។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
មជ្ឈិមនិកាយេ
ឧបរិបណ្ណាស-អដ្ឋកថា
១. ទេវទហវគ្គោ
១. ទេវទហសុត្តវណ្ណនា
១. ឯវំ មេ សុតន្តិ ទេវទហសុត្តំ។ តត្ថ ទេវទហំ នាមាតិ ទេវា វុច្ចន្តិ រាជានោ, តត្ថ ច សក្យរាជូនំ មង្គលបោក្ខរណី អហោសិ បាសាទិកា អារក្ខសម្បន្នា, សា ទេវានំ ទហត្តា ‘‘ទេវទហ’’ន្តិ បញ្ញាយិត្ថ។ តទុបាទាយ សោបិ និគមោ ទេវទហន្ត្វេវ សង្ខំ គតោ។ ភគវា តំ និគមំ និស្សាយ លុម្ពិនិវនេ វិហរតិ។ សព្ពំ តំ បុព្ពេកតហេតូតិ បុព្ពេ កតកម្មបច្ចយា។ ឥមិនា កម្មវេទនញ្ច កិរិយវេទនញ្ច បដិក្ខិបិត្វា ឯកំ វិបាកវេទនមេវ សម្បដិច្ឆន្តីតិ ទស្សេតិ។ ឯវំ វាទិនោ, ភិក្ខវេ, និគណ្ឋាតិ ឥមិនា បុព្ពេ អនិយមេត្វា វុត្តំ និយមេត្វា ទស្សេតិ។
អហុវម្ហេវ មយន្តិ ឥទំ ភគវា តេសំ អជាននភាវំ ជានន្តោវ កេវលំ កលិសាសនំ អារោបេតុកាមោ
២. ឯវំ សន្តេតិ ចូឡទុក្ខក្ខន្ធេ (ម. និ. ១.១៧៩-១៨០) មហានិគណ្ឋស្ស វចនេ សច្ចេ សន្តេតិ អត្ថោ, ឥធ បន ឯត្តកស្ស ឋានស្ស តុម្ហាកំ អជាននភាវេ សន្តេតិ អត្ថោ។ ន កល្លន្តិ ន យុត្តំ។
៣. គាឡ្ហូបលេបនេនាតិ ឯសនិយាតិ ឯសនិសលាកាយ អន្តមសោ នន្តកវដ្ដិយាបិ។ ឯសេយ្យាតិ គម្ភីរំ វា ឧត្តានំ វាតិ វីមំសេយ្យ។ អគទង្គារន្តិ ឈាមហរីតកស្ស វា អាមលកស្ស វា ចុណ្ណំ។ ឱទហេយ្យាតិ បក្ខិបេយ្យ។ អរោគោតិអាទិ មាគណ្ឌិយសុត្តេ (ម. និ. ២.២១៣) វុត្តមេវ។
ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ, សល្លេន វិទ្ធស្ស ហិ វិទ្ធកាលេ វេទនាយ បាកដកាលោ វិយ ឥមេសំ ‘‘មយំ បុព្ពេ អហុវម្ហា វា នោ វា, បាបកម្មំ អករម្ហា
៤. ឥមេ បន តតោ ឯកម្បិ ន ជានន្តិ, វិរជ្ឈិត្វា គតេ សល្លេ អវិទ្ធោវ ‘‘វិទ្ធោសិ មយា’’តិ បច្ចត្ថិកស្ស វចនប្បមាណេនេវ ‘‘វិទ្ធោស្មី’’តិ សញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា ទុក្ខប្បត្តបុរិសោ វិយ កេវលំ មហានិគណ្ឋស្ស វចនប្បមាណេន សព្ពមេតំ សទ្ទហន្តា ឯវំ សល្លោបមាយ ភគវតា និគ្គហិតា បច្ចាហរិតុំ អសក្កោន្តា យថា នាម ទុព្ពលោ សុនខោ មិគំ ឧដ្ឋាបេត្វា សាមិកស្ស អភិមុខំ ករិត្វា អត្តនា ឱសក្កតិ, ឯវំ មហានិគណ្ឋស្ស មត្ថកេ វាទំ បក្ខិបន្តា និគណ្ឋោ, អាវុសោតិអាទីមាហំសុ។
៥. អថ នេ បញ្ច ខោ ឥមេតិអាទិមាហ។ តត្រាយស្មន្តានន្តិ កា អតីតំសេ សត្ថរិ សទ្ធាតិ អតីតំសវាទិម្ហិ សត្ថរិ កា សទ្ធា។ យា អតីតវាទំ សទ្ទហន្តានំ តុម្ហាកំ មហានិគណ្ឋស្ស សទ្ធា, សា កតមា? កិំ សហធម្មិកន្តិ សហេតុកំ សការណំ។ វាទបដិហារន្តិ បច្ចាគមនកវាទំ។ ឯត្តាវតា តេសំ ‘‘អបនេថ សទ្ធំ, សព្ពទុព្ពលា ឯសា’’តិ សទ្ធាឆេទកវាទំ នាម ទស្សេតិ។
៦. អវិជ្ជា អញ្ញាណាតិ អវិជ្ជាយ អញ្ញាណេន។ សម្មោហាតិ សម្មោហេន។ វិបច្ចេថាតិ វិបរីតតោ សទ្ទហថ, វិបល្លាសគ្គាហំ វា គណ្ហថាតិ អត្ថោ។
៧. ទិដ្ឋធម្មវេទនីយន្តិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ វិបាកទាយកំ។ ឧបក្កមេនាតិ បយោគេន។ បធានេនាតិ វីរិយេន។ សម្បរាយវេទនីយន្តិ ទុតិយេ វា តតិយេ វា អត្តភាវេ វិបាកទាយកំ។ សុខវេទនីយន្តិ ឥដ្ឋារម្មណវិបាកទាយកំ កុសលកម្មំ។ វិបរីតំ ទុក្ខវេទនីយំ។ បរិបក្កវេទនីយន្តិ បរិបក្កេ និប្ផន្នេ អត្តភាវេ វេទនីយំ, ទិដ្ឋធម្មវេទនីយស្សេវេតំ អធិវចនំ។ អបរិបក្កវេទនីយន្តិ
តត្រិមានិ វត្ថូនិ – បុណ្ណោ នាម កិរ ទុគ្គតមនុស្សោ រាជគហេ សុមនសេដ្ឋិំ និស្សាយ វសតិ។ តមេនំ ឯកទិវសំ នគរម្ហិ នក្ខត្តេ សង្ឃុដ្ឋេ សេដ្ឋិ អាហ – ‘‘សចេ អជ្ជ កសិស្សសិ, ទ្វេ ច គោណេ នង្គលញ្ច លភិស្សសិ។ កិំ នក្ខត្តំ កីឡិស្សសិ, កសិស្សសី’’តិ។ កិំ មេ នក្ខត្តេន, កសិស្សាមីតិ? តេន ហិ យេ គោណេ ឥច្ឆសិ, តេ គហេត្វា កសាហីតិ។ សោ កសិតុំ គតោ។ តំ ទិវសំ សារិបុត្តត្ថេរោ និរោធា វុដ្ឋាយ ‘‘កស្ស សង្គហំ ករោមី’’តិ? អាវជ្ជន្តោ បុណ្ណំ ទិស្វា បត្តចីវរំ អាទាយ តស្ស កសនដ្ឋានំ គតោ។ បុណ្ណោ កសិំ ឋបេត្វា ថេរស្ស ទន្តកដ្ឋំ ទត្វា មុខោទកំ
សា សាមិកស្ស អាហដភត្តំ ថេរស្ស បត្តេ បក្ខិបិត្វា បុន គន្ត្វា អញ្ញំ ភត្តំ សម្បាទេត្វា ទិវា អគមាសិ។ បុណ្ណោ ឯកវារំ កសិត្វា និសីទិ។ សាបិ ភត្តំ គហេត្វា អាគច្ឆន្តី អាហ – ‘‘សាមិ បាតោវ តេ ភត្តំ អាហរិយិត្ថ, អន្តរាមគ្គេ បន បុណ្ណសេដ្ឋិ នាម ជាតោ។
អបរម្បិ វត្ថុ – តស្មិំយេវ រាជគហេ កាឡវេឡិយោ នាម ទុគ្គតោ អត្ថិ។ តស្ស ភរិយា បណ្ណម្ពិលយាគុំ បចិ។ មហាកស្សបត្ថេរោ និរោធា វុដ្ឋាយ ‘‘កស្ស សង្គហំ ករោមី’’តិ អាវជ្ជន្តោ តំ ទិស្វា គន្ត្វា គេហទ្វារេ អដ្ឋាសិ។ សា បត្តំ គហេត្វា សព្ពំ តត្ថ បក្ខិបិត្វា ថេរស្ស អទាសិ, ថេរោ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ ឧបនាមេសិ។ សត្ថា អត្តនោ យាបនមត្តំ គណ្ហិ, សេសំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ បហោសិ។ កាឡវឡិយោបិ តំ ឋានំ បត្តោ ចូឡកំ លភិ។ មហាកស្សបោ សត្ថារំ កាឡវឡិយស្ស វិបាកំ បុច្ឆិ។ សត្ថា ‘‘ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ សេដ្ឋិច្ឆត្តំ លភិស្សតី’’តិ អាហ។ កាឡវឡិយោ តំ កថំ សុត្វា គន្ត្វា ភរិយាយ អារោចេសិ។
តទា ច រាជា នគរំ អនុសញ្ចរន្តោ ពហិនគរេ ជីវសូលេ និសិន្នំ ទីឃតាលោ នាម យក្ខោ តំ រុក្ខមូលេន គច្ឆន្តិំ ទិស្វា ‘‘តិដ្ឋ តិដ្ឋ ភក្ខោសិ មេ’’តិ អាហ។ នាហំ តវ ភក្ខោ, រាជទូតោ អហន្តិ។ កត្ថ គច្ឆសីតិ។ ជីវសូលេ និសិន្នស្ស បុរិសស្ស សន្តិកន្តិ។ មមបិ ឯកំ សាសនំ ហរិតុំ សក្ខិស្សសីតិ។ អាម សក្ខិស្សាមីតិ។ ‘‘ទីឃតាលស្ស ភរិយា សុមនទេវរាជធីតា កាឡី បុត្តំ វិជាតា’’តិ អារោចេយ្យាសិ។ ឥមស្មិំ តាលមូលេ សត្ត និធិកុម្ភិយោ អត្ថិ, តា ត្វំ គណ្ហេយ្យាសីតិ។ សា ‘‘ទីឃតាលស្ស ភរិយា សុមនទេវរាជធីតា កាឡី បុត្តំ វិជាតា’’តិ ឧគ្ឃោសេន្តី អគមាសិ។
សុមនទេវោ យក្ខសមាគមេ និសិន្នោ សុត្វា ‘‘ឯកោ មនុស្សោ អម្ហាកំ បិយបវត្តិំ អាហរតិ, បក្កោសថ ន’’ន្តិ សាសនំ សុត្វា បសន្នោ ‘‘ឥមស្ស រុក្ខស្ស បរិមណ្ឌលច្ឆាយាយ ផរណដ្ឋានេ និធិកុម្ភិយោ តុយ្ហំ ទម្មី’’តិ អាហ។ ជីវសូលេ និសិន្នបុរិសោ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា មុខបុញ្ឆនកាលេ ឥត្ថិផស្សោតិ ញត្វា ចូឡាយ ឌំសិ, សា អសិនា អត្តនោ ចូឡំ មល្លិកាយបិ ទេវិយា វត្ថុ កថេតព្ពំ។ ឥមានិ តាវ កុសលកម្មេ វត្ថូនិ។
នន្ទមាណវកោ បន ឧប្បលវណ្ណាយ ថេរិយា វិប្បដិបជ្ជិ, តស្ស មញ្ចតោ ឧដ្ឋាយ និក្ខមិត្វា គច្ឆន្តស្ស មហាបថវី ភិជ្ជិត្វា ឱកាសមទាសិ, តត្ថេវ មហានរកំ បវិដ្ឋោ។ នន្ទោបិ គោឃាតកោ បណ្ណាស វស្សានិ គោឃាតកកម្មំ កត្វា ឯកទិវសំ ភោជនកាលេ មំសំ អលភន្តោ ឯកស្ស ជីវមានកគោណស្ស ជិវ្ហំ ឆិន្ទិត្វា អង្គារេសុ បចាបេត្វា ខាទិតុំ អារទ្ធោ។ អថស្ស ជិវ្ហា មូលេ ឆិជ្ជិត្វា ភត្តបាតិយំយេវ បតិតា, សោ វិរវន្តោ កាលំ កត្វា និរយេ និព្ពត្តិ។ នន្ទោបិ យក្ខោ អញ្ញេន យក្ខេន អកុសលកម្មេ វត្ថូនិ។
យំ សម្បរាយវេទនីយំ បរិបក្កវេទនីយន្តិ វេទិតព្ពំ។ មគ្គចេតនាយេវ ហិ សព្ពលហុំ ផលទាយិកា អនន្តរផលត្តាតិ។
៨. ពហុវេទនីយន្តិ សញ្ញាភវូបគំ។ អប្បវេទនីយន្តិ អសញ្ញាភវូបគំ។ សវេទនីយន្តិ សវិបាកំ កម្មំ។ អវេទនីយន្តិ អវិបាកំ កម្មំ។ ឯវំ សន្តេតិ ឥមេសំ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយាទីនំ កម្មានំ ឧបក្កមេន សម្បរាយវេទនីយាទិ ភាវការណស្ស អលាភេ សតិ។ អផលោតិ និប្ផលោ និរត្ថកោតិ។ ឯត្តាវតា អនិយ្យានិកសាសនេ បយោគស្ស អផលតំ ទស្សេត្វា បធានច្ឆេទកវាទោ នាម ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពោ។ សហធម្មិកា វាទានុវាទាតិ បរេហិ វុត្តការណេន សការណា ហុត្វា និគណ្ឋានំ វាទា ច អនុវាទា ច។ គារយ្ហំ ឋានំ អាគច្ឆន្តីតិ វិញ្ញូហិ គរហិតព្ពំ ការណំ អាគច្ឆន្តិ។ ‘‘វាទានុប្បត្តា គារយ្ហដ្ឋានា’’តិបិ បាឋោ។ តស្សត្ថោ – បរេហិ វុត្តេន ការណេន សការណា
៩. សង្គតិភាវហេតូតិ និយតិភាវការណា។ បាបសង្គតិកាតិ បាបនិយតិនោ។ អភិជាតិហេតូតិ ឆឡភិជាតិហេតុ។
១០. ឯវំ កថញ្ច, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ។ តត្ថ អនទ្ធភូតន្តិ អនធិភូតំ។ ទុក្ខេន អនធិភូតោ នាម មនុស្សត្តភាវោ វុច្ចតិ, ន តំ អទ្ធភាវេតិ នាភិភវតីតិ អត្ថោ។ តម្បិ នានប្បការាយ ទុក្ករការិកាយ បយោជេន្តោ ទុក្ខេន អទ្ធភាវេតិ នាម។ យេ បន សាសនេ បព្ពជិត្វា អារញ្ញកា វា ហោន្តិ រុក្ខមូលិកាទយោ វា, តេ ទុក្ខេន ន អទ្ធភាវេន្តិ នាម។ និយ្យានិកសាសនស្មិញ្ហិ វីរិយំ សម្មាវាយាមោ នាម ហោតិ។
ថេរោ
ធម្មិកំ សុខំ នាម សង្ឃតោ វា គណតោ វា ឧប្បន្នំ ចតុបច្ចយសុខំ។ អនធិមុច្ឆិតោតិ តណ្ហាមុច្ឆនាយ អមុច្ឆិតោ។ ធម្មិកញ្ហិ សុខំ ន បរិច្ចជាមីតិ ន តត្ថ គេធោ កាតព្ពោ។ សង្ឃតោ ហិ ឧប្បន្នំ សលាកភត្តំ វា វស្សាវាសិកំ វា ‘‘ឥទមត្ថំ ឯត’’ន្តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា សង្ឃមជ្ឈេ ភិក្ខូនំ អន្តរេ បរិភុញ្ជន្តោ បត្តន្តរេ បទុមំ វិយ សីលសមាធិវិបស្សនាមគ្គផលេហិ វឌ្ឍតិ។ ឥមស្សាតិ បច្ចុប្បន្នានំ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ មូលភូតស្ស។ ទុក្ខនិទានស្សាតិ តណ្ហាយ។ សា ហិ បញ្ចក្ខន្ធទុក្ខស្ស និទានំ។ សង្ខារំ បទហតោតិ សម្បយោគវីរិយំ វិរាគោ ហោតីតិ មគ្គេន វិរាគោ ហោតិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘សង្ខារបធានេន មេ ឥមស្ស ទុក្ខនិទានស្ស វិរាគោ ហោតី’’តិ ឯវំ បជានាតីតិ ឥមិនា សុខាបដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា កថិតា។ ទុតិយវារេន តស្ស សម្បយោគវីរិយស្ស មជ្ឈត្តតាការោ កថិតោ។ សោ យស្ស ហិ ខ្វាស្សាតិ ឯត្ថ អយំ សង្ខេបត្ថោ – សោ បុគ្គលោ យស្ស ទុក្ខនិទានស្ស សង្ខារបធានេន វិរាគោ ហោតិ, សង្ខារំ តត្ថ បទហតិ, មគ្គបធានេន បទហតិ។ យស្ស បន ទុក្ខនិទានស្ស អជ្ឈុបេក្ខតោ ឧបេក្ខំ ភាវេន្តស្ស វិរាគោ ហោតិ, ឧបេក្ខំ តត្ថ ភាវេតិ, មគ្គភាវនាយ ភាវេតិ។ តស្សាតិ តស្ស បុគ្គលស្ស។
១១. បដិពទ្ធចិត្តោតិ ឆន្ទរាគេន ពទ្ធចិត្តោ។ តិព្ពច្ឆន្ទោតិ ពហលច្ឆន្ទោ។ តិព្ពាបេក្ខោតិ សន្តិដ្ឋន្តិន្តិ ឯកតោ តិដ្ឋន្តិំ។ សញ្ជគ្ឃន្តិន្តិ មហាហសិតំ ហសមានំ។ សំហសន្តិន្តិ សិតំ កុរុមានំ។
ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មវិភាវនំ – ឯកោ ហិ បុរិសោ ឯកិស្សា ឥត្ថិយា សារត្តោ ឃាសច្ឆាទនមាលាលង្ការាទីនិ ទត្វា ឃរេ វាសេតិ។ សា តំ អតិចរិត្វា អញ្ញំ សេវតិ។ សោ ‘‘នូន អហំ អស្សា អនុរូបំ សក្ការំ ន ករោមី’’តិ សក្ការំ វឌ្ឍេសិ។ សា ភិយ្យោសោមត្តាយ អតិចរតិយេវ។ សោ – ‘‘អយំ សក្ករិយមានាបិ អតិចរតេវ, ឃរេ មេ វសមានា អនត្ថម្បិ ករេយ្យ, នីហរាមិ ន’’ន្តិ បរិសមជ្ឈេ អលំវចនីយំ កត្វា ‘‘មា បុន គេហំ បាវិសី’’តិ វិស្សជ្ជេសិ។ សា កេនចិ
តត្ថ បុរិសស្ស ឥត្ថិយា សារត្តកាលោ វិយ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អត្តភាវេ អាលយោ។ ឃាសច្ឆាទនាទីនិ ទត្វា ឃរេ វសាបនកាលោ វិយ អត្តភាវស្ស បដិជគ្គនកាលោ។ តស្សា អតិចរណកាលោ វិយ ជគ្គិយមានស្សេវ អត្តភាវស្ស បិត្តបកោបាទីនំ វសេន សាពាធតា។ ‘‘អត្តនោ អនុរូបំ សក្ការំ អលភន្តី អតិចរតី’’តិ សល្លក្ខេត្វា សក្ការវឌ្ឍនំ វិយ ‘‘ភេសជ្ជំ អលភន្តោ ឯវំ ហោតី’’តិ សល្លក្ខេត្វា
១២. យថា សុខំ ខោ មេ វិហរតោតិ យេន សុខេន វិហរិតុំ ឥច្ឆាមិ តេន, មេ វិហរតោ។ បទហតោតិ បេសេន្តស្ស។ ឯត្ថ ច យស្ស សុខា បដិបទា អសប្បាយា, សុខុមចីវរានិ ធារេន្តស្ស បាសាទិកេ សេនាសនេ វសន្តស្ស ចិត្តំ វិក្ខិបតិ, ទុក្ខា បដិបទា សប្បាយា, ឆិន្នភិន្នានិ ថូលចីវរានិ ធារេន្តស្ស សុសានរុក្ខមូលាទីសុ វសន្តស្ស ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។
ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ, ឧសុការោ វិយ ហិ ជាតិជរាមរណភីតោ យោគី ទដ្ឋព្ពោ, វង្កកុដិលជិម្ហតេជនំ វិយ វង្កកុដិលជិម្ហចិត្តំ, ទ្វេ អលាតា វិយ កាយិកចេតសិកវីរិយំ, តេជនំ ឧជុំ ករោន្តស្ស កញ្ជិកតេលំ វិយ សទ្ធា, នមនទណ្ឌកោ វិយ លោកុត្តរមគ្គោ, ឧស្សុការស្ស វង្កកុដិលជិម្ហតេជនំ កញ្ជិកតេលេន សិនេហេត្វា អលាតេសុ តាបេត្វា នមនទណ្ឌកេន ឧជុករណំ វិយ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ វង្កកុដិលជិម្ហចិត្តំ សទ្ធាយ សិនេហេត្វា កាយិកចេតសិកវីរិយេន តាបេត្វា
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ទេវទហសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. បញ្ចត្តយសុត្តវណ្ណនា
២១. ឯវំ មេ សុតន្តិ បញ្ចត្តយសុត្តំ។ តត្ថ ឯកេតិ ឯកច្ចេ។ សមណព្រាហ្មណាតិ បរិព្ពជុបគតភាវេន សមណា ជាតិយា ព្រាហ្មណា, លោកេន វា សមណាតិ ច ព្រាហ្មណាតិ ច ឯវំ សម្មតា។ អបរន្តំ កប្បេត្វា វិកប្បេត្វា គណ្ហន្តីតិ អបរន្តកប្បិកា។ អបរន្តកប្បោ វា ឯតេសំ អត្ថីតិបិ អបរន្តកប្បិកា។ ឯត្ថ អន្តោតិ ‘‘សក្កាយោ ខោ, អាវុសោ, ឯកោ អន្តោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៦.៦១) វិយ ឥធ កោដ្ឋាសោ អធិប្បេតោ។ កប្បោតិ តណ្ហាទិដ្ឋិយោ។ វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘កប្បោតិ ឧទ្ទានតោ ទ្វេ កប្បា តណ្ហាកប្បោ ច ទិដ្ឋិកប្បោ ចា’’តិ។ តស្មា តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន អនាគតំ ខន្ធកោដ្ឋាសំ កប្បេត្វា ឋិតាតិ អបរន្តកប្បិកាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ តេសំ ឯវំ អបរន្តំ កប្បេត្វា ឋិតានំ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនវសេន អបរន្តមេវ អនុគតា ទិដ្ឋីតិ អបរន្តានុទិដ្ឋិនោ។ តេ ឯវំទិដ្ឋិនោ តំ អបរន្តំ អារព្ភ អាគម្ម បដិច្ច អញ្ញម្បិ ជនំ ទិដ្ឋិគតិកំ ករោន្តា អនេកវិហិតានីតិ អនេកវិធានិ។ អធិវុត្តិបទានីតិ អធិវចនបទានិ។ អថ វា ភូតមត្ថំ អធិភវិត្វា យថាសភាវតោ អគ្គហេត្វា វត្តនតោ អធិវុត្តិយោតិ ទិដ្ឋិយោ វុច្ចន្តិ, អធិវុត្តីនំ បទានិ អធិវុត្តិបទានិ, ទិដ្ឋិទីបកានិ វចនានីតិ អត្ថោ។
សញ្ញីតិ សញ្ញាសមង្គី។ អរោគោតិ និច្ចោ។ ឥត្ថេកេតិ ឥត្ថំ ឯកេ, ឯវមេកេតិ អត្ថោ។ ឥមិនា សោឡស សញ្ញីវាទា កថិតា, អសញ្ញីតិ ឥមិនា អដ្ឋ អសញ្ញីវាទា, នេវសញ្ញីនាសញ្ញីតិ ឥមិនា អដ្ឋ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា, សតោ វា បន សត្តស្សាតិ ឥមិនា សត្ត ឧច្ឆេទវាទា។ តត្ថ សតោតិ វិជ្ជមានស្ស។ ឧច្ឆេទន្តិ ឧបច្ឆេទំ។ វិនាសន្តិ អទស្សនំ។ វិភវន្តិ ភវវិគមំ។ សព្ពានេតានិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានេវ។ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ វាតិ ឥមិនា បញ្ច ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទា កថិតា។ តត្ថ ទិដ្ឋធម្មោតិ បច្ចក្ខធម្មោ វុច្ចតិ, តត្ថ តត្ថ បដិលទ្ធអត្តភាវស្សេតំ អធិវចនំ។ ទិដ្ឋធម្មេ និព្ពានំ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ, ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ទុក្ខវូបសមន្តិ អត្ថោ។ សន្តំ វាតិ សញ្ញីតិអាទិវសេន តីហាការេហិ សន្តំ។ តីណិ ហោន្តីតិ សញ្ញី អត្តាតិអាទីនិ សន្តអត្តវសេន ឯកំ, ឥតរានិ ទ្វេតិ ឯវំ តីណិ។
២២. រូបិំ វាតិ ករជរូបេន វា កសិណរូបេន វា រូបិំ។ តត្ថ លាភី កសិណរូបំ អត្តាតិ គណ្ហាតិ, តក្កី ឧភោបិ រូបានិ គណ្ហាតិយេវ។ អរូបិន្តិ អរូបសមាបត្តិនិមិត្តំ វា, ឋបេត្វា សញ្ញាក្ខន្ធំ សេសអរូបធម្មេ វា អត្តាតិ បញ្ញបេន្តា លាភិនោបិ តក្កិកាបិ ឯវំ បញ្ញបេន្តិ។ តតិយទិដ្ឋិ បន មិស្សកគាហវសេន បវត្តា, ចតុត្ថា តក្កគាហេនេវ។ ទុតិយចតុក្កេ បឋមទិដ្ឋិ សមាបន្នកវារេន កថិតា, ទុតិយទិដ្ឋិ អសមាបន្នកវារេន, តតិយទិដ្ឋិ សុប្បមត្តេន វា សរាវមត្តេន វា កសិណបរិកម្មវសេន, ចតុត្ថទិដ្ឋិ វិបុលកសិណវសេន កថិតាតិ វេទិតព្ពា។
ឯតំ វា បនេកេសំ ឧបាតិវត្តតន្តិ សញ្ញីតិបទេន សង្ខេបតោ វុត្តំ សញ្ញាសត្តកំ អតិក្កន្តានន្តិ អត្ថោ។ អបរេ អដ្ឋកន្តិ វទន្តិ។ តទុភយំ បរតោ អាវិភវិស្សតិ។ អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – កេចិ ហិ ឯតា សត្ត វិញ្ញាណកសិណមេកេតិ វុត្តំ។ បរតោ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនមេកេ’’តិ វក្ខតិ។ តយិទន្តិ តំ ឥទំ ទិដ្ឋិគតញ្ច ទិដ្ឋិបច្ចយញ្ច ទិដ្ឋារម្មណញ្ច។ តថាគតោ អភិជានាតីតិ។ ឥមិនា បច្ចយេន ឥទំ នាម ទស្សនំ គហិតន្តិ អភិវិសិដ្ឋេន ញាណេន ជានាតិ។
ឥទានិ តទេវ វិត្ថារេន្តោ យេ ខោ តេ ភោន្តោតិអាទិមាហ។ យា វា បន ឯតាសំ សញ្ញានន្តិ យា វា បន ឯតាសំ ‘‘យទិ រូបសញ្ញាន’’ន្តិ ឯវំ វុត្តសញ្ញានំ។ បរិសុទ្ធាតិ និរុបក្កិលេសា។ បរមាតិ ឧត្តមា។ អគ្គាតិ សេដ្ឋា។ អនុត្តរិយា អក្ខាយតីតិ អសទិសា កថីយតិ។ យទិ រូបសញ្ញានន្តិ ឥមិនា ចតស្សោ រូបាវចរសញ្ញា កថិតា។ យទិ អរូបសញ្ញានន្តិ ឥមិនា អាកាសានញ្ចាយតនវិញ្ញាណញ្ចាយតនសញ្ញា។ ឥតរេហិ បន ទ្វីហិ បទេហិ សមាបន្នកវារោ ច អសមាបន្នកវារោ ច កថិតោតិ ឯវមេតា តយិទំ សង្ខតន្តិ តំ ឥទំ សព្ពម្បិ សញ្ញាគតំ សទ្ធិំ ទិដ្ឋិគតេន សង្ខតំ បច្ចយេហិ សមាគន្ត្វា កតំ។ ឱឡារិកន្តិ អត្ថិ ខោ បន សង្ខារានំ និរោធោតិ ឯតេសំ បន សង្ខតន្តិ វុត្តានំ សង្ខារានំ និរោធសង្ខាតំ និព្ពានំ នាម អត្ថិ។ អត្ថេតន្តិ ឥតិ វិទិត្វាតិ តំ ខោ បន និព្ពានំ ‘‘អត្ថិ ឯត’’ន្តិ ឯវំ ជានិត្វា។ តស្ស និស្សរណទស្សាវីតិ តស្ស សង្ខតស្ស និស្សរណទស្សី និព្ពានទស្សី។ តថាគតោ តទុបាតិវត្តោតិ តំ សង្ខតំ អតិក្កន្តោ សមតិក្កន្តោតិ អត្ថោ។
២៣. តត្រាតិ តេសុ អដ្ឋសុ អសញ្ញីវាទេសុ។ រូបិំ វាតិអាទីនិ សញ្ញីវាទេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ។ អយញ្ច យស្មា អសញ្ញីវាទោ, តស្មា ឥធ ទុតិយចតុក្កំ ន វុត្តំ។ បដិក្កោសន្តីតិ បដិពាហន្តិ បដិសេធេន្តិ។ សញ្ញា រោគោតិអាទីសុ អាពាធដ្ឋេន រោគោ, សទោសដ្ឋេន គណ្ឌោ, អនុបវិដ្ឋដ្ឋេន សល្លំ។ អាគតិំ វា គតិំ វាតិអាទីសុ បដិសន្ធិវសេន អាគតិំ, ចុតិវសេន គតិំ, ចវនវសេន ចុតិំ, ឧបបជ្ជនវសេន ឧបបត្តិំ, បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជិត្វា អបរាបរំ វឌ្ឍនវសេន វុឌ្ឍិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ។ កាមញ្ច
២៤. តត្រាតិ អដ្ឋសុ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទេសុ ភុម្មំ។ ឥធាបិ រូបិំ វាតិអាទីនិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ។ អសញ្ញា សម្មោហោតិ និស្សញ្ញភាវោ នាមេស សម្មោហដ្ឋានំ។ យោ ហិ កិញ្ចិ ន ជានាតិ, តំ អសញ្ញី ឯសោតិ វទន្តិ។ ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតព្ពសង្ខារមត្តេនាតិ ទិដ្ឋវិញ្ញាតព្ពមត្តេន សុតវិញ្ញាតព្ពមត្តេន មុតវិញ្ញាតព្ពមត្តេន។ ឯត្ថ ច វិជានាតីតិ វិញ្ញាតព្ពំ, ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតព្ពមត្តេន បញ្ចទ្វារិកសញ្ញាបវត្តិមត្តេនាតិ អយញ្ហិ ឯត្ថ អត្ថោ។ សង្ខារមត្តេនាតិ ឱឡារិកសង្ខារបវត្តិមត្តេនាតិ អត្ថោ។ ឯតស្ស អាយតនស្សាតិ ឯតស្ស នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនស្ស ឧបសម្បទន្តិ បដិលាភំ។ ព្យសនំ ហេតន្តិ វិនាសោ ហេស, វុដ្ឋានំ ហេតន្តិ អត្ថោ។ បញ្ចទ្វារិកសញ្ញាបវត្តញ្ហិ ឱឡារិកសង្ខារបវត្តំ វា អប្បវត្តំ កត្វា តំ សមាបជ្ជិតព្ពំ។ តស្ស បន បវត្តេន តតោ វុដ្ឋានំ ហោតីតិ ទស្សេតិ។ សង្ខារសមាបត្តិបត្តព្ពមក្ខាយតីតិ ឱឡារិកសង្ខារបវត្តិយា បត្តព្ពន្តិ ន អក្ខាយតិ។ សង្ខារាវសេសសមាបត្តិបត្តព្ពន្តិ សង្ខារានំយេវ អវសេសា ភាវនាវសេន សព្ពសុខុមភាវំ បត្តា សង្ខារា, តេសំ បវត្តិយា ឯតំ បត្តព្ពន្តិ អត្ថោ។ ឯវរូបេសុ ហិ សង្ខារេសុ បវត្តេសុ ឯតំ តយិទន្តិ តំ ឥទំ ឯតំ សុខុមម្បិ សមានំ សង្ខតំ សង្ខតត្តា ច ឱឡារិកំ។
២៥. តត្រាតិ សត្តសុ ឧច្ឆេទវាទេសុ ភុម្មំ។ ឧទ្ធំ សរន្តិ ឧទ្ធំ វុច្ចតិ អនាគតសំសារវាទោ, អនាគតំ សំសារវាទំ សរន្តីតិ អត្ថោ។ អាសត្តិំយេវ អភិវទន្តិ លគ្គនកំយេវ វទន្តិ។ ‘‘អាសត្ត’’ន្តិបិ បាឋោ, តណ្ហំយេវ វទន្តីតិ អត្ថោ។ ឥតិ បេច្ច ភវិស្សាមាតិ ឯវំ បេច្ច ភវិស្សាម។ ខត្តិយា ភវិស្សាម, ព្រាហ្មណា ភវិស្សាមាតិ ឯវមេត្ថ នយោ នេតព្ពោ។ វាណិជូបមា មញ្ញេតិ វាណិជូបមា វិយ វាណិជបដិភាគា វាណិជសទិសា មយ្ហំ ឧបដ្ឋហន្តិ។ សក្កាយភយាតិ សក្កាយស្ស ភយា។ តេ ហិ យថេវ ‘‘ចត្តារោ ខោ, មហារាជ, អភយស្ស ភាយន្តិ។ កតមេ ចត្តារោ? គណ្ឌុប្បាទោ ខោ, មហារាជ, ភយា បថវិំ ន ខាទតិ ‘មា បថវី ខិយី’តិ, កោន្តោ ខោ, មហារាជ, ឯកបាទេន តិដ្ឋតិ ‘មា បថវី ឱសីទី’តិ, កិកី ខោ, មហារាជ, ឧត្តានា សេតិ ‘មា អម្ភា ឧន្ទ្រិយី’តិ, ព្រាហ្មណធម្មិកោ ខោ, មហារាជ, ព្រហ្មចរិយំ ន ចរតិ ‘មា លោកោ ឧច្ឆិជ្ជី’តិ ឥមេ ចត្តារោ អភយស្ស ភាយន្តិ, ឯវំ សក្កាយស្ស ភាយន្តិ’’។ សក្កាយបរិជេគុច្ឆាតិ តមេវ តេភូមកសង្ខាតំ សក្កាយំ បរិជិគុច្ឆមានា។ សា គទ្ទុលពទ្ធោតិ ទណ្ឌកេ រជ្ជុំ បវេសេត្វា ពទ្ធសុនខោ។ ឯវមេវិមេតិ ឯត្ថ ទឡ្ហត្ថម្ភោ វិយ ខីលោ វិយ ច តេភូមកធម្មសង្ខាតោ សក្កាយោ ទដ្ឋព្ពោ, សា វិយ ទិដ្ឋិគតិកោ, ទណ្ឌកោ វិយ ទិដ្ឋិ, រជ្ជុ វិយ តណ្ហា, គទ្ទុលេន ពន្ធិត្វា ថម្ភេ វា ខីលេ វា ឧបនិពទ្ធសុនខស្ស អត្តនោ ធម្មតាយ ឆិន្ទិត្វា គន្តុំ អសមត្ថស្ស អនុបរិធាវនំ វិយ ទិដ្ឋិគតិកស្ស ទិដ្ឋិទណ្ឌកេ បវេសិតាយ តណ្ហារជ្ជុយា ពន្ធិត្វា សក្កាយេ ឧបនិពទ្ធស្ស អនុបរិធាវនំ វេទិតព្ពំ។
២៦. ឥមានេវ បញ្ចាយតនានីតិ ឥមានេវ បញ្ច ការណានិ។ ឥតិ មាតិកំ ឋបេន្តេនបិ បញ្ចេវ
២៧. ឯវញ្ច ចតុចត្តាលីស អបរន្តកប្បិកេ ទស្សេត្វា ឥទានិ អដ្ឋារស បុព្ពន្តកប្បិកេ ទស្សេតុំ សន្តិ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ។ តត្ថ អតីតកោដ្ឋាសសង្ខាតំ បុព្ពន្តំ កប្បេត្វា វិកប្បេត្វា គណ្ហន្តីតិ បុព្ពន្តកប្បិកា។ បុព្ពន្តកប្បោ សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចាតិ រូបាទីសុ អញ្ញតរំ អត្តាតិ ច លោកោតិ ច គហេត្វា សស្សតោ អមរោ និច្ចោ ធុវោតិ អភិវទន្តិ។ យថាហ ‘‘រូបំ អត្តា ចេវ លោកោ ច សស្សតោ ចាតិ អត្តានញ្ច លោកញ្ច បញ្ញបេន្តី’’តិ វិត្ថារោ។ អសស្សតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្ថ ច បឋមវាទេន ចត្តារោ សស្សតវាទា វុត្តា, ទុតិយវាទេន សត្ត ឧច្ឆេទវាទា។
ននុ ចេតេ ហេដ្ឋា អាគតា, ឥធ កស្មា បុន គហិតាតិ។ ហេដ្ឋា តត្ថ តត្ថ មតោ តត្ថ តត្ថេវ ឧច្ឆិជ្ជតីតិ ទស្សនត្ថំ អាគតា។ ឥធ បន បុព្ពេនិវាសលាភី ទិដ្ឋិគតិកោ អតីតំ បស្សតិ, ន អនាគតំ, តស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘បុព្ពន្តតោ អាគតោ អត្តា ឥធេវ ឧច្ឆិជ្ជតិ, ឥតោ បរំ ន គច្ឆតី’’តិ ឥមស្សត្ថស្ស ទស្សនត្ថំ គហិតា។ តតិយវាទេន ចត្តារោ ឯកច្ចសស្សតវាទា វុត្តា, ចតុត្ថវាទេន ចត្តារោ អមរាវិក្ខេបិកា វុត្តា។ អន្តវាតិ សបរិយន្តោ បរិច្ឆិន្នោ បរិវដុមោ។ អវឌ្ឍិតកសិណស្ស
ឯកន្តសុខីតិ និរន្តរសុខី។ អយំ ទិដ្ឋិ លាភីជាតិស្សរតក្កីនំ វសេន ឧប្បជ្ជតិ។ លាភិនោ ហិ បុព្ពេនិវាសញាណេន ខត្តិយាទិកុលេ ឯកន្តសុខមេវ អត្តនោ ជាតិំ អនុស្សរន្តស្ស ឯវំ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ។ តថា ជាតិស្សរស្ស បច្ចុប្បន្នំ សុខមនុភវតោ អតីតាសុ សត្តសុ ជាតីសុ តាទិសមេវ អត្តភាវំ អនុស្សរន្តស្ស។ តក្កិស្ស បន ឥធ សុខសមង្គិនោ ‘‘អតីតេបាហំ ឯវមេវ អហោសិ’’ន្តិ តក្កេនេវ ឧប្បជ្ជតិ។
ឯកន្តទុក្ខីតិ
២៨. ឥទានិ ទិដ្ឋុទ្ធារំ ឧទ្ធរន្តោ តត្រ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ។ តត្ថ បច្ចត្តំយេវ ញាណន្តិ បច្ចក្ខញាណំ។ បរិសុទ្ធន្តិ និរុបក្កិលេសំ។ បរិយោទាតន្តិ បភស្សរំ។ សព្ពបទេហិ វិបស្សនាញាណំយេវ កថិតំ។ សទ្ធាទយោ ហិ បញ្ច ធម្មា ពាហិរសមយស្មិម្បិ ហោន្តិ, វិបស្សនាញាណំ សាសនស្មិំយេវ។ តត្ថ ញាណភាគមត្តមេវ បរិយោទបេន្តីតិ មយមិទំ ជានាមាតិ ឯវំ តត្ថ ញាណកោដ្ឋាសំ ឱតារេន្តិយេវ។ ឧបាទានមក្ខាយតីតិ ន តំ ញាណំ, មិច្ឆាទស្សនំ នាមេតំ, តស្មា តទបិ តេសំ ភវន្តានំ ទិដ្ឋុបាទានំ អក្ខាយតីតិ អត្ថោ។ អថាបិ តំ ជាននមត្តលក្ខណត្តា ញាណភាគមត្តមេវ, តថាបិ តស្ស ទស្សនស្ស អនុបាតិវត្តនតោ ឧបាទានបច្ចយតោ ច ឧបាទានមេវ។ តទុបាតិវត្តោតិ តំ ទិដ្ឋិំ អតិក្កន្តោ។ ឯត្តាវតា ចត្តារោ សស្សតវាទា, ចត្តារោ ឯកច្ចសស្សតិកា, ចត្តារោ អន្តានន្តិកា, ចត្តារោ អមរាវិក្ខេបិកា, ទ្វេ អធិច្ចសមុប្បន្និកា, សោឡស សញ្ញីវាទា, អដ្ឋ អសញ្ញីវាទា, អដ្ឋ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា, សត្ត ឧច្ឆេទវាទា, បញ្ច ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទាតិ ព្រហ្មជាលេ អាគតា ទ្វាសដ្ឋិបិ ទិដ្ឋិយោ កថិតា ហោន្តិ។ ព្រហ្មជាលេ បន កថិតេ ឥទំ សុត្តំ អកថិតមេវ ហោតិ។ កស្មា? ឥធ តតោ អតិរេកាយ សក្កាយទិដ្ឋិយា អាគតត្តា។ ឥមស្មិំ បន កថិតេ ព្រហ្មជាលំ កថិតមេវ ហោតិ។
៣០. ឥទានិ ឥមា ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ឧប្បជ្ជមានា សក្កាយទិដ្ឋិបមុខេនេវ ឧប្បជ្ជន្តីតិ ទស្សេតុំ ឥធ, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចោតិអាទិមាហ។ តត្ថ បដិនិស្សគ្គាតិ បរិច្ចាគេន។ កាមសំយោជនានំ អនធិដ្ឋានាតិ បញ្ចកាមគុណតណ្ហានំ និស្សដ្ឋត្តា។ បវិវេកំ បីតិន្តិ សប្បីតិកជ្ឈានទ្វយបីតិំ។ និរុជ្ឈតីតិ ឈាននិរោធេន និរុជ្ឈតិ។ សមាបត្តិតោ បន វុដ្ឋិតស្ស និរុទ្ធា នាម ហោតិ។ យថេវ ឧប្បជ្ជតិ ទោមនស្សន្តិ ហីនជ្ឈានបរិយាទានកទោមនស្សំ។ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតចិត្តស្ស បន កម្មនីយភាវោ កថិតោ។
បវិវេកា បីតីតិ សា ឯវ ឈានទ្វយបីតិ។ យំ ឆាយា ជហតីតិ យំ ឋានំ ឆាយា ជហតិ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យស្មិំ ឋានេ ឆាយា អត្ថិ, តស្មិំ អាតបោ នត្ថិ។ យស្មិំ អាតបោ អត្ថិ, តស្មិំ ឆាយា នត្ថីតិ។
៣១. និរាមិសំ សុខន្តិ តតិយជ្ឈានសុខំ។
៣២. អទុក្ខមសុខន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានវេទនំ។
៣៣. អនុបាទានោហមស្មីតិ និគ្គហណោ អហមស្មិ។ និព្ពានសប្បាយន្តិ និព្ពានស្ស សប្បាយំ ឧបការភូតំ អភិវទតីតិ អភិមានេន ឧបវទតិ។ បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិន្តិ អដ្ឋារសវិធម្បិ បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិំ។ អបរន្តានុទិដ្ឋិន្តិ ចតុចត្តារីសវិធម្បិ អបរន្តានុទិដ្ឋិំ។ ឧបាទានមក្ខាយតីតិ អហមស្មីតិ គហណស្ស សក្កាយទិដ្ឋិបរិយាបន្នត្តា ទិដ្ឋុបាទានំ អក្ខាយតិ។
សន្តិវរបទន្តិ វូបសន្តកិលេសត្តា សន្តំ ឧត្តមបទំ។ ឆន្នំ ផស្សាយតនានន្តិ ភគវតា ‘‘យត្ថ
‘‘យត្ថ អាបោ ច បថវី, តេជោ វាយោ ន គាធតិ;
អតោ សរា និវត្តន្តិ, ឯត្ថ វដ្ដំ ន វត្តតិ;
ឯត្ថ នាមញ្ច រូបញ្ច, អសេសំ ឧបរុជ្ឈតី’’តិ។ (សំ. និ. ១.២៧) –
ឯត្ថ បន សង្ខារបដិក្ខេបេន និព្ពានំ ទស្សិតំ។
‘‘កត្ថ
កត្ថ ទីឃញ្ច រស្សញ្ច, អណុំ ថូលំ សុភាសុភំ;
កត្ថ នាមញ្ច រូបញ្ច, អសេសំ ឧបរុជ្ឈតី’’តិ។ (ទី. និ. ១.៤៩៨);
តត្រ វេយ្យាករណំ ភវតិ –
‘‘វិញ្ញាណំ អនិទស្សនំ, អនន្តំ សព្ពតោ បភ’’ន្តិ –
ឯត្ថ សង្ខារបដិក្ខេបេន និព្ពានំ ទស្សិតំ។ ឥមស្មិំ បន សុត្តេ ឆអាយតនបដិក្ខេបេន ទស្សិតំ។ អញ្ញត្ថ ច អនុបាទាវិមោក្ខោតិ និព្ពានមេវ ទស្សិតំ, ឥធ បន អរហត្តផលសមាបត្តិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
បញ្ចត្តយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. កិន្តិសុត្តវណ្ណនា
៣៤. ឯវំ មេ សុតន្តិ កិន្តិសុត្តំ។ តត្ថ បិសិនារាយន្តិ ឯវំនាមកេ មណ្ឌលបទេសេ។ ពលិហរណេតិ តស្មិំ វនសណ្ឌេ ភូតានំ ពលិំ អាហរន្តិ, តស្មា សោ ពលិហរណន្តិ វុត្តោ។ ចីវរហេតូតិ ចីវរការណា, ចីវរំ បច្ចាសីសមានោតិ អត្ថោ។ ឥតិភវាភវហេតូតិ ឯវំ ឥមំ ទេសនាមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុំ និស្សាយ តស្មិំ តស្មិំ ភវេ សុខំ វេទិស្សាមីតិ ធម្មំ ទេសេតីតិ កិំ តុម្ហាកំ ឯវំ ហោតីតិ អត្ថោ។
៣៥. ចត្តារោ សតិបដ្ឋានាតិអាទយោ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា លោកិយលោកុត្តរាវ កថិតា។ តត្ថាតិ សិយំសូតិ ភវេយ្យុំ។ អភិធម្មេតិ វិសិដ្ឋេ ធម្មេ, ឥមេសុ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មេសូតិ អត្ថោ។ តត្រ ចេតិ ឥទម្បិ ពោធិបក្ខិយធម្មេស្វេវ ភុម្មំ។ អត្ថតោ ចេវ នានំ ព្យញ្ជនតោ ចាតិ ឯត្ថ ‘‘កាយោវ សតិបដ្ឋានំ វេទនាវ សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តេ អត្ថតោ នានំ ហោតិ តទមិនាបីតិ តំ តុម្ហេ ឥមិនាបិ ការណេន ជានាថាតិ អត្ថញ្ច ព្យញ្ជនញ្ច សមានេត្វា អថស្ស ច អញ្ញថា គហិតភាវោ ព្យញ្ជនស្ស ច មិច្ឆា រោបិតភាវោ ទស្សេតព្ពោ។ យោ ធម្មោ យោ វិនយោតិ ឯត្ថ អត្ថញ្ច ព្យញ្ជនញ្ច វិញ្ញាបនការណមេវ ធម្មោ ច វិនយោ ច។
៣៧. អត្ថតោ ហិ ខោ សមេតីតិ សតិយេវ សតិបដ្ឋានន្តិ គហិតា។ ព្យញ្ជនតោ នានន្តិ កេវលំ ព្យញ្ជនមេវ សតិបដ្ឋានោតិ វា សតិបដ្ឋានាតិ វា មិច្ឆា រោបេថ។ អប្បមត្តកំ ខោតិ សុត្តន្តំ បត្វា ព្យញ្ជនំ អប្បមត្តកំ នាម ហោតិ។ បរិត្តមត្តំ ធនិតំ កត្វា រោបិតេបិ ហិ និព្ពុតិំ បត្តុំ សក្កា ហោតិ។
តត្រិទំ វត្ថុ – វិជយារាមវិហារវាសី កិរេកោ ខីណាសវត្ថេរោ ទ្វិន្នំ ភិក្ខូនំ សុត្តំ អាហរិត្វា កម្មដ្ឋានំ កថេន្តោ – ‘‘សមុទ្ធោ សមុទ្ធោតិ, ភិក្ខវេ, អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ ភាសតី’’តិ ធនិតំ កត្វា អាហ។ ឯកោ ភិក្ខុ ‘‘សមុទ្ធោ នាម, ភន្តេ’’តិ
វិនយំ បន បត្វា នោ អប្បមត្តកំ។ សាមណេរបព្ពជ្ជាបិ ហិ ឧភតោសុទ្ធិតោ វដ្ដតិ, ឧបសម្បទាទិកម្មានិបិ សិថិលាទីនំ ធនិតាទិករណមត្តេនេវ កុប្បន្តិ។ ឥធ បន សុត្តន្តព្យញ្ជនំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។
៣៨. អថ ចតុត្ថវារេ វិវាទោ កស្មា? សញ្ញាយ វិវាទោ។ ‘‘អហំ សតិមេវ សតិបដ្ឋានំ វទាមិ, អយំ ‘កាយោ សតិបដ្ឋាន’ន្តិ វទតី’’តិ ហិ នេសំ សញ្ញា ហោតិ។ ព្យញ្ជនេបិ ឯសេវ នយោ។
៣៩. ន ចោទនាយ តរិតព្ពន្តិ ន ចោទនត្ថាយ វេគាយិតព្ពំ។ ឯកច្ចោ ហិ បុគ្គលោ ‘‘នលាដេ តេ សាសបមត្តា បិឡកា’’តិ វុត្តោ ‘‘មយ្ហំ នលាដេ សាសបមត្តំ បិឡកំ បស្សសិ, អត្តនោ នលាដេ តាលបក្កមត្តំ មហាគណ្ឌំ ន បស្សសី’’តិ វទតិ។ តស្មា បុគ្គលោ ឧបបរិក្ខិតព្ពោ។ អទឡ្ហទិដ្ឋីតិ អនាទានទិដ្ឋី សុំសុមារំ ហទយេ បក្ខិបន្តោ វិយ ទឡ្ហំ ន គណ្ហាតិ។
ឧបឃាតោតិ ចណ្ឌភាវេន វណឃដ្ដិតស្ស វិយ ទុក្ខុប្បត្តិ។ សុប្បដិនិស្សគ្គីតិ វិហេសាតិ ពហុំ អត្ថញ្ច ការណញ្ច អាហរន្តស្ស កាយចិត្តកិលមថោ។ សក្កោមីតិ ឯវរូបោ ហិ បុគ្គលោ ឱកាសំ ការេត្វា ‘‘អាបត្តិំ អាបន្នត្ថ, ភន្តេ’’តិ វុត្តោ ‘‘កទា កិស្មិំ វត្ថុស្មិ’’ន្តិ វត្វា ‘‘អសុកទិវសេ អសុកស្មិំ វត្ថុស្មិ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ន សរាមិ, អាវុសោ’’តិ វទតិ, តតោ ‘‘សណិកំ, ភន្តេ, សរថា’’តិ
ឧបេក្ខា នាតិមញ្ញិតព្ពាតិ ឧបេក្ខា ន អតិក្កមិតព្ពា, កត្តព្ពា ជនេតព្ពាតិ អត្ថោ។ យោ ហិ ឯវរូបំ បុគ្គលំ ឋិតកំយេវ បស្សាវំ ករោន្តំ ទិស្វាបិ ‘‘ននុ, អាវុសោ, និសីទិតព្ព’’ន្តិ វទតិ, សោ ឧបេក្ខំ អតិមញ្ញតិ នាម។
៤០. វចីសំហារោតិ វចនសញ្ចារោ។ ឥមេហិ កថិតំ អមូសំ អន្តរំ បវេសេយ្យ, តុម្ហេ ឥមេហិ ឥទញ្ចិទញ្ច វុត្តាតិ អមូហិ កថិតំ ឥមេសំ អន្តរំ បវេសេយ្យាតិ អត្ថោ។ ទិដ្ឋិបឡាសោតិអាទីហិ ចិត្តស្ស អនារាធនិយភាវោ កថិតោ។ តំ ជានមានោ សមានោ គរហេយ្យាតិ តំ សត្ថា ជានមានោ សមានោ និន្ទេយ្យ អម្ហេតិ។ ឯតំ បនាវុសោ, ធម្មន្តិ ឯតំ កលហភណ្ឌនធម្មំ។
តញ្ចេតិ ឯវំ ព្យាករេយ្យាតិ មយា ឯតេ សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋាបិតាតិ អវត្វា យេន ការណេន សញ្ញត្តិ កតា, តទេវ ទស្សេន្តោ ឯវំ ព្យាករេយ្យ។ តាហំ ធម្មំ សុត្វាតិ ឯត្ថ ធម្មោតិ សារណីយធម្មោ អធិប្បេតោ។ ន ចេវ អត្តានន្តិអាទីសុ ‘‘ព្រហ្មលោកប្បមាណោ ហេស អគ្គិ ឧដ្ឋាសិ, កោ ឯតមញ្ញត្រ មយា និព្ពាបេតុំ សមត្ថោ’’តិ ហិ វទន្តោ អត្តានំ ឧក្កំសេតិ នាម។ ‘‘ឯត្តកា ជនា វិចរន្តិ, ឱកាសោ លទ្ធុំ ន សក្កា, ឯកោបិ ឯត្តកមត្តំ និព្ពាបេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថី’’តិ វទមានោ បរំ វម្ភេតិ នាម។ តទុភយម្បេស ន ករោតិ។ ធម្មោ បនេត្ថ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ព្យាករណំ, តេសំ ភិក្ខូនំ សញ្ញត្តិករណំ អនុធម្មោ, តទេវ ព្យាករោតិ នាម។ ន ច កោចិ សហធម្មិកោតិ អញ្ញោ ចស្ស កោចិ សហេតុកោ បរេហិ វុត្តោ វាទោ វា អនុវាទោ វា គរហិតព្ពភាវំ អាគច្ឆន្តោ នាម នត្ថិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
កិន្តិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. សាមគាមសុត្តវណ្ណនា
៤១. ឯវំ មេ សុតន្តិ សាមគាមសុត្តំ។ តត្ថ សាមគាមេតិ សាមាកានំ ឧស្សន្នត្តា ឯវំលទ្ធនាមេ គាមេ។ អធុនា កាលង្កតោតិ សម្បតិ កាលំ កតោ។ ទ្វេធិកជាតាតិ ភណ្ឌនំ បុព្ពភាគកលហោ, តំ ទណ្ឌាទានាទិវសេន បណ្ណត្តិវីតិក្កមវសេន ច វទ្ធិតំ កលហោ, ‘‘ន ត្វំ ឥមំ ធម្មវិនយំ អាជានាសី’’តិអាទិកំ វិរុទ្ធវចនំ វិវាទោ។ វិតុទន្តាតិ វិតុជ្ជន្តា។ សហិតំ មេតិ មម វចនំ អត្ថសំហិតំ។ អធិចិណ្ណំ តេ វិបរាវត្តន្តិ យំ តវ អធិចិណ្ណំ ចិរកាលសេវនវសេន បគុណំ, តំ មម វាទំ អាគម្ម និវត្តំ។ អារោបិតោ តេ វាទោតិ តុយ្ហំ ឧបរិ មយា ទោសោ អារោបិតោ។ ចរ វាទប្បមោក្ខាយាតិ ភត្តបុដំ អាទាយ តំ តំ ឧបសង្កមិត្វា វាទប្បមោក្ខត្ថាយ ឧត្តរិ និព្ពេឋេហិ វាតិ អថ មយា អារោបិតវាទតោ អត្តានំ មោចេហិ។ សចេ បហោសីតិ សចេ សក្កោសិ។ វធោយេវាតិ មរណមេវ។
នាដបុត្តិយេសូតិ នាដបុត្តស្ស អន្តេវាសិកេសុ។ និព្ពិន្នរូបាតិ វិរត្តរូបាតិ វិគតបេមា។ បដិវានរូបាតិ តេសំ និបច្ចកិរិយតោ និវត្តសភាវា។ យថា តន្តិ យថា ច ទុរក្ខាតាទិសភាវេ ធម្មវិនយេ និព្ពិន្នវិរត្តបដិវានរូបេហិ ភវិតព្ពំ, តថេវ ជាតាតិ អត្ថោ។ ទុរក្ខាតេតិ ទុក្កថិតេ។ ទុប្បវេទិតេតិ ទុវិញ្ញាបិតេ។ អនុបសមសំវត្តនិកេតិ រាគាទីនំ ឧបសមំ កាតុំ អសមត្ថោ។ ភិន្នថូបេតិ ភិន្នបតិដ្ឋេ។ ឯត្ថ ហិ នាដបុត្តោវ នេសំ បតិដ្ឋេន ថូបោ, សោ បន ភិន្នោ មតោ។ តេន វុត្តំ ‘‘ភិន្នថូបេ’’តិ។ អប្បដិសរណេតិ តស្សេវ អភាវេន បដិសរណវិរហិតេ។
ននុ ចាយំ នាដបុត្តោ នាឡន្ទវាសិកោ, សោ កស្មា បាវាយំ កាលំកតោតិ។ សោ កិរ ឧបាលិនា គហបតិនា បដិវិទ្ធសច្ចេន ទសហិ គាថាហិ ភាសិតេ ពុទ្ធគុណេ សុត្វា ឧណ្ហំ លោហិតំ ឆឌ្ឌេសិ។ អថ នំ អផាសុកំ គហេត្វា បាវំ អគមំសុ, សោ តត្ថ កាលមកាសិ។ កាលំ កុរុមានោ ច ‘‘មម លទ្ធិ អនិយ្យានិកា សាររហិតា, មយំ តាវ នដ្ឋា, អវសេសជនោ មា អបាយបូរកោ អហោសិ
អថ នំ ឯកោ អន្តេវាសិកោ ឧបសង្កមិត្វា អាហ
ភគវតោ បន ធរមានកាលេបិ ភិក្ខុសង្ឃេ វិវាទោ ន ឧប្បជ្ជិ។ សត្ថា ហិ តេសំ វិវាទការណេ ឧប្បន្នមត្តេយេវ សយំ វា គន្ត្វា តេ វា ភិក្ខូ បក្កោសាបេត្វា ខន្តិ មេត្តា បដិសង្ខា អវិហិំសា សារណីយធម្មេសុ ឯកំ ការណំ កថេត្វា វិវាទំ វូបសមេតិ។ ឯវំ ធរមានោបិ សង្ឃស្ស បតិដ្ឋាវ អហោសិ។ បរិនិព្ពាយមានោបិ អវិវាទការណំ កត្វាវ បរិនិព្ពាយិ។ ភគវតា ហិ សុត្តេ ទេសិតា ចត្តារោ មហាបទេសា (អ. និ. ៤.១៨០; ទី. និ. ២.១៨៧) យាវជ្ជទិវសា ភិក្ខូនំ បតិដ្ឋា ច អវស្សយោ ច។ តថា ខន្ធកេ ទេសិតា ចត្តារោ មហាបទេសា (មហាវ. ៣០៥) សុត្តេ វុត្តានិ ចត្តារិ បញ្ហព្យាករណានិ (អ. និ. ៤.៤២) ច។ តេនេវាហ – ‘‘យោ វោ មយា, អានន្ទ, ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ, សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា’’តិ (ទី. និ. ២.២១៦)។
៤២. អថ ខោ ចុន្ទោ សមណុទ្ទេសោតិ អយំ ថេរោ ធម្មសេនាបតិស្ស កនិដ្ឋភាតិកោ។ តំ ភិក្ខូ អនុបសម្បន្នកាលេ ចុន្ទោ សមណុទ្ទេសោតិ សមុទាចរិត្វា ថេរកាលេបិ តថេវ សមុទាចរិំសុ។ តេន ឧបសង្កមីតិ កស្មា ឧបសង្កមិ? នាដបុត្តេ កិរ កាលំកតេ ជម្ពុទីបេ មនុស្សា តត្ថ តត្ថ កថំ បវត្តយិំសុ – ‘‘និគណ្ឋោ នាដបុត្តោ ឯកោ សត្ថាតិ បញ្ញាយិត្ថ, តស្ស កាលកិរិយាយ សាវកានំ ឯវរូបោ វិវាទោ ជាតោ, សមណោ បន គោតមោ ជម្ពុទីបេ ចន្ទោ វិយ សូរិយោ វិយ ច បាកដោយេវ, កីទិសោ នុ ខោ សមណេ គោតមេ បរិនិព្ពុតេ សាវកានំ វិវាទោ ភវិស្សតី’’តិ។ ថេរោ តំ កថំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមំ កថំ គហេត្វា ទសពលស្ស អារោចេស្សាមិ, សត្ថា ច ឯតំ អត្ថុប្បត្តិំ កត្វា ឯកំ ទេសនំ កថេស្សតី’’តិ។ សោ និក្ខមិត្វា យេន សាមគាមោ, យេនាយស្មា អានន្ទោ តេនុបសង្កមិ។ ឧជុមេវ ភគវតោ សន្តិកំ អគន្ត្វា យេនស្ស ឧបជ្ឈាយោ អាយស្មា អានន្ទោ តេនុបសង្កមីតិ អត្ថោ។ ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មេ មហាបញ្ញោ, សោ ឥមំ សាសនំ កថាបាភតន្តិ កថាមូលំ, មូលញ្ហិ បាភតន្តិ វុច្ចតិ។ យថាហ –
‘‘អប្បកេនបិ មេធាវី, បាភតេន វិចក្ខណោ;
សមុដ្ឋាបេតិ អត្តានំ, អណុំ អគ្គិំវ សន្ធម’’ន្តិ។ (ជា. ២.១.៤);
ទស្សនាយាតិ ទស្សនត្ថាយ។ កិំ បនិមិនា ភគវា ន ទិដ្ឋបុព្ពោតិ? នោ ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, អយញ្ហិ អាយស្មា ទិវា នវ វារេ រត្តិំ នវ វារេតិ ឯកាហំ
អហិតាយ ទុក្ខាយ ទេវមនុស្សានន្តិ ឯកស្មិំ វិហារេ សង្ឃមជ្ឈេ ឧប្បន្នោ វិវាទោ កថំ ទេវមនុស្សានំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តតិ? កោសម្ពកក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៤៥១) វិយ ហិ ទ្វីសុ ភិក្ខូសុ វិវាទំ អាបន្នេសុ តស្មិំ វិហារេ តេសំ អន្តេវាសិកា វិវទន្តិ, តេសំ ឱវាទំ គណ្ហន្តោ ភិក្ខុនិសង្ឃោ វិវទតិ, តតោ តេសំ ឧបដ្ឋាកា វិវទន្តិ, អថ មនុស្សានំ អារក្ខទេវតា ទ្វេ កោដ្ឋាសា ហោន្តិ។ តត្ថ ធម្មវាទីនំ អារក្ខទេវតា ធម្មវាទិនិយោ ហោន្តិ, អធម្មវាទីនំ អធម្មវាទិនិយោ ហោន្តិ។ តតោ តាសំ អារក្ខទេវតានំ មិត្តា ភុម្មទេវតា ភិជ្ជន្តិ។ ឯវំ បរម្បរាយ យាវ ព្រហ្មលោកា ឋបេត្វា អរិយសាវកេ សព្ពេ ទេវមនុស្សា ទ្វេ កោដ្ឋាសា
៤៣. អភិញ្ញា ទេសិតាតិ មហាពោធិមូលេ និសិន្នេន បច្ចក្ខំ កត្វា បវេទិតា។ បតិស្សយមានរូបា វិហរន្តីតិ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តិ។ ភគវតោ អច្ចយេនាតិ ឯតរហិ ភគវន្តំ ជេដ្ឋកំ កត្វា សគារវា វិហរន្តិ, តុម្ហាកំ, ភន្តេ, ឧគ្គតេជតាយ ទុរាសទតាយ វិវាទំ ជនេតុំ ន អជ្ឈាជីវេ វា អធិបាតិមោក្ខេ វាតិ អាហ។ តត្ថ អជ្ឈាជីវេតិ អាជីវហេតុ អាជីវការណា – ‘‘ភិក្ខុ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឧល្លបតិ អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិអាទិនា (បរិ. ២៨៧) នយេន បរិវារេ បញ្ញត្តានិ ឆ សិក្ខាបទានិ, តានិ ឋបេត្វា សេសានិ សព្ពសិក្ខាបទានិ អធិបាតិមោក្ខំ នាម។ អប្បមត្តកោ សោ អានន្ទាតិ អជ្ឈាជីវំ អធិបាតិមោក្ខញ្ច អារព្ភ ឧប្បន្នវិវាទោ នាម យស្មា បរស្ស កថាយបិ អត្តនោ ធម្មតាយបិ សល្លក្ខេត្វា សុប្បជហោ ហោតិ, តស្មា ‘‘អប្បមត្តកោ’’តិ វុត្តោ។
តត្រាយំ នយោ – ឥធេកច្ចោ ‘‘ន សក្កា ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ អនុល្លបន្តេន កិញ្ចិ លទ្ធុ’’ន្តិអាទីនិ ចិន្តេត្វា អាជីវហេតុ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ វា ឧល្លបតិ សញ្ចរិត្តំ វា អាបជ្ជតិ, យោ តេ វិហារេ វសតិ, សោ ភិក្ខុ អរហាតិអាទិនា នយេន សាមន្តជប្បនំ វា ករោតិ, អគិលានោ វា អត្តនោ អត្ថាយ បណីតភោជនានិ វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជតិ, ភិក្ខុនី វា បន តានិ វិញ្ញាបេត្វា បាដិទេសនីយំ អាបជ្ជតិ, យោ កោចិ ទុក្កដវត្ថុកំ យំកិញ្ចិ សូបោទនវិញ្ញត្តិមេវ វា ករោតិ, អញ្ញតរំ វា បន បណ្ណត្តិវីតិក្កមំ ករោន្តោ វិហរតិ, តមេនំ សព្រហ្មចារី ឯវំ សញ្ជានន្តិ – ‘‘កិំ ឥមស្ស ឥមិនា លាភេន លទ្ធេន, យោ សាសនេ បព្ពជិត្វា មិច្ឆាជីវេន ជីវិកំ កប្បេតិ, បណ្ណត្តិវីតិក្កមំ ករោតី’’តិ។ អត្តនោ ធម្មតាយបិស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘‘កិស្ស មយ្ហំ ឥមិនា លាភេន, យ្វាហំ ឯវំ
មគ្គេ វា ហិ, អានន្ទ, បដិបទាយ វាតិ លោកុត្តរមគ្គំ បត្វា វិវាទោ នាម សព្ពសោ វូបសម្មតិ, នត្ថិ អធិគតមគ្គានំ វិវាទោ។ បុព្ពភាគមគ្គំ បន បុព្ពភាគបដិបទញ្ច សន្ធាយេតំ វុត្តំ។
តត្រាយំ នយោ – ឯវំ ភិក្ខុំ មនុស្សា លោកុត្តរធម្មេ សម្ភាវេន្តិ។ សោ សទ្ធិវិហារិកាទយោ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ឋិតេ បុច្ឆតិ ‘‘កិំ អាគតត្ថា’’តិ។ មនសិកាតព្ពកម្មដ្ឋានំ បុច្ឆិតុំ, ភន្តេតិ។ និសីទថ, ខណេនេវ
សោ អបរេន សមយេន កាលំ ករោតិ។ សមន្តា ភិក្ខាចារគាមេហិ មនុស្សា អាគន្ត្វា បុច្ឆន្តិ ‘‘កេនចិ, ភន្តេ, ថេរោ បញ្ហំ បុច្ឆិតោ’’តិ។ ឧបាសកា បុព្ពេវ ថេរេន បញ្ហោ កថិតោ អម្ហាកន្តិ។ តេ បុប្ផមណ្ឌបំ បុប្ផកូដាគារំ សជ្ជេត្វា សុវណ្ណេន អក្ខិបិធានមុខបិធានាទិំ ករិត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា សត្តាហំ សាធុកីឡិកំ
អបរោបិ តាទិសោវ កម្មដ្ឋានំ កថេន្តោ ឯវំ កថេតិ – ចិត្តេនេវ តីសុ ឧទ្ធនេសុ តីណិ កបល្លានិ អារោបេត្វា ហេដ្ឋា អគ្គិំ កត្វា ចិត្តេនេវ អត្តនោ ទ្វត្តិំសាការំ ឧប្បាដេត្វា កបល្លេសុ បក្ខិបិត្វា ចិត្តេនេវ ទណ្ឌកេន បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ភជ្ជិតព្ពំ, យា ឈាយមានេ ឆារិកា ហោតិ, សា មុខវាតេន បលាសេតព្ពា។ ឯត្តកេន ធូតបាបោ នាមេស សមណោ ហោតិ។ សេសំ បុរិមនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ។
អបរោ
៤៤. ឥទានិ យោ ឯវំ វិវាទោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តស្ស មូលំ ទស្សេន្តោ ឆយិមានីតិអាទិមាហ។ តត្ថ អគារវោតិ គារវវិរហិតោ។ អប្បតិស្សោតិ អប្បតិស្សយោ អនីចវុត្តិ។ ឯត្ថ បន យោ ភិក្ខុ សត្ថរិ ធរមានេ តីសុ កាលេសុ ឧបដ្ឋានំ ន យាតិ, សត្ថរិ អនុបាហនេ ចង្កមន្តេ សឧបាហនោ ចង្កមតិ, នីចេ ចង្កមេ ចង្កមន្តេ ឧច្ចេ ចង្កមេ ចង្កមតិ, ហេដ្ឋា វសន្តេ ឧបរិ វសតិ, សត្ថុ ទស្សនដ្ឋានេ ឧភោ អំសេ បារុបតិ, ឆត្តំ ធារេតិ, ឧបាហនំ ធារេតិ, ន្ហានតិត្ថេ ឧច្ចារំ វា បស្សាវំ វា ករោតិ, បរិនិព្ពុតេ វា បន ចេតិយំ វន្ទិតុំ ន គច្ឆតិ, ចេតិយស្ស បញ្ញាយនដ្ឋានេ សត្ថុទស្សនដ្ឋានេ វុត្តំ សព្ពំ ករោតិ, អញ្ញេហិ ច ភិក្ខូហិ ‘‘កស្មា ឯវំ ករោសិ, ន ឥទំ វដ្ដតិ, សម្មាសពុទ្ធស្ស នាម លជ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តេ ‘‘តូណ្ហី ហោតិ, កិំ ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ វទសី’’តិ ភណតិ, អយំ សត្ថរិ អគារវោ នាម។
យោ បន ធម្មស្សវនេ សង្ឃុដ្ឋេ សក្កច្ចំ ន គច្ឆតិ, សក្កច្ចំ ធម្មំ ន សុណាតិ, និទ្ទាយតិ វា សល្លបេន្តោ វា និសីទតិ, សក្កច្ចំ ន គណ្ហាតិ ន ធារេតិ, ‘‘កិំ ធម្មេ អគារវំ ធម្មេ អគារវោ នាម។
យោ បន ថេរេន ភិក្ខុនា អនជ្ឈិដ្ឋោ ធម្មំ ទេសេតិ, និសីទតិ បញ្ហំ កថេតិ, វុឌ្ឍេ ភិក្ខូ ឃដ្ដេន្តោ គច្ឆតិ, តិដ្ឋតិ និសីទតិ, ទុស្សបល្លត្ថិកំ វា ហត្ថបល្លត្ថិកំ វា ករោតិ, សង្ឃមជ្ឈេ ឧភោ អំសេ បារុបតិ, ឆត្តុបាហនំ ធារេតិ, ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស លជ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តេបិ ‘‘តុណ្ហី ហោតិ, សង្ឃោ សង្ឃោតិ វទសិ, កិំ សង្ឃោ, មិគសង្ឃោ អជសង្ឃោ’’តិអាទីនិ វទតិ, អយំ សង្ឃេ អគារវោ នាម។ ឯកភិក្ខុស្មិម្បិ ហិ អគារវេ សិក្ខាយ ន បរិបូរការី នាម។
អជ្ឈត្តំ វាតិ អត្តនិ វា អត្តនោ បរិសាយ វា។ ពាហិទ្ធាតិ បរស្មិំ វា បរស្ស បរិសាយ វា។
៤៦. ឥទានិ អយំ ឆ ឋានានិ និស្សាយ ឧប្បន្នវិវាទោ វឌ្ឍន្តោ យានិ អធិករណានិ បាបុណាតិ, តានិ ទស្សេតុំ ចត្តារិមានីតិអាទិមាហ។ តត្ថ វូបសមនត្ថាយ បវត្តមានេហិ សមថេហិ អធិកាតព្ពានីតិ អធិករណានិ។ វិវាទោវ អធិករណំ វិវាទាធិករណំ។ ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ។
ឥទានិ ឥមានិបិ ចត្តារិ អធិករណានិ បត្វា ឧបរិ វឌ្ឍេន្តោ សោ វិវាទោ យេហិ សមថេហិ វូបសម្មតិ, តេសំ ទស្សនត្ថំ សត្ត ខោ បនិមេតិអាទិមាហ។ តត្ថ អធិករណានិ សមេន្តិ វូបសមេន្តីតិ អធិករណសមថា។ ឧប្បន្នុប្បន្នានន្តិ ឧប្បន្នានំ ឧប្បន្នានំ។ អធិករណានន្តិ ឯតេសំ វិវាទាធិករណាទីនំ ចតុន្នំ។ សមថាយ វូបសមាយាតិ សមនត្ថញ្ចេវ វូបសមនត្ថញ្ច។ សម្មុខាវិនយោ ទាតព្ពោ…បេ.… តិណវត្ថារកោតិ ឥមេ សត្ត សមថា ទាតព្ពា។
តត្រាយំ វិនិច្ឆយកថា – អធិករណេសុ តាវ ធម្មោតិ វិវាទាធិករណំ នាម។ សីលវិបត្តិយា វា អាចារទិដ្ឋិអាជីវវិបត្តិយា វា អនុវទន្តានំ យោ អនុវាទោ ឧបវទនា ចេវ ចោទនា ច, ឥទំ អនុវាទាធិករណំ នាម។ មាតិកាយំ អាគតា បញ្ច វិភង្គេ ទ្វេតិ សត្ត អាបត្តិក្ខន្ធា អាបត្តាធិករណំ នាម។ យំ សង្ឃស្ស អបលោកនាទីនំ ចតុន្នំ កម្មានំ ករណំ, ឥទំ កិច្ចាធិករណំ នាម។
តត្ថ វិវាទាធិករណំ ទ្វីហិ សមថេហិ សម្មតិ សម្មុខាវិនយេន ច យេភុយ្យសិកាយ ច។ សម្មុខាវិនយេនេវ សម្មមានំ យស្មិំ វិហារេ ឧប្បន្នំ, តស្មិំយេវ វា, អញ្ញត្ថ វូបសមេតុំ គច្ឆន្តានំ អន្តរាមគ្គេ វា, យត្ថ គន្ត្វា សង្ឃស្ស និយ្យាតិតំ, តត្ថ សង្ឃេន វា គណេន វា វូបសមេតុំ អសក្កោន្តេ តត្ថេវ ឧព្ពាហិកាយ សម្មតបុគ្គលេហិ វា វិនិច្ឆិតំ សម្មតិ។ ឯវំ សម្មមានេ បន សម្មុខាវិនយោ នាម។
តត្ថ ច ការកសង្ឃស្ស សាមគ្គិវសេន សម្មុខីភាវោ សង្ឃសម្មុខតា។ សមេតព្ពស្ស វត្ថុនោ ភូតតា ធម្មសម្មុខតា។ យថា តំ សមេតព្ពំ, តថេវ សមនំ វិនយសម្មុខតា។ យោ ច វិវទតិ, យេន ច វិវទតិ, តេសំ ឧភិន្នំ អត្តបច្ចត្ថិកានំ សម្មុខីភាវោ បុគ្គលសម្មុខតា។ ឧព្ពាហិកាយ វូបសមេ បនេត្ថ សង្ឃសម្មុខតា បរិហាយតិ។ ឯវំ តាវ សម្មុខាវិនយេនេវ សម្មតិ។
សចេ បនេវម្បិ ន សម្មតិ, អថ នំ យេភុយ្យសិកា នាម។ ឯវំ វិវាទាធិករណំ ទ្វីហិ សមថេហិ សម្មតិ។
អនុវាទាធិករណំ ចតូហិ សមថេហិ សម្មតិ សម្មុខាវិនយេន ច សតិវិនយេន ច អមូឡ្ហវិនយេន ច តស្សបាបិយសិកាយ ច។ សម្មុខាវិនយេនេវ សម្មមានំ យោ ច អនុវទតិ, យញ្ច
យទា បន ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ អមូលិកាយ សីលវិបត្តិយា អនុទ្ធំសិតស្ស សតិវិនយំ យាចមានស្ស សង្ឃោ ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន សតិវិនយំ ទេតិ, តទា សម្មុខាវិនយេន ច សតិវិនយេន ច វូបសន្តំ ហោតិ។ ទិន្នេ បន សតិវិនយេ បុន តស្មិំ បុគ្គលេ កស្សចិ អនុវាទោ ន រុហតិ។
យទា ឧម្មត្តកោ ភិក្ខុ ឧម្មាទវសេន កតេ អស្សាមណកេ អជ្ឈាចារេ ‘‘សរតាយស្មា ឯវរូបិំ អាបត្តិ’’ន្តិ ភិក្ខូហិ វុច្ចមានោ – ‘‘ឧម្មត្តកេន មេ, អាវុសោ, ឯតំ កតំ, នាហំ
យទា បន បារាជិកេន វា បារាជិកសាមន្តេន វា ចោទិយមានស្ស អញ្ញេនាញ្ញំ បដិចរតោ បាបុស្សន្នតាយ បាបិយស្ស បុគ្គលស្ស – ‘‘សចាយំ អច្ឆិន្នមូលោ ភវិស្សតិ, សម្មា វត្តិត្វា ឱសារណំ លភិស្សតិ, សចេ ឆិន្នមូលោ, អយមេវស្ស នាសនា ភវិស្សតី’’តិ មញ្ញមានោ សង្ឃោ ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន តស្សបាបិយសិកំ ករោតិ, តទា សម្មុខាវិនយេន ច តស្ស បាបិយសិកាយ ច វូបសន្តំ ហោតិ។ ឯវំ អនុវាទាធិករណំ ចតូហិ សមថេហិ សម្មតិ។
អាបត្តាធិករណំ តីហិ សមថេហិ សម្មតិ សម្មុខាវិនយេន ច បដិញ្ញាតករណេន ច តិណវត្ថារកេន ច។ តស្ស សម្មុខាវិនយេនេវ វូបសមោ នត្ថិ។ យទា បន ឯកស្ស វា ភិក្ខុនោ សន្តិកេ សង្ឃគណមជ្ឈេសុ វា ភិក្ខុ លហុកំ អាបត្តិំ ទេសេតិ, តទា អាបត្តាធិករណំ សម្មុខាវិនយេន ច បដិញ្ញាតករណេន ច វូបសម្មតិ។ តត្ថ សម្មុខាវិនយោ តាវ យោ ច ទេសេតិ, យស្ស ច ទេសេតិ, តេសំ សម្មុខតា។ សេសំ វុត្តនយមេវ។ បុគ្គលស្ស ច គណស្ស ច ទេសនាកាលេ
ទ្វេបក្ខជាតា បន ភណ្ឌនការកា ភិក្ខូ ពហុំ អស្សាមណកំ អជ្ឈាចារំ ចរិត្វា បុន លជ្ជិធម្មេ ឧប្បន្នេ ‘‘សចេ មយំ ឥមាហិ អាបត្តីហិ អញ្ញមញ្ញំ ការេស្សាម, សិយាបិ តំ អធិករណំ កក្ខឡត្តាយ សំវត្តេយ្យា’’តិ អញ្ញមញ្ញំ អាបត្តិយា ការាបនេ ទោសំ ទិស្វា យទា តិណវត្ថារកកម្មំ ករោន្តិ, តទា អាបត្តាធិករណំ សម្មុខាវិនយេន ច តិណវត្ថារកេន ច សម្មតិ។ តត្រ ហិ យត្តកា ហត្ថបាសុបគតា ‘‘ន មេ តំ ខមតី’’តិ ឯវំ ទិដ្ឋាវិកម្មំ អកត្វា ‘‘ទុក្កដំ កម្មំ បុន កាតព្ពំ កម្ម’’ន្តិ ន ឧក្កោដេន្តិ, និទ្ទម្បិ កិច្ចាធិករណំ ឯកេន សមថេន សម្មតិ សម្មុខាវិនយេនេវ។
ឥមានិ ចត្តារិ អធិករណានិ យថានុរូបំ ឥមេហិ សត្តហិ សមថេហិ សម្មន្តិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ឧប្បន្នុប្បន្នានំ អធិករណានំ សមថាយ វូបសមាយ សម្មុខាវិនយោ ទាតព្ពោ…បេ.… តិណវត្ថារកោ’’តិ។ អយមេត្ថ វិនិច្ឆយនយោ, វិត្ថារោ បន សមថក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ១៨៥) អាគតោយេវ។ វិនិច្ឆយោបិស្ស សមន្តបាសាទិកាយ វុត្តោ។
៤៧. យោ បនាយំ ឥមស្មិំ សុត្តេ ‘‘ឥធានន្ទ, ភិក្ខូ វិវទន្តី’’តិអាទិកោ វិត្ថារោ វុត្តោ, សោ ឯតេន នយេន សង្ខេបតោវ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ ធម្មោតិអាទីសុ សុត្តន្តបរិយាយេន តាវ ធម្មោ, អកុសលកម្មបថា អធម្មោ។ តថា ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិ ហេដ្ឋា អាគតា សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា, តយោ សតិបដ្ឋានា តយោ សម្មប្បធានា តយោ ឥទ្ធិបាទា ឆ ឥន្ទ្រិយានិ ឆ ពលានិ អដ្ឋ ពោជ្ឈង្គា នវង្គិកោ មគ្គោ ចាតិ, ចត្តារោ ឧបាទានា បញ្ច នីវរណានីតិអាទយោ សង្កលិដ្ឋធម្មា ចាតិ អយំ អធម្មោ។
តត្ថ
វិនយបរិយាយេន បន ភូតេន វត្ថុនា ចោទេត្វា សារេត្វា យថាបដិញ្ញាយ កាតព្ពកម្មំ ធម្មោ នាម, អភូតេន បន វត្ថុនា អចោទេត្វា អសារេត្វា អបដិញ្ញាយ កតព្ពកម្មំ អធម្មោ នាម។ តេសុបិ អធម្មំ ‘‘ធម្មោ អយ’’ន្តិ កថេន្តា ធម្មោតិ វិវទន្តិ, ‘‘អធម្មោ អយ’’ន្តិ កថេន្តា អធម្មោតិ វិវទន្តិ។
សុត្តន្តបរិយាយេន បន រាគវិនយោ ទោសវិនយោ មោហវិនយោ សំវរោ បហានំ បដិសង្ខាតិ អយំ វិនយោ នាម, រាគាទីនំ អវិនយោ អសំវរោ អវិនយោ នាម។ វិនយបរិយាយេន វត្ថុសម្បត្តិ ញត្តិសម្បត្តិ អនុសាវនសម្បត្តិ សីមសម្បតិ បរិសសម្បត្តីតិ អយំ វិនយោ នាម, វត្ថុវិបត្តិ…បេ.… បរិសវិបត្តីតិ អវិនយោ នាម។ តេសុបិ យំកិញ្ចិ អវិនយំ ‘‘វិនយោ អយ’’ន្តិ កថេន្តា វិនយោតិ វិវទន្តិ, វិនយំ អវិនយោតិ កថេន្តា អវិនយោតិ វិវទន្តិ។
ធម្មនេត្តិ សមនុមជ្ជិតព្ពាតិ ធម្មរជ្ជុ អនុមជ្ជិតព្ពា ញាណេន ឃំសិតព្ពា ឧបបរិក្ខិតព្ពា។ សា បនេសា ធម្មនេត្តិ ‘‘ឥតិ ខោ វច្ឆ ឥមេ ទស ធម្មា អកុសលា ទស ធម្មា កុសលា’’តិ ឯវំ មហាវច្ឆគោត្តសុត្តេ (ម. និ. ២.១៩៤) អាគតាតិ វុត្តា។ សា ឯវ វា ហោតុ, យោ វា ឥធ ធម្មោតិ ច វិនយោ ច វុត្តោ។ យថា តត្ថ សមេតីតិ យថា តាយ ធម្មនេត្តិយា សមេតិ, ‘‘ធម្មោ ធម្មោវ ហោតិ, អធម្មោ អធម្មោវ, វិនយោ វិនយោវ ហោតិ, អវិនយោ អវិនយោវ’’។ តថា តន្តិ ឯវំ តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ។ ឯកច្ចានំ អធិករណានន្តិ ឥធ វិវាទាធិករណមេវ ទស្សិតំ, សម្មុខាវិនយោ បន ន កិស្មិញ្ចិ អធិករណេ ន លព្ភតិ។
៤៨. តំ បនេតំ យស្មា ទ្វីហិ សមថេហិ សម្មតិ សម្មុខាវិនយេន ច យេភុយ្យសិកាយ ច, តស្មា កថញ្ចានន្ទ, យេភុយ្យសិកាតិអាទិមាហ។ តត្ថ ពហុតរាតិ អន្តមសោ ទ្វីហិ តីហិបិ អតិរេកតរា។ សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
៤៩. ឥទានិ ហេដ្ឋា អវិត្ថារិតំ សតិវិនយំ អាទិំ កត្វា វិត្ថារិតាវសេសសមថេ កថញ្ចានន្ទ, សតិវិនយោតិអាទិមាហ។ តត្ថ បារាជិកសាមន្តេន វាតិ ទ្វេ សាមន្តានិ ខន្ធសាមន្តញ្ច អាបត្តិសាមន្តញ្ច។ តត្ថ បារាជិកាបត្តិក្ខន្ធោ សង្ឃាទិសេសាបត្តិក្ខន្ធោ ថុល្លច្ចយ-បាចិត្តិយ-បាដិទេសនីយ-ទុក្កដ-ទុព្ភាសិតាបត្តិក្ខន្ធោតិ ឯវំ បុរិមស្ស បច្ឆិមខន្ធំ ខន្ធសាមន្តំ នាម ហោតិ។ បឋមបារាជិកស្ស បន បុព្ពភាគេ ទុក្កដំ, សេសានំ ថុល្លច្ចយន្តិ ឥទំ អាបត្តិសាមន្តំ នាម។ តត្ថ សរតាយស្មាតិ សរតុ អាយស្មា។ ឯកច្ចានំ អធិករណានន្តិ ឥធ អនុវាទាធិករណមេវ ទស្សិតំ។
៥០. ភាសិតបរិក្កន្តន្តិ វាចាយ ភាសិតំ កាយេន ច បរិក្កន្តំ, បរក្កមិត្វា កតន្តិ អត្ថោ។ ឯកច្ចានន្តិ ឥធាបិ អនុវាទាធិករណមេវ អធិប្បេតំ។ បដិញ្ញាតករណេ ‘‘ឯកច្ចាន’’ន្តិ អាបត្តាធិករណំ ទស្សិតំ។
៥២. ទវាតិ សហសា។ រវាតិ អញ្ញំ ភណិតុកាមេន អញ្ញំ វុត្តំ។ ឯវំ ខោ, អានន្ទ, តស្សបាបិយសិកា ហោតីតិ តស្សបុគ្គលស្ស បាបុស្សន្នតា បាបិយសិកា ហោតិ។ ឥមិនា កម្មស្ស វត្ថុ ទស្សិតំ។ ឯវរូបស្ស ហិ បុគ្គលស្ស កម្មំ កាត្តព្ពំ។ កម្មេន ហិ អធិករណស្ស វូបសមោ ហោតិ, ន បុគ្គលស្ស បាបុស្សន្នតាយ។ ឥធាបិ ច អនុវាទាធិករណមេវ អធិករណន្តិ វេទិតព្ពំ។
៥៣. កថញ្ចានន្ទ តិណវត្ថារកោតិ ឯត្ថ ឥទំ កម្មំ តិណវត្ថារកសទិសត្តា តិណវត្ថារកោតិ វុត្តំ។ យថា ហិ គូថំ វា មុត្តំ វា ឃដ្ដិយមានំ ទុគ្គន្ធតាយ ពាធតិ, តិណេហិ អវត្ថរិត្វា សុប្បដិច្ឆាទិតស្ស បនស្ស សោ គន្ធោ ន ពាធតិ, ឯវមេវ យំ អធិករណំ មូលានុមូលំ គន្ត្វា វូបសមិយមានំ កក្ខឡត្តាយ វាឡត្តាយ ភេទាយ សំវត្តតិ, តំ ឥមិនា កម្មេន វូបសន្តំ គូថំ វិយ តិណវត្ថារកេន បដិច្ឆន្នំ វូបសន្តំ ហោតីតិ ឥទំ កម្មំ តិណវត្ថារកសទិសត្តា ឥធានន្ទ, ភិក្ខូនំ ភណ្ឌនជាតានន្តិអាទិវចនេន អាការមត្តមេវ ទស្សិតំ, ខន្ធកេ អាគតាយេវ បនេត្ថ កម្មវាចា បមាណំ។ ឋបេត្វា ថុល្លវជ្ជំ ឋបេត្វា គិហិបដិសំយុត្តន្តិ។ ឯត្ថ បន ថុល្លវជ្ជន្តិ ថូល្លវជ្ជំ បារាជិកញ្ចេវ សង្ឃាទិសេសញ្ច។ គិហិបដិសំយុត្តន្តិ គិហីនំ ហីនេន ខុំសនវម្ភនធម្មិកបដិស្សវេសុ អាបន្នា អាបត្តិ។ អធិករណានន្តិ ឥធ អាបត្តាធិករណមេវ វេទិតព្ពំ។ កិច្ចាធិករណស្ស បន វសេន ឥធ ន កិញ្ចិ វុត្តំ។ កិញ្ចាបិ ន វុត្តំ, សម្មុខាវិនយេនេវ បនស្ស វូបសមោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ។
៥៤. ឆយិមេ អានន្ទ, ធម្មា សារណីយាតិ ហេដ្ឋា កលហវសេន សុត្តំ អារទ្ធំ, ឧបរិ សារណីយធម្មា អាគតា។ ឥតិ យថានុសន្ធិនាវ ទេសនា គតា ហោតិ។ ហេដ្ឋា កោសម្ពិយសុត្តេ (ម. និ. ១.៤៩៨-៥០០) បន សោតាបត្តិមគ្គសម្មាទិដ្ឋិ កថិតា, ឥមស្មិំ អណុន្តិ អប្បសាវជ្ជំ។ ថូលន្តិ មហាសាវជ្ជំ។ សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
សាមគាមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. សុនក្ខត្តសុត្តវណ្ណនា
៥៥. ឯវំ មេ សុតន្តិ សុនក្ខត្តសុត្តំ។ តត្ថ អញ្ញាតិ អរហត្តំ។ ព្យាកតាតិ ខីណា ជាតីតិអាទីហិ ចតូហិ បទេហិ កថិតា។ អធិមានេនាតិ អប្បត្តេ បត្តសញ្ញិនោ, អនធិគតេ អធិគតសញ្ញិនោ ហុត្វា អធិគតំ អម្ហេហីតិ មានេន ព្យាករិំសុ។
៥៦. ឯវញ្ចេត្ថ សុនក្ខត្ត តថាគតស្ស ហោតីតិ សុនក្ខត្ត ឯត្ថ ឯតេសំ ភិក្ខូនំ បញ្ហព្យាករណេ – ‘‘ឥទំ ឋានំ ឯតេសំ អវិភូតំ អន្ធការំ, តេនិមេ អនធិគតេ អធិគតសញ្ញិនោ, ហន្ទ នេសំ វិសោធេត្វា បាកដំ កត្វា ធម្មំ ទេសេមី’’តិ, ឯវញ្ច តថាគតស្ស ហោតិ។ អថ ច បនិធេកច្ចេ…បេ.… តស្សបិ ហោតិ អញ្ញថត្តន្តិ ភគវា បដិបន្នកានំ ធម្មំ ទេសេតិ។ យត្ថ បន ឥច្ឆាចារេ ឋិតា ឯកច្ចេ មោឃបុរិសា ហោន្តិ, តត្រ ភគវា បស្សតិ – ‘‘ឥមេ ឥមំ បញ្ហំ ឧគ្គហេត្វា អជានិត្វាវ ជានន្តា វិយ អប្បត្តេ បត្តសញ្ញិនោ ហុត្វា គាមនិគមាទីសុ វិសេវមានា វិចរិស្សន្តិ, តំ នេសំ ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយា’’តិ ឯវមស្សាយំ ឥច្ឆាចារេ
៥៨. លោកាមិសាធិមុត្តោតិ វដ្ដាមិស-កាមាមិស-លោកាមិសភូតេសុ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ អធិមុត្តោ តន្និន្នោ តគ្គរុកោ តប្បព្ភារោ។ តប្បតិរូបីតិ អានេញ្ជបដិសំយុត្តាយាតិ អានេញ្ជសមាបត្តិបដិសំយុត្តាយ។ សំសេយ្យាតិ កថេយ្យ។ អានេញ្ជសំយោជនេន ហិ ខោ វិសំយុត្តោតិ អានេញ្ជសមាបត្តិសំយោជនេន វិសំសដ្ឋោ។ លោកាមិសាធិមុត្តោតិ ឯវរូបោ ហិ លូខចីវរធរោ មត្តិកាបត្តំ អាទាយ អត្តនោ សទិសេហិ កតិបយេហិ សទ្ធិំ បច្ចន្តជនបទំ គច្ឆតិ, គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋកាលេ មនុស្សា ទិស្វា ‘‘មហាបំសុកុលិកា អាគតា’’តិ យាគុភត្តាទីនិ សម្បាទេត្វា សក្កច្ចំ ទានំ ទេន្តិ, ភត្តកិច្ចេ និដ្ឋិតេ អនុមោទនំ សុត្វា – ‘‘ស្វេបិ, ភន្តេ, ឥធេវ បិណ្ឌាយ បវិសថា’’តិ វទន្តិ។ អលំ ឧបាសកា, អជ្ជាបិ វោ ពហូនំ ទិន្នន្តិ។ តេន ហិ, ភន្តេ, អន្តោវស្សំ ឥធ វសេយ្យាថាតិ អធិវាសេត្វា វិហារមគ្គំ បុច្ឆិត្វា វិហារំ
៥៩. ឥទានិ អានេញ្ជសមាបត្តិលាភិំ អធិមានិកំ ទស្សេន្តោ ឋានំ ខោ បនេតន្តិអាទិមាហ។ អានេញ្ជាធិមុត្តស្សាតិ កិលេសសិញ្ចនវិរហិតាសុ ហេដ្ឋិមាសុ ឆសុ សមាបត្តីសុ អធិមុត្តស្ស តន្និន្នស្ស តគ្គរុនោ តប្បព្ភារស្ស។ សេ បវុត្តេតិ តំ បវុត្តំ។ ឆ សមាបត្តិលាភិនោ ហិ អធិមានិកស្ស បញ្ចកាមគុណាមិសពន្ធនា បតិតបណ្ឌុបលាសោ វិយ ឧបដ្ឋាតិ។ តេនេតំ វុត្តំ។
៦០. ឥទានិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិ លាភិនោ អធិមានិកស្ស និឃំសំ ទស្សេតុំ ឋានំ ខោ បនាតិអាទិមាហ។ តត្ថ ទ្វេធា ភិន្នាតិ មជ្ឈេ ភិន្នា។ អប្បដិសន្ធិកាតិ ខុទ្ទកា មុដ្ឋិបាសាណមត្តា ជតុនា វា សិលេសេន វា អល្លីយាបេត្វា បដិសន្ធាតុំ សក្កា។ មហន្តំ បន កុដាគារប្បមាណំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ សេ ភិន្នេតិ តំ ភិន្នំ។ ឧបរិ
៦១. ឥទានិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនលាភិនោ អធិមានិកស្ស ច និឃំសំ ទស្សេន្តោ ឋានំ ខោ បនាតិអាទិមាហ។ តត្ថ សេ វន្តេតិ តំ វន្តំ។ អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ
៦២. ឥទានិ ខីណាសវស្ស និឃំសំ ទស្សេន្តោ ឋានំ ខោ បនាតិអាទិមាហ។ តត្ថ សេ ឧច្ឆិន្នមូលេតិ សោ ឧច្ឆិន្នមូលោ។ ឧបរិ សមាបត្តិលាភិនោ ហិ ហេដ្ឋាសមាបត្តិ មូលច្ឆិន្នតាលោ វិយ ឧបដ្ឋាតិ, តំ សមាបជ្ជិស្សាមីតិ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ។ តេនេតំ វុត្តំ។
៦៣. ឋានំ ខោ បនាតិ បាដិយេក្កោ អនុសន្ធិ។ ហេដ្ឋា ហិ សមាបត្តិលាភិនោ អធិមានិកស្សបិ ខីណាសវស្សបិ និឃំសោ កថិតោ, សុក្ខវិបស្សកស្ស បន អធិមានិកស្សបិ ខីណាសវស្សបិ ន កថិតោ។ តេសំ ទ្វិន្នម្បិ និឃំសំ ទស្សេតុំ ឥមំ ទេសនំ អារភិ។ តំ បន បដិក្ខិត្តំ។ សមាបត្តិលាភិនោ ហិ អធិមានិកស្ស និឃំសេ កថិតេ សុក្ខវិបស្សកស្សបិ អធិមានិកស្ស កថិតោវ ហោតិ, សមាបត្តិលាភិនោ ច ខីណាសវស្ស កថិតេ សុក្ខវិបស្សកខីណាសវស្ស កថិតោវ ហោតិ។ ឯតេសំ បន ទ្វិន្នំ ភិក្ខូនំ សប្បាយាសប្បាយំ កថេតុំ ឥមំ ទេសនំ អារភិ។
តត្ថ សិយា – បុថុជ្ជនស្ស តាវ អារម្មណំ អសប្បាយំ ហោតុ, ខីណាសវស្ស កថំ អសប្បាយន្តិ។ យទគ្គេន បុថុជ្ជនស្ស អសប្បាយំ, តទគ្គេន ខីណាសវស្សាបិ អសប្បាយមេវ។ វិសំ នាម ជានិត្វា ខាទិតម្បិ អជានិត្វា ខាទិតម្បិ វិសមេវ។ ន ហិ ខីណាសវេនបិ ‘‘អហំ ខីណាសវោ’’តិ អសំវុតេន ភវិតព្ពំ។ ខីណាសវេនបិ យុត្តបយុត្តេនេវ ភវិតុំ វដ្ដតិ។
៦៤. តត្ថ សមណេនាតិ ពុទ្ធសមណេន។ ឆន្ទរាគព្យាបាទេនាតិ សោ អវិជ្ជាសង្ខាតោ វិសទោសោ ឆន្ទរាគេន ច ព្យាបាទេន ច រុប្បតិ កុប្បតិ។ អសប្បាយានីតិ អវឌ្ឍិករានិ អារម្មណានិ។ អនុទ្ធំសេយ្យាតិ សោសេយ្យ សឧបាទិសេសន្តិ សគហណសេសំ, ឧបាទិតព្ពំ គណ្ហិតព្ពំ ឥធ ឧបាទីតិ វុត្តំ។ អនលញ្ច តេ អន្តរាយាយាតិ ជីវិតន្តរាយំ តេ កាតុំ អសមត្ថំ។ រជោសូកន្តិ រជោ ច វីហិសុកាទិ ច សូកំ។ អសុ ច វិសទោសោតិ សោ ច វិសទោសោ។ តទុភយេនាតិ យា សា អសប្បាយកិរិយា ច យោ វិសទោសោ ច, តេន ឧភយេន។ បុថុត្តន្តិ មហន្តភាវំ។
ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ សឧបាទានសល្លុទ្ធារោ វិយ អប្បហីនោ អវិជ្ជាវិសទោសោ ទដ្ឋព្ពោ, អសប្បាយកិរិយាយ ឋិតភាវោ វិយ ឆសុ ទ្វារេសុ អសំវុតកាលោ, តទុភយេន វណេ បុថុត្តំ គតេ មរណំ វិយ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តនំ, មរណមត្តំ ទុក្ខំ វិយ អញ្ញតរាយ គរុកាយ សំកិលិដ្ឋាយ អាបត្តិយា អាបជ្ជនំ ទដ្ឋព្ពំ។ សុក្កបក្ខេបិ ឥមិនាវ នយេន ឱបម្មសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ។
៦៥. សតិយាយេតំ អធិវចនន្តិ ឯត្ថ សតិ បញ្ញាគតិកា។ លោកិកាយ បញ្ញាយ លោកិកា ហោតិ, លោកុត្តរាយ លោកុត្តរា។ អរិយាយេតំ បញ្ញាយាតិ បរិសុទ្ធាយ វិបស្សនាបញ្ញាយ។
ឥទានិ ខីណាសវស្ស ពលំ ទស្សេន្តោ សោ វតាតិអាទិមាហ។ តត្ថ សំវុតការីតិ បិហិតការី។ ឥតិ វិទិត្វា និរុបធីតិ ឯវំ ជានិត្វា កិលេសុបធិបហានា និរុបធិ ហោតិ, និរុបាទានោតិ អត្ថោ។ ឧបធិសង្ខយេ វិមុត្តោតិ ឧបធីនំ សង្ខយភូតេ និព្ពានេ អារម្មណតោ វិមុត្តោ។ ឧបធិស្មិន្តិ កាមុបធិស្មិំ។ កាយំ ឧបសំហរិស្សតីតិ កាយំ អល្លីយាបេស្សតិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តណ្ហក្ខយេ និព្ពានេ អារម្មណតោ វិមុត្តោ ខីណាសវោ បញ្ច កាមគុណេ សេវិតុំ, កាយំ វា ឧបសំហរិស្សតិ ចិត្តំ វា ឧប្បាទេស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
សុនក្ខត្តសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. អានេញ្ជសប្បាយសុត្តវណ្ណនា
៦៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ អានេញ្ជសប្បាយសុត្តំ។ តត្ថ អនិច្ចាតិ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចា។ កាមាតិ វត្ថុកាមាបិ កិលេសកាមាបិ។ តុច្ឆាតិ និច្ចសារធុវសារអត្តសារវិរហិតត្តា រិត្តា, ន បន នត្ថីតិ គហេតព្ពា។ ន ហិ តុច្ឆមុដ្ឋីតិ វុត្តេ មុដ្ឋិ នាម នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ។ យស្ស បន អព្ភន្តរេ កិញ្ចិ នត្ថិ, សោ វុច្ចតិ តុច្ឆោ។ មុសាតិ នាសនកា។ មោសធម្មាតិ នស្សនសភាវា, ខេត្តំ វិយ វត្ថុ វិយ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ វិយ ច ន បញ្ញាយិត្ថ, កតិបាហេនេវ មាយាកតមេតន្តិ យថា មាយាយ ឧទកំ មណីតិ កត្វា ទស្សិតំ, ពទរិបណ្ណំ កហាបណោតិ កត្វា ទស្សិតំ, អញ្ញំ វា បន ឯវរូបំ ទស្សនូបចារេ ឋិតស្សេវ តថា បញ្ញាយតិ, ឧបចារាតិក្កមតោ បដ្ឋាយ បាកតិកមេវ បញ្ញាយតិ។ ឯវំ កាមាបិ ឥត្តរបច្ចុបដ្ឋានដ្ឋេន ‘‘មាយាកត’’ន្តិ វុត្តា។ យថា ច មាយាការោ ឧទកាទីនិ មណិអាទីនំ វសេន ទស្សេន្តោ វញ្ចេតិ, ឯវំ កាមាបិ អនិច្ចាទីនិ និច្ចាទិសភាវំ ទស្សេន្តា វញ្ចេន្តីតិ វញ្ចនកដ្ឋេនបិ ‘‘មាយាកត’’ន្តិ វុត្តា។ ពាលលាបនន្តិ មយ្ហំ បុត្តោ, មយ្ហំ ធីតា, មយ្ហំ ហិរញ្ញំ មយ្ហំ សុវណ្ណន្តិ ឯវំ ពាលានំ លាបនតោ ពាលលាបនំ។ ទិដ្ឋធម្មិកា កាមាតិ មានុសកា បញ្ច កាមគុណា។ សម្បរាយិកាតិ តេ ឋបេត្វា អវសេសា។ ទិដ្ឋធម្មិកា។ កាមសញ្ញាតិ មានុសកេ កាមេ អារព្ភ ឧប្បន្នសញ្ញា។ ឧភយមេតំ មារធេយ្យន្តិ ឯតេ កាមា ច កាមសញ្ញា ច ឧភយម្បិ មារធេយ្យំ។ យេហិ ឧភយមេតំ គហិតំ, តេសញ្ហិ ឧបរិ មារោ វសំ វត្តេតិ។ តំ សន្ធាយ ‘‘ឧភយមេតំ មារធេយ្យ’’ន្តិ វុត្តំ។
មារស្សេស វិសយោតិអាទីសុបិ យថា ចោឡស្ស វិសយោ ចោឡវិសយោ, បណ្ឌស្ស វិសយោ បណ្ឌវិសយោ, សំវរានំ វិសយោ សំវរវិសយោតិ បវត្តនដ្ឋានំ វិសយោតិ វុច្ចតិ, ឯវំ យេហិ ឯតេ កាមា គហិតា, តេសំ ឧបរិ មារោ វសំ វត្តេតិ។ តំ សន្ធាយ មារស្សេស វិសយោតិ វុត្តំ។ បញ្ច បន កាមគុណេ និវាបពីជំ វិយ វិប្បកិរន្តោ មារស្សេស និវាបោតិ វុត្តំ។ យថា ច យត្ថ ហត្ថិអាទយោ មារស្សេស គោចរោតិ វុត្តំ។
ឯត្ថាតិ ឯតេសុ កាមេសុ។ មានសាតិ ចិត្តសម្ភូតា។ តត្ថ សិយា – ទុវិធេ តាវ កាមេ អារព្ភ អភិជ្ឈានលក្ខណា អភិជ្ឈា, ករណុត្តរិយលក្ខណោ សារម្ភោ ច ឧប្បជ្ជតុ, ព្យាបាទោ កថំ ឧប្បជ្ជតីតិ? មមាយិតេ វត្ថុស្មិំ អច្ឆិន្នេបិ សោចន្តិ, អច្ឆិជ្ជន្តេបិ សោចន្តិ, អច្ឆិន្នសង្កិនោបិ សោចន្តិ, យោ ឯវរូបោ ចិត្តស្ស អាឃាតោតិ ឯវំ ឧប្បជ្ជតិ។ តេវ អរិយសាវកស្សាតិ តេ អរិយសាវកស្ស។ វការោ អាគមសន្ធិមត្តំ ហោតិ។ ឥធ មនុសិក្ខតោតិ ឥមស្មិំ សាសនេ សិក្ខន្តស្ស តេ តយោបិ កិលេសា អន្តរាយករា ហោន្តិ។ អភិភុយ្យ លោកន្តិ កាមលោកំ អភិភវិត្វា។ អធិដ្ឋាយ មនសាតិ ឈានារម្មណចិត្តេន អធិដ្ឋហិត្វា។ អបរិត្តន្តិ កាមាវចរចិត្តំ បរិត្តំ នាម, តស្ស បដិក្ខេបេន មហគ្គតំ អបរិត្តំ នាម។ បមាណន្តិបិ កាមាវចរមេវ, រូបាវចរំ អរូបាវចរំ អប្បមាណំ។ សុភាវិតន្តិ បន ឯតំ កាមាវចរាទីនំ នាមំ ន
តព្ពហុលវិហារិនោតិ កាមបដិពាហនេន តមេវ បដិបទំ ពហុលំ កត្វា វិហរន្តស្ស។ អាយតនេ ចិត្តំ បសីទតីតិ ការណេ ចិត្តំ បសីទតិ។ កិំ បនេត្ថ ការណំ? អរហត្តំ វា, អរហត្តស្ស វិបស្សនំ វា, ចតុត្ថជ្ឈានំ វា, ចតុត្ថជ្ឈានស្ស ឧបចារំ វា។ សម្បសាទេ សតីតិ ឯត្ថ ទុវិធោ សម្បសាទោ អធិមោក្ខសម្បសាទោ ច បដិលាភសម្បសាទោ ច។ អរហត្តស្ស ហិ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា វិហរតោ មហាភូតាទីសុ ឧបដ្ឋហន្តេសុ យេនិមេ នីហារេន មហាភូតា ឧបដ្ឋហន្តិ, ឧបាទារូបា ឧបដ្ឋហន្តិ នាមរូបា ឧបដ្ឋហន្តិ, បច្ចយា សព្ពថា ឧបដ្ឋហន្តិ, លក្ខណារម្មណា វិបស្សនា ឧបដ្ឋហតិ, អជ្ជេវ អរហត្តំ គណ្ហិស្សាមីតិ អប្បដិលទ្ធេយេវ អាសា សន្តិដ្ឋតិ, អធិមោក្ខំ បដិលភតិ។ តតិយជ្ឈានំ វា បាទកំ កត្វា ចតុត្ថជ្ឈានត្ថាយ កសិណបរិកម្មំ ករោន្តស្ស នីវរណវិក្ខម្ភនាទីនិ សមនុបស្សតោ យេនិមេ នីហារេន នីវរណា វិក្ខម្ភន្តិ, កិលេសា សន្និសីទន្តិ, សតិ សន្តិដ្ឋតិ, សង្ខារគតំ វា វិភូតំ បាកដំ ហុត្វា ទិព្ពចក្ខុកស្ស បរលោកោ វិយ ឧបដ្ឋាតិ អធិមោក្ខសម្បសាទោ បដិលាភសម្បសាទោតិ វេទិតព្ពោ។ វិបស្សនា ហិ បញ្ញាយ អធិមុច្ចនស្ស ការណំ, ឧបចារំ អានេញ្ជសមាបត្តិយា។
ឯតរហិ វា អានេញ្ជំ សមាបជ្ជតិ។ បញ្ញាយ វា អធិមុច្ចតីតិ ឯត្ថ ឯតរហិ វា បញ្ញាយ អធិមុច្ចតិ, អានេញ្ជំ វា សមាបជ្ជតីតិ ឯវំ បទបរិវត្តនំ កត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឥទញ្ហិ វុត្តំ ហោតិ – តស្មិំ សម្បសាទេ សតិ ឯតរហិ វា បញ្ញាយ អធិមុច្ចតិ, អរហត្តំ សច្ឆិករោតីតិ អត្ថោ។ តំ អនភិសម្ភុណន្តោ អានេញ្ជំ វា សមាបជ្ជតិ, អថ វា បញ្ញាយ វា អធិមុច្ចតីតិ អរហត្តមគ្គំ ភាវេតិ, តំ អនភិសម្ភុណន្តោ អានេញ្ជំ វា សមាបជ្ជតិ។ អរហត្តមគ្គំ ភាវេតុំ អសក្កោន្តោ ឯតរហិ ចតុសច្ចំ វា សច្ឆិករោតិ។ តំ អនភិសម្ភុណន្តោ អានេញ្ជំ វា សមាបជ្ជតីតិ។
តត្រាយំ នយោ – ឥធ ភិក្ខុ តតិយជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា ចតុត្ថជ្ឈានស្ស កសិណបរិកម្មំ ករោតិ។ តស្ស នីវរណា វិក្ខម្ភន្តិ, សតិ សន្តិដ្ឋតិ, ឧបចារេន ចិត្តំ សមាធិយតិ។ សោ រូបារូបំ បរិគណ្ហាតិ, បច្ចយំ បរិគ្គណ្ហាតិ, លក្ខណារម្មណិកំ វិបស្សនំ វវត្ថបេតិ, តស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘‘ឧបចារេន មេ ឈានំ វិសេសភាគិយំ ភវេយ្យ, តិដ្ឋតុ វិសេសភាគិយតា, និព្ពេធភាគិយំ នំ ករិស្សាមី’’តិ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ សច្ឆិករោតិ។ ឯត្តកេនស្ស កិច្ចំ កតំ នាម ហោតិ។ អរហត្តំ សច្ឆិកាតុំ អសក្កោន្តោ បន តតោ ឱសក្កិតមានសោ អន្តរា ន តិដ្ឋតិ, ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជតិយេវ។ យថា កិំ? យថា បុរិសោ ‘‘វនមហិំសំ ឃាតេស្សាមី’’តិ សត្តិំ គហេត្វា អនុពន្ធន្តោ
តត្ថ
ឥទានិ អរហត្តំ សច្ឆិកាតុំ អសក្កោន្តស្ស និព្ពត្តដ្ឋានំ ទស្សេន្តោ កាយស្ស ភេទាតិអាទិមាហ។ តត្ថ យន្តិ យេន ការណេន តំ សំវត្តនិកំ វិញ្ញាណំ អស្ស អានេញ្ជូបគំ, តំ ការណំ វិជ្ជតីតិ អត្ថោ។ ឯត្ថ ច តំសំវត្តនិកន្តិ តស្ស ភិក្ខុនោ សំវត្តនិកំ។ យេន វិបាកវិញ្ញាណេន សោ ភិក្ខុ សំវត្តតិ និព្ពត្តតិ, តំ វិញ្ញាណំ។ អានេញ្ជូបគន្តិ កុសលានេញ្ជសភាវូបគតំ អស្ស, តាទិសមេវ ភវេយ្យាតិ អានេញ្ជសប្បាយាតិ អានេញ្ជស្ស ចតុត្ថជ្ឈានស្ស សប្បាយា។ ន កេវលញ្ច សា អានេញ្ជស្សេវ, ឧបរិ អរហត្តស្សាបិ សប្បាយាវ ឧបការភូតាយេវាតិ វេទិតព្ពា។ ឥតិ ឥមស្មិំ បឋមកអានេញ្ជេ សមាធិវសេន ឱសក្កនា កថិតា។
៦៧. ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ ចតុត្ថជ្ឈានំ បត្វា ឯវំ បដិសញ្ចិក្ខតិ។ អយញ្ហិ ភិក្ខុ ហេដ្ឋិមេន ភិក្ខុនា បញ្ញវន្តតរោ តស្ស ច ភិក្ខុនោ អត្តនោ ចាតិ ទ្វិន្នម្បិ កម្មដ្ឋានំ ឯកតោ កត្វា សម្មសតិ។ តព្ពហុលវិហារិនោតិ រូបបដិពាហនេន តមេវ បដិបទំ ពហុលំ កត្វា វិហរន្តស្ស។ អានេញ្ជំ សមាបជ្ជតីតិ
ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ អាកាសានញ្ចាយតនំ បត្វា ឯវំ បដិសញ្ចិក្ខតិ។ អយញ្ហិ ហេដ្ឋា ទ្វីហិ ភិក្ខូហិ បញ្ញវន្តតរោ តេសញ្ច ភិក្ខូនំ អត្តនោ ចាតិ តិណ្ណម្បិ កម្មដ្ឋានំ ឯកតោ កត្វា សម្មសតិ។ ឧភយមេតំ អនិច្ចន្តិ ឯត្ថ អដ្ឋ ឯកេកកោដ្ឋាសា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកវសេន បន សង្ខិបិត្វា ឧភយន្តិ វុត្តំ។ នាលំ អភិនន្ទិតុន្តិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន អភិនន្ទិតុំ ន យុត្តំ។ សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ តព្ពហុលវិហារិនោតិ កាមបដិពាហនេន ច រូបបដិពាហនេន ច តមេវ បដិបទំ ពហុលំ កត្វា វិហរន្តស្ស។ អានេញ្ជំ សមាបជ្ជតីតិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនានេញ្ជំ សមាបជ្ជតិ។ ឥមស្មិំ តតិយអានេញ្ជេ វិបស្សនាវសេន ឱសក្កនា កថិតា។
៦៨. ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ បត្វា ឯវំ បដិសញ្ចិក្ខតិ។ អយញ្ហិ ហេដ្ឋា តីហិ ភិក្ខូហិ បញ្ញវន្តតរោ តេសញ្ច ភិក្ខូនំ អត្តនោ ចាតិ ចតុន្នម្បិ កម្មដ្ឋានំ ឯកតោ កត្វា សម្មសតិ។ យត្ថេតា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តីតិ យំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ បត្វា ឯតា ហេដ្ឋា វុត្តា សព្ពសញ្ញា និរុជ្ឈន្តិ។ ឯតំ សន្តំ ឯតំ បណីតន្តិ ឯតំ អង្គសន្តតាយ អារម្មណសន្តតាយ ច សន្តំ, អតប្បកដ្ឋេន បណីតំ។ តព្ពហុលវិហារិនោតិ តាសំ សញ្ញានំ បដិពាហនេន តមេវ បដិបទំ ពហុលំ កត្វា វិហរន្តស្ស។ ឥមស្មិំ បឋមាកិញ្ចញ្ញាយតនេ សមាធិវសេន ឱសក្កនា កថិតា។
ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនមេវ បត្វា ឯវំ អត្តេន វា អត្តនិយេន វាតិ អហំ មមាតិ គហេតព្ពេន សុញ្ញំ តុច្ឆំ រិត្តំ។ ឯវមេត្ថ ទ្វិកោដិកា សុញ្ញតា ទស្សិតា។ តព្ពហុលវិហារិនោតិ ហេដ្ឋា វុត្តបដិបទញ្ច ឥមញ្ច សុញ្ញតបដិបទំ ពហុលំ កត្វា វិហរន្តស្ស។ ឥមស្មិំ ទុតិយាកិញ្ចញ្ញាយតនេ វិបស្សនាវសេន ឱសក្កនា កថិតា។
៧០. ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនមេវ បត្វា ឯវំ បដិសញ្ចិក្ខតិ។ អយញ្ហិ ហេដ្ឋា បញ្ចហិ ភិក្ខូហិ បញ្ញវន្តតរោ តេសញ្ច ភិក្ខូនំ អត្តនោ ចាតិ ឆន្នម្បិ កម្មដ្ឋានំ ឯកតោ កត្វា សម្មសតិ។ នាហំ ក្វចនិ កស្សចិ កិញ្ចនតស្មិំ, ន ច មម ក្វចនិ កិស្មិញ្ចិ កិញ្ចនំ នត្ថីតិ ឯត្ថ បន ចតុកោដិកា សុញ្ញតា កថិតា។ កថំ? អយញ្ហិ នាហំ ក្វចនីតិ ក្វចិ អត្តានំ ន បស្សតិ, កស្សចិ កិញ្ចនតស្មិន្តិ អត្តនោ អត្តានំ កស្សចិ បរស្ស កិញ្ចនភាវេ ឧបនេតព្ពំ ន បស្សតិ, អត្តនោ ភាតិដ្ឋានេ ភាតរំ សហាយដ្ឋានេ សហាយំ បរិក្ខារដ្ឋានេ វា បរិក្ខារំ មញ្ញិត្វា ឧបគន្ត្វា ឧបនេតព្ពំ ន បស្សតីតិ អត្ថោ។ ន ច មម ក្វចនីតិ ឯត្ថ មម – សទ្ទំ តាវ ឋបេត្វា ន ច ក្វចនិ បរស្ស ច អត្តានំ ក្វចិ ន បស្សតីតិ អយមត្ថោ។ ឥទានិ មម – សទ្ទំ អាហរិត្វា មម កិស្មិញ្ចិ កិញ្ចនំ នត្ថីតិ សោ បរស្ស អត្តា មម កិស្មិញ្ចិ កិញ្ចនភាវេ អត្ថីតិ ន បស្សតិ។ អត្តនោ ភាតិដ្ឋានេ ភាតរំ សហាយដ្ឋានេ សហាយំ បរិក្ខារដ្ឋានេ វា បរិក្ខារន្តិ កិស្មិញ្ចិ ឋានេ បរស្ស អត្តានំ ឥមិនា កិញ្ចនភាវេន ឧបនេតព្ពំ ន បស្សតីតិ អត្ថោ។ ឯវមយំ យស្មា នេវ កត្ថចិ អត្តានំ បស្សតិ, ន តំ បរស្ស កិញ្ចនភាវេ តព្ពហុលវិហារិនោតិ ហេដ្ឋា វុត្តប្បដិបទំ ឥមំ ចតុកោដិសុញ្ញតញ្ច ពហុលំ កត្វា វិហរន្តស្ស។ ឥមស្មិំ តតិយាកិញ្ចញ្ញាយតនេបិ វិបស្សនាវសេនេវ ឱសក្កនា កថិតា។
ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ បត្វា ឯវំ បដិសញ្ចិក្ខតិ។ អយញ្ហិ ហេដ្ឋា ឆហិ ភិក្ខូហិ បញ្ញវន្តតរោ តេសញ្ច ភិក្ខូនំ អត្តនោ ចាតិ សត្តន្នម្បិ កម្មដ្ឋានំ ឯកតោ កត្វា សម្មសតិ។ យត្ថេតា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តីតិ យំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ បត្វា ឯត្ថ ឯតា ហេដ្ឋា វុត្តា សព្ពសញ្ញា និរុជ្ឈន្តិ។ តព្ពហុលវិហារិនោតិ តាសំ សញ្ញានំ បដិពាហនេន តមេវ បដិបទំ ពហុលំ កត្វា វិហរន្តស្ស។ ឥមស្មិំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនេ សមាធិវសេន ឱសក្កនា កថិតា។
៧១. នោ ចស្ស នោ ច មេ សិយាតិ សចេ មយ្ហំ បុព្ពេ បញ្ចវិធំ កម្មវដ្ដំ ន អាយូហិតំ អស្ស, យំ មេ ឥទំ ឯតរហិ ឯវំ បញ្ចវិធំ វិបាកវដ្ដំ ឯតំ មេ ន ន ភវិស្សតីតិ សចេ ឯតរហិ បញ្ចវិធំ កម្មវដ្ដំ អាយូហិតំ ន ភវិស្សតិ។ ន មេ ភវិស្សតីតិ តស្មិំ អសតិ អនាគតេ មេ បញ្ចវិធំ វិបាកវដ្ដំ ន ភវិស្សតិ។ យទត្ថិ យំ ភូតំ តំ បជហាមីតិ យំ អត្ថិ យំ ភូតំ ឯតរហិ ខន្ធបញ្ចកំ, តំ បជហាមិ។
បរិនិព្ពាយេយ្យ នុ ខោ សោ, ភន្តេ, ភិក្ខុ ន វា បរិនិព្ពាយេយ្យាតិ កិំ បុច្ឆាមីតិ បុច្ឆតិ, តតិយជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា ឋិតស្ស អរហត្តម្បិ ឱសក្កនាបិ បដិបទាបិ បដិសន្ធិបិ កថិតា, តថា ចតុត្ថជ្ឈានាទីនិ បាទកានិ កត្វា ឋិតានំ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ បាទកំ កត្វា ឋិតស្ស ន កិញ្ចិ កថិតំ, តំ បុច្ឆាមីតិ បុច្ឆតិ។ អបេត្ថាតិ អបិ ឯត្ថ។ សោ តំ ឧបេក្ខំ អភិនន្ទតីតិ សោ តំ វិបស្សនុបេក្ខំ តណ្ហាទិដ្ឋិអភិនន្ទនាហិ អភិនន្ទតិ។ សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ តន្និស្សិតំ ហោតិ វិញ្ញាណន្តិ វិញ្ញាណំ វិបស្សនានិស្សិតំ ហោតិ។ តទុបាទានន្តិ យំ និកន្តិវិញ្ញាណំ, តំ តស្ស ឧបាទានំ នាម គហណំ នាម ហោតិ។ សឧបាទានោតិ សគហណោ។ ន បរិនិព្ពាយតីតិ វិបស្សនាយ សាលយោ ភិក្ខុ មម សាសនេ ន បរិនិព្ពាយតិ។ យោ បន វិហារបរិវេណឧបដ្ឋាកាទីសុ សាលយោ, តស្មិំ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទស្សេតិ។ កហំ បនាតិ? កត្ថ បន? ឧបាទិយមានោ ឧបាទិយតីតិ បដិសន្ធិំ គណ្ហមានោ គណ្ហាតិ។ ឧបាទានសេដ្ឋំ កិរ សោ, ភន្តេតិ, ភន្តេ, សោ កិរ ភិក្ខុ គហេតព្ពដ្ឋានំ សេដ្ឋំ ឧត្តមំ ភវំ ឧបាទិយតិ, សេដ្ឋភវេ បដិសន្ធិំ គណ្ហាតីតិ អត្ថោ។ ឥមិនា តស្ស ភិក្ខុនោ បដិសន្ធិ កថិតា។ ឥទានិស្ស អរហត្តំ កថេតុំ ឥធានន្ទាតិអាទិមាហ។
៧៣. និស្សាយ និស្សាយាតិ តំ តំ សមាបត្តិំ និស្សាយ។ ឱឃស្ស និត្ថរណា អក្ខាតាតិ ឱឃតរណំ កថិតំ, តតិយជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា ឋិតភិក្ខុនោ ឱឃនិត្ថរណា កថិតា…បេ.… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ បាទកំ កត្វា ឋិតភិក្ខុនោ ឱឃនិត្ថរណា កថិតាតិ វទតិ។
កតមោ បន, ភន្តេ, អរិយោ វិមោក្ខោតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? សមាបត្តិំ តាវ បទដ្ឋានំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ គណ្ហន្តោ ភិក្ខុ នាវំ វា ឧឡុម្បាទីនិ វា និស្សាយ មហោឃំ តរិត្វា បារំ គច្ឆន្តោ វិយ អរិយសាវកោតិ សុក្ខវិបស្សកោ អរិយសាវកោ។ អយញ្ហិ ហេដ្ឋា អដ្ឋហិ ភិក្ខូហិ បញ្ញវន្តតរោ តេសញ្ច ភិក្ខូនំ ឯស សក្កាយោ យាវតា សក្កាយោតិ យត្តកោ តេភូមកវដ្ដសង្ខាតោ សក្កាយោ នាម អត្ថិ, សព្ពោបិ សោ ឯស សក្កាយោ, ន ឥតោ បរំ សក្កាយោ អត្ថីតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ។
ឯតំ អមតំ យទិទំ អនុបាទា ចិត្តស្ស វិមោក្ខោតិ យោ បនេស ចិត្តស្ស អនុបាទាវិមោក្ខោ នាម, ឯតំ អមតំ ឯតំ សន្តំ ឯតំ បណីតន្តិ បដិសញ្ចិក្ខតិ។ អញ្ញត្ថ ច ‘‘អនុបាទា ចិត្តស្ស វិមោក្ខោ’’តិ និព្ពានំ វុច្ចតិ។ ឥមស្មិំ បន សុត្តេ សុក្ខវិបស្សកស្ស អរហត្តំ កថិតំ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ។
កេវលំ បន ឥមស្មិំ សុត្តេ សត្តសុ ឋានេសុ ឱសក្កនា កថិតា, អដ្ឋសុ ឋានេសុ បដិសន្ធិ, នវសុ ឋានេសុ អរហត្តំ កថិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ កថំ? តតិយំ ឈានំ តាវ បាទកំ កត្វា ឋិតស្ស ភិក្ខុនោ ឱសក្កនា កថិតា, បដិសន្ធិ កថិតា, អរហត្តំ កថិតំ, តថា ចតុត្ថជ្ឈានំ, តថា អាកាសានញ្ចាយតនំ។ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ បន បទដ្ឋានំ កត្វា ឋិតានំ តិណ្ណំ ភិក្ខូនំ ឱសក្កនា កថិតា, បដិសន្ធិ កថិតា, អរហត្តំ កថិតំ។ តថា អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ បាទកំ កត្វា ឋិតស្ស ភិក្ខុនោ។ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ បាទកំ កត្វា ឋិតស្ស បន ឱសក្កនា នត្ថិ, បដិសន្ធិ បន អរហត្តញ្ច កថិតំ។ សុក្ខវិបស្សកស្ស អរហត្តមេវ កថិតន្តិ។ ឯវំ សត្តសុ ឋានេសុ ឱសក្កនា កថិតា, អដ្ឋសុ ឋានេសុ បដិសន្ធិ, នវសុ ឋានេសុ អរហត្តំ កថិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឥមញ្ច បន សត្តសុ ឋានេសុ ឱសក្កនំ អដ្ឋសុ បដិសន្ធិំ នវសុ អរហត្តំ សមោធានេត្វា កថេន្តេន ឥមំ អានេញ្ជសប្បាយសុត្តំ សុកថិតំ នាម ហោតីតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
អានេញ្ជសប្បាយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. គណកមោគ្គល្លានសុត្តវណ្ណនា
៧៤. ឯវំ មេ សុតន្តិ គណកមោគ្គល្លានសុត្តំ។ តត្ថ យាវ បច្ឆិមសោបានកឡេវរាតិ យាវ បឋមសោបានផលកា ឯកទិវសេនេវ សត្តភូមិកោ បាសាទោ ន សក្កា កាតុំ, វត្ថុំ សោធេត្វា ថម្ភុស្សាបនតោ បដ្ឋាយ បន យាវ ចិត្តកម្មករណា អនុបុព្ពកិរិយា ចេត្ថ បញ្ញាយតីតិ ទស្សេតិ។ យទិទំ អជ្ឈេនេតិ តយោបិ វេទា ន សក្កា ឯកទិវសេនេវ អធីយិតុំ, ឯតេសំ អជ្ឈេនេបិ បន អនុបុព្ពកិរិយាវ បញ្ញាយតីតិ ទស្សេតិ។ ឥស្សត្ថេតិ អាវុធវិជ្ជាយបិ ឯកទិវសេនេវ វាលវេធិ នាម ន សក្កា កាតុំ, ឋានសម្បាទនមុដ្ឋិករណាទីហិ បន ឯត្ថាបិ អនុបុព្ពកិរិយា បញ្ញាយតីតិ ទស្សេតិ។ សង្ខានេតិ គណនាយ។ តត្ថ អនុបុព្ពកិរិយំ អត្តនាវ ទស្សេន្តោ ឯវំ គណាបេមាតិអាទិមាហ។
៧៥. សេយ្យថាបិ ព្រាហ្មណាតិ ឥធ ភគវា យស្មា ពាហិរសមយេ យថា យថា សិប្បំ ឧគ្គណ្ហន្តិ, តថា តថា កេរាដិកា ហោន្តិ, តស្មា អត្តនោ សាសនំ ពាហិរសមយេន អនុបមេត្វា ភទ្រអស្សាជានីយេន ឧបមេន្តោ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ។ ភទ្រោ ហិ អស្សាជានីយោ យស្មិំ ការណេ ទមិតោ ហោតិ, តំ ជីវិតហេតុបិ នាតិក្កមតិ។ ឯវមេវ សាសនេ សម្មាបដិបន្នោ កុលបុត្តោ សីលវេលំ នាតិក្កមតិ។ មុខាធានេតិ មុខដ្ឋបនេ។
៧៦. សតិសម្បជញ្ញាយ ចាតិ សតិសម្បជញ្ញាហិ សមង្គិភាវត្ថាយ សតតវិហារី យំកិញ្ចិ កម្មំ កត្វាបិ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិតុំ សក្កោតិ, នោ សតតវិហារី បន អប្បមត្តកេបិ កិច្ចេ កិច្ចប្បសុតោ ហុត្វា ផលសមាបត្តិំ អប្បេតុំ ន សក្កោតិ។
តត្រិទំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ ខីណាសវត្ថេរោ ខីណាសវសាមណេរំ គហេត្វា អរញ្ញវាសំ គតោ, តត្ថ មហាថេរស្ស សេនាសនំ បត្តំ, សាមណេរស្ស ន បាបុណាតិ, តំ វិតក្កេន្តោ ថេរោ ឯកទិវសម្បិ ផលសមាបត្តិំ អប្បេតុំ នាសក្ខិ។ សាមណេរោ បន តេមាសំ ផលសមាបត្តិរតិយា វីតិនាមេត្វា ‘‘សប្បាយោ
៧៨. យេមេ, ភោ គោតមាតិ តថាគតេ កិរ កថយន្តេវ ព្រាហ្មណស្ស ‘‘ឥមេ បុគ្គលា ន អារាធេន្តិ, ឥមេ អារាធេន្តី’’តិ នយោ ឧទបាទិ, តំ ទស្សេន្តោ ឯវំ វត្តុមារទ្ធោ។
បរមជ្ជធម្មេសូតិ អជ្ជធម្មា នាម ឆសត្ថារធម្មា, តេសុ គោតមវាទោវ, បរមោ ឧត្តមោតិ អត្ថោ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
គណកមោគ្គល្លានសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. គោបកមោគ្គល្លានសុត្តវណ្ណនា
៧៩. ឯវំ មេ សុតន្តិ គោបកមោគ្គល្លានសុត្តំ។ តត្ថ អចិរបរិនិព្ពុតេ ភគវតីតិ ភគវតិ អចិរបរិនិព្ពុតេ, ធាតុភាជនីយំ កត្វា ធម្មសង្គីតិំ កាតុំ រាជគហំ អាគតកាលេ រញ្ញោ បជ្ជោតស្ស អាសង្កមានោតិ ចណ្ឌបជ្ជោតោ នាមេស រាជា ពិម្ពិសារមហារាជស្ស សហាយោ អហោសិ, ជីវកំ បេសេត្វា ភេសជ្ជការិតកាលតោ បដ្ឋាយ បន ទឡ្ហមិត្តោវ ជាតោ, សោ ‘‘អជាតសត្តុនា ទេវទត្តស្ស វចនំ គហេត្វា បិតា ឃាតិតោ’’តិ សុត្វា ‘‘មម បិយមិត្តំ ឃាតេត្វា ឯស រជ្ជំ ករិស្សាមីតិ មញ្ញតិ, មយ្ហំ សហាយស្ស សហាយានំ អត្ថិកភាវំ ជានាបេស្សាមី’’តិ បរិសតិ វាចំ អភាសិ។ តំ សុត្វា តស្ស អាសង្កា ឧប្បន្នា។ តេន វុត្តំ ‘‘រញ្ញោ បជ្ជោតស្ស អាសង្កមានោ’’តិ។ កម្មន្តោតិ ពហិនគរេ នគរបដិសង្ខារាបនត្ថាយ កម្មន្តដ្ឋានំ។
ឧបសង្កមីតិ មយំ ធម្មវិនយសង្គីតិំ ការេស្សាមាតិ វិចរាម, អយញ្ច មហេសក្ខោ រាជវល្លភោ សង្គហេ កតេ វេឡុវនស្ស អារក្ខំ ករេយ្យាតិ មញ្ញមានោ ឧបសង្កមិ។ តេហិ ធម្មេហីតិ តេហិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណធម្មេហិ។ សព្ពេន សព្ពន្តិ សព្ពាការេន សព្ពំ។ សព្ពថា សព្ពន្តិ សព្ពកោដ្ឋាសេហិ អនុសញ្ញាយមានោតិ អនុសញ្ជាយមានោ, កតាកតំ ជនន្តោតិ អត្ថោ។ អនុវិចរមានោ វា។
៨០. អត្ថិ នុ ខោតិ អយម្បិ ហេដ្ឋិមបុច្ឆមេវ បុច្ឆតិ។ អប្បដិសរណេតិ អប្បដិសរណេ ធម្មវិនយេ។ កោ ហេតុ សាមគ្គិយាតិ តុម្ហាកំ សមគ្គភាវស្ស កោ ហេតុ កោ បច្ចយោ។ ធម្មប្បដិសរណាតិ ធម្មោ អម្ហាកំ បដិសរណំ, ធម្មោ អវស្សយោតិ ទីបេតិ។
៨១. បវត្តតីតិ បគុណំ ហុត្វា អាគច្ឆតិ។ អាបត្តិ ហោតិ វីតិក្កមោតិ ឧភយមេតំ ពុទ្ធស្ស អាណាតិក្កមនមេវ។ យថាធម្មំ យថានុសិដ្ឋំ ការេមាតិ យថា ធម្មោ ច អនុសិដ្ឋិ ច ឋិតា, ឯវំ ការេមាតិ អត្ថោ។
ន កិរ នោ ភវន្តោ ការេន្តិ ធម្មោ នោ ការេតីតិ បទទ្វយេបិ នោ ការោ និបាតមត្តំ។ ឯវំ សន្តេ ន កិរ ភវន្តោ ការេន្តិ, ធម្មោវ ការេតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។
៨៣. តគ្ឃាតិ កហំ បន ភវំ អានន្ទោតិ កិំ ថេរស្ស វេឡុវនេ វសនភាវំ ន ជានាតីតិ? ជានាតិ។ វេឡុវនស្ស បន តគ្ឃាតិ សព្ពវារេសុ ឯកំសវចនេយេវ និបាតោ។ តគ្ឃ, ភោ អានន្ទាតិ ឯវំ ថេរេន បរិសមជ្ឈេ អត្តនោ ឧក្កំសិតភាវំ ញត្វា អហម្បិ ថេរំ ឧក្កំសិស្សាមីតិ ឯវមាហ។
៨៤. ន ច ខោ, ព្រាហ្មណាតិ ថេរោ កិរ ចិន្តេសិ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធេន វណ្ណិតជ្ឈានម្បិ អត្ថិ, អវណ្ណិតជ្ឈានម្បិ អត្ថិ, អយំ បន ព្រាហ្មណោ សព្ពមេវ វណ្ណេតីតិ បញ្ហំ វិសំវាទេតិ, ន ខោ បន សក្កា ឥមស្ស មុខំ ឧល្លោកេតុំ ន បិណ្ឌបាតំ រក្ខិតុំ, បញ្ហំ ឧជុំ កត្វា កថេស្សាមី’’តិ អន្តរំ ករិត្វាតិ អព្ភន្តរំ ករិត្វា។ ឯវរូបំ ខោ, ព្រាហ្មណ, សោ ភគវា ឈានំ វណ្ណេសីតិ ឥធ សព្ពសង្គាហកជ្ឈានំ នាម កថិតំ។
យំ នោ មយន្តិ អយំ កិរ ព្រាហ្មណោ វស្សការព្រាហ្មណំ ឧសូយតិ, តេន បុច្ឆិតបញ្ហស្ស អកថនំ បច្ចាសីសមានោ កថិតភាវំ ញត្វា ‘‘វស្សការេន បុច្ឆិតំ បញ្ហំ បុនប្បុនំ តស្ស នាមំ គណ្ហន្តោ វិត្ថារេត្វា កថេសិ, មយា បុច្ឆិតបញ្ហំ បន យដ្ឋិកោដិយា ឧប្បីឡេន្តោ វិយ ឯកទេសមេវ កថេសី’’តិ អនត្តមនោ អហោសិ, តស្មា ឯវមាហ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
គោបកមោគ្គល្លានសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. មហាបុណ្ណមសុត្តវណ្ណនា
៨៥. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាបុណ្ណមសុត្តំ។ តត្ថ តទហូតិ តស្មិំ អហុ, តស្មិំ ទិវសេតិ អត្ថោ។ ឧបវសន្តិ ឯត្ថាតិ ឧបោសថោ។ ឧបវសន្តីតិ សីលេន វា អនសនេន វា ឧបេតា ហុត្វា វសន្តីតិ អត្ថោ។ អយំ បនេត្ថ អត្ថុទ្ធារោ – ‘‘អាយាម, អាវុសោ, កប្បិន, ឧបោសថំ គមិស្សាមា’’តិអាទីសុ ហិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ ឧបោសថោ។ ‘‘អដ្ឋង្គសមន្នាគតោ ខោ វិសាខេ ឧបោសថោ ឧបវុត្ថោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.៥៣) សីលំ។ ‘‘សុទ្ធស្ស វេ សទា ផគ្គុ, សុទ្ធស្សុបោសថោ សទា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៧៩) ឧបវាសោ។ ‘‘ឧបោសថោ នាម នាគរាជា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៤៦) បញ្ញត្តិ។ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តទហុបោសថេ សភិក្ខុកា អាវាសា’’តិអាទីសុ (មហាវ. ១៨១) ឧបវសិតព្ពទិវសោ។ ឥធាបិ សោយេវ អធិប្បេតោ បន្នរសេតិ វុត្តំ។ តេន វុត្តំ ‘‘ឧបវសន្តិ ឯត្ថាតិ ឧបោសថោ’’តិ។ មាសបុណ្ណតាយ បុណ្ណា សំបុណ្ណាតិ បុណ្ណា។ មា-ឥតិ ចន្ទោ វុច្ចតិ, សោ ឯត្ថ បុណ្ណោតិ បុណ្ណមា។ ឯវំ បុណ្ណាយ បុណ្ណមាយាតិ ឥមស្មិំ បទទ្វយេ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
ទេសន្តិ ការណំ។ តេន ហិ ត្វំ ភិក្ខុ សកេ អាសនេ និសីទិត្វា បុច្ឆាតិ កស្មា ភគវា ឋិតស្ស អកថេត្វា និសីទាបេសីតិ។ អយំ កិរ ភិក្ខុ សដ្ឋិមត្តានំ បធានិយភិក្ខូនំ សង្ឃត្ថេរោ សដ្ឋិ ភិក្ខូ គហេត្វា អរញ្ញេ វសតិ, តេ តស្ស សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឃដេន្តិ វាយមន្តិ។ មហាភូតានិ បរិគ្គណ្ហន្តិ ឧបាទារូបានិ, នាមរូបបច្ចយលក្ខណារម្មណិកវិបស្សនំ បរិគ្គណ្ហន្តិ។ អថ នេ អាចរិយុបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នេ ថេរោ មហាភូតបរិគ្គហាទីនិ បុច្ឆតិ។ តេ សព្ពំ កថេន្តិ, មគ្គផលបញ្ហំ បុច្ឆិតា បន កថេតុំ ន សក្កោន្តិ។ អថ ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘មម សន្តិកេ ឯតេសំ ឱវាទស្ស បរិហានិ នត្ថិ, ឥមេ ច អារទ្ធវីរិយា វិហរន្តិ។ កុក្កុដស្ស បានីយបិវនកាលមត្តម្បិ នេសំ បមាទកិរិយា នត្ថិ។ ឯវំ សន្តេបិ មគ្គផលានិ និព្ពត្តេតុំ ន សក្កោន្តិ។ អហំ ឥមេសំ អជ្ឈាសយំ ន ជានាមិ, ពុទ្ធវេនេយ្យា ឯតេ ភវិស្សន្តិ
សត្ថាបិ
តស្មិំ សមយេ សូរិយោ អត្ថង្គមេតិ, ចន្ទោ ឧគ្គច្ឆតិ, មជ្ឈដ្ឋានេ ច ភគវា និសិន្នោ។ ចន្ទស្ស បភា នត្ថិ, សូរិយស្ស បភា នត្ថិ, ចន្ទិមសូរិយានំ បភំ មក្ខេត្វា ឆព្ពណ្ណា យមកពុទ្ធរស្មិយោ វិជ្ជោតមានា បុញ្ជា បុញ្ជា ហុត្វា ទិសាវិទិសាសុ ធាវន្តីតិ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន វិត្ថារេតព្ពំ។ វណ្ណភូមិ នាមេសា, ធម្មកថិកស្សេវេត្ថ ថាមោ បមាណំ, យត្តកំ សក្កោតិ, តត្តកំ កថេតព្ពំ។ ទុក្កថិតន្តិ ន វត្តព្ពំ។ ឯវំ សន្និសិន្នាយ បរិសាយ ថេរោ ឧដ្ឋហិត្វា សត្ថារំ បញ្ហស្ស ឱកាសំ ការេសិ។ តតោ ភគវា – ‘‘សចេ ឥមស្មិំ ឋិតកេ បុច្ឆន្តេ ‘អាចរិយោ នោ ឧដ្ឋិតោ’តិ សេសភិក្ខូ ឧដ្ឋហិស្សន្តិ, ឯវំ តថាគតេ អគារវោ កតោ ភវិស្សតិ។ អថ និសិន្នាវ បុច្ឆិស្សន្តិ, អាចរិយេ អគារវោ កតោ ភវិស្សតិ, ឯកគ្គា ហុត្វា ធម្មទេសនំ បដិច្ឆិតុំ ន សក្កុណិស្សន្តិ។ អាចរិយេ បន និសិន្នេ តេបិ និសីទិស្សន្តិ។ តតោ ឯកគ្គា ធម្មទេសនំ បដិច្ឆិតុំ សក្កុណិស្សន្តី’’តិ ឥមិនា ការណេន ភគវា ឋិតស្ស អកថេត្វា និសីទាបេតីតិ។
ឥមេ នុ ខោ, ភន្តេតិ វិមតិបុច្ឆា វិយ កថិតា។ ថេរោ បន បញ្ចក្ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ បរិគ្គណ្ហិត្វា អរហត្តំ
ឆន្ទមូលកាតិ ឯវំរូបោ សិយន្តិ សចេ ឱទាតោ ហោតុកាមោ, ហរិតាលវណ្ណោ វា មនោសិលាវណ្ណោ វា សិយន្តិ បត្ថេតិ ឯវំវេទនោតិ កុសលវេទនោ វា សុខវេទនោ វា សិយន្តិ បត្ថេតិ។ សញ្ញាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ យស្មា បន អតីតេ បត្ថនា នាម នត្ថិ, បត្ថេន្តេនាបិ ច ន សក្កា តំ លទ្ធុំ, បច្ចុប្បន្នេបិ ន ហោតិ, ន ហិ ឱទាតោ កាឡភាវំ បត្ថេត្វា បច្ចុប្បន្នេ កាឡោ ហោតិ, ន កាឡោ វា ឱទាតោ, ទីឃោ វា រស្សោ, រស្សោ វា ទីឃោ, ទានំ បន ទត្វា សីលំ វា សមាទិយិត្វា ‘‘អនាគតេ ខត្តិយោ វា ហោមិ ព្រាហ្មណោ វា’’តិ បត្ថេន្តស្ស បត្ថនា សមិជ្ឈតិ។ តស្មា អនាគតមេវ គហិតំ។
ខន្ធាធិវចនន្តិ ខន្ធានំ ខន្ធបណ្ណត្តិ កិត្តកេន ហោតីតិ បុច្ឆតិ។
មហាភូតា ហេតូតិ ‘‘តយោ កុសលហេតូ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១៤៤១) ហិ ហេតុហេតុ វុត្តោ។ អវិជ្ជា បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ សាធារណត្តា សាធារណហេតុ។ កុសលាកុសលំ អត្តនោ អត្តនោ វិបាកទានេ ឧត្តមហេតុ។ ឥធ បច្ចយហេតុ អធិប្បេតោ។ តត្ថ បថវីធាតុ មហាភូតំ ឥតរេសំ តិណ្ណំ ភូតានំ ឧបាទារូបស្ស ច
ផស្សោតិ ‘‘ផុដ្ឋោ, ភិក្ខវេ, វេទេតិ, ផុដ្ឋោ សញ្ជានាតិ, ផុដ្ឋោ ចេតេតី’’តិ (សំ. និ. ៤.៩៣) វចនតោ ផស្សោ តិណ្ណំ ខន្ធានំ បញ្ញាបនាយ ហេតុ ចេវ បច្ចយោ ច។ វិញ្ញាណក្ខន្ធស្សាតិ ឯត្ថ បដិសន្ធិវិញ្ញាណេន តាវ សទ្ធិំ គព្ភសេយ្យកានំ ឧបរិមបរិច្ឆេទេន សមតិំស រូបានិ សម្បយុត្តា ច តយោ ខន្ធា ឧប្បជ្ជន្តិ, តំ នាមរូបំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស បញ្ញាបនាយ ហេតុ ចេវ បច្ចយោ ច។ ចក្ខុទ្វារេ ចក្ខុបសាទោ ចេវ រូបារម្មណញ្ច រូបំ, សម្បយុត្តា តយោ ខន្ធា នាមំ។ តំ នាមរូបំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បញ្ញាបនាយ ហេតុ ចេវ បច្ចយោ ច។ ឯសេវ នយោ សេសវិញ្ញាណេសុ។
៨៧. កថំ បន, ភន្តេតិ ឥទំ កិត្តកេន នុ ខោតិ វដ្ដំ បុច្ឆន្តោ ឯវមាហ។ សក្កាយទិដ្ឋិ ន ហោតីតិ ឥទំ វិវដ្ដំ បុច្ឆន្តោ ឯវមាហ។
៨៨. អយំ រូបេ អស្សាទោតិ ឥមិនា បរិញ្ញាបដិវេធោ ចេវ ទុក្ខសច្ចញ្ច កថិតំ។ អយំ រូបេ អាទីនវោតិ ឥមិនា បហានបដិវេធោ ចេវ សមុទយសច្ចញ្ច។ ឥទំ រូបេ និស្សរណន្តិ ឥមិនា សច្ឆិកិរិយាបដិវេធោ ចេវ និរោធសច្ចញ្ច។ យេ ឥមេសុ តីសុ ឋានេសុ សម្មាទិដ្ឋិអាទយោ ធម្មា, អយំ ភាវនាបដិវេធោ មគ្គសច្ចំ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។
៨៩. ពហិទ្ធាតិ បរស្ស សវិញ្ញាណកេ កាយេ។ សព្ពនិមិត្តេសូតិ ឥមិនា បន អនិន្ទ្រិយពទ្ធម្បិ សង្គណ្ហាតិ។ ‘‘សវិញ្ញាណកេ កាយេ’’តិ វចនេន វា អត្តនោ ច បរស្ស ច កាយោ គហិតោវ, ពហិទ្ធា ច សព្ពនិមិត្តគ្គហណេន អនិន្ទ្រិយពទ្ធំ គណ្ហាតិ។
៩០. អនត្តកតានីតិ កមត្តានំ ផុសិស្សន្តីតិ កតរស្មិំ អត្តនិ ឋត្វា វិបាកំ ទស្សេន្តីតិ សស្សតទស្សនំ ឱក្កមន្តោ ឯវមាហ។ តណ្ហាធិបតេយ្យេនាតិ តណ្ហាជេដ្ឋកេន។ តត្រ តត្រាតិ តេសុ តេសុ ធម្មេសុ។ សដ្ឋិមត្តានន្តិ ឥមេ ភិក្ខូ បកតិកម្មដ្ឋានំ ជហិត្វា អញ្ញំ នវកម្មដ្ឋានំ សម្មសន្តា បល្លង្កំ អភិន្ទិត្វា តស្មិំយេវ អាសនេ អរហត្តំ បាបុណិំសុ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
មហាបុណ្ណមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. ចូឡបុណ្ណមសុត្តវណ្ណនា
៩១. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡបុណ្ណមសុត្តំ។ តត្ថ តុណ្ហីភូតំ តុណ្ហីភូតន្តិ យំ យំ ទិសំ អនុវិលោកេតិ, តត្ថ តត្ថ តុណ្ហីភូតមេវ។ អនុវិលោកេត្វាតិ បញ្ចបសាទបដិមណ្ឌិតានិ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា តតោ តតោ វិលោកេត្វា អន្តមសោ ហត្ថកុក្កុច្ចបាទកុក្កុច្ចានម្បិ អភាវំ ទិស្វា។ អសប្បុរិសោតិ បាបបុរិសោ។ នោ ហេតំ, ភន្តេតិ យស្មា អន្ធោ អន្ធំ វិយ សោ តំ ជានិតុំ ន សក្កោតិ, តស្មា ឯវមាហំសុ។ ឯតេនេវ នយេន ឥតោ បរេសុបិ វារេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អស្សទ្ធសមន្នាគតោតិ បាបធម្មសមន្នាគតោ។ អសប្បុរិសភត្តីតិ អសប្បុរិសសេវនោ។ អសប្បុរិសចិន្តីតិ អសប្បុរិសមន្តីតិ អសប្បុរិសមន្តនំ មន្តេតា។ អសប្បុរិសវាចោតិ អសប្បុរិសវាចំ ភាសិតា។ អសប្បុរិសកម្មន្តោតិ អសប្បុរិសកម្មានំ កត្តា។ អសប្បុរិសទិដ្ឋីតិ អសប្បុរិសទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ។ អសប្បុរិសទានន្តិ អសប្បុរិសេហិ ទាតព្ពំ ទានំ។ ត្យាស្ស មិត្តាតិ តេ អស្ស មិត្តា។ អត្តព្យាពាធាយបិ ចេតេតីតិ បាណំ ហនិស្សាមិ, អទិន្នំ អាទិយិស្សាមិ, មិច្ឆា ចរិស្សាមិ, ទស អកុសលកម្មបថេ សមាទាយ វត្តិស្សាមីតិ ឯវំ អត្តនោ ទុក្ខត្ថាយ ចិន្តេតិ។ បរព្យាពាធាយាតិ យថា អសុកោ អសុកំ បាណំ ហន្តិ, អសុកស្ស សន្តកំ អទិន្នំ អាទិយតិ, ទស អកុសលកម្មបថេ សមាទាយ វត្តតិ, ឯវំ នំ អាណាបេស្សាមីតិ ឯវំ បរស្ស ទុក្ខត្ថាយ ចិន្តេតិ។ ឧភយព្យាពាធាយាតិ អហំ អសុកញ្ច អសុកញ្ច គហេត្វា ទស អកុសលកម្មបថេ សមាទាយ វត្តិស្សាមីតិ ឯវំ ឧភយទុក្ខត្ថាយ ចិន្តេតីតិ។
អត្តព្យាពាធាយបិ មន្តេតីតិអាទីសុ អហំ ទស អកុសលកម្មបថេ សមាទាយ វត្តិស្សាមីតិ មន្តេន្តោ អត្តព្យាពាធាយ មន្តេតិ នាម។ អសុកំ ទស អកុសលកម្មបថេ សមាទបេស្សាមីតិ មន្តេន្តោ បរព្យាពាធាយ មន្តេតិ នាម។ អញ្ញេន សទ្ធិំ – ‘‘មយំ ឧភោបិ ឯកតោ ហុត្វា ទស អកុសលកម្មបថេ សមាទាយ វត្តិស្សាមា’’តិ មន្តេន្តោ ឧភយព្យាពាធាយ មន្តេតិ នាម។
អសក្កច្ចំ ទានំ ទេតីតិ ទេយ្យធម្មម្បិ បុគ្គលម្បិ អសហត្ថាតិ អត្តនោ ហត្ថេន, ន ទេតិ, ទាសកម្មការាទីហិ ទាបេតិ។ អចិត្តិកត្វាតិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ទេយ្យធម្មេបិ បុគ្គលេបិ ន ចិត្តីការំ កត្វា ទេតិ។ អបវិទ្ធន្តិ ឆឌ្ឌេតុកាមោ ហុត្វា វម្មិកេ ឧរគំ បក្ខិបន្តោ វិយ ទេតិ។ អនាគមនទិដ្ឋិកោតិ នោ ផលបាដិកង្ខី ហុត្វា ទេតិ។
តត្ថ ឧបបជ្ជតីតិ ន ទានំ ទត្វា និរយេ ឧបបជ្ជតិ។ យំ បន តេន បាបលទ្ធិកាយ មិច្ឆាទស្សនំ គហិតំ, តាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា និរយេ ឧបបជ្ជតិ។ សុក្កបក្ខោ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពោ។ ទេវមហត្តតាតិ ឆកាមាវចរទេវា។ មនុស្សមហត្តតាតិ តិណ្ណំ កុលានំ សម្បត្តិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ។ ឥទំ បន សុត្តំ សុទ្ធវដ្ដវសេនេវ កថិតន្តិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ចូឡបុណ្ណមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
បឋមវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។