរូបាយ បដិច្ឆន្នបដិបត្តិយា អត្ថិភាវំ វា នត្ថិភាវំ វា វីមំសាបេតុំ ឯវមាហ។
ឯវំ ជានាតីតិ ទីឃរត្តំ សមាបន្នោ, ន ឥត្តរសមាបន្នោតិ ជានាតិ។ អនច្ឆរិយំ ចេតំ។ យំ តថាគតស្ស ឯតរហិ សព្ពញ្ញុតំ បត្តស្ស ទីឃរត្តំ អាជីវដ្ឋមកសីលំ
អតីតេ កិរ គន្ធាររាជា ច វេទេហរាជា ច ទ្វេបិ សហាយកា ហុត្វា កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា រជ្ជានិ បុត្តានំ និយ្យាតេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ឯកស្មិំ អរញ្ញគាមកេ បិណ្ឌាយ ចរន្តិ។ បច្ចន្តោ នាម ទុល្លភលោណោ ហោតិ។ តតោ អលោណំ យាគុំ លភិត្វា ឯកិស្សាយ សាលាយ និសីទិត្វា បិវន្តិ។ អន្តរន្តរេ មនុស្សា លោណចុណ្ណំ អាហរិត្វា ទេន្តិ។ ឯកទិវសំ ឯកោ វេទេហិសិស្ស បណ្ណេ បក្ខិបិត្វា លោណចុណ្ណំ អទាសិ
‘‘ហិត្វា គាមសហស្សានិ, បរិបុណ្ណានិ សោឡស;
កោដ្ឋាគារានិ ផីតានិ, សន្និធិំ ទានិ កុព្ពសី’’តិ។ (ជា. ១.៧.៧៦);
វេទេហិសិ អវោច – ‘‘តុម្ហេ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតា, ឥទានិ កស្មា លោណចុណ្ណមត្តសន្និធិការណា បព្ពជ្ជាយ អនុច្ឆវិកំ ន ករោថា’’តិ? កិំ មយា កតំ វេទេហិសីតិ? អថ នំ អាហ –
‘‘ហិត្វា គន្ធារវិសយំ, បហូតធនធារិយំ;
បសាសនតោ និក្ខន្តោ, ឥធ ទានិ បសាសសី’’តិ។ (ជា. ១.៧.៧៧);
គន្ធារោ អាហ –
‘‘ធម្មំ
ធម្មំ មេ ភណមានស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’តិ។ (ជា. ១.៧.៧៨);
វេទេហោ
‘‘យេន កេនចិ វណ្ណេន, បរោ លភតិ រុប្បនំ;
មហត្ថិយម្បិ ចេ វាចំ, ន តំ ភាសេយ្យ បណ្ឌិតោ’’តិ។ (ជា. ១.៧.៧៩);
គន្ធារោ អាហ –
‘‘កាមំ រុប្បតុ វា មា វា, ភុសំវ វិកិរីយតុ;
ធម្មំ មេ ភណមានស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’តិ។ (ជា. ១.៧.៨០);
តតោ វេទេហិសិ យស្ស សកាបិ ពុទ្ធិ នត្ថិ, អាចរិយសន្តិកេ វិនយំ ន សិក្ខតិ, សោ អន្ធមហិំសោ វិយ វនេ ចរតីតិ ចិន្តេត្វា អាហ –
‘‘នោ
វនេ អន្ធមហិំសោវ, ចរេយ្យ ពហុកោ ជនោ។
យស្មា ច បនិធេកច្ចេ, អាចេរម្ហិ សុសិក្ខិតា;
តស្មា វិនីតវិនយា, ចរន្តិ សុសមាហិតា’’តិ។ (ជា. ១.៧.៨១-៨២);
ឯវញ្ច បន វត្វា វេទេហិសិ អជានិត្វា មយា កតន្តិ គន្ធារិសិំ ខមាបេសិ។ តេ ឧភោបិ តបំ ចរិត្វា ព្រហ្មលោកំ អគមំសុ។ ឯវំ តថាគតស្ស ពោធិសត្តកាលេបិ ទីឃរត្តំ អាជីវដ្ឋមកសីលំ បរិសុទ្ធំ អហោសិ។
ឧត្តជ្ឈាបន្នោ អយមាយស្មា ភិក្ខុ យសបត្តោតិ អយមាយស្មា អម្ហាកំ សត្ថា ភិក្ខុ ញត្តំ បញ្ញាតភាវំ ន តាវ, ភិក្ខវេតិ, ភិក្ខវេ, យាវ ភិក្ខុ ន រាជរាជមហាមត្តាទីសុ អភិញ្ញាតភាវំ វា បរិវារសម្បត្តិំ វា អាបន្នោ ហោតិ, តាវ ឯកច្ចេ មានាតិមានាទយោ អាទីនវា ន សំវិជ្ជន្តិ ឧបសន្តូបសន្តោ វិយ សោតាបន្នោ វិយ សកទាគាមី វិយ ច វិហរតិ។ អរិយោ នុ ខោ បុថុជ្ជនោ នុ ខោតិបិ ញាតុំ ន សក្កា ហោតិ។
យតោ ច ខោ, ភិក្ខវេតិ យទា បន ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ ញាតោ ហោតិ បរិវារសម្បន្នោ វា, តទា តិណ្ហេន សិង្គេន គោគណំ វិជ្ឈន្តោ ទុដ្ឋគោណោ វិយ, មិគសង្ឃំ អភិមទ្ទមានោ ទីបិ វិយ ច អញ្ញេ ភិក្ខូ តត្ថ តត្ថ វិជ្ឈន្តោ អគារវោ អសភាគវុត្តិ អគ្គបាទេន ភូមិំ ផុសន្តោ វិយ ចរតិ។ ឯកច្ចោ បន កុលបុត្តោ យថា យថា ញាតោ ហោតិ យសស្សី, តថា តថា ផលភារភរិតោ វិយ សាលិ សុដ្ឋុតរំ ឱនមតិ, រាជរាជមហាមត្តាទីសុ ឧបសង្កមន្តេសុ អកិញ្ចនភាវំ បច្ចវេក្ខិត្វា សមណសញ្ញំ ឧបដ្ឋបេត្វា ឆិន្នវិសាណឧសភោ វិយ, ចណ្ឌាលទារកោ វិយ ច សោរតោ និវាតោ នីចចិត្តោ ហុត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ចេវ សទេវកស្ស ច លោកស្ស, ហិតាយ សុខាយ បដិបជ្ជតិ។ ឯវរូបំ បដិបត្តិំ សន្ធាយ ‘‘នាស្ស ឥធេកច្ចេ អាទីនវា’’តិ អាហ។
តថាគតោ បន អដ្ឋសុ លោកធម្មេសុ តាទី, សោ ហិ លាភេបិ តាទី, អលាភេបិ អភយូបរតោតិ អភយោ ហុត្វា ឧបរតោ, អច្ចន្តូបរតោ សតតូបរតោតិ អត្ថោ។ ន វា ភយេន ឧបរតោតិបិ អភយូបរតោ។ ចត្តារិ ហិ ភយានិ កិលេសភយំ វដ្ដភយំ ទុគ្គតិភយំ ឧបវាទភយន្តិ។ បុថុជ្ជនោ ចតូហិបិ ភយេហិ ភាយតិ។ សេក្ខា តីហិ, តេសញ្ហិ ទុគ្គតិភយំ បហីនំ, ឥតិ សត្ត សេក្ខា ភយូបរតា, ខីណាសវោ អភយូបរតោ នាម, តស្ស ហិ ឯកម្បិ ភយំ នត្ថិ។ កិំ បរវាទភយំ នត្ថីតិ? នត្ថិ។ បរានុទ្ទយំ បន បដិច្ច, ‘‘មាទិសំ ខីណាសវំ បដិច្ច សត្តា មា នស្សន្តូ’’តិ ឧបវាទំ រក្ខតិ។ មូលុប្បលវាបិវិហារវាសី យសត្ថេរោ វិយ។
ថេរោ
ខយា រាគស្សាតិ រាគស្ស ខយេនេវ។ វីតរាគត្តា កាមេ ន បដិសេវតិ, ន បដិសង្ខាយ វារេត្វាតិ។ តញ្ចេតិ ឯវំ តថាគតស្ស កិលេសប្បហានំ ញត្វា តត្ថ តត្ថ ឋិតនិសិន្នកាលាទីសុបិ ចតុបរិសមជ្ឈេ អលង្កតធម្មាសនេ និសីទិត្វាបិ ឥតិបិ សត្ថា វីតរាគោ វីតទោសោ វីតមោហោ វន្តកិលេសោ បហីនមលោ អព្ភា មុត្តបុណ្ណចន្ទោ វិយ សុបរិសុទ្ធោតិ ឯវំ តថាគតស្ស កិលេសប្បហានេ វណ្ណំ កថយមានំ តំ វីមំសកំ ភិក្ខុំ បរេ ឯវំ បុច្ឆេយ្យុំ ចេតិ អត្ថោ។
អាការាតិ ការណានិ។ អន្វយាតិ អនុពុទ្ធិយោ។ សង្ឃេ វា វិហរន្តោតិ អប្បេកទា អបរិច្ឆិន្នគណនស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ វិហរន្តោ។ ឯកោ វា វិហរន្តោតិ ឥច្ឆាមហំ, ភិក្ខវេ សុគតាតិ សុដ្ឋុគតា សុប្បដិបន្នា ការកា យុត្តបយុត្តា។ ឯវរូបាបិ ហិ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ អត្ថិ។ ទុគ្គតាតិ គណមនុសាសន្តីតិ គណពន្ធនេន ពទ្ធា គណារាមា គណពហុលិកា ហុត្វា គណំ បរិហរន្តិ។ ឯវរូបាបិ ឯកច្ចេ អត្ថិ។ តេសំ បដិបក្ខភូតា គណតោ និស្សដា វិសំសដ្ឋា វិប្បមុត្តវិហារិនោបិ អត្ថិ។
អាមិសេសុ សន្ទិស្សន្តីតិ អាមិសគិទ្ធា អាមិសចក្ខុកា ចតុបច្ចយអាមិសត្ថមេវ អាហិណ្ឌមានា អាមិសេសុ សន្ទិស្សមានកភិក្ខូបិ អត្ថិ។ អាមិសេន អនុបលិត្តា ចតូហិ បច្ចយេហិ នាយមាយស្មា តំ តេន អវជានាតីតិ អយំ អាយស្មា សត្ថា តាយ តាយ បដិបត្តិយា តំ តំ បុគ្គលំ នាវជានាតិ, អយំ បដិបន្នោ ការកោ, អយំ គណតោ និស្សដោ វិសំសដ្ឋោ។ អយំ អាមិសេន អនុបលិត្តោ បច្ចយេហិ វិនិវត្តមានសោ អព្ភា មុត្តោ ចន្ទិមា វិយាតិ ឯវមស្ស គេហសិតវសេន ឧស្សាទនាបិ នត្ថិ។ អយំ ទុប្បដិបន្នោ អការកោ កាយទឡ្ហិពហុលោ វិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានោ, អយំ គណពន្ធនពទ្ធោ, អយំ អាមិសគិទ្ធោ លោលោ អាមិសចក្ខុកោតិ ឯវមស្ស គេហសិតវសេន អបសាទនាបិ នត្ថីតិ អត្ថោ។ ឥមិនា កិំ កថិតំ ហោតិ? តថាគតស្ស សត្តេសុ តាទិភាវោ កថិតោ ហោតិ។ អយញ្ហិ –
‘‘វធកស្ស ទេវទត្តស្ស, ចោរស្សង្គុលិមាលិនោ;
ធនបាលេ រាហុលេ ច, សព្ពេសំ សមកោ មុនី’’តិ។ (មិ. ប. ៦.៦.៥);
៤៨៩. តត្រ, ភិក្ខវេតិ តេសុ ទ្វីសុ វីមំសកេសុ។ យោ, ‘‘កេ បនាយស្មតោ អាការា’’តិ បុច្ឆាយំ អាគតោ គណ្ឋិវីមំសកោ ច, យោ ‘‘អភយូបរតោ អយមាយស្មា’’តិ អាគតោ មូលវីមំសកោ ច។ តេសុ មូលវីមំសកេន តថាគតោវ ឧត្តរិ បដិបុច្ឆិតព្ពោ។ សោ ហិ បុព្ពេ បរស្សេវ កថាយ និដ្ឋង្គតោ។ បរោ ច នាម ជានិត្វាបិ កថេយ្យ អជានិត្វាបិ។ ឯវមស្ស កថា ភូតាបិ ហោតិ អភូតាបិ, តស្មា បរស្សេវ កថាយ និដ្ឋំ អគន្ត្វា តតោ ឧត្តរិ តថាគតោវ បដិបុច្ឆិតព្ពោតិ អត្ថោ។
ព្យាករមានោតិ ឯតំ បថោហមស្មិ ឯតំ គោចរោតិ ឯស មយ្ហំ បថោ ឯស គោចរោតិ អត្ថោ។ ‘‘ឯតាបាថោ’’តិបិ បាឋោ, តស្សត្ថោ មយ្ហំ អាជីវដ្ឋមកសីលំ បរិសុទ្ធំ, ស្វាហំ តស្ស បរិសុទ្ធភាវេន វីមំសកស្ស ភិក្ខុនោ ញាណមុខេ ឯតាបាថោ, ឯវំ អាបាថំ គច្ឆាមីតិ វុត្តំ ហោតិ។ នោ ច តេន តម្មយោតិ តេនបិ ចាហំ បរិសុទ្ធេន សីលេន ន តម្មយោ, ន សតណ្ហោ, បរិសុទ្ធសីលត្តាវ និត្តណ្ហោហមស្មីតិ ទីបេតិ។
ឧត្តរុត្តរិំ បណីតបណីតន្តិ ឧត្តរុត្តរិំ ចេវ បណីតតរញ្ច កត្វា ទេសេតិ។ កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគន្តិ កណ្ហំ ចេវ សុក្កញ្ច, តញ្ច ខោ សប្បដិភាគំ សវិបក្ខំ កត្វា, កណ្ហំ បដិពាហិត្វា សុក្កន្តិ សុក្កំ បដិពាហិត្វា កណ្ហន្តិ ឯវំ សប្បដិភាគំ កត្វា កណ្ហសុក្កំ ទេសេតិ។ កណ្ហំ ទេសេន្តោបិ សឧស្សាហំ សវិបាកំ ទេសេតិ, សុក្កំ ទេសេន្តោបិ សឧស្សាហំ សវិបាកំ ទេសេតិ។ អភិញ្ញាយ ឥធេកច្ចំ ធម្មំ ធម្មេសុ និដ្ឋំ គច្ឆតីតិ តស្មិំ ទេសិតេ ធម្មេ ឯកច្ចំ បដិវេធធម្មំ អភិញ្ញាយ តេន បដិវេធធម្មេន ទេសនាធម្មេ និដ្ឋំ គច្ឆតិ។ សត្ថរិ បសីទតីតិ ឯវំ ធម្មេ និដ្ឋំ គន្ត្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ សម្មាសម្ពុទ្ធោ សោ ភគវាតិ សត្ថរិ បសីទតិ។ តេន បន ភគវតា យោ ធម្មោ អក្ខាតោ, សោបិ ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោ និយ្យានិកត្តា។ យ្វាស្ស តំ ធម្មំ បដិបន្នោ សង្ឃោ, សោបិ សុប្បដិបន្នោ វង្កាទិទោសរហិតំ បដិបទំ បដិបន្នត្តាតិ ឯវំ ធម្មេ សង្ឃេបិ បសីទតិ។ តញ្ចេតិ តំ ឯវំ បសន្នំ តត្ថ តត្ថ តិណ្ណំ រតនានំ វណ្ណំ កថេន្តំ ភិក្ខុំ។
៤៩០. ឥមេហិ អាការេហីតិ ឥមេហិ សត្ថុវីមំសនការណេហិ។ ឥមេហិ បទេហីតិ ឥមេហិ អក្ខរសម្បិណ្ឌនបទេហិ។ ឥមេហិ ព្យញ្ជនេហីតិ ឥមេហិ ឥធ វុត្តេហិ អក្ខរេហិ។ សទ្ធា និវិដ្ឋាតិ ឱកប្បនា បតិដ្ឋិតា។ មូលជាតាតិ សោតាបត្តិមគ្គវសេន សញ្ជាតមូលា។ សោតាបត្តិមគ្គោ ហិ សទ្ធាយ មូលំ នាម។ អាការវតីតិ ការណំ បរិយេសិត្វា គហិតត្តា សការណា។ ទស្សនមូលិកាតិ សោតាបត្តិមគ្គមូលិកា។ សោ ហិ ទស្សនន្តិ វុច្ចតិ។ ទឡ្ហាតិ ថិរា។ អសំហារិយាតិ ហរិតុំ ន សក្កា។ សមណេន វាតិ សមិតបាបសមណេន វា។ ព្រាហ្មណេន វាតិ ពាហិតបាបព្រាហ្មណេន វា។ ទេវេន វាតិ ឧបបត្តិទេវេន វា។ មារេន វាតិ វសវត្តិមារេន
សោ ព្រហ្មុនា វាតិ ព្រហ្មកាយិកាទីសុ អញ្ញតរព្រហ្មុនា វា។ កេនចិ វា លោកស្មិន្តិ ឯតេ សមណាទយោ ឋបេត្វា អញ្ញេនបិ កេនចិ វា លោកស្មិំ ហរិតុំ ន សក្កា។ ធម្មសមន្នេសនាតិ សភាវសមន្នេសនា។ ធម្មតាសុសមន្និដ្ឋោតិ ធម្មតាយ សុសមន្និដ្ឋោ, សភាវេនេវ សុដ្ឋុ សមន្នេសិតោ ហោតីតិ អត្ថោ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
វីមំសកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. កោសម្ពិយសុត្តវណ្ណនា
៤៩១. ឯវំ មេ សុតន្តិ កោសម្ពិយសុត្តំ។ តត្ថ កោសម្ពិយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ។ តស្ស កិរ នគរស្ស អារាមបោក្ខរណីអាទីសុ តេសុ តេសុ ឋានេសុ កោសម្ពរុក្ខាវ ឧស្សន្នា អហេសុំ, តស្មា កោសម្ពីតិ សង្ខំ អគមាសិ។ កុសម្ពស្ស ឃោសិតារាមេតិ ឃោសិតសេដ្ឋិនា ការិតេ អារាមេ។
បុព្ពេ កិរ អទ្ទិលរដ្ឋំ នាម អហោសិ។ តតោ កោតូហលកោ នាម ទលិទ្ទោ ឆាតកភយេន សបុត្តទារោ កេទារបរិច្ឆិន្នំ សុភិក្ខំ រដ្ឋំ គច្ឆន្តោ បុត្តំ វហិតុំ អសក្កោន្តោ ឆឌ្ឌេត្វា អគមាសិ។ មាតា និវត្តិត្វា តំ គហេត្វា គតា។ តេ ឯកំ គោបាលកគាមកំ បវិសិំសុ, គោបាលកានញ្ច តទា បហតបាយសោ បដិយត្តោ ហោតិ, តតោ បាយសំ លភិត្វា ភុញ្ជិំសុ។ អថ សោ បុរិសោ បហូតបាយសំ ភុញ្ជិត្វា ជិរាបេតុំ អសក្កោន្តោ រត្តិភាគេ កាលំ កត្វា តត្ថេវ សុនខិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គហេត្វា កុក្កុរោ ជាតោ។ សោ គោបាលកស្ស បិយោ អហោសិ មនាបោ, គោបាលកោ ច បច្ចេកពុទ្ធំ ឧបដ្ឋាសិ។ បច្ចេកពុទ្ធោបិ ភត្តកិច្ចាវសានេ កុក្កុរស្ស ឯកំ បិណ្ឌំ ទេតិ។ សោ បច្ចេកពុទ្ធេ សិនេហំ ឧប្បាទេត្វា គោបាលកេន សទ្ធិំ បណ្ណសាលម្បិ គច្ឆតិ។
សោ គោបាលកេ អសន្និហិតេ ភត្តវេលាយ សយមេវ គន្ត្វា កាលារោចនត្ថំ បណ្ណសាលទ្វារេ ភុស្សតិ, អន្តរាមគ្គេបិ ចណ្ឌមិគេ ទិស្វា ភុស្សិត្វា បលាបេតិ។ សោ បច្ចេកពុទ្ធេ មុទុកេន ចិត្តេន កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិ។ តត្រស្ស ឃោសកទេវបុត្តោត្វេវ នាមំ អហោសិ។ សោ ទេវលោកតោ ចវិត្វា កោសម្ពិយំ ឯកស្មិំ កុលឃរេ និព្ពត្តិ។ តំ អបុត្តកោ សេដ្ឋិ តស្ស មាតាបិតូនំ ធនំ ទត្វា បុត្តំ កត្វា អគ្គហេសិ។ អថ សោ អត្តនោ បុត្តេ ជាតេ សត្តក្ខត្តុំ មារាបេតុំ ឧបក្កមិ។ សោ បុញ្ញវន្តតាយ សត្តសុបិ ឋានេសុ មរណំ អប្បត្វា អវសានេ ឯកាយ សេដ្ឋិធីតាយ វេយ្យត្តិយេន លទ្ធជីវិកោ អបរភាគេ បិតុអច្ចយេន សេដ្ឋិដ្ឋានំ បត្វា ឃោសិតសេដ្ឋិ នាម
តេន
ទេវតា តេសំ អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ឧបឌ្ឍកាយំ ទស្សេសិ។ តេ អាហំសុ – ‘‘ទេវតេ, មហតី តេ សម្បត្តិ, កិំ កម្មំ កត្វា ឥមំ សម្បត្តិំ អធិគតាសី’’តិ? ភន្តេ, នាតិមហន្តំ បរិត្តកំ កម្មំ កត្វាតិ។ ឧបឌ្ឍឧបោសថកម្មំ និស្សាយ ហិ ទេវតាយ សា សម្បត្តិ លទ្ធា។
អនាថបិណ្ឌិកស្ស កិរ គេហេ អយំ ទេវបុត្តោ កម្មការោ អហោសិ។ សេដ្ឋិស្ស ហិ គេហេ ឧបោសថទិវសេសុ អន្តមសោ ទាសកម្មការេ ឧបាទាយ សព្ពោ ជនោ ឧបោសថិកោ ហោតិ។ ឯកទិវសំ អយំ កម្មការោ ឯកកោវ បាតោ ឧដ្ឋាយ កម្មន្តំ គតោ។ មហាសេដ្ឋិ និវាបំ លភនមនុស្សេ សល្លក្ខេន្តោ ឯតស្សេវេកស្ស អរញ្ញំ គតភាវំ ញត្វា អស្ស សាយមាសត្ថាយ និវាបំ អទាសិ។ ភត្តការិកា ទាសី ឯកស្សេវ ភត្តំ បចិត្វា អរញ្ញតោ អាគតស្ស ភត្តំ វឌ្ឍេត្វា អទាសិ, កម្មការោ អាហ – ‘‘អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ឥមស្មិំ កាលេ គេហំ ឯកសទ្ទំ អហោសិ, អជ្ជ អតិវិយ សន្និសិន្នំ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ
ឥសយោ តុម្ហេហិ មយំ ពុទ្ធោ, ធម្មោ, សង្ឃោតិ អសុតបុព្ពំ សាវិតា, ឧប្បន្នោ នុ ខោ លោកេ ពុទ្ធោតិ? អាម, ភន្តេ, ឧប្បន្នោតិ។ ឥទានិ កុហិំ វសតីតិ? សាវត្ថិំ និស្សាយ ជេតវនេ, ភន្តេតិ។ ឥសយោ តិដ្ឋថ តាវ តុម្ហេ មយំ សត្ថារំ បស្សិស្សាមាតិ ហដ្ឋតុដ្ឋា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន កោសម្ពិនគរំ សម្បាបុណិំសុ។ មហាសេដ្ឋិនោ, ‘‘ឥសយោ អាគតា’’តិ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា, ‘‘ស្វេ អម្ហាកំ ភិក្ខំ គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ ឥសិគណស្ស មហាទានំ អទំសុ។ ឥសយោ ភុញ្ជិត្វាវ គច្ឆាមាតិ អាបុច្ឆិំសុ។ តុម្ហេ, ភន្តេ, អញ្ញស្មិំ កាលេ ឯកម្បិ មាសំ ទ្វេបិ តយោបិ ចត្តារោបិ មាសេ វសិត្វា គច្ឆថ។ ឥមស្មិំ បន វារេ ហិយ្យោ អាគន្ត្វា អជ្ជេវ គច្ឆាមាតិ វទថ, កិមិទន្តិ? អាម គហបតយោ ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ, ន ខោ បន សក្កា ជីវិតន្តរាយោ វិទិតុំ, តេន មយំ តុរិតា គច្ឆាមាតិ។ តេន ហិ, ភន្តេ, មយម្បិ គច្ឆាម, អម្ហេហិ សទ្ធិំយេវ គច្ឆថាតិ។ តុម្ហេ អគារិយា នាម មហាជដា, តិដ្ឋថ តុម្ហេ, មយំ បុរេតរំ គមិស្សាមាតិ និក្ខមិត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ ទ្វេបិ ទិវសានិ អវសិត្វា តុរិតគមនេនេវ សាវត្ថិំ បត្វា ជេតវនវិហារេ សត្ថុ សន្តិកមេវ អគមំសុ។ សត្ថុ មធុរធម្មកថំ សុត្វា សព្ពេវ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ។
តេបិ កុក្កុដារាមោ នាម អហោសិ។ បាវារិកសេដ្ឋិនា អម្ពវនេ ការិតោ បាវារិកម្ពវនោ នាម អហោសិ។ ឃោសិតេន ការិតោ ឃោសិតារាមោ នាម អហោសិ។ តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ឃោសិតសេដ្ឋិនា ការិតេ អារាមេ’’តិ។
ភណ្ឌនជាតាតិអាទីសុ កលហស្ស បុព្ពភាគោ ភណ្ឌនំ នាម, តំ ជាតំ ឯតេសន្តិ ភណ្ឌនជាតា។ ហត្ថបរាមាសាទិវសេន មត្ថកំ បត្តោ កលហោ ជាតោ ឯតេសន្តិ កលហជាតា។ វិរុទ្ធភូតំ វាទន្តិ វិវាទំ, តំ អាបន្នាតិ វិវាទាបន្នា។ មុខសត្តីហីតិ វាចាសត្តីហិ។ វិតុទន្តាតិ វិជ្ឈន្តា។ តេ ន ចេវ អញ្ញមញ្ញំ សញ្ញាបេន្តិ ន ច សញ្ញត្តិំ ឧបេន្តីតិ តេ អត្ថញ្ច ការណញ្ច ទស្សេត្វា នេវ អញ្ញមញ្ញំ ជានាបេន្តិ។ សចេបិ សញ្ញាបេតុំ អារភន្តិ, តថាបិ សញ្ញត្តិំ ន ឧបេន្តិ, ជានិតុំ ន ឥច្ឆន្តីតិ អត្ថោ។ និជ្ឈត្តិយាបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្ថ ច និជ្ឈត្តីតិ សញ្ញត្តិវេវចនមេវេតំ។ កស្មា បនេតេ ភណ្ឌនជាតា អហេសុន្តិ? អប្បមត្តកេន ការណេន។
ទ្វេ កិរ ភិក្ខូ ឯកស្មិំ អាវាសេ វសន្តិ វិនយធរោ ច សុត្តន្តិកោ ច។ តេសុ សុត្តន្តិកោ ភិក្ខុ ឯកទិវសំ
វិនយធរោ
ភគវន្តំ ឯតទវោចាតិ ឯតំ, ‘‘ឥធ, ភន្តេ, កោសម្ពិយំ ភិក្ខូ ភណ្ឌនជាតា’’តិអាទិវចនំ អវោច។ តញ្ច ខោ នេវ បិយកម្យតាយ ន ភេទាធិប្បាយេន, អថ ខោ អត្ថកាមតាយ ហិតកាមតាយ។ សាមគ្គិការកោ កិរេស ភិក្ខុ, តស្មាស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘យថា ឥមេ ភិក្ខូ វិវាទំ អារទ្ធា, ន សក្កា មយា, នាបិ អញ្ញេន ភិក្ខុនា សមគ្គា កាតុំ, អប្បេវ នាម សទេវកេ លោកេ អប្បដិបុគ្គលោ ភគវា សយំ វា គន្ត្វា, អត្តនោ វា សន្តិកំ បក្កោសាបេត្វា ឯតេសំ ភិក្ខូនំ ខន្តិមេត្តាបដិសំយុត្តំ សារណីយធម្មទេសនំ កថេត្វា សាមគ្គិំ ករេយ្យា’’តិ អត្ថកាមតាយ ហិតកាមតាយ គន្ត្វា អវោច។
៤៩២. ឆយិមេ, ភិក្ខវេ, ធម្មា សារណីយាតិ ហេដ្ឋា កលហភណ្ឌនវសេន ទេសនា អារទ្ធា។ ឥមស្មិំ ឋានេ ឆ សារណីយា ធម្មា អាគតាតិ ឯវមិទំ កោសម្ពិយសុត្តំ យថានុសន្ធិនាវ គតំ ហោតិ។ តត្ថ សារណីយាតិ សរិតព្ពយុត្តា អទ្ធានេ អតិក្កន្តេបិ ន បមុស្សិតព្ពា។ យោ តេ ធម្មេ បូរេតិ, តំ សព្រហ្មចារីនំ បិយំ ករោន្តីតិ បិយករណា។ គរុំ ករោន្តីតិ គរុករណា។ សង្គហាយាតិ សង្គហណត្ថាយ។ អវិវាទាយាតិ អវិវាទនត្ថាយ។ សាមគ្គិយាតិ សមគ្គភាវត្ថាយ ឯកីភាវាយាតិ ឯកីភាវត្ថាយ និន្នានាករណាយ។ សំវត្តន្តីតិ ភវន្តិ។ មេត្តំ កាយកម្មន្តិ មេត្តចិត្តេន កត្តព្ពំ កាយកម្មំ។ វចីកម្មមនោកម្មេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥមានិ ភិក្ខូនំ វសេន អាគតានិ, គិហីសុបិ លព្ភន្តិយេវ។ ភិក្ខូនញ្ហិ មេត្តចិត្តេន អាភិសមាចារិកធម្មបូរណំ មេត្តំ កាយកម្មំ នាម។ គិហីនំ ចេតិយវន្ទនត្ថាយ ពោធិវន្ទនត្ថាយ សង្ឃនិមន្តនត្ថាយ គមនំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋេ ភិក្ខូ ទិស្វា បច្ចុគ្គមនំ បត្តបដិគ្គហណំ អាសនបញ្ញាបនំ អនុគមនន្តិ ឯវមាទិកំ មេត្តំ កាយកម្មំ នាម។
ភិក្ខូនំ មេត្តំ វចីកម្មំ នាម។ គិហីនញ្ច, ‘‘ចេតិយវន្ទនត្ថាយ គច្ឆាម, ពោធិវន្ទនត្ថាយ គច្ឆាម, ធម្មស្សវនំ ករិស្សាម, បទីបមាលាបុប្ផបូជំ ករិស្សាម, តីណិ សុចរិតានិ សមាទាយ វត្តិស្សាម, សលាកភត្តាទីនិ ទស្សាម, វស្សាវាសិកំ ទស្សាម, អជ្ជ សង្ឃស្ស
ភិក្ខូនំ បាតោវ ឧដ្ឋាយ សរីរបដិជគ្គនំ ចេតិយង្គណវត្តាទីនិ ច កត្វា វិវិត្តាសនេ និសីទិត្វា, ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ ភិក្ខូ សុខី ហោន្តុ, អវេរា អព្យាបជ្ឈា’’តិ ចិន្តនំ មេត្តំ មនោកម្មំ នាម។ គិហីនំ ‘‘អយ្យា សុខី ហោន្តុ, អវេរា អព្យាបជ្ឈា’’តិ ចិន្តនំ មេត្តំ មនោកម្មំ នាម។
អាវិ ចេវ រហោ ចាតិ សម្មុខា ច បរម្មុខា ច។ តត្ថ នវកានំ ចីវរកម្មាទីសុ សហាយភាវូបគមនំ សម្មុខា មេត្តំ កាយកម្មំ នាម។ ថេរានំ បន បាទធោវនវន្ទនពីជនទានាទិភេទម្បិ សព្ពំ សាមីចិកម្មំ សម្មុខា មេត្តំ កាយកម្មំ នាម។ ឧភយេហិបិ ទុន្និក្ខិត្តានំ ទារុភណ្ឌាទីនំ តេសុ អវមញ្ញំ អកត្វា អត្តនា
លាភាតិ ចីវរាទយោ លទ្ធបច្ចយា។ ធម្មិកាតិ កុហនាទិភេទំ មិច្ឆាជីវំ វជ្ជេត្វា ធម្មេន សមេន ភិក្ខាចរិយវត្តេន ឧប្បន្នា។ អន្តមសោ បត្តបរិយាបន្នមត្តម្បីតិ បច្ឆិមកោដិយា បត្តេ បរិយាបន្នំ បត្តស្ស អន្តោគតំ ទ្វត្តិកដច្ឆុភិក្ខាមត្តម្បិ។ អប្បដិវិភត្តភោគីតិ ឯត្ថ ទ្វេ បដិវិភត្តានិ អប្បដិវិភត្តភោគី នាម។
សីលវន្តេហិ សព្រហ្មចារីហិ សាធារណភោគីតិ ឯត្ថ សាធារណភោគិនោ ឥទំ លក្ខណំ, យំ យំ បណីតំ លព្ភតិ, តំ តំ នេវ លាភេន លាភំ ជិគីសនាមុខេន គិហីនំ ទេតិ, ន អត្តនា បរិភុញ្ជតិ; បដិគ្គណ្ហន្តោវ សង្ឃេន សាធារណំ ហោតូតិ គហេត្វា គណ្ឌិំ បហរិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ សង្ឃសន្តកំ វិយ បស្សតិ។ ឥទំ បន សារណីយធម្មំ កោ បូរេតិ, កោ ន បូរេតីតិ? ទុស្សីលោ តាវ ន បូរេតិ។ ន ហិ តស្ស សន្តកំ សីលវន្តា គណ្ហន្តិ។ បរិសុទ្ធសីលោ បន វត្តំ អខណ្ឌេន្តោ បូរេតិ។
តត្រិទំ វត្តំ – យោ ហិ ឱទិស្សកំ កត្វា មាតុ វា បិតុ វា អាចរិយុបជ្ឈាយាទីនំ វា ទេតិ, សោ ទាតព្ពំ ទេតិ, សារណីយធម្មោ
អយំ បន សារណីយធម្មោ សុសិក្ខិតាយ បរិសាយ សុបូរោ ហោតិ, នោ អសិក្ខិតាយ បរិសាយ។ សុសិក្ខិតាយ ហិ បរិសាយ យោ អញ្ញតោ លភតិ, សោ ន គណ្ហាតិ, អញ្ញតោ អលភន្តោបិ បមាណយុត្តមេវ គណ្ហាតិ, ន អតិរេកំ។ អយញ្ច បន សារណីយធម្មោ ឯវំ បុនប្បុនំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា លទ្ធំ លទ្ធំ ទេន្តស្សាបិ ទ្វាទសហិ វស្សេហិ បូរតិ, ន តតោ ឱរំ។ សចេ ហិ ទ្វាទសមេបិ វស្សេ សារណីយធម្មបូរកោ បិណ្ឌបាតបូរំ បត្តំ អាសនសាលាយំ ឋបេត្វា នហាយិតុំ គច្ឆតិ, សង្ឃត្ថេរោ ច កស្សេសោ បត្តោតិ? សារណីយធម្មបូរកស្សាតិ វុត្តេ – ‘‘អាហរថ ន’’ន្តិ សព្ពំ
ឯវំ បូរិតសារណីយធម្មស្ស បន នេវ ឥស្សា, ន មច្ឆរិយំ ហោតិ, សោ មនុស្សានំ បិយោ ហោតិ, សុលភបច្ចយោ; បត្តគតមស្ស ទីយមានម្បិ ន ខីយតិ, ភាជនីយភណ្ឌដ្ឋានេ អគ្គភណ្ឌំ លភតិ, ភយេ វា ឆាតកេ វា សម្បត្តេ ទេវតា ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជន្តិ។
តត្រិមានិ វត្ថូនិ – លេណគិរិវាសី តិស្សត្ថេរោ កិរ មហាគិរិគាមំ ឧបនិស្សាយ វសតិ។ បញ្ញាស មហាថេរា នាគទីបំ
អថ នំ ភត្តកិច្ចាវសានេ ថេរា បុច្ឆិំសុ – ‘‘កទា, អាវុសោ, លោកុត្តរធម្មំ បដិវិជ្ឈី’’តិ? នត្ថិ មេ, ភន្តេ, លោកុត្តរធម្មោតិ។ ឈានលាភីសិ, អាវុសោតិ? ឯតម្បិ មេ, ភន្តេ, នត្ថីតិ។ ននុ, អាវុសោ, បាដិហារិយន្តិ? សារណីយធម្មោ មេ, ភន្តេ, បូរិតោ, តស្ស មេ បត្តគតំ ន ខីយតីតិ ឯត្ថ វត្ថុ។
អយមេវ បន ថេរោ ចេតិយបព្ពតេ គិរិភណ្ឌមហាបូជាយ ទានដ្ឋានំ គន្ត្វា, ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ កិំ វរភណ្ឌ’’ន្តិ បុច្ឆតិ។ ទ្វេ សាដកា, ភន្តេតិ។ ឯតេ មយ្ហំ បាបុណិស្សន្តីតិ។ តំ សុត្វា អមច្ចោ រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘ឯកោ ទហរោ ឯវំ វទតី’’តិ។ ‘‘ទហរស្សេវំ ចិត្តំ, មហាថេរានំ បន សុខុមសាដកា វដ្ដន្តី’’តិ វត្វា, ‘‘មហាថេរានំ ទស្សាមី’’តិ ឋបេសិ។ តស្ស ភិក្ខុសង្ឃេ បដិបាដិយា ឋិតេ ទេន្តស្ស មត្ថកេ ឋបិតាបិ តេ សាដកា ហត្ថំ នារោហន្តិ, អញ្ញេវ អារោហន្តិ។ ទហរស្ស ទានកាលេ បន ហត្ថំ អារុឡ្ហា។ សោ ភាជនីយភណ្ឌដ្ឋានេ អគ្គភណ្ឌំ បាបុណាតីតិ ឯត្ថ វត្ថុ។
ព្រាហ្មណតិស្សភយេ បន ភាតរគាមវាសិនោ នាគត្ថេរិយា អនារោចេត្វាវ បលាយិំសុ។ ថេរី បច្ចូសកាលេ, ‘‘អតិវិយ អប្បនិគ្ឃោសោ គាមោ, ឧបធារេថ តាវា’’តិ ទហរភិក្ខុនិយោ អាហ។ តា គន្ត្វា សព្ពេសំ គតភាវំ ញត្វា អាគម្ម ថេរិយា អារោចេសុំ។ សា សុត្វា, ‘‘មា តុម្ហេ តេសំ គតភាវំ ចិន្តយិត្ថ, អត្តនោ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាយោនិសោមនសិការេសុយេវ យោគំ ករោថា’’តិ វត្វា ភិក្ខាចារវេលាយ បារុបិត្វា អត្តទ្វាទសមា គាមទ្វារេ និគ្រោធរុក្ខមូលេ អដ្ឋាសិ។ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា ទ្វាទសន្នម្បិ ភិក្ខុនីនំ បិណ្ឌបាតំ ទត្វា, ‘‘អយ្យេ, អញ្ញត្ថ មា គច្ឆថ, និច្ចំ ឥធេវ ឯថា’’តិ អាហ។ ថេរិយា បន កនិដ្ឋភាតា
ថេរី
រុក្ខទេវតាបិ, ‘‘សចេ ថេរោ ថេរិយា ហត្ថតោ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិស្សតិ, ន នំ និវត្តេស្សាមិ, សចេ បន ន បរិភុញ្ជិស្សតិ, និវត្តេស្សាមី’’តិ ចិន្តយមានា ឋត្វា ថេរស្ស គមនំ ទិស្វា រុក្ខា ឱរុយ្ហ បត្តំ, ភន្តេ, ទេថាតិ បត្តំ គហេត្វា ថេរំ រុក្ខមូលំយេវ អានេត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា បិណ្ឌបាតំ ទត្វា កតភត្តកិច្ចំ បដិញ្ញំ ការេត្វា ទ្វាទស ភិក្ខុនិយោ, ទ្វាទស ច ភិក្ខូ សត្ត វស្សានិ ឧបដ្ឋហិ។ ឥទំ ទេវតា ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជន្តីតិ ឯត្ថ វត្ថុ, តត្រ ហិ ថេរី សារណីយធម្មបូរិកា អហោសិ។
អខណ្ឌានីតិអាទីសុ យស្ស សត្តសុ អាបត្តិក្ខន្ធេសុ អាទិម្ហិ វា អន្តេ វា សិក្ខាបទំ ភិន្នំ ហោតិ, តស្ស សីលំ បរិយន្តេ ឆិន្នសាដកោ វិយ ខណ្ឌំ នាម។ យស្ស បន វេមជ្ឈេ ភិន្នំ, តស្ស មជ្ឈេ ឆិទ្ទសាដកោ វិយ ឆិទ្ទំ នាម ហោតិ។ យស្ស បន បដិបាដិយា ទ្វេ តីណិ ភិន្នានិ, តស្ស បិដ្ឋិយំ វា កុច្ឆិយំ វា ឧដ្ឋិតេន វិសភាគវណ្ណេន កាឡរត្តាទីនំ អញ្ញតរវណ្ណា គាវី វិយ សពលំ នាម ហោតិ។ យស្ស បន អន្តរន្តរា ភិន្នានិ, តស្ស កម្មាសំ នាម ហោតិ។ យស្ស បន សព្ពេន សព្ពំ អភិន្នានិ, តស្ស តានិ សីលានិ អខណ្ឌានិ អច្ឆិទ្ទានិ អសពលានិ អកម្មាសានិ នាម ហោន្តិ។ តានិ បនេតានិ តណ្ហាទាសព្យតោ មោចេត្វា ភុជិស្សភាវករណតោ ភុជិស្សានិ។ ពុទ្ធាទីហិ វិញ្ញូហិ បសត្ថត្តា វិញ្ញុប្បសត្ថានិ។ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អបរាមដ្ឋត្តា, ‘‘ឥទំ នាម ត្វំ អាបន្នបុព្ពោ’’តិ កេនចិ បរាមដ្ឋុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ច អបរាមដ្ឋានិ។ ឧបចារសមាធិំ វា អប្បនាសមាធិំ វា សំវត្តយន្តីតិ សមាធិសំវត្តនិកានីតិ វុច្ចន្តិ។ សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតីតិ តេសុ តេសុ ទិសាភាគេសុ វិហរន្តេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សមានភាវូបគតសីលោ វិហរតិ
យាយំ ទិដ្ឋីតិ មគ្គសម្បយុត្តា សម្មាទិដ្ឋិ។ អរិយាតិ និទ្ទោសា។ និយ្យាតីតិ និយ្យានិកា។ តក្ករស្សាតិ យោ តថាការី ហោតិ។ ទុក្ខក្ខយាយាតិ សព្ពទុក្ខក្ខយត្ថំ។ ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោតិ សមានទិដ្ឋិភាវំ ឧបគតោ ហុត្វា វិហរតិ។ អគ្គន្តិ ជេដ្ឋកំ។ សព្ពគោបានសិយោ សង្គណ្ហាតីតិ សង្គាហិកំ។ សព្ពគោបានសីនំ សង្ឃាដំ ករោតីតិ សង្ឃាដនិកំ។ សង្ឃាដនិយន្តិ អត្ថោ។ យទិទំ កូដន្តិ យមេតំ កូដាគារកណ្ណិកាសង្ខាតំ កូដំ នាម។ បញ្ចភូមិកាទិបាសាទា ហិ កូដពទ្ធាវ តិដ្ឋន្តិ។ យស្មិំ បតិតេ មត្តិកំ អាទិំ កត្វា សព្ពេ បតន្តិ។ តស្មា ឯវមាហ។ ឯវមេវ ខោតិ យថា កូដំ កូដាគារស្ស, ឯវំ ឥមេសម្បិ សារណីយធម្មានំ យា អយំ អរិយា ទិដ្ឋិ, សា អគ្គា ច សង្គាហិកា ច សង្ឃាដនិយា ចាតិ ទដ្ឋព្ពា។
៤៩៣. កថញ្ច, ភិក្ខវេ, យាយំ ទិដ្ឋីតិ ឯត្ថ, ភិក្ខវេ, យាយំ សោតាបត្តិមគ្គទិដ្ឋិ អរិយា និយ្យានិកា និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយាតិ វុត្តា, សា កថំ កេន ការណេន និយ្យាតីតិ អត្ថោ។ បរិយុដ្ឋិតចិត្តោវ ហោតីតិ ឯត្តាវតាបិ បរិយុដ្ឋិតចិត្តោយេវ នាម ហោតីតិ អត្ថោ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។ សុប្បណិហិតំ មេ មានសន្តិ មយ្ហំ ចិត្តំ សុដ្ឋុ ឋបិតំ។ សច្ចានំ ពោធាយាតិ ចតុន្នំ សច្ចានំ ពោធត្ថាយ។ អរិយន្តិអាទីសុ តំ ញាណំ យស្មា អរិយានំ ហោតិ, ន បុថុជ្ជនានំ, តស្មា អរិយន្តិ វុត្តំ។ យេសំ បន លោកុត្តរធម្មោបិ អត្ថិ, តេសំយេវ ហោតិ, ន លោកុត្តរន្តិ វុត្តំ។ បុថុជ្ជនានំ បន អភាវតោ អសាធារណំ បុថុជ្ជនេហីតិ វុត្តំ។ ឯស នយោ សព្ពវារេសុ។
៤៩៤. លភាមិ បច្ចត្តំ សមថន្តិ អត្តនោ ចិត្តេ សមថំ លភាមីតិ អត្ថោ។ និព្ពុតិយម្បិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្ថ ច សមថោតិ ឯកគ្គតា។ និព្ពុតីតិ កិលេសវូបសមោ។
៤៩៥. តថារូបាយ ទិដ្ឋិយាតិ ឯវរូបាយ សោតាបត្តិមគ្គទិដ្ឋិយា។
៤៩៦. ធម្មតាយាតិ សភាវេន។ ធម្មតា ឯសាតិ សភាវោ វុដ្ឋានំ បញ្ញាយតីតិ សង្ឃកម្មវសេន អថ ខោ នំ ខិប្បមេវាតិអាទិមាហ។ ទហរោតិ តរុណោ។ កុមារោតិ ន មហល្លកោ។ មន្ទោតិ ចក្ខុសោតាទីនំ មន្ទតាយ មន្ទោ។ ឧត្តានសេយ្យកោតិ អតិទហរតាយ ឧត្តានសេយ្យកោ, ទក្ខិណេន វា វាមេន វា បស្សេន សយិតុំ ន សក្កោតីតិ អត្ថោ។ អង្គារំ អក្កមិត្វាតិ ឥតោ ចិតោ ច បសារិតេន ហត្ថេន វា បាទេន វា ផុសិត្វា។ ឯវំ ផុសន្តានំ បន មនុស្សានំ ន សីឃំ ហត្ថោ ឈាយតិ, តថា ហិ ឯកច្ចេ ហត្ថេន អង្គារំ គហេត្វា បរិវត្តមានា ទូរម្បិ គច្ឆន្តិ។ ទហរស្ស បន ហត្ថបាទា សុខុមាលា ហោន្តិ, សោ ផុដ្ឋមត្តេនេវ ទយ្ហមានោ ចិរីតិ សទ្ទំ ករោន្តោ ខិប្បំ បដិសំហរតិ, តស្មា ឥធ ទហរោវ ទស្សិតោ។ មហល្លកោ ច ទយ្ហន្តោបិ អធិវាសេតិ, អយំ បន អធិវាសេតុំ ន សក្កោតិ។ តស្មាបិ ទហរោវ ទស្សិតោ។ ទេសេតីតិ អាបត្តិបដិគ្គាហកេ សភាគបុគ្គលេ សតិ ឯកំ ទិវសំ វា រត្តិំ វា អនធិវាសេត្វា រត្តិំ ចតុរង្គេបិ តមេ សភាគភិក្ខុនោ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ទេសេតិយេវ។
៤៩៧. ឧច្ចាវចានីតិ ឧច្ចនីចានិ។ កិំ ករណីយានីតិ កិំ ករោមីតិ ឯវំ វត្វា កត្តព្ពកម្មានិ។ តត្ថ ឧច្ចកម្មំ នាម ចីវរស្ស ករណំ រជនំ ចេតិយេ សុធាកម្មំ ឧបោសថាគារចេតិយឃរពោធិឃរេសុ កត្តព្ពកម្មន្តិ ឯវមាទិ។ អវចកម្មំ នាម បាទធោវនមក្ខនាទិខុទ្ទកកម្មំ, អថ វា ចេតិយេ ឧស្សុក្កំ អាបន្នោ ហោតីតិ ឧស្សុក្កភាវំ កត្តព្ពតំ បដិបន្នោ ហោតិ។ តិព្ពាបេក្ខោ ហោតីតិ ពហលបត្ថនោ ហោតិ។ ថម្ពញ្ច អាលុម្បតីតិ តិណញ្ច អាលុម្បមានា ខាទតិ។ វច្ឆកញ្ច អបចិនាតីតិ វច្ឆកញ្ច អបលោកេតិ។ តរុណវច្ឆា ហិ គាវី អរញ្ញេ ឯកតោ អាគតំ វច្ឆកំ ឯកស្មិំ ឋានេ និបន្នំ បហាយ ទូរំ ន គច្ឆតិ, វច្ឆកស្ស អាសន្នដ្ឋានេ ចរមានា តិណំ អាលុម្បិត្វា គីវំ ឧក្ខិបិត្វា ឯកន្តំ វច្ឆកមេវ ច វិលោកេតិ, ឯវមេវ សោតាបន្នោ ឧច្ចាវចានិ កិំ ករណីយានិ ករោន្តោ តន្និន្នោ ហោតិ, អសិថិលបូរកោ តិព្ពច្ឆន្ទោ ពហលបត្ថនោ ហុត្វាវ ករោតិ។
តត្រិទំ
៤៩៨. ពលតាយ សមន្នាគតោតិ ពលេន សមន្នាគតោ។ អដ្ឋិំ កត្វាតិ អត្ថិកភាវំ កត្វា, អត្ថិកោ ហុត្វាតិ អត្ថោ។ មនសិកត្វាតិ មនស្មិំ ករិត្វា។ សព្ពចេតសា សមន្នាហរិត្វាតិ អប្បមត្តកម្បិ វិក្ខេបំ អករោន្តោ សកលចិត្តេន សមន្នាហរិត្វា។ ឱហិតសោតោតិ ឋបិតសោតោ។ អរិយសាវកា ហិ បិយធម្មស្សវនា ហោន្តិ, ធម្មស្សវនគ្គំ គន្ត្វា និទ្ទាយមានា វា យេន កេនចិ សទ្ធិំ សល្លបមានា វា វិក្ខិត្តចិត្តា វា ន និសីទន្តិ, អថ ខោ អមតំ បរិភុញ្ជន្តា វិយ អតិត្តាវ ហោន្តិ ធម្មស្សវនេ, អថ អរុណំ ឧគ្គច្ឆតិ។ តស្មា ឯវមាហ។
៥០០. ធម្មតា សុសមន្និដ្ឋា ហោតីតិ សភាវោ សុដ្ឋុ សមន្នេសិតោ ហោតិ។ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយាតិ ករណវចនំ ឯវំ សត្តង្គសមន្នាគតោតិ ឯវំ ឥមេហិ សត្តហិ មហាបច្ចវេក្ខណញាណេហិ សមន្នាគតោ។ អយំ តាវ អាចរិយានំ សមានកថា។ លោកុត្តរមគ្គោ ហិ ពហុចិត្តក្ខណិកោ នាម នត្ថិ។
វិតណ្ឌវាទី បន ឯកចិត្តក្ខណិកោ នាម មគ្គោ នត្ថិ, ‘‘ឯវំ ភាវេយ្យ សត្ត វស្សានី’’តិ ហិ វចនតោ សត្តបិ វស្សានិ មគ្គភាវនា ហោន្តិ។ កិលេសា បន លហុ ឆិជ្ជន្តា សត្តហិ ញាណេហិ ឆិជ្ជន្តីតិ វទតិ។ សោ សុត្តំ អាហរាតិ វត្តព្ពោ, អទ្ធា អញ្ញំ សុត្តំ អបស្សន្តោ, ‘‘ឥទមស្ស បឋមំ ញាណំ អធិគតំ ហោតិ, ឥទមស្ស ទុតិយំ ញាណំ…បេ.… ឥទមស្ស សត្តមំ ញាណំ អធិគតំ ហោតី’’តិ ឥមមេវ អាហរិត្វា ទស្សេស្សតិ។ តតោ វត្តព្ពោ កិំ បនិទំ សុត្តំ នេយ្យត្ថំ នីតត្ថន្តិ។ តតោ វក្ខតិ – ‘‘នីតត្ថត្ថំ, យថាសុត្តំ តថេវ អត្ថោ’’តិ។ សោ វត្តព្ពោ – ‘‘ធម្មតា សុសមន្និដ្ឋា ហោតិ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយាតិ ឯត្ថ កោ អត្ថោ’’តិ? អទ្ធា សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយត្ថោតិ វក្ខតិ។ តតោ បុច្ឆិតព្ពោ, ‘‘មគ្គសមង្គី
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
កោសម្ពិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. ព្រហ្មនិមន្តនិកសុត្តវណ្ណនា
៥០១. ឯវំ មេ សុតន្តិ ព្រហ្មនិមន្តនិកសុត្តំ។ តត្ថ បាបកំ ទិដ្ឋិគតន្តិ លាមកា សស្សតទិដ្ឋិ។ ឥទំ និច្ចន្តិ ឥទំ សហ កាយេន ព្រហ្មដ្ឋានំ អនិច្ចំ ‘‘និច្ច’’ន្តិ វទតិ។ ធុវាទីនិ តស្សេវ វេវចនានិ។ តត្ថ ធុវន្តិ ថិរំ។ សស្សតន្តិ សទា វិជ្ជមានំ។ កេវលន្តិ អខណ្ឌំ សកលំ។ អចវនធម្មន្តិ អចវនសភាវំ។ ឥទញ្ហិ ន ជាយតីតិអាទីសុ ឥមស្មិំ ឋានេ កោចិ ជាយនកោ វា ជីយនកោ វា មីយនកោ វា ចវនកោ វា ឧបបជ្ជនកោ វា នត្ថីតិ សន្ធាយ វទតិ។ ឥតោ ច បនញ្ញន្តិ ឥតោ សហ កាយកា ព្រហ្មដ្ឋានា ឧត្តរិ អញ្ញំ និស្សរណំ នាម នត្ថីតិ ឯវមស្ស ថាមគតា សស្សតទិដ្ឋិ ឧប្បន្នា ហោតិ។ ឯវំវាទី បន សោ ឧបរិ តិស្សោ ឈានភូមិយោ ចត្តារោ មគ្គា ចត្តារិ ផលានិ និព្ពានន្តិ សព្ពំ បដិពាហតិ។ អវិជ្ជាគតោតិ អវិជ្ជាយ គតោ សមន្នាគតោ អញ្ញាណី អន្ធីភូតោ។ យត្រ ហិ នាមាតិ យោ នាម។
៥០២. អថ ខោ, ភិក្ខវេ, មារោ បាបិមាតិ មារោ កថំ ភគវន្តំ អទ្ទស? សោ កិរ អត្តនោ ភវនេ និសីទិត្វា កាលេន កាលំ សត្ថារំ អាវជ្ជេតិ – ‘‘អជ្ជ សមណោ គោតមោ កតរស្មិំ គាមេ វា និគមេ វា វសតី’’តិ។ ឥមស្មិំ បន កាលេ អាវជ្ជន្តោ, ‘‘ឧក្កដ្ឋំ និស្សាយ សុភគវនេ វិហរតី’’តិ ញត្វា, ‘‘កត្ថ នុ ខោ គតោ’’តិ ឱលោកេន្តោ ព្រហ្មលោកំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘សមណោ គោតមោ ព្រហ្មលោកំ គច្ឆតិ, យាវ តត្ថ ធម្មកថំ កថេត្វា ព្រហ្មគណំ មម វិសយា នាតិក្កមេតិ, តាវ គន្ត្វា ធម្មទេសនាយំ វិឆន្ទំ ករិស្សាមី’’តិ សត្ថុ បទានុបទិកោ គន្ត្វា ព្រហ្មគណស្ស អន្តរេ អទិស្សមានេន កាយេន អដ្ឋាសិ។ សោ, ‘‘សត្ថារា ពកព្រហ្មា អបសាទិតោ’’តិ ញត្វា ព្រហ្មុនោ ឧបត្ថម្ភោ ហុត្វា អដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ, ភិក្ខវេ, មារោ បាបិមា’’តិ។
ព្រហ្មបារិសជ្ជំ អន្វាវិសិត្វាតិ ឯកស្ស ព្រហ្មបារិសជ្ជស្ស សរីរំ បវិសិត្វា។ មហាព្រហ្មានំ បន ព្រហ្មបុរោហិតានំ វា អន្វាវិសិតុំ ន សក្កោតិ។ មេតមាសទោតិ មា អភិភូតិ អនភិភូតោតិ អញ្ញេហិ អនភិភូតោ។ អញ្ញទត្ថូតិ ឯកំសវចនេ ទសោ, សព្ពំ បស្សតីតិ ទីបេតិ។ វសវត្តីតិ សព្ពជនំ វសេ វត្តេតិ។ ឥស្សរោតិ លោកេ ឥស្សរោ។ កត្តា និម្មាតាតិ លោកស្ស កត្តា ច និម្មាតា ច, បថវីហិមវន្តសិនេរុចក្កវាឡមហាសមុទ្ទចន្ទិមសូរិយា ច ឥមិនា និម្មិតាតិ ទីបេតិ។
សេដ្ឋោ សជិតាតិ អយំ លោកស្ស ឧត្តមោ ច សជិតា ច។ ‘‘ត្វំ ខត្តិយោ នាម ហោហិ, ត្វំ ព្រាហ្មណោ នាម, វេស្សោ នាម, សុទ្ទោ នាម, គហដ្ឋោ នាម, បព្ពជិតោ នាម, អន្តមសោ ឱដ្ឋោ ហោហិ, គោណោ ហោហី’’តិ ឯវំ សត្តានំ វិសជ្ជេតា អយន្តិ ទស្សេតិ។ វសី បិតា ភូតភព្យានន្តិ អយំ ចិណ្ណវសិតាយ វសី, អយំ បិតា ភូតានញ្ច ភព្យានញ្ចាតិ វទតិ។ តត្ថ អណ្ឌជជលាពុជា សត្តា អន្តោអណ្ឌកោសេ ចេវ អន្តោវត្ថិម្ហិ ច ភព្យា នាម, ពហិ និក្ខន្តកាលតោ បដ្ឋាយ ភូតា។ សំសេទជា បឋមចិត្តក្ខណេ ភព្យា, ទុតិយតោ បដ្ឋាយ ភូតា។ ឱបបាតិកា បឋមឥរិយាបថេ ភព្យា, ទុតិយតោ បដ្ឋាយ ភូតាតិ វេទិតព្ពា។ តេ សព្ពេបិ ឯតស្ស បុត្តាតិ សញ្ញាយ, ‘‘បិតា ភូតភព្យាន’’ន្តិ អាហ។
បថវីគរហកាតិ យថា ត្វំ ឯតរហិ, ‘‘អនិច្ចា ទុក្ខា អនត្តា’’តិ បថវិំ គរហសិ ជិគុច្ឆសិ, ឯវំ តេបិ បថវីគរហកា អហេសុំ, ន កេវលំ ត្វំយេវាតិ ទីបេតិ។ អាបគរហកាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ហីនេ កាយេ បតិដ្ឋិតាតិ ចតូសុ អបាយេសុ និព្ពត្តា។ បថវីបសំសកាតិ យថា ត្វំ គរហសិ, ឯវំ អគរហិត្វា, ‘‘និច្ចា ធុវា សស្សតា អច្ឆេជ្ជា អភេជ្ជា អក្ខយា’’តិ ឯវំ បថវីបសំសកា បថវិយា វណ្ណវាទិនោ អហេសុន្តិ វទតិ។ បថវាភិនន្ទិនោតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន បថវិយា អភិនន្ទិនោ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ បណីតេ កាយេ បតិដ្ឋិតាតិ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តា។ តំ តាហន្តិ តេន ការណេន តំ អហំ។ ឥង្ឃាតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ។ ឧបាតិវត្តិត្ថោតិ អតិក្កមិត្ថ។ ‘‘ឧបាតិវត្តិតោ’’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ។ ទណ្ឌេន បដិប្បណាមេយ្យាតិ ចតុហត្ថេន មុគ្គរទណ្ឌេន បោថេត្វា បលាបេយ្យ។ នរកបបាតេតិ សតបោរិសេ មហាសោព្ភេ។ វិរាធេយ្យាតិ ននុ ត្វំ ភិក្ខុ បស្សសីតិ ភិក្ខុ ននុ ត្វំ ឥមំ ព្រហ្មបរិសំ សន្និបតិតំ ឱភាសមានំ វិរោចមានំ ជោតយមានំ បស្សសីតិ ព្រហ្មុនោ ឱវាទេ ឋិតានំ ឥតិ ខោ មំ, ភិក្ខវេ, មារោ បាបិមា ព្រហ្មបរិសំ ឧបនេសីតិ, ភិក្ខវេ មា ត្វំ មញ្ញិត្ថោតិ មា ត្វំ មញ្ញិ។ មារោ ត្វមសិ បាបិមាតិ បាបិម ត្វំ មហាជនស្ស មារណតោ មារោ នាម, បាបកំ លាមកំ មហាជនស្ស អយសំ ករណតោ បាបិមា នាមាតិ ជានាមិ។
៥០៣. កសិណំ អាយុន្តិ សកលំ អាយុំ។ តេ ខោ ឯវំ ជានេយ្យុន្តិ តេ ឯវំ មហន្តេន តបោកម្មេន សមន្នាគតា, ត្វំ បន បុរិមទិវសេ ជាតោ, កិំ ជានិស្សសិ, យស្ស តេ អជ្ជាបិ មុខេ ខីរគន្ធោ វាយតីតិ ឃដ្ដេន្តោ វទតិ។ បថវិំ អជ្ឈោសិស្សសីតិ បថវិំ អជ្ឈោសាយ គិលិត្វា បរិនិដ្ឋបេត្វា តណ្ហាមានទិដ្ឋីហិ គណ្ហិស្សសិ។ ឱបសាយិកោ មេ ភវិស្សសីតិ មយ្ហំ សមីបសយោ ភវិស្សសិ, មំ គច្ឆន្តំ អនុគច្ឆិស្សសិ, ឋិតំ ឧបតិដ្ឋិស្សសិ, និសិន្នំ ឧបនិសីទិស្សសិ, និបន្នំ ឧបនិបជ្ជិស្សសីតិ អត្ថោ។ វត្ថុសាយិកោតិ មម វត្ថុស្មិំ សយនកោ។ យថាកាមករណីយោ ពាហិតេយ្យោតិ មយា អត្តនោ រុចិយា យំ ឥច្ឆាមិ, តំ កត្តព្ពោ, ពាហិត្វា ច បន ជជ្ឈរិកាគុម្ពតោបិ នីចតរោ លកុណ្ឌដកតរោ កាតព្ពោ ភវិស្សសីតិ អត្ថោ។
ឥមិនា ឯស ភគវន្តំ ឧបលាបេតិ វា អបសាទេតិ វា។ ឧបលាបេតិ នាម សចេ ខោ ត្វំ, ភិក្ខុ, តណ្ហាទីហិ បថវិំ អជ្ឈោសិស្សសិ, ឱបសាយិកោ មេ ភវិស្សសិ, មយិ គច្ឆន្តេ គមិស្សសិ, តិដ្ឋន្តេ ឋស្សសិ, និសិន្នេ និសីទិស្សសិ, និបន្នេ និបជ្ជិស្សសិ, អហំ តំ សេសជនំ បដិពាហិត្វា វិស្សាសិកំ អព្ភន្តរិកំ ឧបលាបេតិ នាម។ សេសបទេហិ បន អបសាទេតិ នាម។ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – សចេ ត្វំ បថវិំ អជ្ឈោសិស្សសិ, វត្ថុសាយិកោ មេ ភវិស្សសិ, មម គមនាទីនិ អាគមេត្វា គមិស្សសិ វា ឋស្សសិ វា និសីទិស្សសិ វា និបជ្ជិស្សសិ វា, មម វត្ថុស្មិំ មយ្ហំ អារក្ខំ គណ្ហិស្សសិ, អហំ បន តំ យថាកាមំ ករិស្សាមិ ពាហិត្វា អាបាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
អបិច តេ អហំ ព្រហ្មេតិ ឥទានិ ភគវា, ‘‘អយំ ព្រហ្មា មាននិស្សិតោ ‘អហំ ជានាមី’តិ មញ្ញតិ, អត្តនោ យសេន សម្មត្តោ សរីរំ ផុសិតុម្បិ សមត្ថំ កិញ្ចិ ន បស្សតិ, ថោកំ និគ្គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមំ ទេសនំ អារភិ។ តត្ថ គតិញ្ច បជានាមីតិ និប្ផត្តិញ្ច បជានាមិ។ ជុតិញ្ចាតិ អានុភាវញ្ច បជានាមិ។ ឯវំ មហេសក្ខោតិ ឯវំ មហាយសោ មហាបរិវារោ។
យាវតា ចន្ទិមសូរិយា បរិហរន្តីតិ យត្តកេ ឋានេ ចន្ទិមសូរិយា វិចរន្តិ។ ទិសា ភន្តិ វិរោចនាតិ ទិសាសុ វិរោចមានា ឱភាសន្តិ, ទិសា វា តេហិ វិរោចមានា ឱភាសន្តិ។ តាវ សហស្សធា លោកោតិ តត្តកេន បមាណេន សហស្សធា លោកោ, ឥមិនា ចក្កវាឡេន សទ្ធិំ ចក្កវាឡសហស្សន្តិ អត្ថោ។ ឯត្ថ តេ វត្តតេ វសោតិ ឯត្ថ ចក្កវាឡសហស្សេ តុយ្ហំ វសោ វត្តតិ។ បរោបរញ្ច ជានាសីតិ ឯត្ថ ចក្កវាឡសហស្សេ បរោបរេ ឧច្ចនីចេ ហីនប្បណីតេ សត្តេ ជានាសិ។ អថោ រាគវិរាគិនន្តិ ន កេវលំ, ‘‘អយំ ឥទ្ធោ អយំ បកតិមនុស្សោ’’តិ បរោបរំ, ‘‘អយំ បន សរាគោ អយំ វីតរាគោ’’តិ ឯវំ រាគវិរាគិនម្បិ ជនំ ជានាសិ។ ឥត្ថំភាវញ្ញថាភាវន្តិ ឥត្ថំភាវោតិ ឥទំ ចក្កវាឡំ។ អញ្ញថាភាវោតិ ឥតោ សេសំ ឯកូនសហស្សំ។ សត្តានំ អាគតិំ គតិន្តិ ឯត្ថ ចក្កវាឡសហស្សេ បដិសន្ធិវសេន សត្តានំ អាគតិំ, ចុតិវសេន គតិំ ច ជានាសិ។ តុយ្ហំ បន អតិមហន្តោហមស្មីតិ សញ្ញា ហោតិ, សហស្សិព្រហ្មា នាម ត្វំ, អញ្ញេសំ បន តយា ឧត្តរិ ទ្វិសហស្សានំ តិសហស្សានំ ចតុសហស្សានំ បញ្ចសហស្សានំ ទសសហស្សានំ សតសហស្សានញ្ច ព្រហ្មានំ បមាណំ នត្ថិ, ចតុហត្ថាយ
៥០៤. ឥធូបបន្នោតិ ឥធ បឋមជ្ឈានភូមិយំ ឧបបន្នោ។ តេន តំ ត្វំ ន ជានាសីតិ តេន ការណេន តំ កាយំ ត្វំ ន ជានាសិ។ នេវ តេ សមសមោតិ អភិញ្ញាយាតិ អញ្ញាយ។ កុតោ នីចេយ្យន្តិ តយា នីចតរភាវោ បន មយ្ហំ កុតោ។
ហេដ្ឋូបបត្តិកោ កិរេស ព្រហ្មា អនុប្បន្នេ ពុទ្ធុប្បាទេ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា កសិណបរិកម្មំ កត្វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ កាលំ កត្វា ចតុត្ថជ្ឈានភូមិយំ
អថ ព្រហ្មា ចិន្តេសិ – ‘‘សមណោ គោតមោ មយ្ហំ អាយុញ្ច និព្ពត្តដ្ឋានញ្ច បុព្ពេកតកម្មញ្ច ជានាតិ, ហន្ទ នំ បុព្ពេ កតកម្មំ បុច្ឆាមី’’តិ សត្ថារំ អត្តនោ បុព្ពេកតកម្មំ បុច្ឆិ។ សត្ថា កថេសិ។
បុព្ពេ កិរេស កុលឃរេ និព្ពត្តិត្វា កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា, ‘‘ជាតិជរាព្យាធិមរណស្ស អន្តំ ករិស្សាមី’’តិ និក្ខម្ម ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានលាភី ហុត្វា គង្គាតីរេ បណ្ណសាលំ ការេត្វា ឈានរតិយា វីតិនាមេតិ។ តទា ច កាលេន កាលំ សត្ថវាហា បញ្ចហិ សកដសតេហិ មរុកន្តារំ បដិបជ្ជន្តិ។ មរុកន្តារេ បន ទិវា ន សក្កា គន្តុំ, រត្តិំ គមនំ ហោតិ។ អថ បុរិមសកដស្ស អគ្គយុគេ យុត្តពលិពទ្ទា គច្ឆន្តា និវត្តិត្វា អាគតមគ្គាភិមុខាវ
‘‘យំ ត្វំ អបាយេសិ ពហូ មនុស្សេ,
បិបាសិតេ ឃម្មនិ សម្បរេតេ;
តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ,
សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមី’’តិ។ (ជា. ១.៧.៧១) –
ឥមំ គាថមាហ។
អបរស្មិំ សមយេ តាបសោ គង្គាតីរេ បណ្ណសាលំ មាបេត្វា អារញ្ញកំ គាមំ និស្សាយ វសតិ។ តេន ច សមយេន ចោរា តំ គាមំ បហរិត្វា ហត្ថសារំ គហេត្វា គាវិយោ ច ករមរេ ច គហេត្វា គច្ឆន្តិ។ គាវោបិ សុនខាបិ មនុស្សាបិ មហាវិរវំ វិរវន្តិ។ តាបសោ តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ អាវជ្ជន្តោ, ‘‘មនុស្សានំ ភយំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ ញត្វា, ‘‘មយិ បស្សន្តេ ឥមេ សត្តា មា នស្សន្តូ’’តិ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានំ
‘‘យំ
អមោចយី គយ្ហក នីយមានំ;
តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ,
សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមី’’តិ។ (ជា. ១.៧.៧២) –
ឥមំ គាថមាហ។ ឯត្ថ ឯណិកូលស្មិន្តិ គង្គាតីរេ។
បុន
‘‘គង្គាយ សោតស្មិំ គហីតនាវំ,
លុទ្ទេន នាគេន មនុស្សកប្បា;
អមោចយិត្ថ ពលសា បសយ្ហ,
តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ;
សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមី’’តិ។ (ជា. ១.៧.៧៣) –
ឥមំ គាថមាហ។
អបរស្មិំ កេសវោ នាម តាបសោ អហោសិ។ តេន សមយេន អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ កប្បោ នាម មាណវោ
‘‘កប្បោ
សម្ពុទ្ធិមន្តំ វតិនំ អមញ្ញិ;
តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ,
សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមី’’តិ។ (ជា. ១.៧.៧៤) –
ឥមំ គាថមាហ។
ឯវំ ព្រហ្មុនោ នានត្តភាវេសុ កតកម្មំ សត្ថា បកាសេសិ។ សត្ថរិ កថេន្តេយេវ ព្រហ្មា សល្លក្ខេសិ, ទីបសហស្សេ ឧជ្ជលិតេ រូបានិ វិយ សព្ពកម្មានិស្ស បាកដានិ អហេសុំ។ សោ បសន្នចិត្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អទ្ធា បជានាសិ មមេតមាយុំ,
អញ្ញម្បិ ជានាសិ តថា ហិ ពុទ្ធោ;
តថា ហិ តាយំ ជលិតានុភាវោ,
ឱភាសយំ តិដ្ឋតិ ព្រហ្មលោក’’ន្តិ។ (ជា. ១.៧.៧៥);
អថស្ស ភគវា ឧត្តរិ អសមសមតំ បកាសេន្តោ បថវិំ ខោ អហំ ព្រហ្មេតិអាទិមាហ។ តត្ថ បថវិយា បថវត្តេន អននុភូតន្តិ បថវិយា បថវិសភាវេន អននុភូតំ អប្បត្តំ។ កិំ បន តន្តិ? និព្ពានំ។ តញ្ហិ សព្ពស្មា សង្ខតា និស្សដត្តា បថវិសភាវេន អប្បត្តំ នាម។ តទភិញ្ញាយាតិ តំ និព្ពានំ ជានិត្វា សច្ឆិកត្វា។ បថវិំ នាបហោសិន្តិ បថវិំ តណ្ហាទិដ្ឋិមានគាហេហិ ន គណ្ហិំ។ អាបាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ វិត្ថារោ បន មូលបរិយាយេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។
សចេ ខោ តេ, មារិស, សព្ពស្ស សព្ពត្តេនាតិ ឥទមេវ ព្រហ្មា អត្តនោ វាទិតាយ សព្ពន្តិ អក្ខរំ និទ្ទិសិត្វា អក្ខរេ ទោសំ គណ្ហន្តោ អាហ។ សត្ថា បន សក្កាយំ សន្ធាយ ‘‘សព្ព’’ន្តិ វទតិ, ព្រហ្មា សព្ពសព្ពំ សន្ធាយ។ ត្វំ មា ហេវ តេ រិត្តកមេវ អហោសិ តុច្ឆកមេវ អហោសីតិ តុយ្ហំ វចនំ រិត្តកំ មា ហោតុ, តុច្ឆកំ មា ហោតូតិ សត្ថារំ មុសាវាទេន និគ្គណ្ហាតិ។
សត្ថា បន ឯតស្មា ព្រហ្មុនា សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន វាទីតរោ, តស្មា អហំ សព្ពញ្ច វក្ខាមិ, អននុភូតញ្ច វក្ខាមិ, សុណាហិ មេតិ តស្ស វាទមទ្ទនត្ថំ ការណំ អាហរន្តោ វិញ្ញាណន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ វិញ្ញាណន្តិ វិជានិតព្ពំ។ អនិទស្សនន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អាបាថំ អនុបគមនតោ អនិទស្សនំ នាម, បទទ្វយេនបិ និព្ពានមេវ វុត្តំ។ អនន្តន្តិ តយិទំ ឧប្បាទវយអន្តរហិតត្តា អនន្តំ នាម។ វុត្តម្បិ ហេតំ –
‘‘អន្តវន្តានិ ភូតានិ, អសម្ភូតំ អនន្តកំ;
ភូតេ អន្តានិ ទិស្សន្តិ, ភូតេ អន្តា បកាសិតា’’តិ។
សព្ពតោបភន្តិ សព្ពសោ បភាសម្បន្នំ។ និព្ពានតោ ហិ អញ្ញោ ធម្មោ សបភតរោ វា ជោតិវន្តតរោ វា បរិសុទ្ធតរោ វា បណ្ឌរតរោ វា នត្ថិ។ សព្ពតោ វា តថា បភូតមេវ, ន កត្ថចិ នត្ថីតិ សព្ពតោបភំ។ បុរត្ថិមទិសាទីសុ ហិ អសុកទិសាយ នាម និព្ពានំ នត្ថីតិ ន វត្តព្ពំ។ អថ វា បភន្តិ តិត្ថស្ស នាមំ, សព្ពតោ បភមស្សាតិ សព្ពតោបភំ។ និព្ពានស្ស កិរ យថា មហាសមុទ្ទស្ស យតោ យតោ ឱតរិតុកាមា ហោន្តិ, តំ តទេវ តិត្ថំ, អតិត្ថំ នាម នត្ថិ។ ឯវមេវំ អដ្ឋតិំសាយ កម្មដ្ឋានេសុ យេន យេន មុខេន និព្ពានំ ឱតរិតុកាមា ហោន្តិ, តំ តទេវ តិត្ថំ។ និព្ពានស្ស អតិត្ថំ នាម កម្មដ្ឋានំ នត្ថិ។ តេន វុត្តំ សព្ពតោបភន្តិ។ តំ បថវិយា បថវត្តេនាតិ តំ និព្ពានំ បថវិយា បថវីសភាវេន តតោ បរេសំ អាបាទីនំ អាបាទិសភាវេន ច អននុភូតំ។ ឥតិ យំ តុម្ហាទិសានំ វិសយភូតំ សព្ពតេភូមកធម្មជាតំ តស្ស សព្ពត្តេន តំ វិញ្ញាណំ អនិទស្សនំ អនន្តំ សព្ពតោបតំ អននុភូតន្តិ វាទំ បតិដ្ឋបេសិ។
តតោ ហន្ទ ចរហិ តេ, មារិស, អន្តរធាយាមីតិ អាហ។ តត្ថ អន្តរធាយាមីតិ អទិស្សមានកបាដិហារិយំ ករោមីតិ អាហ។ សចេ វិសហសីតិ យទិ សក្កោសិ មយ្ហំ អន្តរធាយិតុំ, អន្តរធាយសិ នេវស្សុ មេ សក្កោតិ អន្តរធាយិតុន្តិ មយ្ហំ
ឯវំ វុត្តេ អហំ, ភិក្ខវេតិ, ភិក្ខវេ, ឯតេន ព្រហ្មុនា, ‘‘ហន្ទ ចរហិ តេ, មារិស, អន្តរធាយាមី’’តិ ឯវំ វុត្តេ តំ អន្តរធាយិតុំ អសក្កោន្តំ ទិស្វា អហំ ឯតទវោចំ។ ឥមំ គាថមភាសិន្តិ កស្មា ភគវា គាថមភាសីតិ? សមណស្ស គោតមស្ស ឥមស្មិំ ឋានេ អត្ថិភាវោ វា នត្ថិភាវោ វា កថំ សក្កា ជានិតុន្តិ ឯវំ ព្រហ្មគណស្ស វចនោកាសោ មា ហោតូតិ អន្តរហិតោវ គាថមភាសិ។
តត្ថ ភវេវាហំ ភយំ ទិស្វាតិ អហំ ភវេ ភយំ ទិស្វាយេវ។ ភវញ្ច វិភវេសិនន្តិ ឥមញ្ច កាមភវាទិតិវិធម្បិ សត្តភវំ វិភវេសិនំ វិភវំ គវេសមានំ បរិយេសមានម្បិ បុនប្បុនំ ភវេយេវ ទិស្វា។ ភវំ នាភិវទិន្តិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន កិញ្ចិ ភវំ ន អភិវទិំ, ន គវេសិន្តិ អត្ថោ។ នន្ទិញ្ច ន ឧបាទិយិន្តិ ភវតណ្ហំ ន ឧបគញ្ឆិំ, ន អគ្គហេសិន្តិ អត្ថោ។ ឥតិ
អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតាតិ អច្ឆរិយជាតា អព្ភុតជាតា តុដ្ឋិជាតា ច អហេសុំ។ សមូលំ ភវំ ឧទព្ពហីតិ ពោធិមណ្ឌេ អត្តនោ តាយ តាយ ទេសនាយ អញ្ញេសម្បិ ពហូនំ ទេវមនុស្សានំ សមូលកំ ភវំ ឧទព្ពហិ, ឧទ្ធរិ ឧប្បាដេសីតិ អត្ថោ។
៥០៥. តស្មិំ អថ ខោ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ។ តត្ថ សចេ ត្វំ ឯវំ អនុពុទ្ធោតិ សចេ ត្វំ ឯវំ អត្តនាវ ចត្តារិ សច្ចានិ អនុពុទ្ធោ។ មា សាវកេ ឧបនេសីតិ គិហិសាវកេ វា បព្ពជិតសាវកេ វា តំ ធម្មំ មា ឧបនយសិ។ ហីនេ កាយេ បតិដ្ឋិតាតិ ចតូសុ អបាយេសុ បតិដ្ឋិតា។ បណីតេ កាយេ បតិដ្ឋិតាតិ ព្រហ្មលោកេ បតិដ្ឋិតា។ ឥទំ កេ សន្ធាយ វទតិ? ពាហិរបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតេ តាបសបរិព្ពាជកេ។ អនុប្បន្នេ ហិ ពុទ្ធុប្បាទេ កុលបុត្តា តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា កស្សចិ កិញ្ចិ អវិចារេត្វា ឯកចរា ហុត្វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជិំសុ, តេ សន្ធាយ ឯវមាហ។ អនក្ខាតំ កុសលញ្ហិ មារិសាតិ បរេសំ អនក្ខាតំ អនោវទនំ ធម្មកថាយ អកថនំ កុសលំ ឯតំ សេយ្យោ។ មា បរំ ឱវទាហីតិ កាលេន មនុស្សលោកំ, កាលេន ទេវលោកំ, កាលេន ព្រហ្មលោកំ, កាលេន នាគលោកំ អាហិណ្ឌន្តោ មា វិចរិ, ឯកស្មិំ ឋានេ និសិន្នោ ឈានមគ្គផលសុខេន វីតិនាមេហីតិ។ អនាលបនតាយាតិ អនុល្លបនតាយ។ ព្រហ្មុនោ ច អភិនិមន្តនតាយាតិ ពកព្រហ្មុនោ ច ឥទញ្ហិ, មារិស, និច្ចន្តិអាទិនា នយេន សហ កាយកេន ព្រហ្មដ្ឋានេន និមន្តនវចនេន។ តស្មាតិ តេន ការណេន។ ឥមស្ស វេយ្យាករណស្ស ព្រហ្មនិមន្តនិកំត្វេវ អធិវចនំ សង្ខា សមញ្ញា បញ្ញត្តិ ជាតា។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ព្រហ្មនិមន្តនិកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. មារតជ្ជនីយសុត្តវណ្ណនា
៥០៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ មារតជ្ជនីយសុត្តំ។ តត្ថ កោដ្ឋមនុបវិដ្ឋោតិ កុច្ឆិំ បវិសិត្វា អន្តានំ អន្តោ អនុបវិដ្ឋោ, បក្កាសយដ្ឋានេ និសិន្នោ។ គរុគរោ វិយាតិ គរុកគរុកោ វិយ ថទ្ធោ បាសាណបុញ្ជសទិសោ។ មាសាចិតំ មញ្ញេតិ មាសភត្តំ ភុត្តស្ស កុច្ឆិ វិយ មាសបូរិតបសិព្ពកោ វិយ តិន្តមាសោ វិយ ចាតិ អត្ថោ។ វិហារំ បវិសិត្វាតិ សចេ អាហារទោសេន ឯស គរុភាវោ, អព្ភោកាសេ ចង្កមិតុំ ន សប្បាយន្តិ ចង្កមា ឱរោហិត្វា បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា បកតិបញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ។ បច្ចត្តំ យោនិសោ មនសាកាសីតិ, ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ អាវជ្ជមានោ អត្តនោយេវ ឧបាយេន មនសិ អកាសិ។ សចេ បន ថេរោ អត្តនោ សីលំ អាវជ្ជេត្វា, ‘‘យំ ហិយ្យោ វា បរេ វា បរសុវេ វា បរិភុត្តំ អវិបក្កមត្ថិ, អញ្ញោ វា កោចិ វិសភាគទោសោ, សព្ពំ ជីរតុ ផាសុកំ ហោតូ’’តិ ហត្ថេន កុច្ឆិំ បរាមសិស្ស, មារោ បាបិមា វិលីយិត្វា អគមិស្ស។ ថេរោ បន តថា អកត្វា យោនិសោ មនសិ អកាសិ។ មា តថាគតំ វិហេសេសីតិ យថា ហិ បុត្តេសុ វិហេសិតេសុ មាតាបិតរោ វិហេសិតាវ ហោន្តិ, សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកេសុ វិហេសិតេសុ អាចរិយុបជ្ឈាយា វិហេសិតាវ, ជនបទេ វិហេសិតេ រាជា វិហេសិតោវ ហោតិ, ឯវំ តថាគតសាវកេ វិហេសិតេ តថាគតោ វិហេសិតោវ ហោតិ។ តេនាហ – ‘‘មា តថាគតំ វិហេសេសី’’តិ។
បច្ចគ្គឡេ អដ្ឋាសីតិ បតិអគ្គឡេវ អដ្ឋាសិ។ អគ្គឡំ វុច្ចតិ កវាដំ, មុខេន ឧគ្គន្ត្វា បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា ពហិបណ្ណសាលាយ កវាដំ និស្សាយ អដ្ឋាសីតិ អត្ថោ។
៥០៧. ភូតបុព្ពាហំ បាបិមាតិ កស្មា ឥទំ ទេសនំ អារភិ? ថេរោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘អាកាសដ្ឋកទេវតានំ តាវ មនុស្សគន្ធោ យោជនសតេ ឋិតានំ អាពាធំ ករោតិ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘យោជនសតំ ខោ រាជញ្ញ មនុស្សគន្ធោ ទេវេ ឧព្ពាធតី’តិ (ទី. និ. ២.៤១៥)។ អយំ បន មារោ នាគរិកោ បរិចោក្ខោ មហេសក្ខោ អានុភាវសម្បន្នោ ទេវរាជា សមានោ មម កុច្ឆិយំ បវិសិត្វា អន្តានំ អន្តោ បក្កាសយោកាសេ និសិន្នោ អតិវិយ បទុដ្ឋោ ភវិស្សតិ។ ឯវរូបំ នាម
សោ មេ ត្វំ ភាគិនេយ្យោ ហោសីតិ សោ ត្វំ តស្មិំ កាលេ មយ្ហំ ភាគិនេយ្យោ ហោសិ។ ឥទំ បវេណិវសេន វុត្តំ។ ទេវលោកស្មិំ បន មារស្ស បិតុ វំសោ បិតាមហស្ស វំសោ រជ្ជំ ករោន្តោ នាម នត្ថិ, បុញ្ញវសេន ទេវលោកេ ទេវរាជា ហុត្វា និព្ពត្តោ, យាវតាយុកំ ឋត្វា ចវតិ។ អញ្ញោ ឯកោ អត្តនា កតេន កម្មេន តស្មិំ ឋានេ អធិបតិ ហុត្វា និព្ពត្តតិ។ ឥតិ អយំ មារោបិ តទា តតោ ចវិត្វា បុន កុសលំ កត្វា ឥមស្មិំ កាលេ តស្មិំ អធិបតិដ្ឋានេ និព្ពត្តោតិ វេទិតព្ពោ។
វិធុរោតិ វិគតធុរោ, អញ្ញេហិ សទ្ធិំ អសទិសោតិ អត្ថោ។ អប្បកសិរេនាតិ អប្បទុក្ខេន។ បសុបាលកាតិ អជេឡកបាលកា។ បថាវិនោតិ មគ្គបដិបន្នា។ កាយេ ឧបចិនិត្វាតិ សមន្តតោ ចិតកំ ពន្ធិត្វា។ អគ្គិំ ទត្វា បក្កមិំសូតិ ឯត្តកេន សរីរំ បរិយាទានំ គមិស្សតីតិ ចិតកស្ស បមាណំ សល្លក្ខេត្វា ចតូសុ ទិសាសុ អគ្គិំ ទត្វា បក្កមិំសុ។ ចិតកោ បទីបសិខា វិយ បជ្ជលិ, ថេរស្ស ឧទកលេណំ បវិសិត្វា និសិន្នកាលោ វិយ អហោសិ។ ចីវរានិ បប្ផោដេត្វាតិ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ វិគតធូមេ កិំសុកវណ្ណេ អង្គារេ មទ្ទមានោ ចីវរានិ វិធុនិត្វា។ សរីរេ បនស្ស ឧសុមមត្តម្បិ នាហោសិ, ចីវរេសុ អំសុមត្តម្បិ នជ្ឈាយិ, សមាបត្តិផលំ នាមេតំ។
៥០៨. អក្កោសថាតិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសថ។ បរិភាសថាតិ វាចាយ បរិភាសថ។ រោសេថាតិ ឃដ្ដេថ។ វិហេសេថាតិ ទុក្ខាបេថ។ សព្ពមេតំ វាចាយ ឃដ្ដនស្សេវ អធិវចនំ។ យថា តំ ទូសី មារោតិ យថា ឯតេសំ ទូសី មារោ។ លភេថ ឱតារន្តិ លភេថ ឆិទ្ទំ, កិលេសុប្បត្តិយា អារម្មណំ បច្ចយំ លភេយ្យាតិ អត្ថោ។ មុណ្ឌកាតិអាទីសុ មុណ្ឌេ មុណ្ឌាតិ សមណេ ច សមណាតិ ឥព្ភាតិ គហបតិកា។ កិណ្ហាតិ កណ្ហា, កាឡកាតិ អត្ថោ។ ពន្ធុបាទាបច្ចាតិ ឯត្ថ ពន្ធូតិ ព្រហ្មា អធិប្បេតោ បាទាបច្ចា, ព្រហ្មុនោ បិដ្ឋិបាទតោ ជាតាតិ អធិប្បាយោ។ តេសំ កិរ អយំ លទ្ធិ – ‘‘ព្រាហ្មណា ព្រហ្មុនោ មុខតោ និក្ខន្តា, ខត្តិយា ឧរតោ, វេស្សា នាភិតោ, សុទ្ទា ជាណុតោ, សមណា បិដ្ឋិបាទតោ’’តិ។
ឈាយិនោស្មា ឈាយិនោស្មាតិ ឈាយិនោ មយំ ឈាយិនោ មយន្តិ។ មធុរកជាតាតិ អាលសិយជាតា។ ឈាយន្តីតិ ចិន្តយន្តិ។ បជ្ឈាយន្តីតិអាទីនិ ឧបសគ្គវសេន វឌ្ឍិតានិ។ មូសិកំ មគ្គយមានោតិ សាយំ គោចរត្ថាយ សុសិររុក្ខតោ និក្ខន្តំ រុក្ខសាខាយ មូសិកំ បរិយេសន្តោ។ សោ កិរ ឧបសន្តូបសន្តោ វិយ និច្ចលោវ តិដ្ឋតិ, សម្បត្តកាលេ មូសិកំ សហសា គណ្ហាតិ។ កោត្ថូតិ សិង្គាលោ, សោណោតិបិ វទន្តិ។ សន្ធិសមលសង្កដិរេតិ សន្ធិម្ហិ ច សមលេ ច សង្កដិរេ ច។ តត្ថ សន្ធិ នាម ឃរសន្ធិ។ សមលោ នាម គូថនិទ្ធមនបនាឡិ។ សង្កដិរំ នាម សង្ការដ្ឋានំ។ វហច្ឆិន្នោតិ កន្តារតោ និក្ខន្តោ ឆិន្នវហោ។ សន្ធិសមលសង្កដិរេតិ សន្ធិម្ហិ វា សមលេ វា សង្កដិរេ វា។ សោបិ ហិ ពទ្ធគត្តោ វិយ និច្ចលោ ឈាយតិ។
និរយំ ឧបបជ្ជន្តីតិ សចេ មារោ មនុស្សានំ សរីរេ អធិមុច្ចិត្វា ឯវំ ករេយ្យ, មនុស្សានំ អកុសលំ ន ភវេយ្យ, មារស្សេវ ភវេយ្យ។ សរីរេ បន អនធិមុច្ចិត្វា វិសភាគវត្ថុំ វិប្បដិសារារម្មណំ ទស្សេតិ, តទា កិរ សោ ភិក្ខូ ខិប្បំ គហេត្វា មច្ឆេ អជ្ឈោត្ថរន្តេ វិយ, ជាលំ គហេត្វា មច្ឆេ គណ្ហន្តេ វិយ, លេបយដ្ឋិំ ឱឌ្ឌេត្វា សកុណេ ពន្ធន្តេ វិយ, សុនខេហិ សទ្ធិំ អរញ្ញេ មិគវំ ចរន្តេ វិយ, មាតុគាមេ គហេត្វា អាបានភូមិយំ និសិន្នេ វិយ, នច្ចន្តេ វិយ, គាយន្តេ វិយ, ភិក្ខុនីនំ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ វិសភាគមនុស្សេ និសិន្នេ វិយ, ឋិតេ វិយ ច កត្វា ទស្សេសិ។ មនុស្សា អរញ្ញគតាបិ វនគតាបិ វិហារគតាបិ វិប្បដិសារារម្មណំ បស្សិត្វា អាគន្ត្វា អញ្ញេសំ កថេន្តិ – ‘‘សមណា
៥០៩. អន្វាវិដ្ឋាតិ ផរិត្វា វិហរិំសូតិ ន កេវលំ ផរិត្វា វិហរិំសុ។ កកុសន្ធស្ស បន ភគវតោ ឱវាទេ ឋត្វា ឥមេ ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ និព្ពត្តេត្វា ឈានបទដ្ឋានំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ។
៥១០. អាគតិំ វា គតិំ វាតិ បដិសន្ធិវសេន អាគមនដ្ឋានំ វា, ចុតិវសេន គមនដ្ឋានំ វា ន ជានាមិ។ សិយា ចិត្តស្ស អញ្ញថត្តន្តិ សោមនស្សវសេន អញ្ញថត្តំ ភវេយ្យ។ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជន្តីតិ ឥធាបិ បុរិមនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ យថា ហិ បុព្ពេ វិប្បដិសារករំ អារម្មណំ ទស្សេតិ, ឯវមិធាបិ បសាទករំ។ សោ កិរ តទា មនុស្សានំ ទស្សនដ្ឋានេ ភិក្ខូ អាកាសេ គច្ឆន្តេ វិយ, ឋិតេ វិយ បល្លង្កេន និសិន្នេ វិយ, អាកាសេ សូចិកម្មំ ករោន្តេ វិយ, បោត្ថកំ វាចេន្តេ វិយ, អាកាសេ ចីវរំ បសារេត្វា កាយំ ឧតុំ គណ្ហាបេន្តេ វិយ, នវបព្ពជិតេ អាកាសេន ចរន្តេ វិយ, តរុណសាមណេរេ អាកាសេ ឋត្វា បុប្ផានិ ឱចិនន្តេ វិយ កត្វា ទស្សេសិ។ មនុស្សា អរញ្ញគតាបិ វនគតាបិ វិហារគតាបិ បព្ពជិតានំ តំ បដិបត្តិំ ទិស្វា អាគន្ត្វា អញ្ញេសំ កថេន្តិ – ‘‘ភិក្ខូសុ អន្តមសោ សាមណេរាបិ ឯវំមហិទ្ធិកោ មហានុភាវា, ឯតេសំ ទិន្នំ មហប្ផលំ នាម ហោតិ, ឯតេសំ ទេថ សក្ករោថា’’តិ។ តតោ មនុស្សា ភិក្ខុសង្ឃំ ចតូហិ បច្ចយេហិ សក្ករោន្តា ពហុំ បុញ្ញំ កត្វា សគ្គបថបូរកា អហេសុំ។ តេន វុត្តំ ‘‘សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជន្តី’’តិ។
៥១១. ឯថ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អសុភានុបស្សិនោ កាយេ វិហរថាតិ ភគវា សកលជម្ពុទីបំ អាហិណ្ឌន្តោ អន្តមសោ ទ្វិន្នម្បិ តិណ្ណម្បិ ភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា –
‘‘អសុភសញ្ញាបរិចិតេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចេតសា ពហុលំ វិហរតោ មេថុនធម្មសមាបត្តិយា ចិត្តំ បតិលីយតិ បតិកុដតិ
អាហារេ បដិកូលសញ្ញាបរិចិតេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចេតសា ពហុលំ វិហរតោ រសតណ្ហាយ ចិត្តំ បតិលីយតិ បតិកុដតិ
សព្ពលោកេ អនភិរតិសញ្ញាបរិចិតេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចេតសា ពហុលំ វិហរតោ លោកចិត្រេសុ ចិត្តំ បតិលីយតិ បតិកុដតិ បតិវត្តតិ ន សម្បសារិយតិ, ឧបេក្ខា វា បាដិកុល្យតា វា សណ្ឋាតិ។
អនិច្ចសញ្ញាបរិចិតេន
ឯថ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អសុភានុបស្សី កាយេ វិហរថ, អាហារេ បដិកូលសញ្ញិនោ សព្ពលោកេ អនភិរតិសញ្ញិនោ សព្ពសង្ខារេសុ អនិច្ចានុបស្សិនោតិ។ ឥមានិ ចត្តារិ កម្មដ្ឋានានិ កថេសិ។ តេបិ ភិក្ខូ ឥមេសុ ចតូសុ កម្មដ្ឋានេសុ កម្មំ ករោន្តា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា សព្ពាសវេ ខេបេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ, ឥមានិបិ ចត្តារិ កម្មដ្ឋានានិ រាគសន្តានិ ទោសមោហសន្តានិ រាគបដិឃាតានិ ទោសមោហបដិឃាតានិ ចាតិ។
៥១២. សក្ខរំ គហេត្វាតិ អន្តោមុដ្ឋិយំ តិដ្ឋនបមាណំ បាសាណំ គហេត្វា។ អយញ្ហិ ព្រាហ្មណគហបតិកេហិ ភិក្ខូ អក្កោសាបេត្វាបិ, ព្រាហ្មណគហបតិកានំ វសេន ភិក្ខុសង្ឃស្ស លាភសក្ការំ ឧប្បាទាបេត្វាបិ, ឱតារំ អលភន្តោ ឥទានិ សហត្ថា ឧបក្កមិតុកាមោ អញ្ញតរស្ស កុមារស្ស សរីរេ អធិមុច្ចិត្វា ឯវរូបំ បាសាណំ អគ្គហេសិ។ តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘សក្ខរំ គហេត្វា’’តិ។
សីសំ វោ ភិន្ទីតិ សីសំ ភិន្ទិ, មហាចម្មំ ឆិជ្ជិត្វា មំសំ ទ្វេធា អហោសិ។ សក្ខរា បនស្ស សីសកដាហំ អភិន្ទិត្វា អដ្ឋិំ អាហច្ចេវ និវត្តា។ នាគាបលោកិតំ អបលោកេសីតិ បហារសទ្ទំ សុត្វា យថា នាម ហត្ថិនាគោ
សហាបលោកនាយាតិ កកុសន្ធស្ស ភគវតោ អបលោកនេនេវ សហ តង្ខណញ្ញេវ។ តម្ហា ច ឋានា ចវីតិ តម្ហា ច ទេវដ្ឋានា ចុតោ, មហានិរយំ ឧបបន្នោតិ អត្ថោ។ ចវមានោ ហិ ន យត្ថ កត្ថចិ ឋិតោ ចវតិ, តស្មា វសវត្តិទេវលោកំ អាគន្ត្វា ចុតោ, ‘‘សហាបលោកនាយា’’តិ ច វចនតោ ន ភគវតោ អបលោកិតត្តា ចុតោតិ វេទិតព្ពោ, ចុតិកាលទស្សនមត្តមេវ ហេតំ។ ឧឡារេ បន មហាសាវកេ វិរទ្ធត្តា កុទារិយា បហដំ វិយស្ស អាយុ តត្ថេវ ឆិជ្ជិត្វា គតន្តិ វេទិតព្ពំ។ តយោ នាមធេយ្យា ហោន្តីតិ តីណិ នាមានិ ហោន្តិ។ ឆផស្សាយតនិកោតិ ឆសុ ផស្សាយតនេសុ បាដិយេក្កាយ វេទនាយ បច្ចយោ។
សង្កុសមាហតោតិ អយសូលេហិ សមាហតោ។ បច្ចត្តវេទនិយោតិ សយមេវ វេទនាជនកោ។ សង្កុនា សង្កុ ហទយេ សមាគច្ឆេយ្យាតិ អយសូលេន សទ្ធិំ អយសូលំ ហទយមជ្ឈេ សមាគច្ឆេយ្យ។ តស្មិំ កិរ និរយេ ឧបបន្នានំ តិគាវុតោ អត្តភាវោ ហោតិ, ថេរស្សាបិ តាទិសោ អហោសិ។ អថស្ស ហិ និរយបាលា តាលក្ខន្ធបមាណានិ អយសូលានិ អាទិត្តានិ សម្បជ្ជលិតានិ សជោតិភូតានិ សយមេវ គហេត្វា បុនប្បុនំ និវត្តមានា, – ‘‘ឥមិនា តេ ឋានេន ចិន្តេត្វា
វុដ្ឋានិមន្តិ វិបាកវុដ្ឋានវេទនំ។ សា កិរ មហានិរយេ វេទនាតោ ទុក្ខតរា ហោតិ, យថា ហិ សិនេហបានសត្តាហតោ បរិហារសត្តាហំ ទុក្ខតរំ, ឯវំ មហានិរយទុក្ខតោ ឧស្សទេ វិបាកវុដ្ឋានវេទនា ទុក្ខតរាតិ វទន្តិ។ សេយ្យថាបិ មច្ឆស្សាតិ បុរិសសីសញ្ហិ វដ្ដំ ហោតិ, សូលេន បហរន្តស្ស បហារោ ឋានំ ន លភតិ បរិគលតិ, មច្ឆសីសំ អាយតំ បុថុលំ, បហារោ ឋានំ លភតិ
៥១៣. វិធុរំ សាវកមាសជ្ជាតិ វិធុរំ សាវកំ ឃដ្ដយិត្វា។ បច្ចត្តវេទនាតិ សយមេវ បាដិយេក្កវេទនាជនកា។ ឦទិសោ និរយោ អាសីតិ ឥមស្មិំ ឋានេ និរយោ ទេវទូតសុត្តេន ទីបេតព្ពោ។ កណ្ហ-ទុក្ខំ និគច្ឆសីតិ កាឡក-មារ, ទុក្ខំ វិន្ទិស្សសិ។ មជ្ឈេ សរស្សាតិ មហាសមុទ្ទស្ស មជ្ឈេ ឧទកំ វត្ថុំ កត្វា និព្ពត្តវិមានានិ កប្បដ្ឋិតិកានិ ហោន្តិ, តេសំ វេឡុរិយស្ស វិយ វណ្ណោ ហោតិ, បព្ពតមត្ថកេ ជលិតនឡគ្គិក្ខន្ធោ វិយ ច នេសំ អច្ចិយោ ជោតន្តិ, បភស្សរា បភាសម្បន្នា ហោន្តិ, តេសុ វិមានេសុ នីលភេទាទិវសេន នានត្តវណ្ណា អច្ឆរា នច្ចន្តិ។ យោ ឯតមភិជានាតីតិ យោ ឯតំ វិមានវត្ថុំ ជានាតីតិ អត្ថោ។ ឯវមេត្ថ វិមានបេតវត្ថុកេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បាទង្គុដ្ឋេន កម្បយីតិ ឥទំ បាសាទកម្បនសុត្តេន ទីបេតព្ពំ។ យោ វេជយន្តំ បាសាទន្តិ ឥទំ ចូឡតណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិសុត្តេន ទីបេតព្ពំ។ សក្កំ សោ បរិបុច្ឆតីតិ ឥទម្បិ តេនេវ ទីបេតព្ពំ។ សុធម្មាយាភិតោ សភន្តិ សុធម្មសភាយ សមីបេ, អយំ បន ព្រហ្មលោកេ សុធម្មសភាវ, ន តាវតិំសភវនេ។ សុធម្មសភាវិរហិតោ ហិ ទេវលោកោ នាម នត្ថិ។
ព្រហ្មលោកេ បភស្សរន្តិ ព្រហ្មលោកេ
វិមោក្ខេន អផស្សយីតិ ឈានវិមោក្ខេន ផុសិ។ វនន្តិ ជម្ពុទីបំ។ បុព្ពវិទេហានន្តិ បុព្ពវិទេហានញ្ច ទីបំ។ យេ ច ភូមិសយា នរាតិ ភូមិសយា នរា នាម អបរគោយានកា ច ឧត្តរកុរុកា ច។ តេបិ សព្ពេ ផុសីតិ វុត្តំ ហោតិ។ អយំ បន អត្ថោ នន្ទោបនន្ទទមនេន ទីបេតព្ពោ។ វត្ថុ វិសុទ្ធិមគ្គេ ឥទ្ធិកថាយ វិត្ថារិតំ។ អបុញ្ញំ បសវីតិ អបុញ្ញំ បដិលភិ។ អាសំ មា អកាសិ ភិក្ខូសូតិ ភិក្ខូ វិហេសេមីតិ ឯតំ អាសំ មា អកាសិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
មារតជ្ជនីយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
បញ្ចមវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
មូលបណ្ណាសដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។