៣. បរិព្ពាជកវគ្គោ
១. តេវិជ្ជវច្ឆសុត្តវណ្ណនា
១៨៥. ឯវំ មេ សុតន្តិ តេវិជ្ជវច្ឆសុត្តំ។ តត្ថ ឯកបុណ្ឌរីកេតិ បុណ្ឌរីកោ វុច្ចតិ សេតម្ពរុក្ខោ, សោ តស្មិំ អារាមេ ឯកោ បុណ្ឌរីកោ អត្ថីតិ ឯកបុណ្ឌរីកោ។ ឯតទហោសីតិ តត្ថ បវិសិតុកាមតាយ អហោសិ។ ចិរស្សំ ខោ, ភន្តេតិ បកតិយា អាគតបុព្ពតំ ឧបាទាយ។ ធម្មស្ស ចានុធម្មន្តិ ឥធ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ធម្មោ នាម, មហាជនស្ស ព្យាករណំ អនុធម្មោ នាម។ សេសំ ជីវកសុត្តេ (ម. និ. ២.៥១ អាទយោ) វុត្តនយមេវ។ ន មេ តេតិ អននុញ្ញាយ ឋត្វា អនុញ្ញម្បិ បដិក្ខិបតិ។ ‘‘សព្ពញ្ញូ សព្ពទស្សាវី អបរិសេសំ ញាណទស្សនំ បដិជានាតី’’តិ ហិ ឥទំ អនុជានិតព្ពំ សិយា, – ‘‘ចរតោ ច មេ…បេ.… បច្ចុបដ្ឋិត’’ន្តិ ឥទំ បន នានុជានិតព្ពំ។ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ហិ អាវជ្ជិត្វា បជានាតិ។ តស្មា អននុញ្ញាយ ឋត្វា អនុញ្ញម្បិ បដិក្ខិបន្តោ ឯវមាហ។
១៨៦. អាសវានំ ខយាតិ ឯត្ថ សកិំ ខីណានំ អាសវានំ បុន ខេបេតព្ពាភាវា យាវទេវាតិ ន វុត្តំ។ បុព្ពេនិវាសញាណេន ចេត្ថ ភគវា អតីតជាននគុណំ ទស្សេតិ, ទិព្ពចក្ខុញាណេន
គិហិសំយោជនន្តិ គិហិពន្ធនំ គិហិបរិក្ខារេសុ និកន្តិំ។ នត្ថិ ខោ វច្ឆាតិ គិហិសំយោជនំ អប្បហាយ ទុក្ខស្សន្តករោ នាម នត្ថិ។ យេបិ ហិ សន្តតិមហាមត្តោ ឧគ្គសេនោ សេដ្ឋិបុត្តោ វីតសោកទារកោតិ គិហិលិង្គេ ឋិតាវ អរហត្តំ បត្តា, តេបិ មគ្គេន សព្ពសង្ខារេសុ និកន្តិំ
សោបាសិ កម្មវាទីតិ សោបិ កម្មវាទី អហោសិ, កិរិយម្បិ ន បដិពាហិត្ថ។ តញ្ហិ ឯកនវុតិកប្បមត្ថកេ អត្តានំយេវ គហេត្វា កថេតិ។ តទា កិរ មហាសត្តោ បាសណ្ឌបរិគ្គណ្ហនត្ថំ បព្ពជិតោ តស្សបិ បាសណ្ឌស្ស និប្ផលភាវំ
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
តេវិជ្ជវច្ឆសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. អគ្គិវច្ឆសុត្តវណ្ណនា
១៨៧. ឯវំ មេ សុតន្តិ អគ្គិវច្ឆសុត្តំ។ តត្ថ ន ខោ អហន្តិ បឋមវារេ នាហំ សស្សតទិដ្ឋិកោតិ វទតិ, ទុតិយេ នាហំ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិកោតិ។ ឯវំ អន្តានន្តិកាទិវសេន សព្ពវារេសុ បដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ។ ហោតិ ច ន ច ហោតីតិ អយំ បនេត្ថ ឯកច្ចសស្សតវាទោ។ នេវ ហោតិ ន ន ហោតីតិ អយំ អមរាវិក្ខេបោតិ វេទិតព្ពោ។
១៨៩. សទុក្ខន្តិ កិលេសទុក្ខេន ចេវ វិបាកទុក្ខេន ច សទុក្ខំ។ សវិឃាតន្តិ តេសំយេវ ទ្វិន្នំ វសេន សឧបឃាតកំ។ សឧបាយាសន្តិ តេសំយេវ វសេន សឧបាយាសំ។ សបរិឡាហន្តិ តេសំយេវ វសេន សបរិឡាហំ។
កិញ្ចិ ទិដ្ឋិគតន្តិ កាចិ ឯកា ទិដ្ឋិបិ រុច្ចិត្វា ខមាបេត្វា គហិតា អត្ថីតិ បុច្ឆតិ។ អបនីតន្តិ នីហដំ អបវិទ្ធំ។ ទិដ្ឋន្តិ បញ្ញាយ ទិដ្ឋំ។ តស្មាតិ យស្មា បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឧទយវយំ អទ្ទស, តស្មា។ សព្ពមញ្ញិតានន្តិ មថិតានន្តិ តេសំយេវ វេវចនំ។ ឥទានិ តានិ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ សព្ពអហំការ-មមំការ-មានានុសយានន្តិ អាហ។ ឯត្ថ អនុបាទា វិមុត្តោតិ ចតូហិ ឧបាទានេហិ កញ្ចិ ធម្មំ អនុបាទិយិត្វា វិមុត្តោ។
១៩០. ន ឧបេតីតិ ន យុជ្ជតិ។ ឯត្ថ ច ‘‘ន ឧបបជ្ជតី’’តិ ឥទំ អនុជានិតព្ពំ សិយា។ យស្មា បន ឯវំ វុត្តេ សោ បរិព្ពាជកោ ឧច្ឆេទំ គណ្ហេយ្យ, ឧបបជ្ជតីតិ បន សស្សតមេវ, ឧបបជ្ជតិ ច ន ច ឧបបជ្ជតីតិ ឯកច្ចសស្សតំ, នេវ ឧបបជ្ជតិ ន ន ឧបបជ្ជតីតិ អមរាវិក្ខេបំ, តស្មា ភគវា – ‘‘អយំ អប្បតិដ្ឋោ អនាលម្ពោ ហោតុ, សុខបវេសនដ្ឋានំ មា លភតូ’’តិ អននុញ្ញាយ ឋត្វា អនុញ្ញម្បិ បដិក្ខិបិ។ អលន្តិ សមត្ថំ បរិយត្តំ ធម្មោតិ បច្ចយាការធម្មោ។ អញ្ញត្រយោគេនាតិ អញ្ញត្ថ បយោគេន។ អញ្ញត្រាចរិយកេនាតិ បច្ចយាការំ អជានន្តានំ អញ្ញេសំ អាចរិយានំ សន្តិកេ វសន្តេន។
១៩១. តេន ហិ វច្ឆាតិ យស្មា ត្វំ សម្មោហមាបាទិន្តិ វទសិ, តស្មា តំយេវេត្ថ បដិបុច្ឆិស្សាមិ។ អនាហារោ និព្ពុតោតិ អប្បច្ចយោ និព្ពុតោ។
១៩២. យេន រូបេនាតិ យេន រូបេន សត្តសង្ខាតំ តថាគតំ រូបីតិ បញ្ញាបេយ្យ។ គម្ភីរោតិ គុណគម្ភីរោ។ អប្បមេយ្យោតិ បមាណំ គណ្ហិតុំ ន សក្កុណេយ្យោ។ ទុប្បរិយោគាឡ្ហោតិ ទុឱគាហោ ទុជ្ជានោ។ សេយ្យថាបិ មហាសមុទ្ទោតិ យថា មហាសមុទ្ទោ គម្ភីរោ អប្បមេយ្យោ ទុជ្ជានោ, ឯវមេវ ខីណាសវោបិ។ តំ អារព្ភ ឧបបជ្ជតីតិអាទិ សព្ពំ ន យុជ្ជតិ។ កថំ? យថា បរិនិព្ពុតំ អគ្គិំ អារព្ភ បុរត្ថិមំ ទិសំ គតោតិអាទិ សព្ពំ ន យុជ្ជតិ, ឯវំ។
អនិច្ចតាតិ អនិច្ចតាយ។ សារេ បតិដ្ឋិតន្តិ លោកុត្តរធម្មសារេ បតិដ្ឋិតំ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
អគ្គិវច្ឆសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. មហាវច្ឆសុត្តវណ្ណនា
១៩៣. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាវច្ឆសុត្តំ។ តត្ថ សហកថីតិ សទ្ធិំវាទោ, ពហុំ មយា តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កថិតបុព្ពន្តិ កថំ សារេតិ មេត្តិំ ឃដេតិ។ បុរិមានិ ហិ ទ្វេ សុត្តានិ ឯតស្សេវ កថិតានិ, សំយុត្តកេ អព្យាកតសំយុត្តំ (សំ. និ. ៤.៤១៦ អាទយោ) នាម ឯតស្សេវ កថិតំ – ‘‘កិំ នុ ខោ, ភោ គោតម, សស្សតោ លោកោ ឥទមេវ សច្ចំ មោឃមញ្ញន្តិ សាធុ មេ ភវំ គោតមោតិអាទិមាហ។ តស្ស ភគវា មូលវសេន សំខិត្តទេសនំ, កម្មបថវសេន វិត្ថារទេសនំ ទេសេសិ។ មូលវសេន ចេត្ថ អតិសំខិត្តា ទេសនា, កម្មបថវសេន សំខិត្តា វិត្ថារសទិសា។ ពុទ្ធានំ បន និប្បរិយាយេន វិត្ថារទេសនា នាម នត្ថិ។ ចតុវីសតិសមន្តបដ្ឋានម្បិ ហិ សត្តបករណេ អភិធម្មបិដកេ ច សព្ពំ សំខិត្តមេវ។ តស្មា មូលវសេនាបិ កម្មបថវសេនាបិ សំខិត្តមេវ ទេសេសីតិ វេទិតព្ពោ។
១៩៤. តត្ថ បាណាតិបាតា វេរមណី កុសលន្តិអាទីសុ បដិបាដិយា សត្តធម្មា កាមាវចរា, អនភិជ្ឈាទយោ តយោ ចតុភូមិកាបិ វដ្ដន្តិ។
យតោ ខោ, វច្ឆ, ភិក្ខុនោតិ កិញ្ចាបិ អនិយមេត្វា វុត្តំ, យថា បន ជីវកសុត្តេ ច ចង្កីសុត្តេ ច, ឯវំ ឥមស្មិំ សុត្តេ ច អត្តានមេវ សន្ធាយេតំ ភគវតា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។
១៩៥. អត្ថិ បនាតិ កិំ បុច្ឆាមីតិ បុច្ឆតិ? អយំ កិរស្ស លទ្ធិ – ‘‘តស្មិំ តស្មិំ សាសនេ សត្ថាវ អរហា ហោតិ, សាវកោ បន អរហត្តំ បត្តុំ សមត្ថោ នត្ថិ។ សមណោ ច គោតមោ ‘យតោ ខោ, វច្ឆ, ភិក្ខុនោ’តិ ឯកំ ភិក្ខុំ កថេន្តោ វិយ កថេតិ, អត្ថិ នុ ខោ សមណស្ស គោតមស្ស សាវកោ អរហត្តប្បត្តោ’’តិ។ ឯតមត្ថំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ។ តត្ថ តិដ្ឋតូតិ ភវំ តាវ គោតមោ តិដ្ឋតុ, ភវញ្ហិ លោកេ បាកដោ អរហាតិ អត្ថោ។ តស្មិំ ព្យាកតេ ឧត្តរិ ភិក្ខុនីអាទីនំ វសេន បញ្ហំ បុច្ឆិ, ភគវាបិស្ស ព្យាកាសិ។
១៩៦. អារាធកោតិ សម្បាទកោ បរិបូរកោ។
១៩៧. សេខាយ វិជ្ជាយ បត្តព្ពន្តិ ហេដ្ឋិមផលត្តយំ បត្តព្ពំ។ តំ សព្ពំ មយា អនុប្បត្តន្តិ វទតិ។ វិតណ្ឌវាទី បនាហ – ‘‘កតមេ ធម្មា សេក្ខា? ចត្តារោ មគ្គា អបរិយាបន្នា ហេដ្ឋិមានិ ច តីណិ សាមញ្ញផលានី’’តិ (ធ. ស. ១០២៣) វចនតោ អរហត្តមគ្គោបិ អនេន បត្តោយេវ។ ផលំ បន អបត្តំ, តស្ស បត្តិយា ឧត្តរិ យោគំ កថាបេតីតិ។ សោ ឯវំ សញ្ញាបេតព្ពោ –
‘‘យោ
បរិបុណ្ណសេខោ អបរិហានធម្មោ;
ចេតោវសិប្បត្តោ សមាហិតិន្ទ្រិយោ,
ស វេ ឋិតត្តោតិ នរោ បវុច្ចតី’’តិ។ (អ. និ. ៤.៥);
អនាគាមិបុគ្គលោ ហិ ឯកន្តបរិបុណ្ណសេខោ។ តំ សន្ធាយ ‘‘សេខាយ វិជ្ជាយ បត្តព្ព’’ន្តិ អាហ។ មគ្គស្ស បន ឯកចិត្តក្ខណិកត្តា តត្ថ ឋិតស្ស បុច្ឆា នាម នត្ថិ។ ឥមិនា សុត្តេន មគ្គោបិ ពហុចិត្តក្ខណិកោ ហោតូតិ ចេ។ ឯតំ ន ពុទ្ធវចនំ, វុត្តគាថាយ ច អត្ថោ វិរុជ្ឈតិ។ តស្មា អនាគាមិផលេ ឋត្វា អរហត្តមគ្គស្ស វិបស្សនំ កថាបេតីតិ វេទិតព្ពោ។ យស្មា បនស្ស ន កេវលំ សុទ្ធអរហត្តស្សេវ ឧបនិស្សយោ, ឆន្នម្បិ អភិញ្ញានំ ឧបនិស្សយោ អត្ថិ, តស្មា ភគវា – ‘‘ឯវមយំ សមថេ កម្មំ កត្វា បញ្ច អភិញ្ញា និព្ពត្តេស្សតិ
១៩៨. សតិ សតិអាយតនេតិ សតិ សតិការណេ។ កិញ្ចេត្ថ ការណំ? អភិញ្ញា វា អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានំ វា អវសានេ បន អរហត្តំ វា ការណំ អរហត្តស្ស វិបស្សនា វាតិ វេទិតព្ពំ។
២០០. បរិចិណ្ណោ មេ ភគវាតិ សត្ត ហិ សេខា ភគវន្តំ បរិចរន្តិ នាម, ខីណាសវេន ភគវា បរិចិណ្ណោ ហោតិ។ ឥតិ សង្ខេបេន អរហត្តំ ព្យាករោន្តោ ថេរោ ឯវមាហ។ តេ បន ភិក្ខូ តមត្ថំ ន ជានិំសុ, អជានន្តាវ តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា។ ភគវតោ អារោចេសុំ។ ទេវតាតិ តេសំ គុណានំ លាភី ទេវតា។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
មហាវច្ឆសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. ទីឃនខសុត្តវណ្ណនា
២០១. ឯវំ មេ សុតន្តិ ទីឃនខសុត្តំ។ តត្ថ សូករខតាយន្តិ សូករខតាតិ ឯវំនាមកេ លេណេ។ កស្សបពុទ្ធកាលេ កិរ តំ លេណំ ឯកស្មិំ ពុទ្ធន្តរេ បថវិយា វឌ្ឍមានាយ អន្តោភូមិគតំ ជាតំ។ អថេកទិវសំ ឯកោ សូករោ តស្ស ឆទនបរិយន្តសមីបេ បំសុំ ខណិ។ ទេវេ វុដ្ដេ បំសុធោតោ ឆទនបរិយន្តោ បាកដោ អហោសិ។ ឯកោ វនចរកោ ទិស្វា – ‘‘បុព្ពេ សីលវន្តេហិ បរិភុត្តលេណេន ភវិតព្ពំ, បដិជគ្គិស្សាមិ ន’’ន្តិ សមន្តតោ បំសុំ អបនេត្វា លេណំ សោធេត្វា កុដ្ដបរិក្ខេបំ កត្វា ទ្វារវាតបានំ យោជេត្វា សុបរិនិដ្ឋិត-សុធាកម្មចិត្តកម្មរជតបដ្ដសទិសាយ វាលុកាយ សន្ថតបរិវេណំ លេណំ កត្វា មញ្ចបីឋំ បញ្ញាបេត្វា ភគវតោ វសនត្ថាយ អទាសិ។ លេណំ គម្ភីរំ អហោសិ ឱតរិត្វា អភិរុហិតព្ពំ។ តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។
ទីឃនខោតិ តស្ស បរិព្ពាជកស្ស នាមំ។ ឧបសង្កមីតិ កស្មា ឧបសង្កមិ? សោ កិរ ថេរេ អឌ្ឍមាសបព្ពជិតេ ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ មាតុលោ អញ្ញំ បាសណ្ឌំ គន្ត្វា ន ចិរំ តិដ្ឋតិ, ឥទានិ បនស្ស សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គតស្ស អឌ្ឍមាសោ ជាតោ។ បវត្តិម្បិស្ស ន សុណាមិ, ឱជវន្តំ ឯកមន្តំ ឋិតោតិ តស្មិំ កិរ សមយេ ថេរោ ភគវន្តំ ពីជយមានោ ឋិតោ ហោតិ, បរិព្ពាជកោ មាតុលេ
សព្ពំ មេ នក្ខមតីតិ សព្ពា មេ ឧបបត្តិយោ នក្ខមន្តិ, បដិសន្ធិយោ នក្ខមន្តីតិ អធិប្បាយេន វទតិ។ ឯត្តាវតានេន ‘‘ឧច្ឆេទវាទោហមស្មី’’តិ ទីបិតំ ហោតិ។ ភគវា បនស្ស អធិប្បាយំ មុញ្ចិត្វា អក្ខរេ តាវ ទោសំ ទស្សេន្តោ យាបិ ខោ តេតិអាទិមាហ។ តត្ថ ឯសាបិ តេ ទិដ្ឋិ នក្ខមតីតិ ឯសាបិ តេ បឋមំ រុច្ចិត្វា ខមាបេត្វា គហិតទិដ្ឋិ នក្ខមតីតិ។ ឯសា ចេ មេ, ភោ គោតម, ទិដ្ឋិ ខមេយ្យាតិ មយ្ហញ្ហិ សព្ពំ នក្ខមតីតិ ទិដ្ឋិ, តស្ស មយ្ហំ យា ឯសា សព្ពំ មេ នក្ខមតីតិ ទិដ្ឋិ, ឯសា មេ ខមេយ្យ។ យំ តំ ‘‘សព្ពំ មេ នក្ខមតី’’តិ វុត្តំ, តម្បិស្ស តាទិសមេវ។ យថា សព្ពគហណេន គហិតាបិ អយំ ទិដ្ឋិ ខមតិ, ឯវមេវំ តម្បិ ខមេយ្យ អតោ ខោ តេ, អគ្គិវេស្សន,…បេ.… អញ្ញញ្ច ទិដ្ឋិំ ឧបាទិយន្តីតិ។ តត្ថ អតោតិ បជហនកេសុ និស្សក្កំ, យេ បជហន្តិ, តេហិ យេ នប្បជហន្តីតិ វុច្ចិយន្តិ, តេវ ពហុតរាតិ អត្ថោ។ ពហូ ហិ ពហុតរាតិ ឯត្ថ ហិការោ និបាតមត្តំ, ពហូ ពហុតរាតិ អត្ថោ។ បរតោ តនូ ហិ តនុតរាតិ បទេបិ ឯសេវ នយោ។ យេ ឯវមាហំសូតិ យេ ឯវំ វទន្តិ។ តញ្ចេវ ទិដ្ឋិំ នប្បជហន្តិ, អញ្ញញ្ច ទិដ្ឋិំ ឧបាទិយន្តីតិ មូលទស្សនំ នប្បជហន្តិ, អបរទស្សនំ ឧបាទិយន្តិ។
ឯត្ថ ច សស្សតំ គហេត្វា តម្បិ អប្បហាយ ឧច្ឆេទំ វា ឯកច្ចសស្សតំ វា គហេតុំ ន សក្កា, ឧច្ឆេទម្បិ គហេត្វា តំ អប្បហាយ សស្សតំ វា ឯកច្ចសស្សតំ វា ន សក្កា គហេតុំ, ឯកច្ចសស្សតម្បិ គហេត្វា តំ អប្បហាយ សស្សតំ វា ឧច្ឆេទំ វា ន សក្កា គហេតុំ។ មូលសស្សតំ បន អប្បហាយ
ទុតិយវារេ អតោតិ អប្បជហនកេសុ និស្សក្កំ, យេ នប្បជហន្តិ, តេហិ, យេ បជហន្តីតិ វុច្ចិយន្តិ, តេវ តនុតរា អប្បតរាតិ អត្ថោ។ តញ្ចេវ ទិដ្ឋិំ បជហន្តិ, អញ្ញញ្ច ទិដ្ឋិំ ន ឧបាទិយន្តីតិ តញ្ច មូលទស្សនំ បជហន្តិ, អញ្ញញ្ច ទស្សនំ ន គណ្ហន្តិ។ កថំ? ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ‘‘រូបំ សស្សត’’ន្តិ គហេត្វា អបរស្មិំ សមយេ តត្ថ អាទីនវំ ទិស្វា ‘‘ឱឡារិកមេតំ មយ្ហំ ទស្សន’’ន្តិ បជហតិ ‘‘ន កេវលញ្ច រូបំ សស្សតន្តិ ទស្សនមេវ ឱឡារិកំ, វេទនាបិ សស្សតា…បេ.… វិញ្ញាណម្បិ សស្សតន្តិ ទស្សនំ ឱឡារិកមេវា’’តិ វិស្សជ្ជេតិ
សន្តគ្គិវេស្សនាតិ
សារាគាយ សន្តិកេតិអាទីសុ រាគវសេន វដ្ដេ រជ្ជនស្ស អាសន្នា តណ្ហាទិដ្ឋិសំយោជនេន វដ្ដសំយោជនស្ស សន្តិកេ។ អភិនន្ទនាយាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេនេវ គិលិត្វា បរិយាទិយនស្ស គហណស្ស ច អាសន្នាតិ អត្ថោ។ អសារាគាយ សន្តិកេតិអាទីសុ វដ្ដេ អរជ្ជនស្ស អាសន្នាតិអាទិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
ឯត្ថ ច សស្សតទស្សនំ អប្បសាវជ្ជំ ទន្ធវិរាគំ, ឧច្ឆេទទស្សនំ មហាសាវជ្ជំ ខិប្បវិរាគំ។ កថំ? សស្សតវាទី ហិ ឥធលោកំ បរលោកញ្ច អត្ថីតិ ជានាតិ, សុកតទុក្កដានំ ផលំ អត្ថីតិ ជានាតិ, កុសលំ ករោតិ, អកុសលំ ករោន្តោ ភាយតិ, វដ្ដំ អស្សាទេតិ, អភិនន្ទតិ។ ពុទ្ធានំ
២០២. សោ បន បរិព្ពាជកោ ឯតមត្ថំ ឧក្កំសេតិ មេ ភវន្តិអាទិមាហ។
ឥទានិ យស្មា អយំ បរិព្ពាជកោ កញ្ជិយេនេវ តិត្តកាលាពុ, ឧច្ឆេទទស្សនេនេវ បូរិតោ, សោ តត្រគ្គិវេស្សនាតិអាទិ អារទ្ធំ។ វិគ្គហោតិ កលហោ។ ឯវមេតាសំ ទិដ្ឋីនំ បហានំ ហោតីតិ ឯវំ វិគ្គហាទិអាទីនវំ ទិស្វា តាសំ ទិដ្ឋីនំ បហានំ ហោតិ។ សោ ហិ បរិព្ពាជកោ ‘‘កិំ មេ ឥមិនា វិគ្គហាទិនា’’តិ តំ ឧច្ឆេទទស្សនំ បជហតិ។
២០៥. អថស្ស ភគវា វមិតកញ្ជិយេ លាពុម្ហិ សប្បិផាណិតាទីនិ បក្ខិបន្តោ វិយ ហទយេ អមតោសធំ បូរេស្សាមីតិ វិបស្សនំ អាចិក្ខន្តោ អយំ ខោ បន, អគ្គិវេស្សន, កាយោតិអាទិមាហ។ តស្សត្ថោ វម្មិកសុត្តេ វុត្តោ។ អនិច្ចតោតិអាទីនិបិ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតានេវ។ យោ កាយស្មិំ កាយឆន្ទោតិ យា កាយស្មិំ តណ្ហា។ ស្នេហោតិ តណ្ហាស្នេហោវ។ កាយន្វយតាតិ កាយានុគមនភាវោ, កាយំ អនុគច្ឆនកកិលេសោតិ អត្ថោ។
ឯវំ រូបកម្មដ្ឋានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អរូបកម្មដ្ឋានំ ទស្សេន្តោ តិស្សោ ខោតិអាទិមាហ។ បុន តាសំយេវ វេទនានំ អសម្មិស្សភាវំ ទស្សេន្តោ យស្មិំ, អគ្គិវេស្សន, សមយេតិអាទិមាហ។ តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ សុខាបិ ខោតិអាទិ តាសំ វេទនានំ ចុណ្ណវិចុណ្ណភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ។
ន កេនចិ សំវទតីតិ តស្សតំ គហេត្វា ‘‘សស្សតវាទី អហ’’ន្តិ ឧច្ឆេទវាទិនាបិ សទ្ធិំ ន សំវទតិ, តមេវ គហេត្វា ‘‘សស្សតវាទី អហ’’ន្តិ ឯកច្ចសស្សតវាទិនា សទ្ធិំ ន វិវទតិ។ ឯវំ តយោបិ វាទា បរិវត្តេត្វា យោជេតព្ពា។ យញ្ច លោកេ វុត្តន្តិ យំ លោកេ កថិតំ វោហរិតំ, តេន វោហរតិ អបរាមសន្តោ កិញ្ចិ ធម្មំ បរាមាសគ្គាហេន អគ្គណ្ហន្តោ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘យោ ហោតិ ភិក្ខុ អរហំ កតាវី,
ខីណាសវោ អន្តិមទេហធារី;
អហំ
មមំ វទន្តីតិបិ សោ វទេយ្យ;
លោកេ សមញ្ញំ កុសលោ វិទិត្វា,
វោហារមត្តេន សោ វោហរេយ្យា’’តិ។ (សំ. និ. ១.២៥);
អបរម្បិ វុត្តំ – ‘‘ឥមា ខោ ចិត្ត លោកសមញ្ញា លោកនិរុត្តិយោ លោកវោហារា លោកបញ្ញត្តិយោ, យាហិ តថាគតោ វោហរតិ អបរាមស’’ន្តិ (ទី. និ. ១.៤៤០)។
២០៦. អភិញ្ញាបហានមាហាតិ សស្សតាទីសុ តេសំ តេសំ ធម្មានំ សស្សតំ អភិញ្ញាយ ជានិត្វា សស្សតស្ស បហានមាហ, ឧច្ឆេទំ, ឯកច្ចសស្សតំ អភិញ្ញាយ ឯកច្ចសស្សតស្ស បហានំ វទតិ។ រូបំ អភិញ្ញាយ រូបស្ស បហានំ វទតីតិអាទិនា នយេនេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
បដិសញ្ចិក្ខតោតិ អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចីតិ អនុប្បាទនិរោធេន និរុទ្ធេហិ អាសវេហិ អគ្គហេត្វាវ ចិត្តំ វិមុច្ចិ។ ឯត្តាវតា ចេស បរស្ស វឌ្ឍិតំ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ខុទំ វិនោទេន្តោ វិយ បរស្ស
ភគវា បន ឥមំ ទេសនំ សូរិយេ ធរមានេយេវ និដ្ឋាបេត្វា គិជ្ឈកូដា ឱរុយ្ហ វេឡុវនំ គន្ត្វា សាវកសន្និបាតមកាសិ, ចតុរង្គសមន្នាគតោ សន្និបាតោ អហោសិ។ តត្រិមានិ អង្គានិ – មាឃនក្ខត្តេន យុត្តោ បុណ្ណមឧបោសថទិវសោ, កេនចិ អនាមន្តិតានិ ហុត្វា អត្តនោយេវ ធម្មតាយ សន្និបតិតានិ អឌ្ឍតេលសានិ ភិក្ខុសតានិ, តេសុ ឯកោបិ បុថុជ្ជនោ វា សោតាបន្ន-សកទាគាមិ-អនាគាមិ-សុក្ខវិបស្សក-អរហន្តេសុ វា អញ្ញតរោ នត្ថិ, សព្ពេ ឆឡភិញ្ញាវ, ឯកោបិ ចេត្ថ សត្ថកេន កេសេ ឆិន្ទិត្វា បព្ពជិតោ នាម នត្ថិ, សព្ពេ ឯហិភិក្ខុនោយេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ទីឃនខសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. មាគណ្ឌិយសុត្តវណ្ណនា
២០៧. ឯវំ មេ សុតន្តិ មាគណ្ឌិយសុត្តំ។ តត្ថ អគ្យាគារេតិ អគ្គិហោមសាលយំ។ តិណសន្ថារកេតិ ទ្វេ មាគណ្ឌិយា មាតុលោ ច ភាគិនេយ្យោ ច។ តេសុ មាតុលោ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បត្តោ, ភាគិនេយ្យោបិ តេនុបសង្កមីតិ ន កេវលំ តំទិវសមេវ, យស្មា បន តំ អគ្យាគារំ គាមូបចារេ ទារកទារិកាហិ ឱកិណ្ណំ អវិវិត្តំ, តស្មា ភគវា និច្ចកាលម្បិ ទិវសភាគំ តស្មិំ វនសណ្ឌេ វីតិនាមេត្វា សាយំ វាសត្ថាយ តត្ថ ឧបគច្ឆតិ។
អទ្ទសា ខោ…បេ.… តិណសន្ថារកំ បញ្ញត្តន្តិ ភគវា អញ្ញេសុ ទិវសេសុ តិណសន្ថារកំ សង្ឃរិត្វា សញ្ញាណំ កត្វា គច្ឆតិ, តំទិវសំ បន បញ្ញបេត្វាវ អគមាសិ។ កស្មា? តទា ហិ បច្ចូសសមយេ លោកំ ឱលោកេត្វាវ អទ្ទស – ‘‘អជ្ជ មាគណ្ឌិយោ ឥធាគន្ត្វា ឥមំ តិណសន្ថារកំ ទិស្វា ភារទ្វាជេន សទ្ធិំ តិណសន្ថារកំ អារព្ភ កថាសល្លាបំ ករិស្សតិ, អថាហំ អាគន្ត្វា ធម្មំ ទេសេស្សាមិ, សោ ធម្មំ សុត្វា មម សន្តិកេ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិស្សតិ។ បរេសំ សង្គហករណត្ថមេវ ហិ មយា បារមិយោ បូរិតា’’តិ តិណសន្ថារកំ បញ្ញបេត្វាវ អគមាសិ។
សមណសេយ្យានុរូបំ មញ្ញេតិ ឥមំ តិណសន្ថារកំ ‘‘សមណស្ស អនុច្ឆវិកា សេយ្យា’’តិ មញ្ញាមិ។ ន ច អសញ្ញតសមណស្ស និវុត្ថដ្ឋានមេតំ។ តថាហេត្ថ ហត្ថេន អាកឌ្ឍិតដ្ឋានំ វា បាទេន អាកឌ្ឍិតដ្ឋានំ វា សីសេន បហដដ្ឋានំ វា ន បញ្ញាយតិ, អនាកុលោ អនាកិណ្ណោ អភិន្នោ ភូនហុនោតិ ហតវឌ្ឍិនោ មរិយាទការកស្ស។ កស្មា ឯវមាហ? ឆសុ ទ្វារេសុ វឌ្ឍិបញ្ញាបនលទ្ធិកត្តា។ អយញ្ហិ តស្ស លទ្ធិ – ចក្ខុ ព្រូហេតព្ពំ វឌ្ឍេតព្ពំ, អទិដ្ឋំ ទក្ខិតព្ពំ, ទិដ្ឋំ សមតិក្កមិតព្ពំ។ សោតំ ព្រូហេតព្ពំ វឌ្ឍេតព្ពំ, អសុតំ
‘‘ចក្ខុនា សំវរោ សាធុ, សាធុ សោតេន សំវរោ;
ឃានេន សំវរោ សាធុ, សាធុ ជិវ្ហាយ សំវរោ។
កាយេន សំវរោ សាធុ, សាធុ វាចាយ សំវរោ;
មនសា សំវរោ សាធុ, សាធុ សព្ពត្ថ សំវរោ;
សព្ពត្ថ សំវុតោ ភិក្ខុ, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ។ (ធ. ប. ៣៦០-៣៦១) –
ឆសុ
អរិយេ ញាយេ ធម្មេ កុសលេតិ បរិសុទ្ធេ ការណធម្មេ អនវជ្ជេ។ ឥមិនា កិំ ទស្សេតិ? ឯវរូបស្ស នាម ឧគ្គតស្ស បញ្ញាតស្ស យសស្សិនោ ឧបរិ វាចំ ភាសមានេន វីមំសិត្វា ឧបធារេត្វា មុខេ អារក្ខំ ឋបេត្វា ភាសិតព្ពោ ឯវញ្ហិ នោ សុត្តេ ឱចរតីតិ យស្មា អម្ហាកំ សុត្តេ ឯវំ អាគច្ឆតិ, ន មយំ មុខារុឡ្ហិច្ឆាមត្តំ វទាម, សុត្តេ ច នាម អាគតំ វទមានា កស្ស ភាយេយ្យាម, តស្មា សម្មុខាបិ នំ វទេយ្យាមាតិ អត្ថោ។ អប្បោស្សុក្កោតិ មម រក្ខនត្ថាយ អនុស្សុក្កោ អវាវដោ ហុត្វាតិ អត្ថោ។ វុត្តោវ នំ វទេយ្យាតិ មយា វុត្តោវ ហុត្វា អបុច្ឆិតោវ កថំ សមុដ្ឋាបេត្វា អម្ពជម្ពូអាទីនិ គហេត្វា វិយ អបូរយមានោ មយា កថិតនិយាមេន ភវំ ភារទ្វាជោ វទេយ្យ, វទស្សូតិ អត្ថោ។
២០៨. អស្សោសិ ខោតិ សត្ថា អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទិព្ពចក្ខុនា មាគណ្ឌិយំ តត្ថ អាគតំ អទ្ទស, ទ្វិន្នំ ជនានំ ភាសមានានំ ទិព្ពសោតេន សទ្ទម្បិ អស្សោសិ។ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ ផលសមាបត្តិយា វុដ្ឋិតោ។ សំវិគ្គោតិ បីតិសំវេគេន សំវិគ្គោ ចលិតោ កម្បិតោ។ តស្ស កិរ ឯតទហោសិ – ‘‘នេវ មាគណ្ឌិយេន សមណស្ស គោតមស្ស អារោចិតំ, ន មយា។ អម្ហេ មុញ្ចិត្វា អញ្ញោ ឯត្ថ តតិយោបិ នត្ថិ, សុតោ ភវិស្សតិ អម្ហាកំ សទ្ទោ តិខិណសោតេន បុរិសេនា’’តិ។ អថស្ស អព្ភន្តរេ បីតិ ឧប្បជ្ជិត្វា នវនវុតិលោមកូបសហស្សានិ ឧទ្ធគ្គានិ អកាសិ។ តេន វុត្តំ ‘‘សំវិគ្គោ លោមហដ្ឋជាតោ’’តិ។ អថ ខោ មាគណ្ឌិយោ បរិព្ពាជកោតិ បរិព្ពាជកស្ស បភិន្នមុខំ វិយ ពីជំ បរិបាកគតំ ញាណំ, តស្មា សន្និសីទិតុំ អសក្កោន្តោ អាហិណ្ឌមានោ បុន សត្ថុ សន្តិកំ អាគន្ត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ តំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ ខោ មាគណ្ឌិយោ’’តិអាទិ វុត្តំ។
២០៩. សត្ថា – ‘‘ឯវំ កិរ ត្វំ, មាគណ្ឌិយ, មំ អវចា’’តិ អវត្វាវ ចក្ខុំ ខោ, មាគណ្ឌិយាតិ បរិព្ពាជកស្ស ធម្មទេសនំ អារភិ។ តត្ថ វសនដ្ឋានដ្ឋេន រូបារាមំ។ រូបេ រតន្តិ រូបរតំ។ រូបេន ចក្ខុ អាមោទិតំ បមោទិតន្តិ រូបសមុទិតំ។ ទន្តន្តិ និព្ពិសេវនំ។ គុត្តន្តិ គោបិតំ។ រក្ខិតន្តិ ឋបិតរក្ខំ។ សំវុតន្តិ បិហិតំ។ សំវរាយាតិ បិធានត្ថាយ។
២១០. បរិចារិតបុព្ពោតិ អភិរមិតបុព្ពោ។ រូបបរិឡាហន្តិ រូបំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជនបរិឡាហំ។ ឥមស្ស បន តេ, មាគណ្ឌិយ, កិមស្ស វចនីយន្តិ ឥមស្ស រូបំ បរិគ្គណ្ហិត្វា អរហត្តប្បត្តស្ស ខីណាសវស្ស តយា កិំ វចនំ វត្តព្ពំ អស្ស, វុឌ្ឍិហតោ មរិយាទការកោតិ ឥទំ វត្តព្ពំ, ន វត្តព្ពន្តិ បុច្ឆតិ។ ន កិញ្ចិ, ភោ គោតមាតិ, ភោ គោតម, កិញ្ចិ វត្តព្ពំ នត្ថិ។ សេសទ្វារេសុបិ ឯសេវ នយោ។
២១១. ឥទានិ យស្មា តយា បញ្ចក្ខន្ធេ បរិគ្គហេត្វា អរហត្តប្បត្តស្ស ខីណាសវស្ស កិញ្ចិ វត្តព្ពំ នត្ថិ, អហញ្ច បញ្ចក្ខន្ធេ បរិគ្គហេត្វា អហំ ខោ បនាតិអាទិមាហ។ តស្ស មយ្ហំ មាគណ្ឌិយាតិ គិហិកាលេ អត្តនោ សម្បត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ។ តត្ថ វស្សិកោតិអាទីសុ យត្ថ សុខំ ហោតិ វស្សកាលេ វស្សិកោ។ ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ។
តត្ថ វស្សិកោ បាសាទោ នាតិឧច្ចោ ហោតិ នាតិនីចោ, ទ្វារវាតបានានិបិស្ស នាតិតនូនិ នាតិពហូនិ, ភូមត្ថរណបច្ចត្ថរណខជ្ជភោជ្ជានិបេត្ថ មិស្សកានេវ វដ្ដន្តិ។ ហេមន្តិកេ ថម្ភាបិ ភិត្តិយោបិ នីចា ហោន្តិ, ទ្វារវាតបានានិ តនុកានិ សុខុមច្ឆិទ្ទានិ។ ឧណ្ហបវេសនត្ថាយ ភិត្តិនិយូហានិ នីហរីយន្តិ។ ភូមត្ថរណបច្ចត្ថរណនិវាសនបារុបនានិ បនេត្ថ ឧណ្ហវីរិយានិ កម្ពលាទីនិ វដ្ដន្តិ។ ខជ្ជភោជ្ជំ សិនិទ្ធំ កដុកសន្និស្សិតញ្ច។ គិម្ហិកេ ថម្ភាបិ ភិត្តិយោបិ ឧច្ចា ហោន្តិ។ ទ្វារវាតបានានិ បនេត្ថ ពហូនិ វិបុលជាលានិ ភវន្តិ។ ភូមត្ថរណាទីនិ ទុកូលមយានិ វដ្ដន្តិ, ខជ្ជភោជ្ជានិ មធុររសសីតវីរិយានិ។ វាតបានសមីបេសុ ចេត្ថ នវ ចាដិយោ ឋបេត្វា ឧទកស្ស បូរេត្វា នីលុប្បលាទីហិ សញ្ឆាទេន្តិ។ តេសុ តេសុ បទេសេសុ ឧទកយន្តានិ
ពោធិសត្តស្ស បន អដ្ឋសតសុវណ្ណឃដេ ច រជតឃដេ ច គន្ធោទកស្ស បូរេត្វា នីលុប្បលគច្ឆកេ កត្វា សយនំ បរិវារេត្វា ឋបយិំសុ។ មហន្តេសុ លោហកដាហេសុ
បាសាទស្ស ចតូសុ ទិសាសុ ចត្តារោ សរា ហោន្តិ។ ទិវាកាលេ នានាវណ្ណសកុណគណា បាចីនសរតោ
និប្បុរិសេហីតិ បុរិសវិរហិតេហិ។ ន កេវលញ្ចេត្ថ តូរិយានេវ និប្បុរិសានិ, សព្ពដ្ឋានានិបិ និប្បុរិសានេវ តាយ រតិយា រមមានោតិ ឥទំ ចតុត្ថជ្ឈានិកផលសមាបត្តិរតិំ សន្ធាយ វុត្តំ។
២១២. គហបតិ វា គហបតិបុត្តោ វាតិ ឯត្ថ យស្មា ខត្តិយានំ សេតច្ឆត្តស្មិំយេវ បត្ថនា ហោតិ, មហា ច នេសំ បបញ្ចោ, ព្រាហ្មណា មន្តេហិ អតិត្តា មន្តេ គវេសន្តា វិចរន្តិ, គហបតិនោ បន មុទ្ទាគណនមត្តំ ឧគ្គហិតកាលតោ បដ្ឋាយ សម្បត្តិំយេវ អនុភវន្តិ, តស្មា ខត្តិយព្រាហ្មណេ អគ្គហេត្វា ‘‘គហបតិ វា គហបតិបុត្តោ វា’’តិ អាហ។ អាវដ្ដេយ្យាតិ មានុសកកាមហេតុ អាវដ្ដោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ។ អភិក្កន្តតរាតិ វិសិដ្ឋតរា។ បណីតតរាតិ អតប្បកតរា។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘កុសគ្គេនុទកមាទាយ, សមុទ្ទេ ឧទកំ មិនេ;
ឯវំ មានុសកា កាមា, ទិព្ពកាមាន សន្តិកេ’’តិ។ (ជា. ២.២១.៣៨៩) –
សមធិគយ្ហ តិដ្ឋតីតិ ទិព្ពសុខំ គណ្ហិត្វា តតោ វិសិដ្ឋតរា ហុត្វា តិដ្ឋតិ។
ឱបម្មសំសន្ទនំ បនេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពំ – គហបតិស្ស បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមង្គីភូតកាលោ វិយ ពោធិសត្តស្ស តីសុ បាសាទេសុ ចត្តាលីសសហស្សឥត្ថិមជ្ឈេ មោទនកាលោ, តស្ស សុចរិតំ បូរេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តកាលោ វិយ ពោធិសត្តស្ស អភិនិក្ខមនំ កត្វា ពោធិបល្លង្កេ សព្ពញ្ញុតំ បដិវិទ្ធកាលោ
២១៣. សុខីតិ បឋមំ ទុក្ខិតោ បច្ឆា សុខិតោ អស្ស។ សេរីតិ បឋមំ វេជ្ជទុតិយកោ បច្ឆា សេរី ឯកកោ ភវេយ្យ។ សយំវសីតិ បឋមំ វេជ្ជស្ស វសេ វត្តមានោ វេជ្ជេន និសីទាតិ វុត្តេ និសីទិ, និបជ្ជាតិ វុត្តេ និបជ្ជិ, ភុញ្ជាតិ វុត្តេ ភុញ្ជិ, បិវាតិ វុត្តេ បិវិ, បច្ឆា សយំវសី ជាតោ។ យេន កាមំ គមោតិ បឋមំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំ គន្តុំ នាលត្ថ, បច្ឆា រោគេ វូបសន្តេ វនទស្សន-គិរិទស្សន-បព្ពតទស្សនាទីសុបិ យេនកាមំ គមោ ជាតោ, យត្ថ យត្ថេវ គន្តុំ ឥច្ឆតិ, តត្ថ តត្ថេវ គច្ឆេយ្យ។
ឯត្ថាបិ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – បុរិសស្ស កុដ្ឋិកាលោ វិយ ហិ ពោធិសត្តស្ស អគារមជ្ឈេ វសនកាលោ, អង្គារកបល្លំ វិយ ឯកំ កាមវត្ថុ, ទ្វេ កបល្លានិ វិយ ទ្វេ វត្ថូនិ, សក្កស្ស បន ទេវរញ្ញោ អឌ្ឍតេយ្យកោដិយានិ អង្គារកបល្លានិ វិយ អឌ្ឍតិយនាដកកោដិយោ, នខេហិ វណមុខានិ តច្ឆេត្វា អង្គារកបល្លេ បរិតាបនំ វិយ វត្ថុបដិសេវនំ, ភេសជ្ជំ អាគម្ម អរោគកាលោ វិយ កាមេសុ អាទីនវំ នេក្ខម្មេ ច អានិសំសំ ទិស្វា និក្ខម្ម ពុទ្ធភូតកាលេ ចតុត្ថជ្ឈានិកផលសមាបត្តិរតិយា វីតិវត្តនកាលោ, អញ្ញំ កុដ្ឋិបុរិសំ ទិស្វា អបត្ថនកាលោ វិយ តាយ រតិយា វីតិនាមេន្តស្ស ហីនជនរតិយា អបត្ថនកាលោតិ។
២១៤. ឧបហតិន្ទ្រិយោតិ ឧបហតិន្ទ្រិយាតិ ឧបហតបញ្ញិន្ទ្រិយា។ តេ យថា សោ ឧបហតកាយិន្ទ្រិយោ កុដ្ឋី ទុក្ខសម្ផស្សស្មិំយេវ អគ្គិស្មិំ សុខមិតិ វិបរីតសញ្ញំ បច្ចលត្ថ, ឯវំ បញ្ញិន្ទ្រិយស្ស ឧបហតត្តា ទុក្ខសម្ផស្សេស្វេវ កាមេសុ សុខមិតិ វិបរីតសញ្ញំ បច្ចលត្ថុំ។
២១៥. អសុចិតរានិ ចេវាតិអាទីសុ បកតិយាវ តានិ អសុចីនិ ច ទុគ្គន្ធានិ ច បូតីនិ ច, ឥទានិ បន អសុចិតរានិ ចេវ ទុគ្គន្ធតរានិ ច បូតិតរានិ ច ហោន្តិ។ កាចីតិ តស្ស ហិ បរិតាបេន្តស្ស ច កណ្ឌូវន្តស្ស ច បាណកា អន្តោ បវិសន្តិ, ទុដ្ឋលោហិតទុដ្ឋបុព្ពា បគ្ឃរន្តិ។ ឯវមស្ស កាចិ អស្សាទមត្តា ហោតិ។
អារោគ្យបរមាតិ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គានន្តិ បុព្ពភាគមគ្គានំ បុព្ពភាគគមនេនេវ អមតគាមីនំ អដ្ឋង្គិកោ ខេមោ, នត្ថិ តតោ ខេមតរោ ខេមំ អមតគាមិនន្តិ ឯត្ថ ខេមន្តិបិ អមតន្តិបិ និព្ពានស្សេវ នាមំ។ យាវតា បុថុសមណព្រាហ្មណា បរប្បវាទា ខេមគាមិនោ ច អមតគាមិនោ ចាតិ លទ្ធិវសេន គហិតា, សព្ពេសំ តេសំ ខេមអមតគាមីនំ មគ្គានំ អដ្ឋង្គិកោ បរមោ ឧត្តមោតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។
២១៦. អាចរិយបាចរិយានន្តិ អាចរិយានញ្ចេវ អាចរិយាចរិយានញ្ច។ សមេតីតិ អនោមជ្ជតីតិ បាណិំ ហេដ្ឋា ឱតារេន្តោ មជ្ជតិ – ‘‘ឥទំ តំ, ភោ គោតម, អារោគ្យំ, ឥទំ តំ និព្ពាន’’ន្តិ កាលេន សីសំ កាលេន ឧរំ បរិមជ្ជន្តោ ឯវមាហ។
២១៧. ឆេកន្តិ សម្បន្នំ។ សាហុឡិចីរេនាតិ កាឡកេហិ ឯឡកលោមេហិ កតថូលចីរេន។ សង្ការចោឡកេនាតិបិ វទន្តិ។ វាចំ និច្ឆារេយ្យាតិ កាលេន ទសាយ កាលេន អន្តេ កាលេន មជ្ឈេ បរិមជ្ជន្តោ និច្ឆារេយ្យ, វទេយ្យាតិ អត្ថោ។ បុព្ពកេហេសាតិ បុព្ពកេហិ ឯសា។ វិបស្សីបិ ហិ ភគវា…បេ.… កស្សបោបិ ភគវា ចតុបរិសមជ្ឈេ និសិន្នោ ឥមំ គាថំ អភាសិ, ‘‘អត្ថនិស្សិតគាថា’’តិ មហាជនោ ឧគ្គណ្ហិ។ សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ អបរភាគេ បរិព្ពាជកានំ អន្តរំ បវិដ្ឋា។ តេ បោត្ថកគតំ កត្វា បទទ្វយមេវ រក្ខិតុំ សក្ខិំសុ។ តេនាហ – សា ឯតរហិ អនុបុព្ពេន បុថុជ្ជនគាថាតិ។
២១៨. រោគោវ ភូតោតិ រោគភូតោ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អរិយំ ចក្ខុន្តិ បរិសុទ្ធំ វិបស្សនាញាណញ្ចេវ មគ្គញាណញ្ច។ បហោតីតិ សមត្ថោ។ ភេសជ្ជំ ករេយ្យាតិ ឧទ្ធំវិរេចនំ អធោវិរេចនំ អញ្ជនញ្ចាតិ ភេសជ្ជំ ករេយ្យ។
២១៩. ន ចក្ខូនិ ឧប្បាទេយ្យាតិ យស្ស ហិ អន្តរា បិត្តសេម្ហាទិបលិវេឋេន
២២០. ទុតិយវារេ ជច្ចន្ធោតិ ជាតកាលតោ បដ្ឋាយ បិត្តាទិបលិវេឋេន អន្ធោ។ អមុស្មិន្តិ តស្មិំ បុព្ពេ វុត្តេ។ អមិត្តតោបិ ទហេយ្យាតិ អមិត្តោ មេ អយន្តិ ឯវំ អមិត្តតោ ឋបេយ្យ។ ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ។ ឥមិនា ចិត្តេនាតិ វដ្ដេ អនុគតចិត្តេន។ តស្ស មេ ឧបាទានបច្ចយាតិ ឯកសន្ធិ ទ្វិសង្ខេបោ បច្ចយាការោ កថិតោ, វដ្ដំ វិភាវិតំ។
២២១. ធម្មានុធម្មន្តិ ធម្មស្ស អនុធម្មំ អនុច្ឆវិកំ បដិបទំ។ ឥមេ រោគា គណ្ឌា សល្លាតិ បញ្ចក្ខន្ធេ ទស្សេតិ។ ឧបាទាននិរោធាតិ វិវដ្ដំ ទស្សេន្តោ អាហ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
មាគណ្ឌិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. សន្ទកសុត្តវណ្ណនា
២២៣. ឯវំ មេ សុតន្តិ សន្ទកសុត្តំ។ តត្ថ បិលក្ខគុហាយន្តិ តស្សា គុហាយ ទ្វារេ បិលក្ខរុក្ខោ អហោសិ, តស្មា បិលក្ខគុហាត្វេវ សង្ខំ គតា។ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ វិវេកតោ វុដ្ឋិតោ។ ទេវកតសោព្ភោតិ វស្សោទកេនេវ តិន្នដ្ឋានេ ជាតោ មហាឧទករហទោ។ គុហាទស្សនាយាតិ ឯត្ថ គុហាតិ បំសុគុហា។ សា ឧន្នមេ
ឧន្នាទិនិយាតិ ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទាយ។ តេសំ បរិព្ពាជកានំ បាតោវ ឧដ្ឋាយ កត្តព្ពំ នាម ចេតិយវត្តំ វា ពោធិវត្តំ វា អាចរិយុបជ្ឈាយវត្តំ វា យោនិសោមនសិការោ វា នត្ថិ។ តេន តេ បាតោវ ឧដ្ឋាយ ពាលាតបេ និសិន្នា, សាយំ វា កថាយ ផាសុកត្ថាយ សន្និបតិតា ‘‘ឥមស្ស ហត្ថោ សោភណោ ឥមស្ស បាទោ’’តិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញស្ស ហត្ថបាទាទីនិ វា អារព្ភ ឥត្ថិបុរិសទារកទារិកាវណ្ណេ វា អញ្ញំ វា កាមស្សាទភវស្សាទាទិវត្ថុំ អារព្ភ កថំ បដ្ឋបេត្វា អនុបុព្ពេន រាជកថាទិអនេកវិធំ តិរច្ឆានកថំ កថេន្តិ។ សា ហិ អនិយ្យានិកត្តា សគ្គមោក្ខមគ្គានំ តិរច្ឆានភូតា កថាតិ តិរច្ឆានកថា។ តត្ថ រាជានំ អារព្ភ ‘‘មហាសម្មតោ មន្ធាតា ធម្មាសោកោ ឯវំមហានុភាវោ’’តិអាទិនា នយេន បវត្តា កថា រាជកថា។ ឯស នយោ ចោរកថាទីសុ។
តេសុ ‘‘អសុកោ រាជា អភិរូបោ ទស្សនីយោ’’តិអាទិនា
ញាតិកថាទីសុបិ ‘‘អម្ហាកំ ញាតកា សូរា សមត្ថា’’តិ វា ‘‘បុព្ពេ មយំ ឯវំ វិចិត្រេហិ យានេហិ ចរិម្ហា’’តិ វា អស្សាទវសេន វត្តុំ ន វដ្ដតិ, សាត្ថកំ បន កត្វា ‘‘តេបិ នោ ញាតកា ខយំ គតា’’តិ វា ‘‘បុព្ពេ មយំ ឯវរូបា ឧបាហនា សង្ឃស្ស អទម្ហា’’តិ វា កថេតព្ពា។ គាមកថាបិ សុនិវិដ្ឋទុន្និវិដ្ឋសុភិក្ខទុព្ភិក្ខាទិវសេន វា ‘‘អសុកគាមវាសិនោ សូរា សមត្ថា’’តិ វា ឯវំ អស្សាទវសេន ន វដ្ដតិ, សាត្ថកំ បន កត្វា សទ្ធា បសន្នាតិ និគមនគរជនបទកថាសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥត្ថិកថាបិ វណ្ណសណ្ឋានាទីនិ បដិច្ច អស្សាទវសេន ន វដ្ដតិ, សទ្ធា បសន្នា ខយំ គតាតិ ឯវមេវ វដ្ដតិ។ សូរកថាបិ វិសិខាកថាបិ អសុកា វិសិខា សុនិវិដ្ឋា ទុន្និវិដ្ឋា សូរា សមត្ថាតិ អស្សាទវសេនេវ ន វដ្ដតិ, សទ្ធា បសន្នា ខយំ គតា ឥច្ចេវំ វដ្ដតិ។
កុម្ភដ្ឋានកថាតិ កុម្ភដ្ឋានឧទកតិត្ថកថា វា វុច្ចតិ កុម្ភទាសិកថា វា។ សាបិ ‘‘បាសាទិកា នច្ចិតុំ គាយិតុំ ឆេកា’’តិ អស្សាទវសេន ន វដ្ដតិ, សទ្ធា បសន្នាតិអាទិនា នយេនេវ វដ្ដតិ។ បុព្ពបេតកថាតិ អតីតញាតិកថា។ តត្ថ វត្តមានញាតិកថាសទិសោវ វិនិច្ឆយោ។
នានត្តកថាតិ បុរិមបច្ឆិមកថាវិមុត្តា អវសេសា នានាសភាវា និរត្ថកកថា។ លោកក្ខាយិកាតិ
សមុទ្ទក្ខាយិកា នាម កស្មា សមុទ្ទោ សាគរោ, សាគរទេវេន ខណិតត្តា សាគរោ, ខតោ មេតិ ហត្ថមុទ្ទាយ និវេទិតត្តា សមុទ្ទោតិ ឯវមាទិកា និរត្ថកា សមុទ្ទក្ខាយិកកថា។ ឥតិ ភវោ, ឥតិ អភវោតិ យំ វា តំ វា និរត្ថកការណំ វត្វា បវត្តិតកថា ឥតិភវាភវកថា។ ឯត្ថ ច ភវោតិ សស្សតំ, អភវោតិ ឧច្ឆេទំ។ ភវោតិ វឌ្ឍិ, អភវោតិ
តតោ សន្ទកោ បរិព្ពាជកោ តេ បរិព្ពាជកេ ឱលោកេត្វា – ‘‘ឥមេ បរិព្ពាជកា អតិវិយ អញ្ញមញ្ញំ អគារវា អប្បតិស្សា, មយញ្ច សមណស្ស អទ្ទសា ខោ សន្ទកោ បរិព្ពាជកោ…បេ.… តុណ្ហី អហេសុន្តិ។
តត្ថ សណ្ឋបេសីតិ សិក្ខាបេសិ, វជ្ជមស្សា បដិច្ឆាទេសិ។ យថា សុដ្ឋបិតា ហោតិ, តថា នំ ឋបេសិ។ យថា នាម បរិសមជ្ឈំ បវិសន្តោ បុរិសោ វជ្ជបដិច្ឆាទនត្ថំ និវាសនំ សណ្ឋបេតិ, បារុបនំ សណ្ឋបេតិ, រជោកិណ្ណដ្ឋានំ បុញ្ឆតិ, ឯវមស្សា វជ្ជបដិច្ឆាទនត្ថំ ‘‘អប្បសទ្ទា ភោន្តោ’’តិ សិក្ខាបេន្តោ យថា សុដ្ឋបិតា ហោតិ, តថា នំ ឋបេសីតិ អត្ថោ។ អប្បសទ្ទកាមាតិ អប្បសទ្ទំ ឥច្ឆន្តិ, ឯកកា និសីទន្តិ, ឯកកា តិដ្ឋន្តិ, ន គណសង្គណិកាយ យាបេន្តិ។ អប្បសទ្ទវិនីតាតិ អប្បសទ្ទេន និរវេន ពុទ្ធេន វិនីតា។ អប្បសទ្ទស្ស វណ្ណវាទិនោតិ យំ ឋានំ អប្បសទ្ទំ និស្សទ្ទំ។ តស្ស វណ្ណវាទិនោ។ ឧបសង្កមិតព្ពំ មញ្ញេយ្យាតិ ឥធាគន្តព្ពំ មញ្ញេយ្យ។
កស្មា បនេស ថេរស្ស ឧបសង្កមនំ បច្ចាសីសតីតិ។ អត្តនោ វុទ្ធិំ បត្ថយមានោ។ បរិព្ពាជកា តុណ្ហី អហេសុន្តិ សន្ទកំ បរិវារេត្វា និស្សទ្ទា និសីទិំសុ។
២២៤. ស្វាគតំ ភោតោ អានន្ទស្សាតិ សុអាគមនំ ភោតោ អានន្ទស្ស។ ភវន្តេ ហិ នោ អាគតេ អានន្ទោ ហោតិ, គតេ សោកោតិ ចិរស្សំ ខោតិ បិយសមុទាចារវចនមេតំ។ ថេរោ បន កាលេន កាលំ បរិព្ពាជការាមំ ចារិកត្ថាយ គច្ឆតីតិ បុរិមគមនំ គហេត្វា ឯវមាហ។ ឯវញ្ច បន វត្វា ន មានត្ថទ្ធោ ហុត្វា និសីទិ, អត្តនោ បន អាសនា វុដ្ឋាយ តំ អាសនំ បប្ផោដេត្វា ថេរំ អាសនេន និមន្តេន្តោ និសីទតុ ភវំ អានន្ទោ, ឥទមាសនំ បញ្ញត្តន្តិ អាហ។
អន្តរាកថា វិប្បកតាតិ និសិន្នានំ វោ អារម្ភតោ បដ្ឋាយ យាវ មមាគមនំ ឯតស្មិំ អន្តរេ កា នាម កថា វិប្បកតា, មមាគមនបច្ចយា កតមា កថា បរិយន្តំ ន គតាតិ បុច្ឆតិ។
អថ បរិព្ពាជកោ ‘‘និរត្ថកកថាវ ឯសា និស្សារា វដ្ដសន្និស្សិតា, ន តុម្ហាកំ បុរតោ វត្តព្ពតំ អរហតី’’តិ ទីបេន្តោ តិដ្ឋតេសា, ភោតិអាទិមាហ។ នេសា ភោតោតិ សចេ ភវំ សោតុកាមោ ភវិស្សតិ, បច្ឆាបេសា កថា ន ទុល្លភា ភវិស្សតិ, អម្ហាកំ បនិមាយ អត្ថោ នត្ថិ។ ភោតោ បន អាគមនំ លភិត្វា អញ្ញទេវ សុការណំ កថំ សោតុកាមម្ហាតិ ទីបេតិ។ តតោ ធម្មទេសនំ យាចន្តោ សាធុ វត ភវន្តំ យេ វាតិអាទិមាហ។ តត្ថ អាចរិយកេតិ អាចរិយសមយេ។ អនស្សាសិកានីតិ អស្សាសវិរហិតានិ។ សសក្កន្តិ ឯកំសត្ថេ និបាតោ, វិញ្ញូ បុរិសោ ឯកំសេនេវ វសន្តោ ច នារាធេយ្យាតិ ន សម្បាទេយ្យ, ន បរិបូរេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ញាយំ ធម្មំ កុសលន្តិ ការណភូតំ អនវជ្ជដ្ឋេន កុសលំ ធម្មំ។
២២៥. ឥធាតិ ឥមស្មិំ លោកេ។ នត្ថិ ទិន្នន្តិអាទីនិ សាលេយ្យកសុត្តេ (ម. និ. ១.៤៤០) វុត្តានិ។ ចាតុមហាភូតិកោតិ ចតុមហាភូតមយោ។ បថវី បថវីកាយន្តិ អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតុ ពាហិរបថវីធាតុំ។ អនុបេតីតិ អនុបគច្ឆតីតិ តស្សេវ វេវចនំ, អនុគច្ឆតីតិបិ អត្ថោ, ឧភយេនាបិ ឧបេតិ ឧបគច្ឆតីតិ ទស្សេតិ។ អាបាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥន្ទ្រិយានីតិ មនច្ឆដ្ឋានិ ឥន្ទ្រិយានិ អាកាសំ បក្ខន្ទន្តិ។ អាសន្ទិបញ្ចមាតិ និបន្នមញ្ចេន បញ្ចមា, មញ្ចោ ចេវ, ចត្តារោ មញ្ចបាទេ គហេត្វា ឋិតា ចត្តារោ បុរិសា ចាតិ អត្ថោ។ យាវាឡាហនាតិ យាវ សុសានា។ បទានីតិ អយំ ឯវំ សីលវា អហោសិ, ឯវំ ទុស្សីលោតិអាទិនា នយេន បវត្តានិ កាបោតកានីតិ កបោតកវណ្ណានិ, បារាវតបក្ខវណ្ណានីតិ អត្ថោ។
ភស្សន្តាតិ ភស្មន្តា, អយមេវ វា បាឡិ។ អាហុតិយោតិ យំ បហេណកសក្ការាទិភេទំ ទិន្នទានំ, សព្ពំ តំ ឆារិកាវសានមេវ ហោតិ, ន តតោ បរំ ផលទាយកំ ហុត្វា គច្ឆតីតិ អត្ថោ។ ទត្តុបញ្ញត្តន្តិ ទត្តូហិ ពាលមនុស្សេហិ បញ្ញត្តំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ពាលេហិ អពុទ្ធីហិ បញ្ញត្តមិទំ ទានំ, ន បណ្ឌិតេហិ។ ពាលា ទេន្តិ, បណ្ឌិតា គណ្ហន្តីតិ ទស្សេតិ។ អត្ថិកវាទន្តិ អត្ថិ ទិន្នំ ទិន្នផលន្តិ ឥមំ អត្ថិកវាទំយេវ វទន្តិ តេសំ តុច្ឆំ វចនំ មុសាវិលាបោ។ ពាលេ ច បណ្ឌិតេ ចាតិ ពាលា ច បណ្ឌិតា ច។
អកតេន មេ ឯត្ថ កតន្តិ មយ្ហំ អកតេនេវ សមណកម្មេន ឯត្ថ ឯតស្ស សមយេ កម្មំ កតំ នាម ហោតិ, អវុសិតេនេវ ព្រហ្មចរិយេន វុសិតំ នាម ហោតិ។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ សមណធម្មេ។ សមសមាតិ អតិវិយ សមា, សមេន វា គុណេន សមា។ សាមញ្ញំ បត្តាតិ សមានភាវំ បត្តា។
២២៦. ករតោតិអាទីនិ អបណ្ណកសុត្តេ វុត្តានិ។ តថា នត្ថិ ហេតូតិអាទីនិ។
២២៨. ចតុត្ថព្រហ្មចរិយវាសេ អកដាតិ អកតា។ អកដវិធាតិ អកតវិធានា, ឯវំ ករោហីតិ កេនចិ ការាបិតា ន ហោន្តីតិ អត្ថោ។ អនិម្មិតាតិ ឥទ្ធិយាបិ ន និម្មិតា។ អនិម្មាតាតិ អនិម្មាបិតា។ កេចិ អនិម្មិតព្ពាតិ បទំ វទន្តិ, តំ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាយំ សន្ទិស្សតិ។ វញ្ឈាតិ វញ្ឈបសុវញ្ឈតាលាទយោ វិយ អផលា, កស្សចិ អជនកាតិ អត្ថោ។ ឯតេន បថវីកាយាទីនំ រូបាទិជនកភាវំ បដិក្ខិបតិ។ បព្ពតកូដា វិយ ឋិតាតិ កូដដ្ឋា។ ឦសិកដ្ឋាយិដ្ឋិតាតិ មុញ្ជេ ឦសិកា វិយ ឋិតា។ តត្រាយមធិប្បាយោ – យមិទំ ជាយតីតិ វុច្ចតិ, តំ មុញ្ជតោ ឦសិកា វិយ វិជ្ជមានមេវ និក្ខមតីតិ។ ‘‘ឯសិកដ្ឋាយិដ្ឋិតា’’តិបិ ន ឥញ្ជន្តីតិ ឯសិកត្ថម្ភោ វិយ ឋិតត្តា ន ចលន្តិ។ ន វិបរិណាមេន្តីតិ បកតិំ ន ជហន្តិ។ ន អញ្ញមញ្ញំ ព្យាពាធេន្តីតិ អញ្ញមញ្ញំ ន ឧបហនន្តិ។ នាលន្តិ ន សមត្ថា។
បថវីកាយោតិអាទីសុ តត្ថាតិ តេសុ ជីវសត្តមេសុ កាយេសុ។ នត្ថិ ហន្តា វាតិ ហន្តុំ វា ឃាតេតុំ វា សោតុំ វា សាវេតុំ វា ជានិតុំ វា ជានាបេតុំ វា សមត្ថោ នាម នត្ថីតិ ទីបេតិ។ សត្តន្នំត្វេវ កាយានន្តិ យថា មុគ្គរាសិអាទីសុ បហដំ សត្ថំ មុគ្គរាសិអាទីនំ អន្តរេន បវិសតិ, ឯវំ សត្តន្នំ កាយានំ អន្តរេន ឆិទ្ទេន វិវរេន សត្ថំ បវិសតិ។ តត្ថ ‘‘អហំ ឥមំ ជីវិតា វោរោបេមី’’តិ កេវលំ សញ្ញាមត្តមេវ ហោតីតិ ទស្សេតិ។ យោនិបមុខសតសហស្សានីតិ បមុខយោនីនំ បញ្ច ច កម្មុនោ សតានីតិ បញ្ច កម្មសតានិ ច, កេវលំ តក្កមត្តកេន និរត្ថកំ ទិដ្ឋិំ ទីបេតិ។ បញ្ច ច កម្មានិ តីណិ ច កម្មានីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ កេចិ បនាហុ បញ្ច កម្មានីតិ បញ្ចិន្ទ្រិយវសេន ភណតិ។ តីណីតិ កាយកម្មាទិវសេនាតិ។ កម្មេ ច អឌ្ឍកម្មេ ចាតិ ឯត្ថ បនស្ស កាយកម្មញ្ច វចីកម្មញ្ច កម្មន្តិ លទ្ធិ, មនោកម្មំ ឧបឌ្ឍកម្មន្តិ។ ទ្វដ្ឋិបដិបទាតិ ទ្វាសដ្ឋិ បដិបទាតិ វទតិ។ ទ្វដ្ឋន្តរកប្បាតិ ឯកស្មិំ កប្បេ ចតុសដ្ឋិ អន្តរកប្បា នាម ហោន្តិ, អយំ បន អញ្ញេ ទ្វេ អជានន្តោ ឯវមាហ។ ឆឡាភិជាតិយោ អបណ្ណកសុត្តេ វិត្ថារិតា។
អដ្ឋ បុរិសភូមិយោតិ មន្ទភូមិ ខិឌ្ឌាភូមិ វីមំសកភូមិ ឧជុគតភូមិ សេក្ខភូមិ សមណភូមិ
ឯកូនបញ្ញាស អាជីវសតេតិ ឯកូនបញ្ញាស អាជីវវុត្តិសតានិ។ បរិព្ពាជកសតេតិ បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជសតានិ។ នាគាវាសសតេតិ នាគមណ្ឌលសតានិ។ វីសេ ឥន្ទ្រិយសតេតិ វីស ឥន្ទ្រិយសតានិ។ តិំសេ និរយសតេតិ តិំស និរយសតានិ។ រជោធាតុយោតិ រជឱកិរណដ្ឋានានិ។ ហត្ថបិដ្ឋិបាទបិដ្ឋាទីនិ សន្ធាយ វទតិ។ សត្ត សញ្ញីគព្ភាតិ ឱដ្ឋគោណគទ្រភអជបសុមិគមហិំសេ សន្ធាយ វទតិ។ អសញ្ញីគព្ភាតិ សាលិយវគោធុមមុគ្គកង្គុវរកកុទ្រូសកេ សន្ធាយ វទតិ។ និគណ្ឋិគព្ភាតិ និគណ្ឋិម្ហិ ជាតគព្ភា, ឧច្ឆុវេឡុនឡាទយោ សន្ធាយ វទតិ។ សត្ត ទេវាតិ ពហូ ទេវា, សោ បន សត្តាតិ វទតិ។ មានុសាបិ សត្ត បិសាចាតិ បិសាចា មហន្តា, សត្តាតិ វទតិ។
សរាតិ មហាសរា។ កណ្ណមុណ្ឌ-រថការ-អនោតត្ត-សីហបបាតកុឡិរ-មុចលិន្ទ-កុណាលទហេ គហេត្វា វទតិ។ បវុដាតិ គណ្ឋិកា។ បបាតាតិ មហាបបាតា។ បបាតសតានីតិ ខុទ្ទកបបាតសតានិ។ សុបិនាតិ មហាសុបិនា។ សុបិនសតានីតិ ខុទ្ទកសុបិនសតានិ។ មហាកប្បិនោតិ មហាកប្បានំ។ ឯត្ថ ឯកម្ហា សរា វស្សសតេ វស្សសតេ កុសគ្គេន ឯកំ ឧទកពិន្ទុំ នីហរិត្វា នីហរិត្វា សត្តក្ខត្តុំ តម្ហិ សរេ និរុទកេ កតេ ឯកោ មហាកប្បោតិ វទតិ។ ឯវរូបានំ មហាកប្បានំ ចតុរាសីតិសតសហស្សានិ ខេបេត្វា ពាលា ច បណ្ឌិតា ច ទុក្ខស្សន្តំ ករោន្តីតិ អយមស្ស លទ្ធិ។ បណ្ឌិតោបិ កិរ អន្តរា សុជ្ឈិតុំ ន សក្កោតិ, ពាលោបិ តតោ ឧទ្ធំ ន គច្ឆតិ។
សីលេនាតិ វតេនាតិ តាទិសេន វតេន។ តបេនាតិ តបោកម្មេន។ អបរិបក្កំ បរិបាចេតិ នាម យោ ‘‘អហំ បណ្ឌិតោ’’តិ អន្តរា វិសុជ្ឈតិ។ បរិបក្កំ ហេវំ នត្ថីតិ ឯវំ នត្ថិ។ តញ្ហិ ឧភយម្បិ ន សក្កា កាតុន្តិ ទីបេតិ។ ទោណមិតេតិ ទោណេន មិតំ វិយ។ សុខទុក្ខេតិ សុខទុក្ខំ។ បរិយន្តកតេតិ វុត្តបរិមាណេន កាលេន កតបរិយន្តោ។ នត្ថិ ហាយនវឌ្ឍនេតិ នត្ថិ ហាយនវឌ្ឍនានិ។ ន សំសារោ បណ្ឌិតស្ស ហាយតិ, ន ពាលស្ស វឌ្ឍតីតិ អត្ថោ។ ឧក្កំសាវកំសេតិ ឧក្កំសាវកំសា, ហាបនវឌ្ឍនានមេវេតំ វេវចនំ។ ឥទានិ តមត្ថំ ឧបមាយ សាធេន្តោ សេយ្យថាបិ នាមាតិអាទិមាហ។ តត្ថ សុត្តគុឡេតិ វេឋេត្វា កតសុត្តគុឡំ។ និព្ពេឋិយមានមេវ បលេតីតិ បព្ពតេ វា រុក្ខគ្គេ វា ឋត្វា ខិត្តំ សុត្តបមាណេន និព្ពេឋិយមានំ គច្ឆតិ, សុត្តេ ខីណេ តត្ថ តិដ្ឋតិ ន គច្ឆតិ។ ឯវមេវំ វុត្តកាលតោ ឧទ្ធំ ន គច្ឆតីតិ ទស្សេតិ។
២២៩. កិមិទន្តិ កិមិទំ តវ អញ្ញាណំ, កិំ សព្ពញ្ញុ នាម ត្វន្តិ ឯវំ បុដ្ឋោ សមានោ និយតិវាទេ បក្ខិបន្តោ សុញ្ញំ មេ អគារន្តិអាទិមាហ។
២៣០. អនុស្សវិកោ ហោតីតិ អនុស្សវនិស្សិតោ ហោតិ។ អនុស្សវសច្ចោតិ សវនំ សច្ចតោ គហេត្វា ឋិតោ។ បិដកសម្បទាយាតិ វគ្គបណ្ណាសកាយ បិដកគន្ថសម្បត្តិយា។
២៣២. មន្ទោតិ មន្ទបញ្ញោ។ មោមូហោតិ អតិមូឡ្ហោ។ វាចាវិក្ខេបំ អាបជ្ជតីតិ វាចាយ វិក្ខេបំ អាបជ្ជតិ។ កីទិសំ? អមរាវិក្ខេបំ, អបរិយន្តវិក្ខេបន្តិ អត្ថោ។ អថ
ឯវន្តិបិ មេ នោតិអាទីសុ ឥទំ កុសលន្តិ បុដ្ឋោ ‘‘ឯវន្តិបិ មេ នោ’’តិ វទតិ, តតោ កិំ អកុសលន្តិ វុត្តេ ‘‘តថាតិបិ មេ នោ’’តិ វទតិ, កិំ ឧភយតោ អញ្ញថាតិ វុត្តេ ‘‘អញ្ញថាតិបិ មេ នោ’’តិ វទតិ, តតោ តិវិធេនាបិ ន ហោតីតិ តេ លទ្ធីតិ វុត្តេ ‘‘នោតិបិ មេ និព្ពិជ្ជ បក្កមតីតិ អត្តនោបិ ឯស សត្ថា អវស្សយោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ, មយ្ហំ កិំ សក្ខិស្សតីតិ និព្ពិន្ទិត្វា បក្កមតិ។ បុរិមេសុបិ អនស្សាសិកេសុ ឯសេវ នយោ។
២៣៤. សន្និធិការកំ កាមេ បរិភុញ្ជិតុន្តិ យថា បុព្ពេ គិហិភូតោ សន្និធិំ កត្វា វត្ថុកាមេ បរិភុញ្ជតិ, ឯវំ តិលតណ្ឌុលសប្បិនវនីតាទីនិ សន្និធិំ កត្វា ឥទានិ បរិភុញ្ជិតុំ អភព្ពោតិ អត្ថោ។ ននុ ច ខីណាសវស្ស វសនដ្ឋានេ
២៣៦. បុត្តមតាយ បុត្តាតិ សោ កិរ ឥមំ ធម្មំ សុត្វា អាជីវកា មតា នាមាតិ សញ្ញី ហុត្វា ឯវមាហ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – អាជីវកា មតា នាម, តេសំ មាតា បុត្តមតា ហោតិ, ឥតិ អាជីវកា បុត្តមតាយ បុត្តា នាម ហោន្តិ។ សមណេ គោតមេតិ សមណេ គោតមេ ព្រហ្មចរិយវាសោ អត្ថិ, អញ្ញត្ថ នត្ថីតិ ទីបេតិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
សន្ទកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. មហាសកុលុទាយិសុត្តវណ្ណនា
២៣៧. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាសកុលុទាយិសុត្តំ។ តត្ថ មោរនិវាបេតិ តស្មិំ ឋានេ មោរានំ អភយំ ឃោសេត្វា ភោជនំ អទំសុ។ តស្មា តំ ឋានំ មោរនិវាបោតិ សង្ខំ គតំ។ អន្នភារោតិ ឯកស្ស បរិព្ពាជកស្ស នាមំ។ តថា វរធរោតិ។ អញ្ញេ ចាតិ ន កេវលំ ឥមេ តយោ, អញ្ញេបិ អភិញ្ញាតា ពហូ បរិព្ពាជកា។ អប្បសទ្ទស្ស វណ្ណវាទីតិ ឥធ អប្បសទ្ទវិនីតោតិ អវត្វាវ ឥទំ វុត្តំ។ កស្មា? ន ហិ ភគវា អញ្ញេន វិនីតោតិ។
២៣៨. បុរិមានីតិ ហិយ្យោទិវសំ ឧបាទាយ បុរិមានិ នាម ហោន្តិ, តតោ បរំ បុរិមតរានិ។ កុតូហលសាលាយន្តិ កុតូហលសាលា នាម បច្ចេកសាលា នត្ថិ, យត្ថ បន នានាតិត្ថិយា សមណព្រាហ្មណា នានាវិធំ កថំ បវត្តេន្តិ, សា ពហូនំ – ‘‘អយំ កិំ វទតិ លាភាតិ យេ ឯវរូបេ សមណព្រាហ្មណេ ទដ្ឋុំ បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ
សង្ឃិនោតិអាទីសុ បព្ពជិតសមូហសង្ខាតោ សង្ឃោ ឯតេសំ អត្ថីតិ សង្ឃិនោ។ ស្វេវ គណោ ឯតេសំ អត្ថីតិ គណិនោ។ អាចារសិក្ខាបនវសេន តស្ស គណស្ស អាចរិយាតិ គណាចរិយា។ ញាតាតិ បញ្ញាតា បាកដា។ យថាភុច្ចគុណេហិ ចេវ អយថាភូតគុណេហិ ច សមុគ្គតោ យសោ ឯតេសំ អត្ថីតិ យសស្សិនោ។ បូរណាទីនញ្ហិ ‘‘អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ, អប្បិច្ឆតាយ វត្ថម្បិ ន និវាសេតី’’តិអាទិនា នយេន យសោ សមុគ្គតោ, តថាគតស្ស ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទីហិ យថាភូតគុណេហិ។ តិត្ថករាតិ លទ្ធិករា។ សាធុសម្មតាតិ ឥមេ សាធូ សុន្ទរា សប្បុរិសាតិ ឯវំ សម្មតា។ ពហុជនស្សាតិ អស្សុតវតោ ចេវ អន្ធពាលបុថុជ្ជនស្ស វិភាវិនោ ច បណ្ឌិតជនស្ស។ តត្ថ តិត្ថិយា ពាលជនស្ស ឯវំ សម្មតា, តថាគតោ បណ្ឌិតជនស្ស។ ឥមិនា នយេន បូរណោ កស្សបោ សង្ឃីតិអាទីសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ភគវា បន យស្មា អដ្ឋតិំស អារម្មណានិ វិភជន្តោ ពហូនិ និព្ពានឱតរណតិត្ថានិ អកាសិ, តស្មា ‘‘តិត្ថករោ’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ។
កស្មា
២៣៩. វាទំ អារោបេត្វាតិ វាទេ ទោសំ អារោបេត្វា។ អបក្កន្តាតិ, អបគតា, កេចិ ទិសំ បក្កន្តា, កេចិ គិហិភាវំ បត្តា, កេចិ ឥមំ សាសនំ អាគតា។ សហិតំ មេតិ មយ្ហំ វចនំ សហិតំ សិលិដ្ឋំ, អត្ថយុត្តំ ការណយុត្តន្តិ អត្ថោ។ អសហិតំ តេតិ តុយ្ហំ វចនំ អសហិតំ។ អធិចិណ្ណំ តេ វិបរាវត្តន្តិ យំ តុយ្ហំ ទីឃរត្តាចិណ្ណវសេន សុប្បគុណំ, តំ មយ្ហំ ឯកវចនេនេវ វិបរាវត្តំ វិបរិវត្តិត្វា ឋិតំ, ន កិញ្ចិ ជាតន្តិ អត្ថោ។ អារោបិតោ តេ វាទោតិ មយា តវ វាទេ ទោសោ ចរ វាទប្បមោក្ខាយាតិ ទោសមោចនត្ថំ ចរ វិចរ, តត្ថ តត្ថ គន្ត្វា សិក្ខាតិ អត្ថោ។ និព្ពេឋេហិ វា សចេ បហោសីតិ អថ សយំ បហោសិ, ឥទានេវ និព្ពេឋេហិ។ ធម្មក្កោសេនាតិ សភាវក្កោសេន។
២៤០. តំ នោ សោស្សាមាតិ តំ អម្ហាកំ ទេសិតំ ធម្មំ សុណិស្សាម។ ខុទ្ទមធុន្តិ ខុទ្ទកមក្ខិកាហិ កតំ ទណ្ឌកមធុំ។ អនេលកន្តិ និទ្ទោសំ អបគតមច្ឆិកណ្ឌកំ។ បីឡេយ្យាតិ ទទេយ្យ។ បច្ចាសីសមានរូបោតិ បូរេត្វា នុ ខោ នោ ភោជនំ ទស្សតីតិ ភាជនហត្ថោ បច្ចាសីសមានោ បច្ចុបដ្ឋិតោ អស្ស។ សម្បយោជេត្វាតិ
២៤១. ឥតរីតរេនាតិ លាមកលាមកេន។ បវិវិត្តោតិ ឥទំ បរិព្ពាជកោ កាយវិវេកមត្តំ សន្ធាយ វទតិ, ភគវា បន តីហិ វិវេកេហិ វិវិត្តោវ។
២៤២. កោសកាហារាបីតិ ទានបតីនំ ឃរេ អគ្គភិក្ខាឋបនត្ថំ ខុទ្ទកសរាវា ហោន្តិ, ទានបតិនោ អគ្គភត្តំ វា តត្ថ ឋបេត្វា ភុញ្ជន្តិ, បព្ពជិតេ សម្បត្តេ តំ ភត្តំ តស្ស ទេន្តិ។ តំ សរាវកំ កោសកោតិ វុច្ចតិ។ តស្មា យេ ច ឯកេនេវ ភត្តកោសកេន យាបេន្តិ, តេ កោសកាហារាតិ។ ពេលុវាហារាតិ ពេលុវមត្តភត្តាហារា។ សមតិត្តិកន្តិ ឱដ្ឋវដ្ដិយា ហេដ្ឋិមលេខាសមំ ឥមិនា ធម្មេនាតិ ឥមិនា អប្បាហារតាធម្មេន។ ឯត្ថ បន សព្ពាការេនេវ ភគវា អនប្បាហារោតិ ន វត្តព្ពោ។ បធានភូមិយំ ឆព្ពស្សានិ អប្បាហារោវ អហោសិ, វេរញ្ជាយំ តយោ មាសេ បត្ថោទនេនេវ យាបេសិ បាលិលេយ្យកវនសណ្ឌេ តយោ មាសេ ភិសមុឡាលេហេវ យាបេសិ។ ឥធ
បំសុកូលិកាតិ លូខចីវរធរាតិ សត្ថសុត្តលូខានិ ចីវរានិ ធារយមានា។ នន្តកានីតិ អន្តវិរហិតានិ វត្ថខណ្ឌានិ, យទិ ហិ នេសំ អន្តោ ភវេយ្យ, បិលោតិកាតិ សង្ខំ គច្ឆេយ្យុំ។ ឧច្ចិនិត្វាតិ ផាលេត្វា ទុព្ពលដ្ឋានំ បហាយ ថិរដ្ឋានមេវ គហេត្វា។ អលាពុលោមសានីតិ អលាពុលោមសទិសសុត្តានិ សុខុមានីតិ ទីបេតិ។ ឯត្តាវតា ច សត្ថា ចីវរសន្តោសេន អសន្តុដ្ឋោតិ ន វត្តព្ពោ។ អតិមុត្តកសុសានតោ ហិស្ស បុណ្ណទាសិយា បារុបិត្វា បាតិតសាណបំសុកូលំ គហណទិវសេ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា មហាបថវី អកម្បិ។ ឥធ បន ឯតមត្ថំ ទស្សេតិ – ‘‘អហំ ឯកស្មិំយេវ កាលេ បំសុកូលំ គណ្ហិំ, មយ្ហំ បន សាវកា ធុតង្គសមាទានតោ បដ្ឋាយ យាវជីវំ ធុតង្គំ ន ភិន្ទន្តី’’តិ។
បិណ្ឌបាតិកាតិ សបទានចារិនោតិ លោលុប្បចារំ បដិក្ខិបិត្វា សមាទិន្នសបទានចារា។ ឧញ្ឆាសកេ វតេ រតាតិ ឧញ្ឆាចរិយសង្ខាតេ ភិក្ខូនំ បកតិវតេ រតា, ឧច្ចនីចឃរទ្វារដ្ឋាយិនោ ហុត្វា កពរមិស្សកំ ភត្តំ សំហរិត្វា បរិភុញ្ជន្តីតិ អត្ថោ។ អន្តរឃរន្តិ ព្រហ្មាយុសុត្តេ ឧម្មារតោ បដ្ឋាយ អន្តរឃរំ, ឥធ ឥន្ទខីលតោ បដ្ឋាយ អធិប្បេតំ។ ឯត្តាវតា ច សត្ថា បិណ្ឌបាតសន្តោសេន អសន្តុដ្ឋោតិ ន វត្តព្ពោ, អប្បាហារតាយ វុត្តនិយាមេនេវ បន សព្ពំ វិត្ថារេតព្ពំ។ ឥធ បន ឯតមត្ថំ ទស្សេតិ – ‘‘អហំ ឯកស្មិំយេវ កាលេ និមន្តនំ ន សាទយិំ, មយ្ហំ បន សាវកា ធុតង្គសមាទានតោ បដ្ឋាយ យាវជីវំ ធុតង្គំ ន ភិន្ទន្តី’’តិ។
រុក្ខមូលិកាតិ ឆន្នំ បដិក្ខិបិត្វា សមាទិន្នរុក្ខមូលិកង្គា។ អព្ភោកាសិកាតិ ឆន្នញ្ច រុក្ខមូលញ្ច អដ្ឋមាសេតិ ហេមន្តគិម្ហិកេ មាសេ។ អន្តោវស្សេ បន ចីវរានុគ្គហត្ថំ ឆន្នំ បវិសន្តិ។ ឯត្តាវតា ច សត្ថា សេនាសនសន្តោសេន អសន្តុដ្ឋោតិ ន វត្តព្ពោ, សេនាសនសន្តោសោ
អារញ្ញិកាតិ សង្ឃមជ្ឈេ ឱសរន្តីតិ អពទ្ធសីមាយ កថិតំ, ពទ្ធសីមាយំ បន វសន្តា អត្តនោ វសនដ្ឋានេយេវ ឧបោសថំ ករោន្តិ។ ឯត្តាវតា ច សត្ថា នោ បវិវិត្តោតិ ន វត្តព្ពោ, ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ភិក្ខវេ, អឌ្ឍមាសំ បដិសល្លិយិតុ’’ន្តិ (បារា. ១៦២; ៥៦៥) ឯវញ្ហិស្ស បវិវេកោ បញ្ញាយតិ។ ឥធ បន ឯតមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘អហំ ឯកស្មិំយេវ តថារូបេ កាលេ បដិសល្លិយិំ, មយ្ហំ បន សាវកា ធុតង្គសមាទានតោ បដ្ឋាយ យាវជីវំ ធុតង្គំ ន ភិន្ទន្តី’’តិ។ មមំ សាវកាតិ មំ សាវកា។
២៤៤. សនិទានន្តិ សប្បច្ចយំ។ កិំ បន អប្បច្ចយំ និព្ពានំ ន ទេសេតីតិ។ នោ ន ទេសេតិ, សហេតុកំ បន តំ ទេសនំ កត្វា ទេសេតិ, នោ អហេតុកន្តិ។ សប្បាដិហារិយន្តិ បុរិមស្សេវេតំ វេវចនំ, សការណន្តិ អត្ថោ។ តំ វតាតិ ឯត្ថ វតាតិ និបាតមត្តំ។
២៤៥. អនាគតំ វាទបថន្តិ អជ្ជ ឋបេត្វា ស្វេ វា បុនទិវសេ វា អឌ្ឍមាសេ វា មាសេ វា សំវច្ឆរេ វា តស្ស តស្ស បញ្ហស្ស ឧបរិ អាគមនវាទបថំ។ ន ទក្ខតីតិ យថា សច្ចកោ និគណ្ឋោ អត្តនោ និគ្គហណត្ថំ អាគតការណំ វិសេសេត្វា វទន្តោ ន អទ្ទស, ឯវំ ន ទក្ខតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ។ សហធម្មេនាតិ សការណេន។ អន្តរន្តរា កថំ ឱបាតេយ្យុន្តិ មម កថាវារំ បច្ឆិន្ទិត្វា អន្តរន្តរេ អត្តនោ កថំ បវេសេយ្យុន្តិ អត្ថោ។ ន ខោ បនាហំ, ឧទាយីតិ, ឧទាយិ, អហំ អម្ពដ្ឋសោណទណ្ឌកូដទន្តសច្ចកនិគណ្ឋាទីហិ សទ្ធិំ មហាវាទេ វត្តមានេបិ – ‘‘អហោ វត មេ ឯកសាវកោបិ ឧបមំ វា ការណំ វា អាហរិត្វា ទទេយ្យា’’តិ ឯវំ សាវកេសុ អនុសាសនិំ ន បច្ចាសីសាមិ។ មមយេវាតិ ឯវរូបេសុ ឋានេសុ សាវកា មមយេវ អនុសាសនិំ ឱវាទំ បច្ចាសីសន្តិ។
២៤៦. តេសាហំ ចិត្តំ អារាធេមីតិ តេសំ អហំ តស្ស បញ្ហស្ស វេយ្យាករណេន ចិត្តំ គណ្ហាមិ សម្បាទេមិ បរិបូរេមិ, អញ្ញំ បុដ្ឋោ អញ្ញំ ន ព្យាករោមិ, អម្ពំ បុដ្ឋោ លពុជំ វិយ លពុជំ វា បុដ្ឋោ អម្ពំ វិយ។ ឯត្ថ ច ‘‘អធិសីលេ សម្ភាវេន្តី’’តិ វុត្តដ្ឋានេ ពុទ្ធសីលំ នាម កថិតំ, ‘‘អភិក្កន្តេ ញាណទស្សនេ
២៤៧. ឥទានិ តេសំ តេសំ វិសេសាធិគមានំ បដិបទំ អាចិក្ខន្តោ បុន ចបរំ ឧទាយីតិអាទិមាហ។ តត្ថ អភិញ្ញាវោសានបារមិប្បត្តាតិ អភិញ្ញាវោសានសង្ខាតញ្ចេវ អភិញ្ញាបារមីសង្ខាតញ្ច អរហត្តំ បត្តា។
សម្មប្បធានេតិ ឧបាយបធានេ។ ឆន្ទំ ជនេតីតិ កត្តុកម្យតាកុសលច្ឆន្ទំ ជនេតិ។ វាយមតីតិ វាយាមំ ករោតិ។ វីរិយំ អារភតីតិ វីរិយំ បវត្តេតិ។ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតីតិ ចិត្តំ ឧក្ខិបតិ។ បទហតីតិ ឧបាយបធានំ ករោតិ។ ភាវនាយ បារិបូរិយាតិ វឌ្ឍិយា បរិបូរណត្ថំ។ អបិចេត្ថ – ‘‘យា ឋិតិ, សោ អសម្មោសោ…បេ.… យំ វេបុល្លំ, សា ភាវនាបារិបូរី’’តិ (វិភ. ៤០៦) ឯវំ បុរិមំ បុរិមស្ស បច្ឆិមំ បច្ឆិមស្ស អត្ថោតិបិ វេទិតព្ពំ។
ឥមេហិ បន សម្មប្បធានេហិ កិំ កថិតំ? កស្សបសំយុត្តបរិយាយេន សាវកស្ស បុព្ពភាគបដិបទា កថិតា។ វុត្តញ្ហេតំ តត្ថ –
‘‘ចត្តារោមេ
ឯត្ថ
តត្ថ ‘‘ឧប្បន្នា សមថវិបស្សនា និរុជ្ឈមានា អនត្ថាយ សំវត្តន្តី’’តិ អត្ថស្ស អាវិភាវត្ថមិទំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ ខីណាសវត្ថេរោ ‘‘មហាចេតិយញ្ច មហាពោធិញ្ច វន្ទិស្សាមី’’តិ សមាបត្តិលាភិនា ភណ្ឌគាហកសាមណេរេន សទ្ធិំ ជនបទតោ មហាវិហារំ អាគន្ត្វា វិហារបរិវេណំ បាវិសិ។ សាយន្ហសមយេ មហាភិក្ខុសង្ឃេ ចេតិយំ វន្ទមានេ ចេតិយំ វន្ទនត្ថាយ ន និក្ខមិ។ កស្មា? ខីណាសវានញ្ហិ តីសុ រតនេសុ មហន្តំ គារវំ ហោតិ។ តស្មា ភិក្ខុសង្ឃេ វន្ទិត្វា បដិក្កមន្តេ មនុស្សានំ សាយមាសភុត្តវេលាយំ សាមណេរម្បិ អជានាបេត្វា ‘‘ចេតិយំ វន្ទិស្សាមី’’តិ ឯកកោវ និក្ខមិ។ សាមណេរោ
មហាថេរោ មហាចេតិយំ ឧល្លោកេត្វា ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ គហេត្វា សព្ពំ ចេតសោ សមន្នាហរិត្វា ហដ្ឋបហដ្ឋោ ចេតិយំ វន្ទតិ។ សាមណេរោ ថេរស្ស វន្ទនាការំ ទិស្វា ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មេ អតិវិយ បសន្នចិត្តោ វន្ទតិ, កិំ នុ ខោ បុប្ផានិ លភិត្វា បូជំ ករេយ្យា’’តិ ចិន្តេសិ។ ថេរោ វន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយ សិរសិ អញ្ជលិំ ឋបេត្វា មហាចេតិយំ ឧល្លោកេត្វា ឋិតោ។ សាមណេរោ ឧក្កាសិត្វា អត្តនោ អាគតភាវំ ជានាបេសិ។ ថេរោ បរិវត្តេត្វា ឱលោកេន្តោ ‘‘កទា អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ។ តុម្ហាកំ ចេតិយំ វន្ទនកាលេ, ភន្តេ។ អតិវិយ បសន្នា ចេតិយំ វន្ទិត្ថ កិំ នុ ខោ បុប្ផានិ លភិត្វា បូជេយ្យាថាតិ? អាម សាមណេរ ឥមស្មិំ ចេតិយេ វិយ អញ្ញត្រ ឯត្តកំ ធាតូនំ និធានំ នាម នត្ថិ, ឯវរូបំ អសទិសំ មហាថូបំ បុប្ផានិ លភិត្វា កោ ន បូជេយ្យាតិ។ តេន ហិ, ភន្តេ, អធិវាសេថ, អាហរិស្សាមីតិ តាវទេវ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា ឥទ្ធិយា ហិមវន្តំ គន្ត្វា វណ្ណគន្ធសម្បន្នបុប្ផានិ បរិស្សាវនំ បូរេត្វា មហាថេរេ ទក្ខិណមុខតោ បច្ឆិមំ មុខំ អសម្បត្តេយេវ អាគន្ត្វា បុប្ផបរិស្សាវនំ ហត្ថេ ឋបេត្វា ‘‘បូជេថ, ភន្តេ,’’តិ អាហ
ថេរោ
ថេរោ មហាចេតិយញ្ច មហាពោធិញ្ច វន្ទិត្វា សាមណេរំ បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា អនុបុព្ពេន កុដេឡិតិស្សមហាវិហារំ អគមាសិ។ សាមណេរោ ឧបជ្ឈាយស្ស បទានុបទិកោ ហុត្វា ភិក្ខាចារំ ន គច្ឆតិ, ‘‘កតរំ គាមំ បវិសថ, ភន្តេ,’’តិ
អថេកទិវសំ
សាមណេរោ គន្ត្វា បទុមសរតីរេ អដ្ឋាសិ តស្សា បច្ចុត្តរណំ អាគមយមានោ។ សាបិ សាមណេរំ អាកាសេន គច្ឆន្តញ្ច បុន អាគន្ត្វា ឋិតញ្ច ទិស្វា ‘‘អទ្ធា ឯស មំ និស្សាយ ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ ញត្វា ‘‘បដិក្កម សាមណេរា’’តិ អាហ។ សោ បដិក្កមិ។ ឥតរា បច្ចុត្តរិត្វា សាដកំ និវាសេត្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ,’’តិ បុច្ឆិ។ សោ តមត្ថំ អារោចេសិ។ សា ពហូហិ ការណេហិ ឃរាវាសេ អាទីនវំ ព្រហ្មចរិយវាសេ អានិសំសញ្ច ទស្សេត្វា
សោ បេសការកម្មំ ឧគ្គណ្ហិត្វា បេសការេហិ សទ្ធិំ សាលាយ កម្មំ ករោតិ។ អញ្ញេសំ ឥត្ថិយោ បាតោវ ភត្តំ សម្បាទេត្វា អាហរិំសុ, តស្ស ភរិយា ន តាវ អាគច្ឆតិ។ សោ ឥតរេសុ កម្មំ វិស្សជ្ជេត្វា ភុញ្ជមានេសុ តសរំ វដ្ដេន្តោ និសីទិ។ សា បច្ឆា អគមាសិ។ អថ នំ សោ ‘‘អតិចិរេន
អបរម្បិ វត្ថុ – តិំសមត្តា ភិក្ខូ កល្យាណិមហាចេតិយំ វន្ទិត្វា អដវិមគ្គេន មហាមគ្គំ ឱតរមានា អន្តរាមគ្គេ ឈាមខេត្តេ កម្មំ កត្វា អាគច្ឆន្តំ ឯកំ មនុស្សំ អទ្ទសំសុ។ តស្ស សរីរំ មសិមក្ខិតំ វិយ អហោសិ។ មសិមក្ខិតំយេវ ឯកំ កាសាវំ កច្ឆំ បីឡេត្វា និវត្ថំ, ឱលោកិយមានោ ឈាមខាណុកោ វិយ ខាយតិ។ សោ ទិវសភាគេ កម្មំ កត្វា ឧបឌ្ឍជ្ឈាយមានានំ ទារូនំ កលាបំ ឧក្ខិបិត្វា បិដ្ឋិយំ វិប្បកិណ្ណេហិ កេសេហិ កុម្មគ្គេន អាគន្ត្វា ភិក្ខូនំ សម្មុខេ អដ្ឋាសិ។ សាមណេរា ទិស្វា អញ្ញមញ្ញំ ឱលោកយមានា, – ‘‘អាវុសោ, តុយ្ហំ បិតា តុយ្ហំ មហាបិតា
ទហរសាមណេរា អាគន្ត្វា មហាថេរានំ សម្មុខាបិ បរិហាសំ ករោន្តិ។ ឧបាសកោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ មំ បស្សិត្វា បរិហសថ, ឯត្តកេនេវ មត្ថកំ បត្តម្ហាតិ មា សល្លក្ខេថ។ អហម្បិ បុព្ពេ តុម្ហាទិសោវ សមណោ អហោសិំ។ តុម្ហាកំ បន ចិត្តេកគ្គតាមត្តកម្បិ នត្ថិ, អហំ ឥមស្មិំ សាសនេ
អនុប្បន្នានំ បាបកានន្តិ ចេត្ថ ‘‘អនុប្បន្នោ វា កាមាសវោ ឧប្បន្នានំ បាបកានន្តិ ឯត្ថ បន ចតុព្ពិធំ ឧប្បន្នំ វត្តមានុប្បន្នំ ភុត្វាវិគតុប្បន្នំ, ឱកាសកតុប្បន្នំ, ភូមិលទ្ធុប្បន្នន្តិ។ តត្ថ យេ កិលេសា វិជ្ជមានា ឧប្បាទាទិសមង្គិនោ, ឥទំ វត្តមានុប្បន្នំ នាម។ កម្មេ បន ជវិតេ អារម្មណរសំ អនុភវិត្វា និរុទ្ធវិបាកោ ភុត្វា វិគតំ នាម។ កម្មំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធំ ភវិត្វា វិគតំ នាម។ តទុភយម្បិ ភុត្វាវិគតុប្បន្នន្តិ សង្ខំ គច្ឆតិ។ កុសលាកុសលំ កម្មំ អញ្ញស្ស កម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតិ, ឯវំ កតេ ឱកាសេ វិបាកោ ឧប្បជ្ជមានោ ឱកាសករណតោ បដ្ឋាយ ឧប្បន្នោតិ សង្ខំ គច្ឆតិ។ ឥទំ ឱកាសកតុប្បន្នំ នាម។ បញ្ចក្ខន្ធា បន វិបស្សនាយ ភូមិ នាម។ តេ អតីតាទិភេទា ហោន្តិ។ តេសុ អនុសយិតកិលេសា បន អតីតា វា អនាគតា វា បច្ចុប្បន្នា វាតិ ន វត្តព្ពា។ អតីតខន្ធេសុ អនុសយិតាបិ ហិ អប្បហីនាវ ហោន្តិ, អនាគតខន្ធេសុ, បច្ចុប្បន្នខន្ធេសុ ភូមិលទ្ធុប្បន្នំ នាម។ តេនាហុ បោរាណា – ‘‘តាសុ តាសុ ភូមីសុ អសមុគ្ឃាតិតកិលេសា ភូមិលទ្ធុប្បន្នាតិ សង្ខំ គច្ឆន្តី’’តិ។
អបរម្បិ ចតុព្ពិធំ ឧប្បន្នំ សមុទាចារុប្បន្នំ, អារម្មណាធិគហិតុប្បន្នំ, អវិក្ខម្ភិតុប្បន្នំ អសមុគ្ឃាតិតុប្បន្នន្តិ។ តត្ថ សម្បតិ វត្តមានំយេវ សមុទាចារុប្បន្នំ នាម។ សកិំ ចក្ខូនិ ឧម្មីលេត្វា អារម្មណេ និមិត្តេ គហិតេ អនុស្សរិតានុស្សរិតក្ខណេ កិលេសា អារម្មណាធិគហិតុប្បន្នំ នាម។ សមាបត្តិយា អវិក្ខម្ភិតា កិលេសា បន ឥមស្មិំ នាម ឋានេ នុប្បជ្ជិស្សន្តីតិ ន វត្តព្ពា។ កស្មា? អវិក្ខម្ភិតត្តា។ យថា កិំ? យថា សចេ ខីររុក្ខេ កុឋារិយា អាហនេយ្យុំ, ឥមស្មិំ នាម ឋានេ ខីរំ ន និក្ខមេយ្យាតិ ន វត្តព្ពំ, ឯវំ។ ឥទំ អវិក្ខម្ភិតុប្បន្នំ នាម។ មគ្គេន អសមុគ្ឃាតិតកិលេសា បន ភវគ្គេ និព្ពត្តស្សាបិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ បុរិមនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ។ ឥទំ អសមុគ្ឃាតិតុប្បន្នំ នាម។
ឥមេសុ ឧប្បន្នេសុ វត្តមានុប្បន្នំ ភុត្វាវិគតុប្បន្នំ ឱកាសកតុប្បន្នំ សមុទាចារុប្បន្នន្តិ ចតុព្ពិធំ ឧប្បន្នំ ន មគ្គវជ្ឈំ, ភូមិលទ្ធុប្បន្នំ អារម្មណាធិគហិតុប្បន្នំ អវិក្ខម្ភិតុប្បន្នំ អសមុគ្ឃាតិតុប្បន្នន្តិ ចតុព្ពិធំ មគ្គវជ្ឈំ។ មគ្គោ ហិ ឧប្បជ្ជមានោ ឯតេ កិលេសេ បជហតិ។ សោ យេ កិលេសេ បជហតិ, តេ អតីតា វា អនាគតា វា បច្ចុប្បន្នា វាតិ ន វត្តព្ពា។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘ហញ្ចិ អតីតេ កិលេសេ បជហតិ, តេន ហិ ខីណំ ខេបេតិ, និរុទ្ធំ និរោធេតិ, វិគតំ វិគមេតិ អត្ថង្គតំ អត្ថង្គមេតិ។ អតីតំ យំ នត្ថិ, តំ បជហតិ។ ហញ្ចិ អនាគតេ កិលេសេ បជហតិ, តេន ហិ អជាតំ បជហតិ, អនិព្ពត្តំ, អនុប្បន្នំ, អបាតុភូតំ បជហតិ។ អនាគតំ យំ នត្ថិ, តំ បជហតិ, ហញ្ចិ បច្ចុប្បន្នេ កិលេសេ បជហតិ, តេន ហិ រត្តោ រាគំ បជហតិ
ឥតិ បាឡិយំ អជាតផលរុក្ខោ អាគតោ, ជាតផលរុក្ខេន បន ទីបេតព្ពំ។ យថា ហិ សផលោ តរុណម្ពរុក្ខោ, តស្ស ផលានិ មនុស្សា បរិភុញ្ជេយ្យុំ, សេសានិ បាតេត្វា បច្ឆិយោ បូរេយ្យុំ
ន កេវលញ្ច មគ្គោ កិលេសេយេវ បជហតិ, កិលេសានំ បន អប្បហីនត្តា យេ ច ឧប្បជ្ជេយ្យុំ ឧបាទិន្នកក្ខន្ធា, តេបិ បជហតិយេវ។ វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘សោតាបត្តិមគ្គញាណេន អភិសង្ខារវិញ្ញាណស្ស និរោធេន សត្ត ភវេ ឋបេត្វា អនមតគ្គេ សំសារេ យេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ នាមញ្ច រូបញ្ច, ឯត្ថេតេ និរុជ្ឈន្តី’’តិ (ចូឡនិ. ៦) វិត្ថារោ។ ឥតិ មគ្គោ ឧបាទិន្នអនុបាទិន្នតោ វុដ្ឋាតិ។ ភវវសេន បន សោតាបត្តិមគ្គោ អបាយភវតោ វុដ្ឋាតិ, សកទាគាមិមគ្គោ សុគតិភវេកទេសតោ, អនាគាមិមគ្គោ សុគតិកាមភវតោ, អរហត្តមគ្គោ
អថ មគ្គក្ខណេ កថំ អនុប្បន្នានំ ឧប្បាទាយ ភាវនា ហោតិ, កថំ វា ឧប្បន្នានំ ឋិតិយាតិ។ មគ្គប្បវត្តិយាយេវ។ មគ្គោ ហិ បវត្តមានោ បុព្ពេ អនុប្បន្នបុព្ពត្តា អនុប្បន្នោ នាម វុច្ចតិ។ អនាគតបុព្ពញ្ហិ ឋានំ អាគន្ត្វា អននុភូតបុព្ពំ វា អារម្មណំ អនុភវិត្វា វត្តារោ ភវន្តិ ‘‘អនាគតដ្ឋានំ អាគតម្ហា, អននុភូតំ អារម្មណំ អនុភវាមា’’តិ។ យា ចស្ស បវត្តិ, អយមេវ ឋិតិ នាមាតិ ឋិតិយា ភាវេតីតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ។
ឥទ្ធិបាទេសុ ឧបសមគាមី។ សម្ពុជ្ឈមានា គច្ឆតិ, មគ្គសម្ពោធត្ថាយ វា គច្ឆតីតិ សម្ពោធគាមី។
វិវេកនិស្សិតាទីនិ សព្ពាសវសំវរេ វុត្តានិ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បនាយំ ពោធិបក្ខិយកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តា។
២៤៨. វិមោក្ខកថាយំ វិមោក្ខេតិ កេនដ្ឋេន វិមោក្ខា, អធិមុច្ចនដ្ឋេន។ កោ បនាយំ អធិមុច្ចនដ្ឋោ នាម? បច្ចនីកធម្មេហិ ច សុដ្ឋុ មុច្ចនដ្ឋោ, អារម្មណេ ច អភិរតិវសេន សុដ្ឋុ មុច្ចនដ្ឋោ, បិតុអង្កេ វិស្សដ្ឋង្គបច្ចង្គស្ស ទារកស្ស សយនំ វិយ អនិគ្គហិតភាវេន និរាសង្កតាយ អារម្មណេ បវត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ។ អយំ បនត្ថោ បច្ឆិមវិមោក្ខេ នត្ថិ, បុរិមេសុ សព្ពេសុ អត្ថិ។ រូបី រូបានិ បស្សតីតិ ឯត្ថ អជ្ឈត្តកេសាទីសុ នីលកសិណាទិវសេន ឧប្បាទិតំ រូបជ្ឈានំ រូបំ, តទស្ស អត្ថីតិ រូបី។ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតីតិ ពហិទ្ធាបិ នីលកសិណាទីនិ រូបានិ ឈានចក្ខុនា បស្សតិ។ ឥមិនា អជ្ឈត្ត
អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ អជ្ឈត្តំ ន រូបសញ្ញី, អត្តនោ កេសាទីសុ អនុប្បាទិតរូបាវចរជ្ឈានោតិ អត្ថោ។ ឥមិនា ពហិទ្ធា បរិកម្មំ កត្វា ពហិទ្ធាវ ឧប្បាទិតជ្ឈានស្ស រូបាវចរជ្ឈានានិ ទស្សិតានិ។ សុភន្តេវ អធិមុត្តោ ហោតីតិ ឥមិនា សុវិសុទ្ធេសុ នីលាទីសុ វណ្ណកសិណេសុ ឈានានិ ទស្សិតានិ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ អន្តោអប្បនាយំ សុភន្តិ
សព្ពសោ រូបសញ្ញានន្តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តមេវ។ អយំ អដ្ឋមោ វិមោក្ខោតិ អយំ ចតុន្នំ ខន្ធានំ សព្ពសោ
២៤៩. អភិភាយតនកថាយំ អភិភាយតនានីតិ អភិភវនការណានិ។ កិំ អភិភវន្តិ? បច្ចនីកធម្មេបិ អារម្មណានិបិ។ តានិ ហិ បដិបក្ខភាវេន បច្ចនីកធម្មេ អភិភវន្តិ, បុគ្គលស្ស ញាណុត្តរិតាយ អារម្មណានិ។ អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញីតិអាទីសុ បន អជ្ឈត្តរូបេ បរិកម្មវសេន អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី នាម ហោតិ។ អជ្ឈត្តញ្ច នីលបរិកម្មំ ករោន្តោ កេសេ វា បិត្តេ វា អក្ខិតារកាយ វា ករោតិ, បីតបរិកម្មំ ករោន្តោ មេទេ វា ឆវិយា វា ហត្ថតលបាទតលេសុ វា អក្ខីនំ បីតដ្ឋានេ វា ករោតិ, លោហិតបរិកម្មំ ករោន្តោ មំសេ វា លោហិតេ វា ជិវ្ហាយ វា អក្ខីនំ រត្តដ្ឋានេ វា ករោតិ, ឱទាតបរិកម្មំ ករោន្តោ អដ្ឋិម្ហិ វា ទន្តេ វា នខេ វា អក្ខីនំ សេតដ្ឋានេ វា ករោតិ។ តំ បន សុនីលំ សុបីតកំ សុលោហិតកំ សុឱទាតំ ន ហោតិ, អសុវិសុទ្ធមេវ ហោតិ។
ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតីតិ យស្សេតំ បរិកម្មំ អជ្ឈត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, និមិត្តំ បន ពហិទ្ធា, សោ ឯវំ អជ្ឈត្តំ បរិកម្មស្ស ពហិទ្ធា ច អប្បនាយ វសេន – ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ វុច្ចតិ។ បរិត្តានីតិ អវឌ្ឍិតានិ។ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានីតិ សុវណ្ណានិ វា ហោន្តុ ទុព្ពណ្ណានិ វា, បរិត្តវសេនេវ ឥទមភិភាយតនំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ តានិ អភិភុយ្យាតិ យថា នាម សម្បន្នគហណិកោ កដច្ឆុមត្តំ ភត្តំ លភិត្វា ‘‘កិមេត្ថ ភុញ្ជិតព្ពំ អត្ថី’’តិ សង្កឌ្ឍិត្វា ឯកកពឡមេវ ករោតិ, ឯវមេវំ ញាណុត្តរិកោ បុគ្គលោ វិសទញាណោ – ‘‘កិមេត្ថ បរិត្តកេ អារម្មណេ សមាបជ្ជិតព្ពំ អត្ថិ, នាយំ មម ភារោ’’តិ តានិ រូបានិ អភិភវិត្វា សមាបជ្ជតិ, សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ បាបេតីតិ អត្ថោ។ ជានាមិ បស្សាមីតិ ឥមិនា បនស្ស អាភោគោ កថិតោ, សោ ច ខោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស, ន អន្តោសមាបត្តិយំ។ ឯវំសញ្ញី ហោតីតិ អាភោគសញ្ញាយបិ ឈានសញ្ញាយបិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ។ អភិភវសញ្ញា ហិស្ស អន្តោសមាបត្តិយំ អត្ថិ, អាភោគសញ្ញា បន សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្សេវ។
អប្បមាណានីតិ វឌ្ឍិតប្បមាណានិ, មហន្តានីតិ អត្ថោ។ អភិភុយ្យាតិ ឯត្ថ បន យថា មហគ្ឃសោ
អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ អលាភិតាយ វា អនត្ថិកតាយ វា អជ្ឈត្តរូបេ បរិកម្មសញ្ញាវិរហិតោ។ ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតីតិ យស្ស បរិកម្មម្បិ និមិត្តម្បិ ពហិទ្ធាវ ឧប្បន្នំ, សោ ឯវំ ពហិទ្ធា បរិកម្មស្ស ចេវ អប្បនាយ ច វសេន – ‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ វុច្ចតិ។ សេសមេត្ថ ចតុត្ថាភិភាយតនេ វុត្តនយមេវ។ ឥមេសុ បន ចតូសុ បរិត្តំ វិតក្កចរិតវសេន អាគតំ, អប្បមាណំ មោហចរិតវសេន, សុវណ្ណំ ទោសចរិតវសេន, ទុព្ពណ្ណំ រាគចរិតវសេន។ ឯតេសញ្ហិ ឯតានិ សប្បាយានិ។ សា ច នេសំ សប្បាយតា វិត្ថារតោ វិសុទ្ធិមគ្គេចរិយនិទ្ទេសេ វុត្តា។
បញ្ចមអភិភាយតនាទីសុ នីលានីតិ សព្ពសង្គាហិកវសេន វុត្តំ។ នីលវណ្ណានីតិ វណ្ណវសេន។ នីលនិទស្សនានីតិ និទស្សនវសេន។ អបញ្ញាយមានវិវរានិ អសម្ភិន្នវណ្ណានិ ឯកនីលានេវ ហុត្វា ទិស្សន្តីតិ វុត្តំ នីលនិភាសានីតិ ឥទំ បន ឱភាសវសេន វុត្តំ, នីលោភាសានិ នីលបភាយុត្តានីតិ អត្ថោ។ ឯតេន នេសំ សុវិសុទ្ធតំ ទស្សេតិ។ វិសុទ្ធវណ្ណវសេនេវ ហិ ឥមានិ ចត្តារិ អភិភាយតនានិ វុត្តានិ។ ឧមាបុប្ផន្តិ ឯតញ្ហិ បុប្ផំ សិនិទ្ធំ មុទុំ ទិស្សមានម្បិ នីលមេវ ហោតិ។ គិរិកណ្ណិកបុប្ផាទីនិ បន ទិស្សមានានិ សេតធាតុកានិ ហោន្តិ។ តស្មា ឥទមេវ គហិតំ, ន តានិ។ ពារាណសេយ្យកន្តិ ពារាណសិយំ ភវំ។ តត្ថ កិរ កប្បាសោបិ មុទុ, សុត្តកន្តិកាយោបិ តន្តវាយាបិ ឆេកា, ឧទកម្បិ សុចិ សិនិទ្ធំ, តស្មា វត្ថំ ឧភតោភាគវិមដ្ឋំ ហោតិ, ទ្វីសុ បស្សេសុ មដ្ឋំ មុទុ សិនិទ្ធំ ខាយតិ។ បីតានីតិអាទីសុ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារតោ វុត្តមេវ។
អភិញ្ញាវោសានបារមិប្បត្តាតិ ឥតោ បុព្ពេសុ សតិបដ្ឋានាទីសុ តេ ធម្មេ ភាវេត្វា អរហត្តប្បត្តាវ
២៥០. កសិណកថាយំ សកលដ្ឋេន កសិណានិ, តទារម្មណានំ ធម្មានំ ខេត្តដ្ឋេន អធិដ្ឋានដ្ឋេន វា អាយតនានិ។ ឧទ្ធន្តិ ឧបរិ គគនតលាភិមុខំ។ អធោតិ ហេដ្ឋា ភូមិតលាភិមុខំ។ តិរិយន្តិ ខេត្តមណ្ឌលមិវ សមន្តា បរិច្ឆិន្ទិត្វា។ ឯកច្ចោ ហិ ឧទ្ធមេវ កសិណំ វឌ្ឍេតិ, ឯកច្ចោ អធោ, ឯកច្ចោ សមន្តតោ។ តេន តេន ការណេន ឯវំ បសារេតិ អាលោកមិវ រូបទស្សនកាមោ។ តេន វុត្តំ – ‘‘បថវីកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ ឧទ្ធំអធោតិរិយ’’ន្តិ។ អទ្វយន្តិ ទិសាអនុទិសាសុ អទ្វយំ។ ឥទំ បន ឯកស្ស អញ្ញភាវានុបគមនត្ថំ វុត្តំ។ យថា ហិ ឧទកំ បវិដ្ឋស្ស សព្ពទិសាសុ ឧទកមេវ អប្បមាណន្តិ ឥទំ តស្ស តស្ស ផរណអប្បមាណវសេន វុត្តំ។ តញ្ហិ ចេតសា ផរន្តោ សកលមេវ ផរតិ, អយមស្ស អាទិ, ឥទំ មជ្ឈន្តិ បមាណំ គណ្ហាតីតិ។ វិញ្ញាណកសិណន្តិ ចេត្ថ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តានេវ។ ឥធាបិ ចិណ្ណវសិភាវេនេវ អភិញ្ញាវោសានបារមិប្បត្តា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា។ តថា ឥតោ អនន្តរេសុ ចតូសុ ឈានេសុ។ យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ មហាអស្សបុរសុត្តេ វុត្តមេវ។
២៥២. វិបស្សនាញាណេ បន រូបីតិអាទីនមត្ថោ វុត្តោយេវ។ ឯត្ថ សិតមេត្ថ បដិពទ្ធន្តិ ឯត្ថ ចាតុមហាភូតិកេ កាយេ និស្សិតញ្ច បដិពទ្ធញ្ច។ សុភោតិ សុន្ទរោ។ ជាតិមាតិ សុបរិសុទ្ធអាករសមុដ្ឋិតោ។ សុបរិកម្មកតោតិ សុដ្ឋុ កតបរិកម្មោ អបនីតបាសាណសក្ខរោ។ អច្ឆោតិ តនុច្ឆវិ។ វិប្បសន្នោតិ សុដ្ឋុ វិប្បសន្នោ។ សព្ពាការសម្បន្នោតិ ធោវន វេធនាទីហិ សព្ពេហិ អាការេហិ សម្បន្នោ។ នីលន្តិអាទីហិ
ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឯវំ ឧបមាសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ – មណិ វិយ ហិ ករជកាយោ។ អាវុតសុត្តំ
កិំ បនេតំ ញាណស្ស អាវិភូតំ, បុគ្គលស្សាតិ។ ញាណស្ស, តស្ស បន អាវិភាវត្តា បុគ្គលស្ស អាវិភូតាវ ហោន្តិ។ ឥទញ្ច វិបស្សនាញាណំ មគ្គស្ស អនន្តរំ, ឯវំ សន្តេបិ យស្មា អភិញ្ញាវារេ អារទ្ធេ ឯតស្ស អន្តរាវារោ នត្ថិ, តស្មា ឥធេវ ទស្សិតំ។ យស្មា ច អនិច្ចាទិវសេន អកតសម្មសនស្ស ទិព្ពាយ សោតធាតុយា ភេរវសទ្ទំ សុណន្តោ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិយា ភេរវេ ខន្ធេ អនុស្សរតោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ភេរវរូបំ
២៥៣. មនោមយិទ្ធិយំ មនោមយន្តិ មនេន និព្ពត្តំ។ សព្ពង្គបច្ចង្គិន្តិ សព្ពេហិ អង្គេហិ ច បច្ចង្គេហិ ច សមន្នាគតំ។ អហីនិន្ទ្រិយន្តិ សណ្ឋានវសេន អវិកលិន្ទ្រិយំ។ ឥទ្ធិមតា និម្មិតរូបញ្ហិ សចេ ឥទ្ធិមា ឱទាតោ, តម្បិ ឱទាតំ។ សចេ អវិទ្ធកណ្ណោ, តម្បិ អវិទ្ធកណ្ណន្តិ ឯវំ សព្ពាការេហិ តេន សទិសមេវ ហោតិ។ មុញ្ជម្ហា ឦសិកន្តិអាទិ ឧបមត្តយម្បិ តំ សទិសភាវទស្សនត្ថមេវ វុត្តំ។ មុញ្ជសទិសា ឯវ ហិ តស្ស អន្តោ ឦសិកា ហោតិ។ កោសសទិសោយេវ អសិ, វដ្ដាយ កោសិយា វដ្ដំ អសិមេវ បក្ខិបន្តិ, បត្ថដាយ បត្ថដំ។
ករណ្ឌាតិ ឥទម្បិ អហិកញ្ចុកស្ស នាមំ, ន វិលីវករណ្ឌកស្ស។ អហិកញ្ចុកោ ហិ អហិនា សទិសោវ ហោតិ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ ‘‘បុរិសោ អហិំ ករណ្ឌា ឧទ្ធរេយ្យា’’តិ ហត្ថេន ឧទ្ធរមានោ វិយ ទស្សិតោ, អថ ខោ ចិត្តេនេវស្ស ឧទ្ធរណំ វេទិតព្ពំ។ អយញ្ហិ អហិ នាម សជាតិយំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតាតិ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។ ឧបមាមត្តមេវ ហិ ឥធ អធិកំ។
តត្ថ ឆេកកុម្ភការាទយោ វិយ ឥទ្ធិវិធញាណលាភី ភិក្ខុ ទដ្ឋព្ពោ។ សុបរិកម្មកតមត្តិកាទយោ វិយ ឥទ្ធិវិធញាណំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥច្ឆិតិច្ឆិតភាជនវិកតិអាទិករណំ វិយ តស្ស ភិក្ខុនោ វិកុព្ពនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥធាបិ ចិណ្ណវសិតាវសេនេវ អភិញ្ញាវោសានបារមិប្បត្តតា វេទិតព្ពា។ តថា ឥតោ បរាសុ ចតូសុ អភិញ្ញាសុ។
២៥៥. តត្ថ សង្ខធមោតិ សង្ខធមកោ។ អប្បកសិរេនេវាតិ និទ្ទុក្ខេនេវ។ វិញ្ញាបេយ្យាតិ ជានាបេយ្យ។ តត្ថ ឯវំ ចាតុទ្ទិសា វិញ្ញាបេន្តេ សង្ខធមកេ ‘‘សង្ខសទ្ទោ អយ’’ន្តិ វវត្ថាបេន្តានំ សត្តានំ តស្ស សង្ខសទ្ទស្ស អាវិភូតកាលោ វិយ យោគិនោ ទូរសន្តិកភេទានំ ទិព្ពានញ្ចេវ មានុសកានញ្ច សទ្ទានំ អាវិភូតកាលោ ទដ្ឋព្ពោ។
២៥៦. ចេតោបរិយញាណ-ឧបមាយំ ទហរោតិ តរុណោ។ យុវាតិ យោព្ពនេន សមន្នាគតោ។ មណ្ឌនកជាតិកោតិ យុវាបិ សមានោ ន អលសិយោ កិលិដ្ឋវត្ថសរីរោ, អថ ខោ មណ្ឌនកបកតិកោ, ទិវសស្ស ទ្វេ តយោ វារេ ន្ហាយិត្វា សុទ្ធវត្ថ-បរិទហន-អលង្ការករណសីលោតិ អត្ថោ។ សកណិកន្តិ
២៥៩. អយំ ខោ ឧទាយិ បញ្ចមោ ធម្មោតិ ឯកូនវីសតិ បព្ពានិ បដិបទាវសេន ឯកំ ធម្មំ
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
មហាសកុលុទាយិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. សមណមុណ្ឌិកសុត្តវណ្ណនា
២៦០. ឯវំ មេ សុតន្តិ សមណមុណ្ឌិកសុត្តំ។ តត្ថ ឧគ្គាហមានោតិ តស្ស បរិព្ពាជកស្ស នាមំ។ សុមនោតិ បកតិនាមំ។ កិញ្ចិ កិញ្ចិ បន ឧគ្គហិតុំ ឧគ្គាហេតុំ សមត្ថតាយ ឧគ្គាហមានោតិ នំ សញ្ជានន្តិ។ សមយំ សមយប្បវាទកំ។ តស្មិំ កិរ ឋានេ ចង្កីតារុក្ខបោក្ខរសាតិប្បភុតយោ ព្រាហ្មណា និគណ្ឋាចេលកបរិព្ពាជកាទយោ ច បព្ពជិតា សន្និបតិត្វា អត្តនោ អត្តនោ សមយំ បវទន្តិ កថេន្តិ ទីបេន្តិ, តស្មា សោ អារាមោ សមយប្បវាទកោតិ វុច្ចតិ។ ស្វេវ តិន្ទុកាចីរសង្ខាតាយ តិម្ពរូសករុក្ខបន្តិយា បរិក្ខិត្តត្តា តិន្ទុកាចីរំ។ យស្មា បនេត្ថ បឋមំ ឯកា សាលា អហោសិ, បច្ឆា មហាបុញ្ញំ បោដ្ឋបាទបរិព្ពាជកំ និស្សាយ ពហូ សាលា កតា, តស្មា តមេវ ឯកំ សាលំ ឧបាទាយ លទ្ធនាមវសេន ឯកសាលកោតិ វុច្ចតិ។ មល្លិកាយ បន បសេនទិរញ្ញោ ទេវិយា ឧយ្យានភូតោ សោ បុប្ផផលសញ្ឆន្នោ អារាមោតិ កត្វា មល្លិកាយ អារាមោតិ សង្ខំ គតោ។ តស្មិំ សមយប្បវាទកេ តិន្ទុកាចីរេ ឯកសាលកេ មល្លិកាយ អារាមេ។ បដិវសតីតិ វាសផាសុតាយ វសតិ។ ទិវា ទិវស្សាតិ ទិវសស្ស ទិវា នាម មជ្ឈន្ហាតិក្កមោ, តស្មិំ ទិវសស្សបិ ទិវាភូតេ អតិក្កន្តមត្តេ មជ្ឈន្ហិកេ និក្ខមីតិ អត្ថោ។ បដិសល្លីនោតិ តតោ តតោ រូបាទិគោចរតោ ចិត្តំ បដិសំហរិត្វា លីនោ, ឈានរតិសេវនវសេន ឯកីភាវំ គតោ។ មនោភាវនីយានន្តិ មនវឌ្ឍនកានំ, យេ យាវតាតិ យត្តកា។ អយំ តេសំ អញ្ញតរោតិ អយំ តេសំ អព្ភន្តរោ ឯកោ សាវកោ។ អប្បេវ នាមាតិ តស្ស ឧបសង្កមនំ បត្ថយមានោ អាហ។ បត្ថនាការណំ បន សន្ទកសុត្តេ វុត្តមេវ។
២៦១. ឯតទវោចាតិ ទន្ទបញ្ញោ អយំ គហបតិ, ធម្មកថាយ នំ សង្គណ្ហិត្វា អត្តនោ សាវកំ ករិស្សាមីតិ មញ្ញមានោ ឯតំ ‘‘ចតូហិ ខោ’’តិអាទិវចនំ អវោច។ តត្ថ បញ្ញបេមីតិ ទស្សេមិ ឋបេមិ។ សម្បន្នកុសលន្តិ បរិបុណ្ណកុសលំ។ បរមកុសលន្តិ ឧត្តមកុសលំ។ អយោជ្ឈន្តិ វាទយុទ្ធេន យុជ្ឈិត្វា ចាលេតុំ អសក្កុណេយ្យំ អចលំ និក្កម្បំ ថិរំ។ ន ករោតីតិ អករណមត្តមេវ
នេវ អភិនន្ទីតិ តិត្ថិយា នាម ជានិត្វាបិ អជានិត្វាបិ យំ វា តំ វា វទន្តីតិ មញ្ញមានោ នាភិនន្ទិ។ ន បដិក្កោសីតិ សាសនស្ស អនុលោមំ វិយ បសន្នាការំ វិយ វទតីតិ មញ្ញមានោ ន បដិសេធេតិ។
២៦២. យថា ឧគ្គាហមានស្សាតិ យថា តស្ស វចនំ, ឯវំ សន្តេ ឧត្តានសេយ្យកោ កុមារោ អយោជ្ឈសមណោ ថិរសមណោ ភវិស្សតិ, មយំ បន ឯវំ ន វទាមាតិ ទីបេតិ។ កាយោតិបិ ន ហោតីតិ សកកាយោ បរកាយោតិបិ វិសេសញាណំ ន ហោតិ។ អញ្ញត្រ ផន្ទិតមត្តាតិ បច្ចត្ថរណេ វលិសម្ផស្សេន វា មង្គុលទដ្ឋេន វា កាយផន្ទនមត្តំ នាម ហោតិ។ តំ ឋបេត្វា អញ្ញំ កាយេន ករណកម្មំ នាម នត្ថិ។ តម្បិ ច កិលេសសហគតចិត្តេនេវ ហោតិ។ វាចាតិបិ ន ហោតីតិ មិច្ឆាវាចា សម្មាវាចាតិបិ នានត្តំ ន ហោតិ។ រោទិតមត្តាតិ ជិឃច្ឆាបិបាសាបរេតស្ស បន រោទិតមត្តំ ហោតិ។ តម្បិ កិលេសសហគតចិត្តេនេវ។ សង្កប្បោតិ មិច្ឆាសង្កប្បោ សម្មាសង្កប្បោតិបិ នានត្តំ ន ហោតិ។ វិកូជិតមត្តាតិ វិកូជិតមត្តំ រោទនហសិតមត្តំ ហោតិ។ ទហរកុមារកានញ្ហិ ចិត្តំ អតីតារម្មណំ បវត្តតិ, និរយតោ អាគតា និរយទុក្ខំ សរិត្វា រោទន្តិ, ទេវលោកតោ អាគតា ហសន្តិ, តម្បិ កិលេសសហគតចិត្តេនេវ ហោតិ។ អាជីវោតិ មិច្ឆាជីវោ សម្មាជីវោតិបិ នានត្តំ ន ហោតិ។ អញ្ញត្រ មាតុថញ្ញាតិ ថញ្ញចោរទារកា នាម ហោន្តិ, មាតរិ ខីរំ បាយន្តិយា អបិវិត្វា អញ្ញវិហិតកាលេ បិដ្ឋិបស្សេន អាគន្ត្វា ថញ្ញំ បិវន្តិ។ ឯត្តកំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញោ មិច្ឆាជីវោ នត្ថិ។ អយម្បិ កិលេសសហគតចិត្តេនេវ ហោតីតិ ទស្សេតិ។
២៦៣. ឯវំ បរិព្ពាជកវាទំ បដិក្ខិបិត្វា ឥទានិ សយំ សេក្ខភូមិយំ មាតិកំ ឋបេន្តោ ចតូហិ ខោ អហន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ សមធិគយ្ហ តិដ្ឋតីតិ វិសេសេត្វា តិដ្ឋតិ។ ន កាយេន បាប កម្មន្តិអាទីសុ ន កេវលំ អករណមត្តមេវ, ភគវា បន ឯត្ថ សំវរប្បហានបដិសង្ខា បញ្ញបេតិ។ តំ ន ចេវ សម្បន្នកុសលន្តិអាទិ បន ខីណាសវំ សន្ធាយ វុត្តំ។
ឥទានិ ទសហិ ខោ អហន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ តីណិ បទានិ និស្សាយ ទ្វេ បឋមចតុក្កា ឋបិតា, ឯកំ បទំ និស្សាយ ទ្វេ បច្ឆិមចតុក្កា។ អយំ សេក្ខភូមិយំ មាតិកា។
២៦៤. ឥទានិ តំ វិភជន្តោ កតមេ ច ថបតិ អកុសលសីលាតិអាទិមាហ។ តត្ថ សរាគន្តិ អដ្ឋវិធំ លោភសហគតចិត្តំ។ សទោសន្តិ បដិឃសម្បយុត្តចិត្តទ្វយំ។ សមោហន្តិ វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចសហគតចិត្តទ្វយម្បិ វដ្ដតិ, សព្ពាកុសលចិត្តានិបិ។ មោហោ សព្ពាកុសលេ ឧប្បជ្ជតីតិ ហិ វុត្តំ។ ឥតោសមុដ្ឋានាតិ ឥតោ សរាគាទិចិត្តតោ សមុដ្ឋានំ ឧប្បត្តិ ឯតេសន្តិ ឥតោសមុដ្ឋានា។
កុហិន្តិ កតរំ ឋានំ បាបុណិត្វា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តិ។ ឯត្ថេតេតិ សោតាបត្តិផលេ ភុម្មំ។ បាតិមោក្ខសំវរសីលញ្ហិ សោតាបត្តិផលេ បរិបុណ្ណំ ហោតិ, តំ ឋានំ បត្វា អកុសលសីលំ អសេសំ និរុជ្ឈតិ។ អកុសលសីលន្តិ ច ទុស្សីលស្សេតំ អធិវចនន្តិ វេទិតព្ពំ។
អកុសលានំ សីលានំ និរោធាយ បដិបន្នោតិ ឯត្ថ យាវ សោតាបត្តិមគ្គា និរោធាយ បដិបន្នោ នាម ហោតិ, ផលបត្តេ បន តេ និរោធិតា នាម ហោន្តិ។
២៦៥. វីតរាគន្តិអាទីហិ
សីលវា ហោតីតិ សីលសម្បន្នោ ហោតិ គុណសម្បន្នោ ច។ នោ ច សីលមយោតិ អលមេត្តាវតា, នត្ថិ ឥតោ កិញ្ចិ ឧត្តរិ ករណីយន្តិ ឯវំ សីលមយោ ន ហោតិ។ យត្ថស្ស តេតិ អរហត្តផលេ ភុម្មំ។ អរហត្តផលញ្ហិ បត្វា អកុសលសីលំ អសេសំ និរុជ្ឈតិ។
និរោធាយ បដិបន្នោតិ ឯត្ថ យាវ អរហត្តមគ្គា និរោធាយ បដិបន្នោ នាម ហោតិ, ផលបត្តេ បន តេ និរោធិតា នាម ហោន្តិ។
២៦៦. កាមសញ្ញាទីសុ
បឋមំ ឈានន្តិ អនាគាមិផលបឋមជ្ឈានំ។ ឯត្ថេតេតិ អនាគាមិផលេ ភុម្មំ។ អនាគាមិផលញ្ហិ បត្វា អកុសលសង្កប្បា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តិ។
និរោធាយ បដិបន្នោតិ ឯត្ថ យាវ អនាគាមិមគ្គា និរោធាយ បដិបន្នោ នាម ហោតិ, ផលបត្តេ បន តេ និរោធិតា នាម ហោន្តិ។ នេក្ខម្មសញ្ញាទយោ ហិ តិស្សោបិ អដ្ឋកាមាវចរកុសលសហជាតសញ្ញាវ។
២៦៧. ឯត្ថេតេតិ អរហត្តផលេ ភុម្មំ។ ទុតិយជ្ឈានិកំ អរហត្តផលញ្ហិ បាបុណិត្វា កុសលសង្កប្បា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តិ។ និរោធាយ បដិបន្នោតិ ឯត្ថ យាវ អរហត្តមគ្គា និរោធាយ បដិបន្នោ នាម ហោតិ, ផលបត្តេ បន តេ និរោធិតា នាម ហោន្តិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
សមណមុណ្ឌិកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. ចូឡសកុលុទាយិសុត្តវណ្ណនា
២៧០. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡសកុលុទាយិសុត្តំ។ តត្ថ យទា បន, ភន្តេ, ភគវាតិ ឥទំ បរិព្ពាជកោ ធម្មកថំ សោតុកាមោ ភគវតោ ធម្មទេសនាយ សាលយភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ។
២៧១. តំយេវេត្ថ បដិភាតូតិ សចេ ធម្មំ សោតុកាមោ, តុយ្ហេវេត្ថ ឯកោ បញ្ហោ ឯកំ ការណំ ឧបដ្ឋាតុ។ យថា មំ បដិភាសេយ្យាតិ យេន ការណេន មម ធម្មទេសនា ឧបដ្ឋហេយ្យ, ឯតេន ហិ ការណេន កថាយ សមុដ្ឋិតាយ សុខំ ធម្មំ ទេសេតុន្តិ ទីបេតិ។ តស្ស មយ្ហំ, ភន្តេតិ សោ កិរ តំ ទិស្វា – ‘‘សចេ ភគវា ឥធ អភវិស្សា, អយមេតស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោតិ ទីបសហស្សំ វិយ ឧជ្ជលាបេត្វា អជ្ជ មេ បាកដំ អករិស្សា’’តិ ទសពលំយេវ អនុស្សរិ។ តស្មា តស្ស មយ្ហំ, ភន្តេតិអាទិមាហ។ តត្ថ អហោ នូនាតិ អនុស្សរណត្ថេ និបាតទ្វយំ។ តេន តស្ស ភគវន្តំ អនុស្សរន្តស្ស ឯតទហោសិ ‘‘អហោ នូន ភគវា អហោ នូន សុគតោ’’តិ។ យោ ឥមេសន្តិ យោ ឥមេសំ ធម្មានំ។ សុកុសលោតិ សុដ្ឋុ
តស្ស វាហំ បុព្ពន្តំ អារព្ភាតិ យោ ហិ លាភី ហោតិ, សោ ‘‘បុព្ពេ ត្វំ ខត្តិយោ អហោសិ, ព្រាហ្មណោ អហោសី’’តិ វុត្តេ ជានន្តោ
សោ វា មំ អបរន្តន្តិ ទិព្ពចក្ខុលាភិនោ ហិ អនាគតំសញាណំ ឥជ្ឈតិ, តស្មា ឯវមាហ។ ឥតរំ បុព្ពេ វុត្តនយមេវ។
ធម្មំ តេ ទេសេស្សាមីតិ អយំ កិរ អតីតេ ទេសិយមានេបិ ន ពុជ្ឈិស្សតិ, អនាគតេ ទេសិយមានេបិ ន ពុជ្ឈិស្សតិ។ អថស្ស ភគវា សណ្ហសុខុមំ បច្ចយាការំ ទេសេតុកាមោ ឯវមាហ។ កិំ បន តំ ពុជ្ឈិស្សតីតិ? ឯតំ បគេវ ន ពុជ្ឈិស្សតិ, អនាគតេ បនស្ស វាសនាយ បច្ចយោ ភវិស្សតីតិ ទិស្វា ភគវា ឯវមាហ។
បំសុបិសាចកន្តិ អសុចិដ្ឋានេ និព្ពត្តបិសាចំ។ សោ ហិ ឯកំ មូលំ គហេត្វា អទិស្សមានកាយោ ហោតិ។ តត្រិទំ វត្ថុ – ឯកា កិរ យក្ខិនី ទ្វេ ទារកេ ថូបារាមទ្វារេ និសីទាបេត្វា អាហារបរិយេសនត្ថំ នគរំ គតា។ ទារកា ឯកំ បិណ្ឌបាតិកត្ថេរំ ទិស្វា អាហំសុ, – ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ មាតា អន្តោ នគរំ បវិដ្ឋា, តស្សា វទេយ្យាថ ‘យំ វា តំ វា លទ្ធកំ, គហេត្វា សីឃំ គច្ឆ, ទារកា តេ ជិឃច្ឆិតំ សន្ធារេតុំ ន សក្កោន្តី’’’តិ។ តមហំ កថំ បស្សិស្សាមីតិ? ឥទំ, ភន្តេ, គណ្ហថាតិ ឯកំ មូលខណ្ឌំ អទំសុ។ ថេរស្ស អនេកានិ យក្ខសហស្សានិ បញ្ញាយិំសុ, សោ ទារកេហិ ទិន្នសញ្ញាណេន តំ យក្ខិនិំ អទ្ទស វិរូបំ ពីភច្ឆំ កេវលំ វីថិយំ គព្ភមលំ បច្ចាសីសមានំ។ ទិស្វា តមត្ថំ កថេសិ ន បក្ខាយតីតិ ន ទិស្សតិ ន ឧបដ្ឋាតិ។
២៧២. ទីឃាបិ ខោ តេ ឯសាតិ ឧទាយិ ឯសា តវ វាចា ទីឃាបិ ភវេយ្យ, ឯវំ វទន្តស្ស វស្សសតម្បិ វស្សសហស្សម្បិ បវត្តេយ្យ, ន ច អត្ថំ ទីបេយ្យាតិ អធិប្បាយោ។ អប្បាដិហីរកតន្តិ អនិយ្យានិកំ អមូលកំ និរត្ថកំ សម្បជ្ជតីតិ អត្ថោ។
ឥទានិ តំ វណ្ណំ ទស្សេន្តោ សេយ្យថាបិ, ភន្តេតិអាទិមាហ។ តត្ថ បណ្ឌុកម្ពលេ និក្ខិត្តោតិ វិសភាគវណ្ណេ រត្តកម្ពលេ ឋបិតោ។ ឯវំវណ្ណោ អត្តា ហោតីតិ ឥទំ សោ សុភកិណ្ហទេវលោកេ និព្ពត្តក្ខន្ធេ សន្ធាយ – ‘‘អម្ហាកំ មតកាលេ អត្តា សុភកិណ្ហទេវលោកេ ខន្ធា វិយ ជោតេតី’’តិ វទតិ។
២៧៣. អយំ ឥមេសំ ឧភិន្នន្តិ សោ កិរ យស្មា មណិស្ស ពហិ អាភា ន និច្ឆរតិ, ខជ្ជោបនកស្ស អង្គុលទ្វង្គុលចតុរង្គុលមត្តំ និច្ឆរតិ, មហាខជ្ជោបនកស្ស បន ខឡមណ្ឌលមត្តម្បិ និច្ឆរតិយេវ, តស្មា ឯវមាហ។
វិទ្ធេតិ ឧព្ពិទ្ធេ, មេឃវិគមេន ទូរីភូតេតិ អត្ថោ។ វិគតវលាហកេតិ អបគតមេឃេ។ ទេវេតិ អាកាសេ។ ឱសធិតារកាតិ អភិទោ អឌ្ឍរត្តសមយន្តិ អភិន្នេ អឌ្ឍរត្តសមយេ។ ឥមិនា គគនមជ្ឈេ ឋិតចន្ទំ ទស្សេតិ។ អភិទោ មជ្ឈន្ហិកេបិ ឯសេវ នយោ។
អតោ ខោតិ យេ អនុភោន្តិ, តេហិ ពហុតរា, ពហូ ចេវ ពហុតរា ចាតិ អត្ថោ។ អាភា នានុភោន្តីតិ ឱភាសំ ន វឡញ្ជន្តិ, អត្តនោ សរីរោភាសេនេវ អាលោកំ ផរិត្វា វិហរន្តិ។
២៧៤. ឥទានិ យស្មា សោ ‘‘ឯកន្តសុខំ លោកំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ និសិន្នោ, បុច្ឆាមូឡ្ហោ បន ជាតោ, តស្មា នំ ភគវា តំ បុច្ឆំ សរាបេន្តោ កិំ បន, ឧទាយិ, អត្ថិ ឯកន្តសុខោ លោកោតិអាទិមាហ។ តត្ថ អាការវតីតិ ការណវតី។ អញ្ញតរំ វា បន តបោគុណន្តិ អចេលកបាឡិំ សន្ធាយាហ, សុរាបានវិរតីតិ អត្ថោ។
២៧៥. កតមា បន សា, ភន្តេ, អាការវតី បដិបទា ឯកន្តសុខស្សាតិ កស្មា បុច្ឆតិ? ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘មយំ សត្តានំ ឯកន្តសុខំ វទាម, បដិបទំ បន កាលេន សុខំ កាលេន ទុក្ខំ វទាម។ ឯកន្តសុខស្ស ខោ បន អត្តនោ បដិបទាយបិ ឯកន្តសុខាយ ភវិតព្ពំ។ អម្ហាកំ កថា អនិយ្យានិកា, សត្ថុ កថាវ និយ្យានិកា’’តិ។ ឥទានិ សត្ថារំយេវ បុច្ឆិត្វា ជានិស្សាមីតិ តស្មា បុច្ឆតិ។
ឯត្ថ មយំ អនស្សាមាតិ ឯតស្មិំ ការណេ មយំ អនស្សាម។ កស្មា បន ឯវមាហំសុ? តេ កិរ បុព្ពេ បញ្ចសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាយ កសិណបរិកម្មំ កត្វា តតិយជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា អបរិហីនជ្ឈានា កាលំ កត្វា សុភកិណ្ហេសុ និព្ពត្តន្តីតិ ជានន្តិ, គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ បន កាលេ ឧត្តរិតរន្តិ ឥតោ បញ្ចហិ ធម្មេហិ ឧត្តរិតរំ បដិបទំ វា តតិយជ្ឈានតោ ឧត្តរិតរំ ឯកន្តសុខំ លោកំ វា ន ជានាមាតិ វុត្តំ ហោតិ។ អប្បសទ្ទេ កត្វាតិ ឯកប្បហារេនេវ មហាសទ្ទំ កាតុំ អារទ្ធេ និស្សទ្ទេ កត្វា។
២៧៦. សច្ឆិកិរិយាហេតូតិ ឯត្ថ ទ្វេ សច្ឆិកិរិយា បដិលាភសច្ឆិកិរិយា ច បច្ចក្ខសច្ឆិកិរិយា ច។ តត្ថ តតិយជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ កាលំ កត្វា សុភកិណ្ហលោកេ តេសំ ទេវានំ សមានាយុវណ្ណោ ហុត្វា និព្ពត្តតិ, អយំ បដិលាភសច្ឆិកិរិយា នាម។ ចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ឥទ្ធិវិកុព្ពនេន សុភកិណ្ហលោកំ គន្ត្វា តេហិ ទេវេហិ សទ្ធិំ សន្តិដ្ឋតិ សល្លបតិ សាកច្ឆំ អាបជ្ជតិ, អយំ បច្ចក្ខសច្ឆិកិរិយា នាម។ តាសំ ទ្វិន្នម្បិ តតិយជ្ឈានំ អាការវតី បដិបទា នាម។ តញ្ហិ អនុប្បាទេត្វា នេវ សក្កា សុភកិណ្ហលោកេ និព្ពត្តិតុំ, ន ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧប្បាទេតុំ។ ឥតិ ទុវិធម្បេតំ សច្ឆិកិរិយំ សន្ធាយ – ‘‘ឯតស្ស នូន, ភន្តេ, ឯកន្តសុខស្ស លោកស្ស សច្ឆិកិរិយាហេតូ’’តិ អាហ។
២៧៧. ឧទញ្ចនិកោតិ អន្តរាយមកាសីតិ យថា បព្ពជ្ជំ ន លភតិ, ឯវំ ឧបទ្ទុតមកាសិ យថា តំ ឧបនិស្សយវិបន្នំ។ អយំ កិរ កស្សបពុទ្ធកាលេ បព្ពជិត្វា សមណធម្មមកាសិ។ អថស្ស ឯកោ សហាយកោ ភិក្ខុ សាសនេ អនភិរតោ, ‘‘អាវុសោ, វិព្ភមិស្សាមី’’តិ
សោ ភគវតិ បរិនិព្ពុតេ ធម្មាសោករាជកាលេ បាដលិបុត្តេ និព្ពត្តិត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តប្បត្តោ អស្សគុត្តត្ថេរោ នាម ហុត្វា មេត្តាវិហារីនំ អគ្គោ អហោសិ។ ថេរស្ស មេត្តានុភាវេន តិរច្ឆានគតាបិ មេត្តចិត្តំ បដិលភិំសុ, ថេរោ សកលជម្ពុទីបេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឱវាទាចរិយោ ហុត្វា វត្តនិសេនាសនេ អាវសិ, តិំសយោជនមត្តា អដវី ឯកំ បធានឃរំ អហោសិ។ ថេរោ អាកាសេ ចម្មខណ្ឌំ បត្ថរិត្វា តត្ថ និសិន្នោ កម្មដ្ឋានំ កថេសិ។ គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ភិក្ខាចារម្បិ អគន្ត្វា វិហារេ និសិន្នោ កម្មដ្ឋានំ កថេសិ, មនុស្សា វិហារមេវ គន្ត្វា ទានមទំសុ។ ធម្មាសោករាជា ថេរស្ស គុណំ សុត្វា ទដ្ឋុកាមោ តិក្ខត្តុំ បហិណិ។ ថេរោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឱវាទំ ទម្មីតិ ឯកវារម្បិ ន គតោតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ចូឡសកុលុទាយិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. វេខនសសុត្តវណ្ណនា
២៧៨. ឯវំ មេ សុតន្តិ វេខនសសុត្តំ។ តត្ថ វេខនសោតិ អយំ កិរ សកុលុទាយិស្ស អាចរិយោ, សោ ‘‘សកុលុទាយី បរិព្ពាជកោ បរមវណ្ណបញ្ហេ បរាជិតោ’’តិ សុត្វា ‘‘មយា សោ សាធុកំ ឧគ្គហាបិតោ, តេនាបិ សាធុកំ ឧគ្គហិតំ, កថំ នុ ខោ បរាជិតោ, ហន្ទាហំ សយំ គន្ត្វា សមណំ គោតមំ បរមវណ្ណបញ្ហំ បុច្ឆិត្វា ជានិស្សាមី’’តិ រាជគហតោ បញ្ចចត្តាលីសយោជនំ សាវត្ថិំ គន្ត្វា យេន ភគវា, តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា បន ឋិតកោវ ភគវតោ សន្តិកេ ឧទានំ ឧទានេសិ។ តត្ថ បុរិមសទិសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
២៨០. បញ្ច ខោ ឥមេតិ កស្មា អារភិ? អគារិយោបិ ឯកច្ចោ កាមគរុកោ កាមាធិមុត្តោ ហោតិ, ឯកច្ចោ នេក្ខម្មគរុកោ នេក្ខម្មាធិមុត្តោ ហោតិ។ បព្ពជិតោបិ ច ឯកច្ចោ កាមគរុកោ កាមាធិមុត្តោ ហោតិ, ឯកច្ចោ នេក្ខម្មគរុកោ នេក្ខម្មាធិមុត្តោ ហោតិ។ អយំ បន កាមគរុកោ កាមាធិមុត្តោ ហោតិ។ សោ ឥមាយ កថាយ កថិយមានាយ អត្តនោ កាមាធិមុត្តត្តំ សល្លក្ខេស្សតិ, ឯវមស្សាយំ ទេសនា សប្បាយា ភវិស្សតីតិ ឥមំ ទេសនំ អារភិ។ កាមគ្គសុខន្តិ និព្ពានំ អធិប្បេតំ។
២៨១. បាបិតោ ភវិស្សតីតិ អជាននភាវំ បាបិតោ ភវិស្សតិ។ នាមកំយេវ សម្បជ្ជតីតិ និរត្ថកវចនមត្តមេវ សម្បជ្ជតិ។ តិដ្ឋតុ បុព្ពន្តោ តិដ្ឋតុ អបរន្តោតិ យស្មា តុយ្ហំ អតីតកថាយ អនុច្ឆវិកំ បុព្ពេនិវាសញាណំ នត្ថិ, អនាគតកថាយ អនុច្ឆវិកំ ទិព្ពចក្ខុញាណំ នត្ថិ, តស្មា ឧភយម្បេតំ តិដ្ឋតូតិ អាហ។ សុត្តពន្ធនេហីតិ សុត្តមយពន្ធនេហិ។ តស្ស ហិ អារក្ខត្ថាយ ហត្ថបាទេសុ ចេវ គីវាយ ច សុត្តកានិ ពន្ធន្តិ។ តានិ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ មហល្លកកាលេ បនស្ស តានិ សយំ វា បូតីនិ ហុត្វា មុញ្ចន្តិ, ឆិន្ទិត្វា វា ហរន្តិ។
ឯវមេវ ខោតិ ឥមិនា ឥទំ ទស្សេតិ – ទហរស្ស កុមារស្ស សុត្តពន្ធនានំ អជាននកាលោ វិយ អវិជ្ជាយ បុរិមាយ កោដិយា អជាននំ, ន ហិ សក្កា អវិជ្ជាយ បុរិមកោដិ ញាតុំ, មោចនកាលេ ជាននសទិសំ បន
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
វេខនសសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
តតិយវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។